Строка (Мугая ҡушылдығы)

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ba">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>bawiki</dbname>
    <base>https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Ҡатнашыусы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ҡатнашыусы менән һөйләшеү</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ҡалып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ҡалып буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Белешмә</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Белешмә буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категория буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Проект</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Проект буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджет буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Строка (Мугая ҡушылдығы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17082</id>
    <revision>
      <id>1147951</id>
      <parentid>720907</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:48:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3348" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Строка 
  |исеме                  = 
 |Изображение             = 
  |рәсем киңлеге          = 
  |Подпись                = 
 |Карта                   = 
  |карта киңлеге          = 
  |Подпись карты          = 
 |Длина                   = 20 
 |Площадь бассейна        =  
 |Бассейн                 = [[Кара диңгеҙе]] 
 |Бассейн рек             = Иртыш 
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |Устье                   = [[Мугай]] йылғаһының уң ярына тамағынан 36 км өҫтәрәк 
  |Местоположение устья   = 
  |Высота устья           = 
  |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = {{Флагификация|Рәсәй}} 
  |Регион                 = Свердловск өлкәһе 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Строка''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Свердловск өлкәһе]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Мугай]] йылғаһының уң ярына тамағынан 36 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 20 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Иртыш һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Тагил (йылға)|Тагил йылғаһы]][[Түбәнге Тагил]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны — Тубыл, йылға бассейны — Иртыш&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса &lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=196468|title=РФ һыу реестры: Строка}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 14010501512111200005668
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111200566
* Бассейн коды — 14.01.05.015
* ГӨ буйынса һаны (номеры) — 11
* ГӨ буйынса сығарылыш — 2

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]

{{тикшерелмәгән йылға}}

[[Категория:Свердловск өлкәһе йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>lhdbaozc688igufwl75028528gfgs7x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147952</id>
      <parentid>1147951</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:49:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һыу реестры мәғлүмәттәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3349" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Строка 
  |исеме                  = 
 |Изображение             = 
  |рәсем киңлеге          = 
  |Подпись                = 
 |Карта                   = 
  |карта киңлеге          = 
  |Подпись карты          = 
 |Длина                   = 20 
 |Площадь бассейна        =  
 |Бассейн                 = [[Кара диңгеҙе]] 
 |Бассейн рек             = Иртыш 
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |Устье                   = [[Мугай]] йылғаһының уң ярына тамағынан 36 км өҫтәрәк 
  |Местоположение устья   = 
  |Высота устья           = 
  |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = {{Флагификация|Рәсәй}} 
  |Регион                 = Свердловск өлкәһе 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Строка''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Свердловск өлкәһе]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Мугай]] йылғаһының уң ярына тамағынан 36 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 20 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Иртыш һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Тагил (йылға)|Тагил йылғаһы]] [[Түбәнге Тагил]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны — Тубыл, йылға бассейны — Иртыш&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса &lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=196468|title=РФ һыу реестры: Строка}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 14010501512111200005668
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111200566
* Бассейн коды — 14.01.05.015
* ГӨ буйынса һаны (номеры) — 11
* ГӨ буйынса сығарылыш — 2

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]

{{тикшерелмәгән йылға}}

[[Категория:Свердловск өлкәһе йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>bg0rzoz6jtnw801zjmvt3a89jyfc953</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147954</id>
      <parentid>1147952</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:22:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3051" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Строка
  |Национальное название  = 
 |Изображение             = 
  |Подпись изображения    = 
 |Длина                   = 20
 |Площадь водосбора       = 
 |Бассейн                 = Мугай/Тагил/Тура (йылға)/Тубыл/Иртыш/Обь/Кара диңгеҙе
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |Координаты истока      = 58.158/61.9386
 |Устье                   = Мугай
  |Местоположение устья   = 36 км по правому берегу
  |Высота устья           = 
  |Координаты устья       = 58.2182/61.7159
 |Страна                  = Россия
  |Регион                 = Свердловская область
   |Район                 = 
}}

'''Строка''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Свердловск өлкәһе]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Мугай]] йылғаһының уң ярына тамағынан 36 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 20 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Иртыш һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Тагил (йылға)|Тагил йылғаһы]] [[Түбәнге Тагил]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны — Тубыл, йылға бассейны — Иртыш&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса &lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=196468|title=РФ һыу реестры: Строка}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 14010501512111200005668
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111200566
* Бассейн коды — 14.01.05.015
* ГӨ буйынса һаны (номеры) — 11
* ГӨ буйынса сығарылыш — 2

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]


[[Категория:Свердловск өлкәһе йылғалары]][[Категория:Иртыш бассейны округы йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>ow2zne0fpqtrc8135ial579xmm42ogb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ситдиҡова Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25682</id>
    <revision>
      <id>1147889</id>
      <parentid>1146689</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:30:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37201" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ситдиҡова Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы''' ([[10 июнь]] [[1952 йыл]]) — [[башҡорттар|башҡорт]] шағиры, прозаик, публицист, тәржемәсе һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡорт АССР-ы]] ХII саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советының]] халыҡ депутаты (1991—1995), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 1—3-сө саҡырылыш [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты (1995—2008), Башҡортостан Республикаһының 1-се саҡырылыш Йәмәғәт Палатаһы ағзаһы (2011—2012), Башҡортостан Республикаһы Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары йәмғиәте рәйесе (2004—2011), [[Рәсәй Федерацияһы]] һәм Башҡортостан Республикаһы яҙыусылар берлектәре ағзаһы (1995), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2007). [[Һәҙиә Дәүләтшина]] исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (2017)&lt;ref name=&quot;БИ&quot;&gt;[http://www.bashinform.ru/news/968624-opredelyen-laureat-gospremii-respubliki-imeni-khadii-davletshinoy/ Определен лауреат Госпремии Башкортостана имени Хадии Давлетшиной. {{Башинформ}}, 2017, 8 март]{{V|08|03|2017}}{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. 2012 йылдан [[Башҡорт Википедияһы]]ның әүҙем мөхәррире.

== Биографияһы ==
Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы Ситдиҡова 1952 йылдың 10 июнендә Башҡорт АССР-ының [[Белорет районы]] [[Инйәр (Белорет районы)|Инйәр]] ауылында тыуған. [[Йөйәк]] һигеҙ йыллыҡ мәктәбен, Белорет педагогия училищеһын, 1980 йылда [[Силәбе]] дәүләт мәҙәниәт институтын тамамлай.

Хеҙмәт юлын [[Белорет]] ҡалаһындағы 1-се интернат-мәктәптә тәрбиәсе булып башлай. Артабан Белорет районы һәм ҡала гәзите [[Урал (гәзит)|«Урал»]]дың мөхәррире булып эшләй.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
* 1990 йылда Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты итеп һайлана.
* 1995 йылдан Башҡортостан Республикаһының 1-се, 2-се һәм 3-сө саҡырылыш [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты була.
* Башҡортостан Республикаһының 1-се саҡырылышы Йәмәғәт Палатаһы ағзаһы.
* 2004—2011 йылдарҙа республиканың Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары йәмғиәтен етәкләй.

== Ижады ==
Гүзәл Ситдиҡова тиҫтәнән ашыу китап авторы.

«Ағинәйҙәр ҡоро» хәрәкәтендә ҡатнаша, Википедияның башҡорт телендәге бүлеге үҫешенә күп көс һала: даими рәүештә мәҡәләләр яҙа, төҙәтмәләр индерә; Викикитапхана, Викиһүҙлек, Викиөҙөмтә Инкубатор проекттарын тулыландыра.

[[2017 йыл]]да «Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы» төбәк йәмәғәт ойошмаһы тарафынан яҙыусының ''«Ҡолонсаҡ — арғымыҡ булыр бер саҡ»'' (шиғырҙар, әкиәттәр, хикәйәләр. — Өфө, Китап, 2014. — 156 бит) китабы Балалар һәм үҫмерҙәр өсөн әҙәбиәт, сәнғәт өлкәһендәге [[Һәҙиә Дәүләтшина]] исемендәге республика дәүләт премияһына тәҡдим ителде&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/bash/961237/ Башҡортостандың Һәҙиә Дәүләтшина исемендәге дәүләт премияһына дәғүә итеүселәр билдәләнде. {{Башинформ}}, 2017, 17 февраль]{{V|02|03|2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/25377-premiyaa-kem-layy-bulyr.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Премияға кем лайыҡ булыр? {{БГ}}, 2017, 21 февраль]{{V|02|03|2017}}&lt;/ref&gt;.

Республика Башлығы указына ярашлы, 2017 йылда Балалар һәм үҫмерҙәр өсөн әҙәбиәт, сәнғәт өлкәһендәге [[Һәҙиә Дәүләтшина]] исемендәге республика дәүләт премияһы ''«Ҡолонсаҡ — арғымыҡ булыр бер саҡ»'' (шиғырҙар, әкиәттәр, хикәйәләр. — Өфө, Китап, 2014. — 156 бит) китабы өсөн ете дәғәүәсе араһынан яҙыусы һәм тәржемәсе Гүзәл Ситдиҡоваға бирелде&lt;ref name=&quot;БИ&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} Дәүләтбәкова Л. Ҡолонсаҡтан — арғымаҡҡа. {{БГ}}, 2017, 10 март]{{V|10|03|2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://glavarb.ru/rus/press_serv/pozdravleniya/67611.html Рустэм Хамитов вручил государственные награды Российской Федерации и Республики Башкортостан. Глава Республики Башкортостан. Официальный сайт. Пресс-служба. Новости. Поздравления. 2017, 28 апреля]{{ref-ru}}{{V|28|04|2017}}&lt;/ref&gt;.

Гүзәл Ситдиҡова «ЛиФФт-2017» Бөтә Рәсәй әҙәби фестивалдәр фестивале конкурсында еңеүселәрҙең береһе булды. Ул Марина Цветаеваның «Принц һәм аҡҡоштар» һәм «Иҫке Мәскәүҙең өйҙәре» шиғырҙарын тәржемә иткәне өсөн беренсе урынды алды&lt;ref name=&quot;АБИ&quot;&gt;[http://www.bashinform.ru/bash/1004694/ Башҡорт шағирәһе — Марина Цветаеваның шиғырҙарын тәржемәләү конкурсы еңеүсеһе. {{Башинформ}}, 2017, 30 май]{{V|30|05|2017}}&lt;/ref&gt;.

2021 йылдың 27 майында әҙип Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнде&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/news/1598621-azat-badranov-ideya-foruma-pisateley-perevesti-format-raboty-v-sovremennye-praktiki/?clear_cache=Y Азат Бадранов: Идея форума писателей — перевести формат работы в современные практики. ИА «Башинформ», 27 мая 2021 года]{{ref-ru}}{{V|31|05|2021}}&lt;/ref&gt;

== Мемориалдағы тәржемәһе ==
Өфөләге [[«Ҡайғылы әсә» мемориалы (Өфө)|«Ҡайғылы әсә»]] мемориалында уйылған шиғырҙың башҡортсаға тәржемәсеһе. Тәржемә итеүенең тарихын ул «Хәтер тере тотҡан саҡта» тигән мәҡәләһендә бәйән итә&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/obshestvo/7351-bee-lem-ala-almay.html Хәтер тере тотҡан саҡта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160611032443/http://bashgazet.ru/obshestvo/7351-bee-lem-ala-almay.html |date=2016-06-11 }}&lt;/ref&gt;:

&lt;blockquote&gt;Көтмәгәндә килеп сыҡты был хәл. Ул ваҡытта Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты инем. Бер көн хеҙмәттәшем Дмитрий Николаевич Купцов килеп инде. Ул афған һуғышында булған, эске ҡораллы конфликттарҙа, Чернобыль АЭС-ындағы һәләкәт эҙемтәләрен бөтөрөүҙә ҡатнашҡандарға социаль ярҙам күрһәтеү фонды рәйесе ине. Миңә ҡағыҙ һондо:

— Гүзәл Рамаҙановна, һәйкәл асырға йөрөйбөҙ, унда ошо шиғыр яҙылырға тейеш. Тәржемә итеп бирегеҙ инде, зинһар.

Мин уңайһыҙланып киттем:

— Дмитрий Николаевич, һәйкәл бит — бик етди ҡомартҡы! Был эште беҙҙең күренекле шағирҙарға тәҡдим итеү дөрөҫөрәк булыр…

Ул хәрбиҙәргә хас ҡәтғилек менән өҙөп кенә яуапланы:

— Юҡ, беҙ хәл иттек инде — уны һеҙ тәржемә итергә тейеш! Кисектермәгеҙ, сөнки асыу ваҡыты билдәләнгән, рәссамға һуңламай эшкә тотонорға кәрәк!:&lt;/blockquote&gt;
{{столбцы}}
{{столбец}}
&lt;blockquote&gt;
А нам с тобой не повезло: &lt;br&gt;
К любимым нам не возвратиться. &lt;br&gt;
Но матери всему назло&lt;br&gt;
В толпе все ищут наши лица.&lt;br&gt;
Все ждут, что мы придем домой,&lt;br&gt;
Привычно постоим у двери.&lt;br&gt;
Что мы убитые с тобой —&lt;br&gt;
Они до смерти не поверят.&lt;br&gt;
Вы верьте, мамы, мы живем,&lt;br&gt;
Совсем вы нас не хороните.&lt;br&gt;
Мы в добрых снах домой придем,&lt;br&gt;
Вы только ждите, ждите, ждите…&lt;br&gt;
Придем, обнимем нежно вас.&lt;br&gt;
И слезы радости прольются.&lt;br&gt;
Пускай не сами в этот час,&lt;br&gt;
Пусть души наши к вам вернутся.
&lt;/blockquote&gt;
{{столбец}}
&lt;blockquote&gt;
Яҙмаған беҙгә бәхеттәр:&lt;br&gt;
Беҙ — һөйөлөп туймағандар.&lt;br&gt;
Тик әсәләр һаман көтә,&lt;br&gt;
Өмөттәрен юймағандар.&lt;br&gt;
Һиҫкәнәләр, беҙҙер тиеп,&lt;br&gt;
Елдәр ҡаҡһа ишек-ҡапҡа,&lt;br&gt;
Улым тере, тере, тиеп,&lt;br&gt;
Ышанмайса «ҡара» хатҡа.&lt;br&gt;
Хәтерҙәрҙә йәшәгәндә&lt;br&gt;
Ябылмаҫтар ҡайтыр юлдар,&lt;br&gt;
Татлы төштәргә инербеҙ —&lt;br&gt;
Шәһит булып ҡалған улдар.&lt;br&gt;
Талпынып, йәнебеҙ осор,&lt;br&gt;
Әсәйҙәр, һеҙ ҡалған яҡҡа.&lt;br&gt;
…Беҙҙе үлем ала алмай&lt;br&gt;
Хәтер тере тотҡан саҡта.&lt;br&gt;
&lt;/blockquote&gt;
{{столбцы/конец}}

== Китаптары ==

=== Башҡорт телендә ===
: 1. Текетек: шиғри әкиәт. — Өфө: Китап, 1994. — 16 б.
: 2. Бүрене еңгән бәрәс: шиғри әкиәт. — Өфө: Китап, 1999. — 24 б.
: 3. Башҡорттарҙың ғаилә тормошо — мәҡәлдәрҙә һәм әйтемдәрҙә. — Өфө: «Виртуал», 2002. — 79 б.
: 4. Үҙ Ҡояшым, үҙ Айым: шиғри әкиәт, мәҡәлдәр донъяһы, яҙмышнамә. — Өфө: Китап, 2002. — 240 б.
: 5. Йәннәт баҡсаһы. — Өфө: Полиграфдизайн, 2005. — 102 б.
: 6. Йәш ғаиләгә нәсихәттәр. — Өфө: Полиграфдизайн, 2006. — 11 б.
: 7. Күсле ил — көслө ил: күңел сәхифәләре, шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2007. — 448 б.
: 8. Ҡыштарҙың да бар бит үҙ ҡоштары: шиғырҙар. — Өфө: РУНМЦ МОРБ, 2010. — 136 б.
: 9. Машина ниңә «дүрт-дүрт», ти: шиғырҙар, әкиәттәр, хикәйәләр. — Өфө: Китап, 2010. — 112 б.
: 10. Гузаль Ситдыкова. Биобиблиографический указатель. — Уфа: Нац. Б-ка им. З. Валиди, 2012{{ref-ba}}{{ref-ru}}
: 11. Йәннәт баҡсаһы. Юлъяҙмалар. Шиғырҙар. — Өфө: Уфимский полифграфкомбинат ДУП. 2014. — 232 бит{{ref-ba}}
: 12. Ҡолонсаҡ — арғымаҡ булыр бер саҡ. Балалар өсөн шиғырҙар, хикәйәләр, әкиәттәр. — Өфө: Китап, 2014. — 154 б.
: 13. Г. Ситдиҡова. Ағып килә мәңгелек: шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Китап. 2019. — 400 бит. ISBN 978-5-295-07217-8
: 14. Г. Ситдиҡова. Мин донъяны өйрәнәм. Мәктәпкәсә йәштәге балалар өсөн шиғырҙар — Өфө: Инеш. 2020. — 26 бит. ISBN 978-5-6041457-8-4
: 15. Г. Ситдиҡова. Ана килә бәпәй. Мәктәпкәсә йәштәге балалар өсөн шиғырҙар — Өфө: Инеш. 2020. — 26 бит. ISBN 978-5-6041458-0-7
: 16. Г. Ситдиҡова. Өшөрә менән Айытҡужа әйтеше. Беренсе &quot;Байыҡ сәсән&quot;конкурсы — Өфө: ЯСЙ «Беренсе типография». 2022. — ISBN 978-5-6047572-6-0
: 17.Машина ниңә &quot;дүрт-дүрт&quot;, ти ( Брайль шрифты менән). — Өфө: Башкирская республиканская специальная библиотека для слепых имени М. Х. Тухватшина, 2022

=== Йыйынтыҡтарҙа баҫылған әҫәрҙәре ===
: 13. Июль ҡайтҡан; Далаларҙа: (шиғырҙар)// Йәш көстәр: шиғырҙар, хикәйәләр. — Өфө, 1984. — Б. 97—98
: 14. Шиғырҙар// Ете шишмә: шиғырҙар. — Өфө, 1988. — Б. 31—52
: 15. Муйылдар (хикәйәләр)//Мөхәббәткә хөкөм юҡ: повестар, хикәйәләр, юморескалар һәм пьесалар. — Өфө, 1997. — Б. 211—250
: 16. Ай һәм Ҡояш: (шиғырҙар)// Башҡорт шиғриәте антологияһы. — Өфө, 2001. — Б. 735—736
: 17. Туған тел: (шиғыр)// Халҡым теле — хаҡлыҡ теле. — Өфө, 2005. — Б. 117
: 18. Кем мин?: (шиғырҙар)// Из века в век. Башкирская поэзия. — М., 2008. — С. 498—505
: 19. Мәҡәл һәм әйтемдәрҙә ҡатын-ҡыҙҙың ғаиләлә тотҡан урыны.// Статус и роль женщины в современном мире. — Өфө, «Ғилем», 2011—106—110 бб.

=== Рус телендә ===
: 20. Соловьиная ива: (стихи)// Антология поэзии Башкортостана. Голоса веков. — Уфа, 2007. — С. 389—390
: 21. Кто я?: (стихи)// Из века в век. Башкирская поэзия. — М. — С. 498—505
: 22. Круговорот. Стихи. — Бельские просторы, 2014. — № 7. — с. 3—9
: 23. Возрождение традиций (о чаепитии) — Чай — дело тонкое (Автор-составитель В. Баюканский) — М.:ИПО «У Никитских ворот», 2015. — 416 с. — с. 61-68

=== Башҡортсаға тәржемәләр ===
* Андерсен Г. Х. Стойкий оловянный солдатик //Книга для чт. для 1 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — С. 41—48.
* Андерсен Г. Х. Гадкий утенок //Книга для чт. для 2 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — 152 с.
* Андерсен Г. Х. Дюймовочка //Книга для чт. для 2 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — 152 с.
* Андерсен Г. Х. Снежная королева//Книга для чт. для 3 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — С. 33—54.
* Андерсен Г. Х. Дикие гуси //Книга для чт. для 3 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — С. 55—74.
* Андерсен Г. Х. Сказки и истории (на баш. яз.) пер. Г. Ситдыковой ISBN 978-5-903622-51-1 — Уфа: Инеш, 2015. — 188 страниц
* Л. Кэрролл. [[Әлисәнең Сәйерстандағы мажаралары]]. (Башҡортсаға Г. Ситдиҡова тәржемәһе) — Evertype (Ирландия), 2017. — 129 с. —  ISBN-13 978-1-78201-201-6; ISBN-10-1-78201-201-X
* Ҡыҙыл ләлә булып балҡырмын (ҡалмыҡсанан тәржемә) — М. Хонинов. Стану красным тюльпаном. — Элиста: КалмНЦ РАН,2021. — с.50-55. — ISBN 978-5-906881-76-2

== Ваҡытлы матбуғатта баҫылған әҫәрҙәре һәм мәҡәләләре ==
* Ул дыуамал иһә дауыл көҫәй, дауылдарҙа барҙай йән ялы. [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзите]], 2016, 9 сентябрь&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{БГ}}, 2016, 9 сентябрь]{{V|10|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* БАШҠОРТ ИЛЕ. Шиғыр шәлкеме. «Башҡортостан» гәзите, 2015, 10 октябрь&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/19851-bashort-ile.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{БГ}}, 2015, 10 октябрь]{{V|10|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* Рәхмәт һиңә, ҡарт олатай! Хикәйә. «Башҡортостан» гәзите, 2012, 8 май&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/shishki/3109-rhmt-i-art-olatay.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{БГ}}, 2012, 8 май]{{V|10|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* {{мәҡәлә |автор= Гүзәл Ситдиҡова|заглавие= «Ябай ғына ҡатын булараҡ асылырға теләгәйнем…»|ссылка= http://xn--80atidn7b.xn--p1ai/shonkarrubrikalari/38-samauirziyikkansi/1621-yabay-gina-katin-bularak-asilirgr-telegeynem|язык= |издание= [[Шоңҡар (журнал)|«Шоңҡар»]]|тип= журнал|год= 2011|том= |номер= 7|страницы= |doi= |issn=}}
* Һәҙиә (поэма) — [[«Башҡортостан ҡыҙы» журналы|«Башҡортостан ҡыҙы»]] , 2017 — № 6 — 14-17 бб.

== Әҙип һәм уның әҫәрҙәре хаҡында ==
* [[Туғыҙбаева Факиһа Һаҙый ҡыҙы|Туғыҙбаева Ф.]] «Күк иңләргә тауҙар өйрәтте…» [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзите]], 2017, 1 март&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/25508-kk-ilrg-tauar-yrtte.html.{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Тарих һөйләй әҫәрҙәре. {{БГ}}, 2017, 1 март]{{V|02|03|2017}}&lt;/ref&gt;.
* Баһуманова М. Гүзәлдең әйткәне күңелдә ҡалды. Шағирәнең «Үҙ Ҡояшым, үҙ Айым» китабын уҡығанда тыуған уйҙар. [[Ағиҙел (журнал)|«Ағиҙел» журналы]], 2016, № 8&lt;ref&gt;[http://agidel-rb.ru/nomera/2016/63/minisa-baumanova6.html «Ағиҙел» журналы, 2016, № 8]{{V|01|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* Ғилманов Д. Исемдәр есемгә тап килһен! «Башҡортостан» гәзите, 2015, 9 декабрь&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/obshestvo/20585-isemdr-esemg-tap-kilen.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{БГ}}, 2015, 9 декабрь]{{V|01|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* Оставаясь самим собой (К юбилею литератора и общественного деятеля Гузели Ситдиковой). «[[Башинформ]]» мәғлүмәт агентлығы, 2012, 10 июнь&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/news/468890-ostavayas-samim-soboy-k-yubileyu-literatora-i-obshchestvennogo-deyatelya-guzeli-sitdikovoy/ Оставаясь самим собой (К юбилею литератора и общественного деятеля Гузели Ситдиковой). {{Башинформ}}, 2012, 10 июнь]{{ref-ru}}{{V|07|03|2017}}&lt;/ref&gt;.
* Әлисәнең һәм Гүзәл Ситдиҡованың Сәйерстандағы мажаралары 2018, 10 ғинуар&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/litiratura/28908-lisne-m-gzl-sitdiovany-syerstanday-mazharalary.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{БГ}},2018, 10 ғинуар ]{{V|10|01|2018}}&lt;/ref&gt;
* [[Ҡотоева Гөлназ Мират ҡыҙы|Ҡотоева Г.]] «Ғүмерем зая үтмәһен тип йәшәйем» [[Башҡортостан ҡыҙы]], 2021, № 2&lt;ref&gt;[https://bashkortostankyzy.rbsmi.ru/articles/-ib/merem-zaya-tm-en-tip-y-sh-yem-697337/ Ғүмерем зая үтмәһен тип йәшәйем]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы» күкрәккә таға торған билдәһе&lt;ref&gt;Решение Министра образования и науки Республики Башкортостан № 1300 от 07.06.2022 о награждении Г. Р. Ситдыковой Нагрудным знаком «Отличник народного образования»&lt;/ref&gt;
* [[Бөтә донъя башҡорттары конгрессы]]ның «Ал да нур сәс халҡыңа» миҙалы (2021)&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/news/social/2021-02-20/v-ufe-15-letie-bashkirskoy-vikipedii-otmetili-forumom-volonterov-2010319 В Уфе 15-летие Башкирской Википедии отметили форумом волонтеров]&lt;/ref&gt;
* Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы (2021)
* Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы (2002)&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/news/1598621-azat-badranov-ideya-foruma-pisateley-perevesti-format-raboty-v-sovremennye-praktiki/?clear_cache=Y]&lt;/ref&gt;
* «Башҡортостан Республикаһы төҙөлөүгә 100 йыл» юбилей миҙалы (2018)
* Балалар һәм үҫмерҙәр өсөн әҙәбиәт, сәнғәт өлкәһендә [[Һәҙиә Дәүләтшина]] исемендәге республика премияһы лауреаты (2017)&lt;ref name=&quot;БИ&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://glavarb.ru/upload/iblock/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA%20%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85%20(2017.04.28).pdf СПИСОК награждённых государственными наградами Российской Федерации и Республики Башкортостан. Глава Республики Башкортостан. Официальный сайт. 2017, 28 апреля]{{ref-ru}}{{V|28|04|2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.bashinform.ru/news/968624-opredelyen-laureat-gospremii-respubliki-imeni-khadii-davletshinoy/&lt;/ref&gt;
* «ЛиФФт—2017» Бөтә Рәсәй әҙәбиәт Фестивалдәре Фестиваленең Көмөш миҙалы (2017)&lt;ref name=&quot;АБИ&quot; /&gt;
* [[Байыҡ сәсән|Айҙар Байыҡ сәсән]] исемендәге Республика конкурсы Гран-При лауреаты (2015)&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.bashinform.ru/news/741364-v-bashkirii-poyavilis-novye-baikovedy/|author=Аралбаева Л.|title=В Башкирии появились новые баиковеды|date=2015-06-22|publisher=[[Башинформ|ИА «Башинформ»]]|accessdate=2016-01-05}}&lt;/ref&gt;.
* Рәсәй Лермонтов комитетының «М. Ю. Лермонтовтың 200 йыллыҡ тыуған көнө хөрмәтенә» юбилей миҙалы (2014)
* [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ының Почёт грамотаһы (2012)
* [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ының «Башҡортостан Республикаһы ҡануниәтен үҫтереүҙә айырым өлөш өсөн» Почёт тамғаһы (2009)
* [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2007)
* Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙары союзы Почёт грамотаһы (2007)
* [[Рәсәй Федерацияһы]] Дәүләт Думаһы Федераль Йыйылышының Рәхмәте (2005)
* Башҡортостан Республикаһы Матбуғат һәм киң информация саралары министрлығының Почёт грамотаһы (1992)

== Иҫкәрмәләр ==
 {{иҫкәрмәләр|2}}

== Сығанаҡтар ==
* Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}
* Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}
* Статья в Башкирской энциклопедии, т.5
* Ситдыкова Гузаль Рамазановна// Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Т. 2. — Уфа, 2005. — стр. 271, 284, 294
* Ситдыкова Гузаль Рамазановна// По пути созидания. — Уфа, Галигиль, 2005. — стр. 31, 32
* Гүзәл Ситдиҡова: биобиблиографик күрһәткес. — Өфө, Башҡортостан Республикаһы Ә. Вәлиди ис. Милли китапханаһы, 2011. − 40 б.
* Гүзәл Ситдиҡова: биобиблиографик күрһәткес. — Өфө, Башҡортостан Республикаһы Ә. Вәлиди ис. Милли китапханаһы, 2012. — 58 б.
* Фәүзиә Латипова. Донъяны биҙәй улар — Өфө, 2005. — 57—63, 142—149 б.

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|92954}}{{V|2|03|2021}}
* [http://libmap.bashnl.ru/node/214 Литературная карта Республики Башкортостан. СИТДИКОВА ГУЗЕЛЬ РАМАЗАНОВНА]
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡорт яҙыусылары]]
[[Категория:Башҡорт шағирҙары]]
[[Категория:Башҡортостан тәржемәселәре]]
[[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:12-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:1-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:2-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:Һәҙиә Дәүләтшина исемендәге премия лауреаттары]]
[[Категория:Башҡортостан Республикаһы мәғариф отличниктары]]
[[Категория:Башҡорт балалар яҙыусылары]]</text>
      <sha1>8udxs20zxmc4dilyubako55tv4ovfzh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мыка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58113</id>
    <revision>
      <id>1147948</id>
      <parentid>730887</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:45:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3791" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Мыка 
  |Оригинальное название 	= 
 |Изображение             = 
  |Подпись                = 
 |Карта                   = 
  |Подпись карты          = 
 |Длина                   = 18 
 |Площадь бассейна        =  
 |Бассейн                 = [[Каспий диңгеҙе]] 
 |Бассейн рек             = Кама 
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |Устье                   = [[Улс]] 
  |Местоположение устья   = уң ярына тамағынан 27 км өҫтәрәк 
  |Высота устья           = 
  |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Рәсәй 
  |Регион                 = Пермь крайы, Коми Республикаһы 
   |Район                 = 
 |Позиционная карта 			= Рәсәй Пермь крайы 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Мыка''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Пермь крайы]], [[Коми Республикаһы]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Улс]] йылғаһының уң ярына тамағынан 27 км өҫтәрәк  ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 18 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Кама]]  йылғаһы [[Бондюг]] ауылы янындағы һыу үлсәү посынан [[Березники]] ҡалаһына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Кама ҡушылдыҡтары бассейны, Ағиҙел ҡушылғанға тиклем, йылға бассейны — Кама&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=180274|title=РФ һыу реестры: Мыка}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010100212111100004563
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111100456
* Бассейн коды — 10.01.01.002
* ГӨ буйынса томы — 11
* ГӨ буйынса сығарылыш — 1

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]

{{тикшерелмәгән йылға}}

[[Категория:Пермь крайы йылғалары]]
[[Категория:Коми Республикаһы йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>4omg589rp009jyyv2uh12ig31rqdexn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147957</id>
      <parentid>1147948</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:31:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3495" xml:space="preserve">{{другие значения|тип=топоним|Мыка}}
{{Река
 |Название                = Мыка
  |Национальное название = 
 |Изображение             = 
  |Подпись изображения    =  
 |Длина                   = 18
 |Площадь водосбора       = 
 |Бассейн                 = Улс/Вишера (Кама ҡушылдығы)/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |Координаты истока      = 60/31/14/N/58/49/43/E
 |Устье                   = Улс
  |Местоположение устья   = уңы янына 27 км өҫтәрәк
  |Высота устья           = 244,7
  |Координаты устья       = 60/23/53/N/58/46/58/E
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Россия
  |Регион                 = Пермь крайы
   |Район                 = Красновишерск районы
}}

'''Мыка''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Пермь крайы]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Улс]] йылғаһының уң ярына тамағынан 27 км өҫтәрәк  ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 18 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Кама]]  йылғаһы [[Бондюг]] ауылы янындағы һыу үлсәү посынан [[Березники]] ҡалаһына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Кама ҡушылдыҡтары бассейны, Ағиҙел ҡушылғанға тиклем, йылға бассейны — Кама&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=180274|title=РФ һыу реестры: Мыка}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010100212111100004563
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111100456
* Бассейн коды — 10.01.01.002
* ГӨ буйынса томы — 11
* ГӨ буйынса сығарылыш — 1

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]


[[Категория:Пермь крайы йылғалары]][[Категория:Кама бассейны округы йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>b8088ftpbe2mk5aymxhouqaiuirlnbi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кысская Рассоха</title>
    <ns>0</ns>
    <id>61712</id>
    <revision>
      <id>1147953</id>
      <parentid>729653</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:49:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3881" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Кысская Рассоха 
  |Оригинальное название 	= 
 |Изображение             = 
  |Подпись                = 
 |Карта                   = 
  |Подпись карты          = 
 |Длина                   = 14 
 |Площадь бассейна        =  
 |Бассейн                 = [[Аҡ диңгеҙ]]  
 |Бассейн рек             = Мезень 
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |Устье                   = [[Кысса]] 
  |Местоположение устья   = уң ярына тамағынан 31 км өҫтәрәк 
  |Высота устья           = 
  |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Рәсәй 
  |Регион                 = Архангельск өлкәһе, Коми Республикаһы 
   |Район                 = 
 |Позиционная карта 			= Рәсәй Архангель өлкәһе 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Кысская Рассоха''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Архангельск өлкәһе]], [[Коми Республикаһы]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Кысса]] йылғаһының уң ярына тамағынан 31 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 14 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Мезень (йылға)|Мезень]] йылғаһы башынан Малонистогорская ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Өҫтәмә бассейны юҡ, йылға бассейны — Мезень&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=162259|title=РФ һыу реестры: Кысская Рассоха}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03030000112103000045180
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103004518
* Бассейн коды — 03.03.00.001
* ГӨ буйынса томы — 03
* ГӨ буйынса сығарылыш — 0

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]

{{тикшерелмәгән йылға}}

[[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Коми Республикаһы йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>qrpz3c92jdghj13sg9olj7htqioiwlp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147955</id>
      <parentid>1147953</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:27:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3697" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Кысская Рассоха
  |Национальное название  = 
 |Изображение             = 
  |Подпись изображения    = 
 |Длина                   = 14
 |Площадь водосбора       = 
 |Бассейн                 = Кысса (река)/Мезень (река)/Аҡ диңгеҙ
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |Координаты истока      = 64.4349/47.7968
 |Устье                   = Кысса (река)
  |Местоположение устья   = уң ярына 31 км өҫтәрәк&lt;ref&gt;{{ГВР|162259|Кысская Рассоха}}&lt;/ref&gt;
  |Высота устья           = 82
  |Координаты устья       = 64.5298/47.7606
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Россия
  |Регион                 = Архангель өлкәһе
   |Район                 = Лешукон районы
 |Позиционная карта       = Рәсәй Архангельск өлкәһе (материк өлөшө)
  |Тип вывода для ПК      = 43
}}

'''Кысская Рассоха''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Архангельск өлкәһе]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Кысса]] йылғаһының уң ярына тамағынан 31 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 14 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Мезень (йылға)|Мезень]] йылғаһы башынан Малонистогорская ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Өҫтәмә бассейны юҡ, йылға бассейны — Мезень&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=162259|title=РФ һыу реестры: Кысская Рассоха}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03030000112103000045180
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103004518
* Бассейн коды — 03.03.00.001
* ГӨ буйынса томы — 03
* ГӨ буйынса сығарылыш — 0

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]


[[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]][[Категория:Двина-Печора бассейны округы йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>e1leatn8pv0q06wrefsbpvczt84phkp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147956</id>
      <parentid>1147955</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:27:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3701" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Кысская Рассоха
  |Национальное название  = 
 |Изображение             = 
  |Подпись изображения    = 
 |Длина                   = 14
 |Площадь водосбора       = 
 |Бассейн                 = Кысса (река)/Мезень (река)/Аҡ диңгеҙ
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |Координаты истока      = 64.4349/47.7968
 |Устье                   = Кысса (река)
  |Местоположение устья   = уң ярына 31 км өҫтәрәк&lt;ref&gt;{{ГВР|162259|Кысская Рассоха}}&lt;/ref&gt;
  |Высота устья           = 82
  |Координаты устья       = 64.5298/47.7606
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Россия
  |Регион                 = Архангельск өлкәһе
   |Район                 = Лешукон районы
 |Позиционная карта       = Рәсәй Архангельск өлкәһе (материк өлөшө)
  |Тип вывода для ПК      = 43
}}

'''Кысская Рассоха''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Архангельск өлкәһе]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Кысса]] йылғаһының уң ярына тамағынан 31 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 14 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Мезень (йылға)|Мезень]] йылғаһы башынан Малонистогорская ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Өҫтәмә бассейны юҡ, йылға бассейны — Мезень&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=162259|title=РФ һыу реестры: Кысская Рассоха}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03030000112103000045180
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103004518
* Бассейн коды — 03.03.00.001
* ГӨ буйынса томы — 03
* ГӨ буйынса сығарылыш — 0

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]


[[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]][[Категория:Двина-Печора бассейны округы йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>ey9ea1odd05qx401ti7gm9djee6hyce</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көньяҡ Дакота</title>
    <ns>0</ns>
    <id>68696</id>
    <revision>
      <id>1147949</id>
      <parentid>766540</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:47:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2575" xml:space="preserve">{{АҠШ штаты карточкаһы
 |Название = Көньяҡ Дакота 
 |Оригинальное название          = South Dakota 
 |Флаг               = Flag of South Dakota.svg 
 |Печать                      = SouthDakota-StateSeal.svg 
 |Карта                     = Map of USA SD.svg 
|Прозвище = Рашмор тауы штаты 
 |Девиз = Халыҡ идараһы ({{lang-la|Regnat populus}}) 
 |Песня =     
 |Столица = [[Пирр (Южная Дакота)|Пирр]] 
 |Население = 833 354 
 |Год переписи = 2012 
 |Плотность = 4,19 
 |Площадь = 199 905 
 |ПлощадьВоды = 4472 
 |ПроцентВоды = 1,6 
 |ПлощадьНомер = 23 
 |Ширина = 320 
 |Длина = 500 
 |ДатаШтата = [[1889]] йылдың 2 ноябрендә 
 |ДоШтата = [[Висконсин територияһы]] 
|ЧасовойПояс = [[Гринвич меридианы ваҡыты|GMT]]-6/[[Йәйге ваҡыт|-5]] 
|Сокращение = SD 
 |Сайт = [http://www.sd.gov/ www.sd.gov] 
 |Категория в Commons = South Dakota 
}}
 
{{Башҡа мәғәнәләре|Көньяҡ Дакота}}
 
'''Көньяҡ Дакота''' ({{lang-en|South Dakota}}) — [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] штаты. Штаттың тәртип номеры — 23. [[1889]] йылдың 2 ноябрендә төҙөлгән. Элек [[Висконсин територияһы]] исеме менән йөрөгән.
Штаттың ҡушаматы — Рашмор тауы штаты.

[[2012 йыл]]ғы мәғлүмәт буйынса Көньяҡ Дакота штатында 833 354 кеше йәшәй, халыҡ тығыҙлығы бер квадрат км-ға 4,19 кеше. АҠШ штаттары араһында халыҡ һаны буйынса урыны — 20.

Майҙаны 199 905 кв. км, шуның 1,6 % һыу майҙаны.

== Климат ==

== Иҡтисад ==

==Иҫтәлекле урындар==
* [[Рашмор]], тауҙа [[Джордж Вашингтон]], [[Томас Джефферсон]], [[Теодор Рузвельт]] һәм [[Авраам Линкольн]] скульптуралары булыуына танылыу тапҡан.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{АҠШ-тың административ берәмектәре}}
{{Башланғыс}}

[[Категория:АҠШ штаттары]]</text>
      <sha1>tt4os10l8g67xfhdx8ur4nuste3y9cm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилманова Шәүрә Ғәббәс ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72280</id>
    <revision>
      <id>1147836</id>
      <parentid>923541</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:36:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6206" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилманова}}
{{Яҙыусы
 |Исеме             = Ғилманова Шәүрә Ғәббәс ҡыҙы
 |Рәсеме            = 	БашВикиКон 2017 Уфа 07.jpg
 |Киңлек            = 
 |Рәсем аңлатмаһы   =
 |Тыуған ваҡыттағы исеме = 
 |Псевдонимдары     = 
 |Тыуыу датаһы      = 1.1.1954
 |Тыуған урыны      = [[БАССР]], {{ТУ|Ғафури районы}}, [[Имәндәш]] ауыл
 |Вафат булыу датаһы = 
 |Вафат булған урыны = 
 |Гражданлығы       = СССР, Россия
 |Эшмәкәрлек төрө   = тележурналист
 |Әүҙемлек йылдары  = 
 |Йүнәлеше          = 
 |Жанр              = 
 |Әҫәрҙәренең телдәре = 
 |Дебют             = 
 |Премиялары        = 
 |Наградалары       = {{Заслуженный деятель искусств Российской Федерации|2005}}
 |Ҡултамғаһы        = 
 |Lib               = 
 |Сайты             = 
}}
'''Ғилманова Шәүрә Ғәббәс ҡыҙы''' ([[1 ғинуар]] [[1954 йыл]]) — тележурналист, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1985 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2005) һәм [[Татарстан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994). [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Шәһит Хоҙайбирҙин]] (1994) һәм Мәжит Ғафури исемендәге (2005) премиялар лауреаты.

== Биографияһы ==
* Шәүрә Ғәббәс ҡыҙы Ғилманова 1954 йылдың 1 ғинуарында [[БАССР]]-ҙың [[Ғафури районы]] [[Имәндәш]] ауылында тыуған.
* 1973 йылдан башлап Ғафури районының Красноусол башланғыс мәктәбе директоры, район халыҡ мәғарифы бүлеге инспекторы.
* Ҡазан дәүләт университетын тамамлаған (1981).
* 1975 йылдан алып «Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһының федераль дәүләт унитар предприятиеһында эшләй: 1992 йылдан башлап «Тамаша» телевизион ижад берекмәһе етәксеһе, 1998—2005 йылдарҙа баш мөхәррир; бер үк ваҡытта 1990—2004 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]нда уҡыта.
* 2005 йылдан алып «Башҡортостан» телерадиокомпанияһы дәүләт унитар предприятиеһы эргәһендәге Телерадио сәнғәте мәктәп-студияһы директоры.

== Журналист эшмәкәрлеге ==
Мостай Кәрим тураһында 20 документаль фильм, Башҡортостандан ситтә йәшәүсе башҡорттар тормошо («Араларҙы яҡынайтып» — «Сокрашая расстояния», «Башҡорттар»), исламдың әхләҡи ҡиммәттәре («Йома»), Башҡортостан әҙәбиәте, мәҙәниәте һәм сәнғәте («Сәхнәлә һәм сәхнә артында» — «На сцене и за кулисами») тураһында телетапшырыуҙар, «Сәләм» иртәнге мәғлүмәт һәм йыр-моң программаһы, «Йыр бүләк итәм» («Дарю песню») йыр-моң программаһы, һ.б. авторы. М. Кәримгә арналған Дәүләт аудио-видеоархив формалаштырған, фильмографик белешмә төҙөгән, «Мостайҙың алтын мираҫы» аудиопродукциялар серияһын сығарған. Ф. М. Бүләков сценарийы буйынса «Ай ҡыҙы» — тәүге башҡорт телесериалы (2001—2002; [[Башҡортостан дәүләт телерадиокомпанияһы|«Башҡортостан» телерадиокомпанияһы]]) проекты инициаторы һәм продюсеры.

== Маҡтаулы исемдәре ==
* Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2005);
* Татарстан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1997);
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994);
* Шаһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаты (1994);
* Мәжит Ғафури исемендәге премия лауреаты (2005).

== Сығанаҡтар ==
{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/3043-ilmanova-sh-r-bb-s-y-y}}

[[Категория:Башҡортостан журналистары]]
[[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]]
[[Категория:Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаттары]]
[[Категория:Мәжит Ғафури исемендәге премия лауреаттары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Ҡазан университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Татарстандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:«Тамаша» журналы хеҙмәткәрҙәре]]</text>
      <sha1>6xipcey30y5cpx4fabmmuhjdlsxivnq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азаматов Марат Мостафа улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72534</id>
    <revision>
      <id>1147913</id>
      <parentid>1069132</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:51:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5958" xml:space="preserve">{{ФШ|Азаматов}}
{{Ук}}
'''Азаматов Марат Мостафа улы''' ([[16 ноябрь]] [[1941 йыл]] — [[4 апрель]] [[2002 йыл]]) — [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978).

== Биографияһы ==
Марат Мостафа улы Азаматов 1941 йылдың 16 ноябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Саҡмағош]] ауылында тыуған. Милләте [[башҡорт]].

Шайбалы хоккей буйынса РСФСР-ҙың атҡаҙанғаң тренеры (1978). БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1978), Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (1994). Д. М. Азаматовтың — ҡустыһы. П. Ф. Лесгафт исемендәге Ленинград физик культура институтын тамамлаған (1972). «Локомотив» ДСО-һы тәрбиәләнеүсеһе (1953—60). [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев исемендәге спорт клубы]] командалары (1961—63), армияның спорт клубы (Куйбышев, 1963—65) өсөн уйнай. 1969—75 йылдарҙа «Салауат Юлаев» СДЮШОР-ы директоры, 1983—92 йылдарҙа — тренеры. 1979—83 йылдарҙа һәм 1990—91 йылдарҙа «Салауат Юлаев» хоккей клубы командаһының баш тренеры. 1993 йылда алып Өфөнөң «Локомотив» клубының баш тренеры, 1997 йылда — Өфөнөң 3-сө ДЮСШ директоры. Уның етәксеһе СДЮШОР командаһы үҫмерҙәр араһында СССР чемпионы (1973, 1984), йәштәр араһында СССР беренселегенең көмөш призёры (1975) була. 1983—95 йй. СССР, БДБ, Рәсәй үҫмерҙәр йыйылма командалары тренеры. Тағы ла бер етәксеһе СССР командаһы Европа чемпионаты (1984), [[Германия|ГФР]]-ҙа, [[Швейцария]]ла (икеһе лә — 1983), [[Финляндия]]ла (1984, 1987, 1990), СССР-ҙа (1987, 1990) халыҡ-ара турнирҙар еңеүсеһе, Европа чемпионатының көмөш призёры (1991) була, Рәсәй командаһы — [[Канада]]ла (1993), Тверҙа (1993) халыҡ-ара турнирҙар еңеүсеһе. Тәрбиәләнеүселәре араһында Ш. Ф. Гимаев, шулай ук 35-тән ашыу СССР һәм Рәсәй спорт мастеры.
2-се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены миҙалы менән бүләкләнгән (1996).
Өфө ҡалаһында Көньяҡ зыяратта ерләнгән&lt;ref&gt;[http://pomnim.me/famous/?info=7ecda787-ae34-11e6-bb71-00199984c65f Көньяҡ зыяратта Марат Азаматов ҡәбере]&lt;/ref&gt;.

== Карьера ==

=== Хоккейсы булғанда ===
* 1961—1963 {{Флаг|Башкирская АССР}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]]
* 1963—1965 {{Флаг СССР}} [[СКА (хоккей клубы, Куйбышев)|СКА Куйбышев]]

=== Тренер булғанда ===
* 1979—1983 {{Флаг|Башкирская АССР}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]]
* 1983—1995 {{Флаг СССР}}/{{Флаг России}} СССР, СНГ һәм Рәсәй юниор йыйылма командаһы
* 1990—1991 {{Флаг|Башкирская АССР}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]]
* 1993 {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы)|Локомотив]]

== Спорт ҡаҙаныштары ==

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* 2-се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены миҙалы  (1996)&lt;ref&gt;[http://www.bestpravo.ru/rossijskoje/ej-pravila/z1v.htm Указ Президента РФ от 20.12.1996 № 1742 «О награждении государственными наградами Российской Федерации спортсменов, тренеров и общественных деятелей отечественного хоккея»]&lt;/ref&gt;;
* РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978);
* БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1978);
* Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (1994).

== Хәтер ==
* Өфөлә ул йәшәгән йортҡа мемориаль таҡтаташ ҡуйылған
* 3-сө ДЮСШ-ға уның исеме бирелгән.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.hcsalavat.ru/ «Салауат Юлаев» клубының рәсми сайты]
*{{БЭ2013|80270}}
[[Категория:Салауат Юлаев командаһының баш тренерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса хоккейсылар]]
[[Категория:Салауат Юлаев командаһының уйынсылары]]
[[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренерҙары]]
[[Категория:Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]</text>
      <sha1>96xsdlbmwjxe3mnhjdju1vpmiy4kerp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилметдинов Динар Заһит улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>75615</id>
    <revision>
      <id>1147881</id>
      <parentid>1060080</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13839" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилметдинов}}
{{Государственный деятель
| имя = 
| оригинал имени = 
| изображение = [[File:Гильмутдинов_Динар.jpg|200px]]
| ширина = 200px
| описание изображения = 
| титул = Башҡортостан буйынса Эске эштәр министрлығының Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы идаралығы етәксеһе
| порядок = 
| флаг = 
| периодначало = 2005—2021 йылдарҙа
| периодконец = 
| предшественник = 
| преемник = 
| дата рождения = 10.08.1969
| место рождения = [[Башҡорт АССР-ы]] {{ТУ|Мишкә районы|Мишкә районында}}
| дата смерти = 
| место смерти = 
| партия = 
| награды ={{Салауат Юлаев ордены}} (2014)
* &quot;Йәмәғәт тәртибен һаҡлауҙа өлгөлө хеҙмәте өсөн&quot; миҙалы.
* &quot;90 лет ВЧК-КГБ-ФСБ&quot; миҙалы.
* &quot;За содействие органам наркоконтроля&quot; миҙалы.
* Орден Русской Православной Церкви &quot;Святого Благоверного князя Дмитрия Донского&quot;.
| автограф =
}}
'''Ғилметдинов Динар Заһит улы''' ([[10 август]] [[1969 йыл]]) — юрист, дәүләт хеҙмәткәре, запасатғы полиция полковнигы, йәмәғәт эшмәкәре. 2005—2021 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса Эске эштәр министрлығының Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы идаралығы етәксеһе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы, [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2014). [[Мишкә районы]]ның почётлы гражданы (2015).

== Биографияһы ==
Динар Заһит улы Ғилметдинов 1969 йылдың 10 авгусында [[Башҡорт АССР-ы]]ның Мишкә районында тыуған. 1996 йылда Ырымбур ауыл хужалығы институтын (бөгөн Ырымбур дәүләт аграр университеты), 2000 йылда Рәсәй Федерацияһы Эске эштәр министрлығының Өфө юридик институтын тамамлаған.

* 1988—1989 йылдар — Совет Армияһы сафында хеҙмәт итә.
* 1991—1993 йылдар — [[Өфө]] ҡала Советы башҡарма комитеты Эске эштәр идаралығының Дәүләт автомобиль инспекцияһы юл хәрәкәте хеҙмәтенең айырым батальонында (русса — отдельный батальон ДПС ГАИ) юл хәрәкәте хеҙмәте инспекторы.
* 1993—1996 йылдар — Өфө ҡалаһы Эске эштәр идаралығының Дәүләт автомобиль инспекцияһы бүлегенең (русса — отдел ГАИ УВД г. Уфы) пропаганда буйынса инспекторы.
* 1996—2000 йылдар — Өфө ҡалаһы Эске эштәр идаралығының Дәүләт автомобиль инспекцияһы бүлеге етәксеһе урынбаҫары.
* 2000—2005 йылдар — Өфө ҡалаһы Эске эштәр идаралығының Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы (ЮХХДИ — русса ГИБДД — Государственная инспекция безопасности дорожного движения) бүлеге етәксеһе.
* 2005—2021 йылдарҙа — Башҡортостан Республикаһы буйынса Эске эштәр министрлығының Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы Идаралығы (русса Управление ГИБДД МВД по РБ) етәксеһе. Был вазифаһынан 2021 йылдың 15 июнендә отставкаға сыҡты&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/news/1606151-vperedi-vybory-v-gosdumu-glavnyy-gosavtoinspektor-bashkirii-ukhodit-v-otstavku/ Главный госавтоинспектор Башкирии Динар Гильмутдинов ушёл в отставку. ИА «Башинформ», 15 июня 2021 года]{{ref-ru}}{{V|15|06|2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/news/1606247-glavnyy-gosavtoinspektor-bashkirii-prokommentiroval-novosti-o-svoey-otstavke-/ Главный госавтоинспектор Башкирии прокомментировал новости о своей отставке]{{ref-ru}}{{V|15|06|2021}}&lt;/ref&gt;.

== Хеҙмәт ҡаҙаныштары ==
Башҡортостандағы хоҡуҡ һаҡлау органдарының башҡа вазифалы хеҙмәткәрҙәре һәм республика кимәлендәге күп кенә етәкселәр менән сағыштырғанда, Динар Ғилметдинов ябай халыҡ өсөн дә, төрлө матбуғат һәм киң мәғлүмәт саралары вәкилдәре өсөн үҙенең асыҡлығы менән айырылып тора. Интернетта аралашыу һәм фекер алышыу ныҡлап тарала башлауҙың тәүге йылдарында уҡ ул унда үҙенең блогын булдырҙы һәм яҙылған барлыҡ мәғлүмәттәргә иғтибарлы булыуын күрһәтеп килә. Был турала 2013 йылда [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан»]] гәзитенә биргән интервьюһендә ул үҙе түбәндәгеләрҙе белдерҙе: &quot;Мин берәүҙән дә йәшенмәйем, бөтәһе өсөн дә һәр ваҡыт асыҡмын: ысынлап та, Интернетта шәхси блогым бар (http://102gibdd.ru/blog/), шулай уҡ &quot;Фейсбук&quot;та ла теркәлдем. Кешеләр ебәргән бөтә һорауҙарға ла үҙ ваҡытында төплө яуап бирергә тырышам. Әйткәндәй, был мөрәжәғәттәрҙән үҙебеҙ өсөн дә йомғаҡ яһайбыҙ, бик күптәрҙең әйткәне, кәңәше эшебеҙҙең сифатын баһаларға ярҙам итә&quot;.

Һәр ай һәм квартал һайын төрлө матбуғат агентлыҡтарында республиканың Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы Идаралығы эшмәкәрлеге йомғаҡтарына арналған матбуғат конференциялары ойоштороп, журналистарҙың һорауҙарына туранан-тура яуап бирә. Бынан тыш, үҙенә мөрәжәғәт иткән бер матбуғат сараһын да иғтибарынан ситтә ҡалдырмай, интервьюлар бирә, әңгәмәләрҙә әүҙем ҡатнаша.

Төбәктә киң яңғыраш алған барлыҡ юл-транспорт ваҡиғалары һәм кешеләрҙең үлеменә килтергән юл-транспорт фажиғәләре, Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы хеҙмәткәрҙәренең халыҡ араһында кире ҡараш тыуҙырған ҡылыҡтары айҡанлы кисекмәҫтән тиерлек үҙ аңлатмалары менән сығыш яһай.

Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеген тәьмин итеү буйынса килеп тыуған һорау-мәсьәләләрҙе урында хәл итеү өсөн республика ҡала һәм райондарына даими сыға, күсмә ҡабул итеүҙәр ойоштороп, халыҡты был йүнәлештә борсоған проблемаларҙы асыҡлай, мөмкин булғандарын шунда уҡ хәл итергә тырыша.

Дөйөм алғанда, Динар Ғилметдиновтың төрлө яҡлы эшмәкәрлеге водителдәр һәм йәйәүлеләр тарафынан ыңғай яҡтан баһалана.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==

== Матбуғат сараларындағы һәм рәсми сайттарҙағы материалдар ==
* [http://www.ye02.ru/mahsus/mohim/7964-yuldar-fazhie-bulyn.html Айбулат ИШНАЗАРОВ. Юлдар фажиғәһеҙ булһын! // [[Йәшлек (гәзит)|«Йәшлек»]] гәзите, 2013 йыл, 19 июль].
* [http://bashgazet.ru/obshestvo/8201-dinar-ilmetdinov-bitarafly-lktk-ilt.html Динар ҒИЛМЕТДИНОВ: «Битарафлыҡ һәләкәткә илтә» // [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан»]] гәзите, 2013 йыл, 24 апрель] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530073814/http://bashgazet.ru/obshestvo/8201-dinar-ilmetdinov-bitarafly-lktk-ilt.html |date=2013-05-30 }}.
* [http://www.baimak.ru/bash/?ELEMENT_ID=2078  Гүзәл ИҪӘНГИЛДИНА. Проблемалар хәл ителәсәк // Башҡортостан Республикаһы Баймаҡ районы муниципаль районының рәсми сайты, 2013 йыл, 26 февраль].
* [http://bashkort.org/archive/bashvest/2794.html  Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге // Динар Ғилметдинов менән әңгәмә // «Башинформ» мәғлүмәт агентлығының «БАШвестЪ» интернет гәзите, 2007 йыл, 14 май]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы.
* [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] (2014).
* «Йәмәғәт тәртибен һаҡлауҙа өлгөлө хеҙмәте өсөн» миҙалы.
* «90 лет ВЧК-КГБ-ФСБ» миҙалы.
* «За содействие органам наркоконтроля» миҙалы.
* Орден Русской Православной Церкви «Святого Благоверного князя Дмитрия Донского».
* Мишкә районының почётлы гражданы (2015)&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/news/798335-nachalniku-gibdd-bashkirii-prisvoili-pochetnoe-zvanie/ Начальнику ГИБДД Башкирии присвоили почетное звание «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 19 декабрь]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://mishkan.bashkortostan.ru/district/honorary/287/ Муниципальный район Мишкинский район Республики Башкортостан. Официальный сайт. Почётные граждане. Гильмутдинов Динар Загитович]{{ref-ru}}{{V|7|08|2019}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Сығанаҡтар ==
* [http://personarb.ru/index.php?categoryid=15&amp;nomer=956586 Справочно-информационный ресурс «Кто есть кто в Республике Башкортостан»]{{ref-ru}}
* [http://102gibdd.ru/blog/ Блог Главного Госавтоинспектора РБ]{{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.bashinform.ru/news/1600843-glavnyy-gosavtoinspektor-bashkirii-ne-isklyuchil-chto-mozhet-uyti-v-otstavku-/ Главный Госавтоинспектор Башкирии не исключил, что может уйти в отставку. ИА «Башинформ», 1 июня 2021 года]{{ref-ru}}{{V|1|06|2021}}
* [http://www.gtrk.tv/novosti/v-ufe-vrucheny-gosudarstvennye-nagrady-rossiyskoy-federacii-i-respubliki-bashkortostan В Уфе вручены государственные награды Российской Федерации и Республики Башкортостан // Сайт Филиала ФГУП ВГТРК ГТРК «Башкортостан»]{{ref-ru}}
* [http://www.gibdd.ru/about/direction/gilmutdinov-dinar-zagitovich Сайт Госавтоинспекции МВД России]{{ref-ru}}
* [http://bashgazet.ru/obshestvo/14110-trtip-yay-aman-aay.html А. Үҙәнбаев. Тәртип яғы һаман аҡһай // «Башҡортостан» гәзите, 2014 йыл, 18 июль]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.
* [http://bashgazet.ru/obshestvo/15585-hemten-kr-hrmte.html Хеҙмәтенә күрә — хөрмәте // «Башҡортостан» гәзите, 2014 йыл, 11 ноябрь]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.

{{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Гильмутдинов, Динар Загитович}}
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]]</text>
      <sha1>rti0yhzz45rnzavskhmcmgv35d1x6vv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77033</id>
    <revision>
      <id>1147809</id>
      <parentid>1080039</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:10:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5486" xml:space="preserve">{{ФШ|Аҙнағолов}}
{{Ук}}
'''Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы''' ([[13 февраль]] [[1941 йыл]] — [[23 ғинуар]] [[2015 йыл]]) — [[Тел белеме|тел белгесе]], [[Педагогика|педагог]]-методист. 1972 йылдан [[СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалы]]ның [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]], 1978 йылдан — Милли мәғариф проблемалары институтының Башҡортостан филиалы хеҙмәткәре, 2004 йылдан — [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. 2005 йылдан [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре кандидаты, педагогия фәндәре докторы (2004), профессор (2009). [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре (1998).

== Биографияһы ==
Рафаил Ғәйнетдин улы Аҙнағолов 1941 йылдың 13 февралендә [[Чкалов өлкәһе]] [[Ҡыуандыҡ районы]] Үрге Үтәғол ауылында тыуған. 1969 йылда Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлай.

1972 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында эшләй, 1978 йылдан — Милли мәғариф проблемалары институтының Башҡортостан филиалында өлкән һәм төп ғилми хеҙмәткәр, 2004 йылдан алып Башҡорт дәүләт университетында уҡыта.

Дөйөм алғанда 200-ҙән ашыу булған фәнни хеҙмәттәре диалектология, лексикография һәм башҡорт телен уҡытыу методикаһына арналған. Улар араһында Башҡорт теленең орфография һүҙлеге (1998 йыл), Башҡортса-русса мәктәп һүҙлеге (2003 йыл), Башҡортостандың күренекле яҙыусылары ижадына арналған йыйынтыҡтары, шулай уҡ төрлө йүнәлештәге методик ҡулланмалар киң билдәле.

Ғалим гәзит һәм журналдар менән әүҙем хеҙмәттәшлек итте, матбуғатта әҙәби-тәнҡит, әҙәби-аналитик мәҡәләләре менән даими сығыш яһаны.

Мәғарифты үҫтереүгә индергән тос өлөшө өсөн 2014 йылда Рафаэль Ғәйнетдин улы Рәсәй Мәғариф һәм фән министрлығының Константин Ушинский миҙалы менән бүләкләнде.

2015 йылдың 23 ғинуарында ҡаты ауырыуҙан вафат булды.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре (1998).
* Рәсәй Мәғариф һәм фән министрлығының Константин Ушинский миҙалы (2014).

== Хеҙмәттәре ==
* Диалект шарттарында башҡорт телен уҡытыу методикаһы. Өфө, 1991;
* Башҡорт теленең орфография һүҙлеге. Өфө, 1998;
* Уҡыусы шәхесен үҫтереүҙең лингводидактик нигеҙҙәре. Өфө, 2001;
* Башҡортса-русса мәктәп һүҙлеге. Өфө, 2003;
* Сәйләндәрем төҫлө-төҫлө (ижади портреттар). Өфө, 2007.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}{{V|12|02|2021}}
* Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}{{V|12|02|2021}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|80182}}{{V|12|02|2021}}

[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусылары]]
[[Категория:Ырымбур өлкәһе башҡорттары]]
[[Категория:Башҡортостан шәхестәре]]
[[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:Башҡорт теле белгестәре]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәрҙәре]]</text>
      <sha1>ojetnsqonjylw3krobnco78r9ygiiev</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғиләжетдинов Тажетдин Баһауетдин улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>89112</id>
    <revision>
      <id>1147901</id>
      <parentid>1116201</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:38:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7690" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғиләжетдинов}}
{{Ук}}
'''Ғиләжетдинов Тажетдин Баһауетдин улы''' ([[2 май]] [[1924 йыл]] — [[14 август]] [[2012 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, уҡсылар полкының взвод командиры. Майор (2000). [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). Милләте — башҡорт&lt;ref&gt;[http://www.podvignaroda.ru/?#id=35099742&amp;tab=navDetailDocument Наградной лист]{{ref-ru}}{{V|22|03|2022}} &lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Тажетдин Баһауетдин улы Ғиләжетдинов 1924 йылдың 2 майында Башҡорт АССР-ының [[Бөрө кантоны]] [[Оло Баҙраҡ]] ауылында&lt;ref name=autogenerated2&gt;{{Подвиг Народа|35099746|архив=ЦАМО|фонд=33|опись=690155|дело=4386|лист=4, 5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=autogenerated3&gt;{{Подвиг Народа|46570769|title=Наградные документы|архив=ЦАМО|фонд=33|опись=686046/793756|дело=25/10|лист=4, 322, 323}}&lt;/ref&gt; тыуған.

1942 йылдан — [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армияла]]. 1942 йылдың декабрендә Гурьев хәрби пехота училищеһын тамамлай.

1943 йылдан Көньяҡ, [[4-се Украин фронты|4-се Украин]] һәм 1-се Балтик буйы фронттарында хеҙмəт итə. 1944 йылдан — ВКП(б)/КПСС ағзаһы.

1945 йылдың ноябренән капитан Ғиләжетдинов Т. Б. — отставкала. 1960 йылда [[Башҡорт дәүләт университеты|Октябрҙең 40 йыллығы исемендәге Башҡорт дәүләт университетын]] тамамлай. Борай районы Баҙраҡ мәктәбендә — уҡытыусы, райондың халыҡ мәғарифы бүлеге мөдире, КПСС райкомының икенсе секретары, Баҙраҡ урта мәктәбе директоры булып эшләй.

Отставкалағы майор (2000 йыл). Борай районы Оло Баҙраҡ ауылында йәшәй, артабан республиканың баш ҡалаһы [[Өфө]]гә күсә.

2012 йылдың 14 авгусында Советтар Союзы Геройы Өфөлә вафат була&lt;ref name=&quot;Һуңғы Герой&quot;&gt;[http://www.bashinform.ru/bash/484718/ Республика Башҡортостандың һуңғы Советтар Союзы Геройы менән хушлашты. {{Башинформ}}, 2012, 15 август]{{V|28|02|2017}}&lt;/ref&gt;. Тыуған ауылында ерләнә.

== Батырлығы ==
[[Ҡырым]]ды немец-фашист илбаҫарҙарынан азат итеү өсөн алыштарҙа ҡаһарманлыҡ күрһәтә.

665-се уҡсылар полкы артиллерия батареяһының лейтенант Ғиләжетдинов Тажетдин етәкселегендәге ут взводы (4-се Украин фронты, 51-се армия, 216-сы уҡсылар дивизияһы) 1944 йылдың 7 апреленән 9 апрелгә тиклем Тархан ауылы өсөн (хәҙер Украинаның Ҡырым өлкәһе Красноперекопск районы Вишневки ауылы) алыштарҙа тура наводкалағы ут менән дошмандың өс дзотын, ике ауыр минометтар батареяһын һәм танкыларға ҡаршы өс пушканы ҡыйрата.

1944 йылдың 9 майында [[Севастополь]] ҡалаһы өсөн алыштарҙа Ғиләжетдиновтың ут взводы ике танкты һәм ике штурмлау орудиеһын юҡҡа сығара. Яраланыуына ҡарамаҫтан лейтенант Ғиләжетдинов Т. Б. тағы ла бер дошман танкыһын юҡ итә.

«Советтар Союзы Геройы» исеме 1945 йылдың 24 мартында бирелә.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Советтар Союзы Геройы (1945)
* [[«Алтын Йондоҙ» миҙалы (СССР)|«Алтын Йондоҙ» миҙалы]] (24.03.1945)&lt;ref&gt;{{Подвиг Народа|46570769}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Подвиг Народа|46801982|title=Указ}}&lt;/ref&gt;
* [[Ленин ордены]] (24.03.1945)
* I дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (06.04.1985)&lt;ref&gt;{{Подвиг Народа|1513070589|title=Карточка}}&lt;/ref&gt;
* [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (11.05.1944)&lt;ref&gt;{{Подвиг Народа|35099746}}&lt;/ref&gt;

== Хәтер ==
* Ноғманов Илнур. Алыш өсөн миҙал… Инша. «Алые паруса. Проект для одаренных детей» сайты. 2016, 5 май&lt;ref&gt;[http://nsportal.ru/ap/library/literaturnoe-tvorchestvo/2016/05/05/sochinenie-nugmanova-ilnura-na-konkurs-medal-za-boy «Алые паруса. Проект для одаренных детей» сайты. 2016, 5 май]{{V|28|02|2017}}&lt;/ref&gt;.
* Үтәбәй Ә. Юлай Ғәйнетдинов: Баҡыр алтындың варианты була алмай. [[Ағиҙел (журнал)|«Ағиҙел» журналы]], 2014&lt;ref&gt;[http://agidel-rb.ru/nomera/2014/112/yulaj-jnetdinov3.html. Баҡыр алтындың варианты була алмай. «Ағиҙел» журналы, 2014]{{V|28|02|2017}}&lt;/ref&gt;.
* Вахитов Ф. Дан туртаһының әҫәре лә юҡ. [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзите]], 2012, 26 ғинуар.
* Республика Башҡортостандың һуңғы Советтар Союзы Геройы менән хушлашты. «[[Башинформ]]» мәғлүмәт агентлығы, 2012, 15 август&lt;ref name=&quot;Һуңғы Герой&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{китап |автор= |заглавие=Славные сыны Башкирии (очерки о Героях Советского Союза, полных кавалерах ордена Славы) |ответственный= |ссылка= |место=Уфа |издательство=Башкнигоиздат |год=1965—1985 |том=в 5 кн. |страниц= |страницы= |isbn= |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|82971}}{{V|21|03|2022}}
* {{warheroes|id=1634}}
* {{ХДМ|url =http://www.bash-rmbs.ru/hero/herosurb/alfavitnyj-ukazatel/g/213-gilayetzinovtb |accessdate= }}

[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы артиллеристары]]
[[Категория:Советтар Союзы Геройҙары (Башҡортостан)]]
[[Категория:Советтар Союзы Геройҙары:Борай районы]]
[[Категория:Башҡортостан уҡытыусылары]]
[[Категория:Мәктәп директорҙары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:КПСС-тың район комитетының икенсе секретарҙары]]</text>
      <sha1>ow8sudutkysvjfo41u7iy5ho51bysoo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҡман</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102297</id>
    <revision>
      <id>1147785</id>
      <parentid>892989</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:27:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сығанаҡтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1919" xml:space="preserve">'''Аҡман''' - башҡорт телендәге күп мәғәнәле һүҙ. Ул яңғыҙлыҡ исем дә, күплек исем дә булараҡ ҡулланыла һәм хәҙерге көндә фамилияларҙа һаҡланған.

*'''Аҡман''' - боронғо ғинуар айы атамаһы; ғинуар айында тыуған балаларға Аҡман исеме ҡушыла торған булған .
*[[Аҡман (күл)|Аҡман]] - [[Рәсәй Федерацияһы]] [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Варна районы|Варна районындағы]] күл
*'''Аҡман'''-тоҡман - март уртаһынан була торған ҡаты буран &lt;ref&gt;Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. - Мәскәү, 1993. - 1-се том, 42-се бит&lt;/ref&gt;
* &quot;Аҡман-тоҡман&quot;  - [[Хамматов Яңыбай Хаммат улы|Яңыбай Хамматовтың]] романы. - Өфө: 1971, 1975. рус телендә: Акман-токман (пер. Е. Мальцева). Москва: 1973, 1975; Уфа: 1984.

== '''Аҡманов''' — башҡорт фамилияһы ==
* [[Аҡманов Айтуған Ирек улы]] (1966) — башҡорт ғалимы һәм тарихсыһы, тарих фәндәре докторы.
* [[Аҡманов Ирек Ғайса улы]] (1933) — башҡорт ғалимы һәм тарихсыһы, тарих фәндәре докторы.


== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания}}

== Сығанаҡтар ==
*Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. - Мәскәү, 1993. - 1-се том, 42-се бит
*Т. Кусимова, С. Бикҡолова.Башҡорт исемдәре. - Өфө, 2006 - 23-сө бит

{{Фамилиялаштар исемлеге}}
{{неоднозначность}}</text>
      <sha1>hpshohoq0cqmjj15khp9pnhdc2juznu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147786</id>
      <parentid>1147785</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:29:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1961" xml:space="preserve">'''Аҡман''' — башҡорт телендәге күп мәғәнәле һүҙ. Ул яңғыҙлыҡ исем дә, күплек исем дә булараҡ ҡулланыла һәм хәҙерге көндә фамилияларҙа һаҡланған.

* '''Аҡман''' — боронғо ғинуар айы атамаһы; ғинуар айында тыуған балаларға Аҡман исеме ҡушыла торған булған .
* [[Аҡман (күл)|Аҡман]] — [[Рәсәй Федерацияһы]] [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Варна районы|Варна районындағы]] күл
* '''Аҡман'''-тоҡман — март уртаһынан була торған ҡаты буран&lt;ref&gt;Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 1-се том, 42-се бит&lt;/ref&gt;
* «Аҡман-тоҡман» — [[Хамматов Яңыбай Хаммат улы|Яңыбай Хамматовтың]] романы. — Өфө: 1971, 1975. рус телендә: Акман-токман (пер. Е. Мальцева). Москва: 1973, 1975; Уфа: 1984.

== '''Аҡманов''' — башҡорт фамилияһы ==
* [[Аҡманов Айтуған Ирек улы]] (1966) — башҡорт ғалимы һәм тарихсыһы, тарих фәндәре докторы.
* [[Аҡманов Ирек Ғайса улы]] (1933) — башҡорт ғалимы һәм тарихсыһы, тарих фәндәре докторы.


== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания}}

== Сығанаҡтар ==
* Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 1-се том, 42-се бит
* Т. Кусимова, С. Бикҡолова. Башҡорт исемдәре. — Өфө, 2006 — 23-сө бит

{{Фамилиялаштар исемлеге}}
{{неоднозначность}}</text>
      <sha1>5uemsdrbibeifnz65dfn64e4o6ffwp0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>М. Б. Грековтың йорт-музейы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114956</id>
    <revision>
      <id>1147869</id>
      <parentid>683837</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:02:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5707" xml:space="preserve">{{БМ|Греков}}
{{Музей
|название = М. Б. Грековтың йорт-музейы 
|sort = 
|оригинал = 
|файл = 
|размер = 280px
|подпись =  
 |lat_dir =N  |lat_deg =47.423159 |lat_min =  |lat_sec =
 |lon_dir =E  |lon_deg =40.102533 |lon_min =  |lon_sec = 
 |region        = RU
 |CoordScale    =2000
|основан = [[1957 йыл]]
|местонахождение = [[Ростов өлкәһе]], Новочеркасск ҡалаһы
|директор = Сединко Светлана Алексеевна
|проезд = 
|телефон = +7 (8635) 24-25-43
|открыт = дүшәмбенән башҡа көн һайын сәғәт 10-дан 17:30-ға тиклем
|билет = 75 һум
|ссылка = 
|Commons = 
}}

{{Культурное наследие РФ|6100100000}}

'''М. Б. Грековтың йорт-музейы''' — рәссам Митрофан Греков (Митрофан Павлович Мартищенко) йәшәгән йортта уға арнап ойошторолған музей, Новочеркасскийҙағы Дон казактары тарихы музейының филиалы. Федераль әһәмиәттәге мәҙәни мираҫ объекты.

== Тарихы һәм һүрәтләнеше ==
Митрофан Борисович Грековтың (1882—1934) тормошо һәм ижади эшмәкәрлегенең күпселек өлөшө Новочеркасскийҙа үтә. Рәссам бында яҡынса 14 йыл — [[1918 йыл]]дың июненән [[1931 йыл]]ға тиклем — йәшәй. Шул ваҡытта ул 92 картина, шул иҫәптән «Буденный отрядына» (1923), «Тачанка» (1925), «Кавалерия һөжүме» (1927), «Егорлык станицаһы эргәһендә алыш» (1927—1928), беренсе совет диорамаһы булған «Ростовты алыу» ҙур ярым түңәрәк картинаһын яҙа. Был ваҡытта ул хәрби частарҙа хеҙмәт итә, буш ваҡытында рәссам ижады менән әүҙем шөғөлләнә.

[[Файл:Mitrophan_Grekov_10.jpg|слева|мини|220x220пкс|«Егорлык станицаһы эргәһендәге алыш», 1928—1929]]
М. Б. Греков псевдонимы менән эшләүсе рәссам Митрофан Павлович Мартищенко [[1882 йыл]]дың 3 июнендә Шарпаевка хуторында тыуа. Одесса һынлы сәнғәт училищеһында, Петербург һынлы сәнғәт академияһында һөнәри белем ала. Совет баталь жанры (һуғыш темаһын һәм хәрби тормошто сағылдырған) һәм совет панорама сәнғәтенә нигеҙ һала.

Рәссамдың Новочеркасскийҙағы мемориаль йорт-музейы 1957 йылда, ижадсы булғандан һуң 23 йыл үткәс асыла. Йортта ул йәшәгән осор тергеҙелә, уның картиналарының, мебелдең һ.б. төп нөсхәләре һаҡлана&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.museum.ru/M1955|title=Дом-музей М.Б. Грекова|publisher=Музеи России|accessdate=2017-01-02|lang=ru}}&lt;/ref&gt;. Мемориалға йорт, флигель, баҡса ҡоролмалары һәм сәскәлек менән ҙур булмаған емеш-еләк баҡсаһы инә. Йортта — рәссамдың картиналары, эскиздары, этюдтары, шәхси әйберҙәре, оҫтаханаһында мольберты менән ултырғысы, диван, металл кресло, этюд эшләү кәрәк-яраҡтары, шкаф һаҡлана. Тәҙрә тупһаһы эргәһендә буяуҙар, этюдтар һалынған таҡта нығытылған. Стеналарҙа уның картиналары, этюдтары эленгән&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Музей Митрофана Борисовича Грекова в Новочеркасске|url=http://novocherkassk.net/wiki/museums/grekov/|lang=ru|publisher=Novocherkassk.net|accessdate=2017-01-02}}(урыҫ.)&lt;span id=&quot;cxmwHQ&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;.&lt;/span&gt; &lt;span id=&quot;cxmwHQ&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt; Novocherkassk.net.&lt;/span&gt; &lt;small id=&quot;cxmwHQ&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;2 ғинуар 2017 тикшерелгән.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;. Грековтың йорт-музейы экспозицияһында «Баталистар — М. Б. Грековтың ижади традицияларын дауам итеүселәр» тигән бүлек бар. 1934 йылдан башлап Рәсәйҙә М. Б. Греков исемендәге Хәрби рәссамдар студияһы эшләй&lt;ref&gt;[http://www.grekovstudio.ru/ Студия военных художников имени М.]&lt;/ref&gt;.

Мемориаль йорт-музей ихатаһында М. Б. Грековтың бюсы ҡуйылған.

Музейҙың беренсе директоры рәссамдың туғаны Елена Терентьевна Грекова була. Ул йорт-музейҙы ойоштороуға ҙур өлөш индерә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
[[Категория:Алфавит буйынса музейҙар]]
[[Категория:Рәсәйҙең мәҙәни мираҫы объекттары]]</text>
      <sha1>juxplpz2w1vl5oq143p5s4bbusdfthw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғималова Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116396</id>
    <revision>
      <id>1147912</id>
      <parentid>939997</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:49:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7735" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғималова}}
{{Ғалим}}

'''Ғималова Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы''' ([[3 октябрь]] [[1957 йыл]]) — ғалим-химик-органик, химия фәндәре докторы (2007), профессор (2010).

== Биографияһы ==
Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы Ғималова (ҡыҙ фамилияһы — Аҡбутина) 1957 йылдың 3 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ейәнсура районы]] Түбәнге Бикбирҙе ауылында тыуған.

Өфөләге 1-се башҡорт интернат-мәктәбен (хәҙер — [[Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты]]) тамамлағандан һуң [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның химия факультетына инә.

[[1979 йыл]] — БДУ-ны тамамлай һәм СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының [[РФА ӨФҮ Органик химия институты|Органик химия институты]]на эшкә инә.

Аспирантура тамамлай. [[1993 йыл]]дан — өлкән ғилми хеҙмәткәр, [[2008 йыл]]дан алып — түбән молекуляр биокөйләүселәр синтезы лабораторияһының төп ғилми хеҙмәткәре. Әле лә шул уҡ институтта эшләй.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
Фәнүзә Ғималова — простаноидтар, циклопентаноидтар химияһы, шешкә ҡаршы тәбиғи берләшмәләр синтезы һәм уларҙың аналогтары өлкәһендә юғары квалификациялы белгес. Ғилми хеҙмәттәре 11-дезоксипростагландиндарҙы, простагландиндарҙың ω-перфторароматик аналогтарын тикшереү һәм синтезлауға бағышланған.

1987 йылда кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай. Простагландиндарҙың перфторароматик аналогтарын синтезлауҙы, простагландиндарҙың ферутинол нигеҙендә оптик яңы нораналогтарын алыуҙы беренсе булып тормошҡа ашыра,
(ЖОрХ, 1992, т.28, вып.10, с.2081). Уның тарафынан ферутинолдың «тулы» дециклизацияһының каскад тибындағы яңы реакцияһы асыла (MendeleevCommun., 1993, N.6, p.253). Эпотилондарҙың яңы карбааналогы өсөн блок-синтондар синтезының оригиналь ысулдары эшләнә (химия фәндәре кандидаты Н. К. Селезнева менән бергә). Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы өсхлорциклопентенондарҙың лабораторияла эшләнгән оригиналь серияһының химик үҙенсәлектәрен өйрәнеү буйынса эштәр программаһын башҡара. Тривиаль булмаған әүерелештәр һәм реакцияларҙың тотош теҙмәһе табыла, мәҫәлән, аминдар менән реакция ваҡытында тетрахлорциклопентадиенондың каскадлы фрагментацияһы (химия фәндәре кандидаты О. А. Гаврилов менән берлектә; MendeleevComm., 2003, N.5, p.232), өсхлорфурилциклопентенондарҙың икенсел аминдар ҡатнашлығында оригиналь дециклизацияланыу реакцияһы (химия фәндәре кандидаты Э. М. Миңлебаева менән берлектә; ЖОрХ, 2007, т.43, вып. 11, с.1651) һ.б. Шулай уҡ H1N1 һәм башҡа вирустарға ҡаршы юғары әүҙемлектәге L-метионинлы трихлорциклопентенон конъюгаты тәҡдим ителә (химия фәндәре кандидаты В. А. Егоров менән берлектә). Был препарат әүҙем тәьҫир көсө буйынса Арбидолдан ҡалышмай, етмәһә, уны синтезлау еңел һәм ябай. Тамифлюҙың ациклик аналогы, пирролидиндарҙың яңы серияһы һ. б. синтезлана (химия фәндәре кандидаты Г. М. Халиҡова менән берлектә; Изв. АН, сер. хим., 2013, № 5, с.1227; ЖОрХ, 2013, т.49, вып.7, с.1062).

[[2007]] — Ғималова Ф. А. «Биологик әүҙем циклопентаноидтарҙы һәм эпотилондарҙың элгәрҙәрен синтезлау» тигән темаға докторлыҡ диссертацияһын яҡлай.
Йәмһеһе 80-ләп ғилми мәҡәлә нәшер иткән (авторҙаштар менән), 1 авторлыҡ танытмаһы һәм 2 патенты бар.
Ғималова Ф. А. етәкселегендә 6 кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлана.

== Бүләктәре ==
[[1985]] — Ф. Ғималованың һәм авторҙаштарының фәнни уңыштары СССР Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһенең бронза миҙалы менән билдәләнә.

[[2003]] — «Наука/Интерпериодика» халыҡ-ара академик нәшриәт компанияһы нәшер иткән журналдарҙа баҫылған иң яҡшы публикация өсөн Ғималова лабораторияның бер нисә хеҙмәткәре менән компанияның премияһына лайыҡ була.

== Ғаиләһе ==
Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙының ире биология фәндәре докторы [[Ғималов Фуат Рамазан улы]] [[Рәсәй Фәндәр академияһы]] [[Өфө фәнни үҙәге]] [[Биохимия һәм генетика  институты]]ның ғилми секретары булып эшләй. Ике ҡыҙҙары бар. Өлкәне Ғәлиә Ғималова биология фәндәре кандидаты, Биохимия һәм генетика институты хеҙмәткәре, 2016 йылда йәш ғалимдар һәм аспиранттарҙың РФ Президенты стипендияһын алыу буйынса конкурсында еңә. Ғималовтарҙың кинйә ҡыҙы Гөлли Ғималова — юрист, Мәскәүҙә Юғары иҡтисад мәктәбен тамамлаған.&lt;references /&gt;

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/5481-imalova-f-n-z-ary-lan-y-y }}
* [https://search.rsl.ru/ru/record/01003385694 Российская Государственная библиотека]
* [https://www.dissercat.com/content/sintez-biologicheski-aktivnykh-tsiklopentanoidov-i-predshestvennikov-epotilonov Электронная библиотека диссертаций]
[[Категория:химия фәндәре докторҙары|*]]
 [[Категория:Башҡортостан ғалимдары|*]]</text>
      <sha1>duv95v2zh7mzijf4sngxz3u7g9n4tsx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғаянов Илдар Ихсан улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116445</id>
    <revision>
      <id>1147792</id>
      <parentid>1114208</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:33:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4310" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғаянов}}
{{Ук}}
'''Ғаянов Илдар Ихсан улы''' ([[19 март]] [[1957 йыл]]) — рәссам, график. [[1998 йыл]]дан Рәсәй Федерацияһы һәм Башҡортостан Республикаһының Рәссамдар Союздары ағзаһы, [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2004) ([[Исмәғилев Фәйзрахман Абдрахман улы]] менән берлектә).

== Биографияһы ==
Илдар Ихсан улы Ғаянов&lt;ref&gt;[http://seityak.narod.ru/glavnaya/vudauchiesay/Gayanov/Gayanov.html]&lt;/ref&gt; [[Башҡорт АССР-ы]]ның {{ТУ|Балтас районы}} [[Һәйтәк (Балтас районы)|Һәйтәк]] ауылында 1957 йылдың 19 мартында тыуған. Армия хеҙмәтен [[Германия]] территорияһында үтә. [[1982 йыл]]да Свердловск художество училищеһын (И. Д. Шадр исемендәге Екатеринбург художество училищеһы) тамамлай.

Хәҙерге ваҡытта [[Балтас районы]] [[Һәйтәк ауылы мәсете (Балтас районы)|Һәйтәк ауылы мәсете]] имамы булып хеҙмәт итә.

== Эштәре ==
Илдар Ғаяновың йөҙҙән ашыу картинаһы бар, шулар араһында «Башҡорт илселәре Иван IV янында», 11 картинанан торған «Слауат тураһында иртәк» серияһы, 1812—1814 йылдарҙағы Ватан һуғышына арналған картиналар циклы.

Улар [[М. В. Нестеров исемендәге Башҡорт дәүләт художество музейы]] (Өфө), МНК НКЦ «Ҡаҙан» МКҮ (Ҡаҙан, ТР), ГИ «Academia» (Өфө, УГАЭС) һәм шәхси коллекцияларҙа һаҡлана.

== Күргәҙмәләр ==
[[1988 йыл]]дан — республика, төбәк-ара, Рәсәй, союз, халыҡ-ара күргәҙмәләр.

[[1988 йыл]]дан ете шәхси, 14 төп күргәҙмә (төбәк-ара, төбәк, Рәсәй, Союз, халыҡ-ара күргәҙмәләр).

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы (2004) («Салауат тураһында иртәк», 1812—1814 йылдарҙағы Ватан һуғышына арналған эштәре өсөн)&lt;ref&gt;[http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemsh/dok_oeyneb.htm О ПРИСУЖДЕНИИ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ПРЕМИЙ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН ИМЕНИ САЛАВАТА ЮЛАЕВА 2004 ГОДА В ОБЛАСТИ ЛИТЕРАТУРЫ, ИСКУССТВА И АРХИТЕКТУРЫ]&lt;/ref&gt;.

== Әҙәбиәте ==
* Справочник «Художники Советской Башкирии». Автор-составитель Э. П. Фенина, Башкирское книжное издательство, Уфа, 1979
* БСЭ, т. 3, раздел «Башкирская АССР». Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1970.
* Г. С. Кушнеровская: Изобразительное искусство Башкирской АССР. Изд. «Советский художник», Москва, 1974.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|84579}}{{V|16|03|2022}}
* http://www.shrb.ru/painting/gayanov_ildar.htm

[[Категория:Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Башҡортостан рәссамдары]]
[[Категория:СССР рәссамдары]]
[[Категория:Өфө рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса рәссамдар]]</text>
      <sha1>4hp5sex4bdo9p78e6rg95xvv1uz2v6x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғималов Фуат Рамазан улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116466</id>
    <revision>
      <id>1147907</id>
      <parentid>887136</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:47:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2007" xml:space="preserve">{{ФШ|Гималов}}
{{Ук}}
'''Ғималов Фуат Рамазан улы''' ([[13 май]] [[1957 йыл]]) — биология фәндәре докторы, Биохимия һәм генетика институтының ғилми секретары.

== Биографияһы ==
* [[1957 йыл]]дың [[13 май]]ында [[Мәсетле районы]] [[Мәләкәҫ]] ауылында тыуған.
* [[1979]] — [[Башҡорт дәүләт университеты]]н тамамлай һәм СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының [[РФА ӨФҮ Биология институты|Биология институты]]нда эшләй башлай.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
* [[1989]] — кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай.
[[РФА ӨФҮ Биология институты|Биология институты]]нан [[Биохимия һәм генетика институты]]на күсә. Әлеге көндә ошо институттың ғилми секретары.
* [[2014]] — биология фәндәре докторы; диссертацияһының темаһы — «Һыуыҡтан стресс кисергәндә үҫемлектәрҙең һаҡлағыс аҡһымдары гендарының экспрессияһының сигнал көйләнеше» («Сигнальная регуляция экспрессии генов защитных белков растений при холодовом стрессе»).

== Өҫтәмә мәғлүмәт ==
* [[Ғималова Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы]] — ҡатыны.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Мәсетле районы ғалимдары]]

== Һылтанмалар ==
* http://www.ufaras.ru/?part_id=377,432
* https://famous-scientists.ru/list/17838

[[Категория:Биология фәндәре докторҙары|*]]</text>
      <sha1>pqfe86tjsi6i8g1j6w2vljogierbqtf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147908</id>
      <parentid>1147907</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:48:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2007" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғималов}}
{{Ук}}
'''Ғималов Фуат Рамазан улы''' ([[13 май]] [[1957 йыл]]) — биология фәндәре докторы, Биохимия һәм генетика институтының ғилми секретары.

== Биографияһы ==
* [[1957 йыл]]дың [[13 май]]ында [[Мәсетле районы]] [[Мәләкәҫ]] ауылында тыуған.
* [[1979]] — [[Башҡорт дәүләт университеты]]н тамамлай һәм СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының [[РФА ӨФҮ Биология институты|Биология институты]]нда эшләй башлай.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
* [[1989]] — кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай.
[[РФА ӨФҮ Биология институты|Биология институты]]нан [[Биохимия һәм генетика институты]]на күсә. Әлеге көндә ошо институттың ғилми секретары.
* [[2014]] — биология фәндәре докторы; диссертацияһының темаһы — «Һыуыҡтан стресс кисергәндә үҫемлектәрҙең һаҡлағыс аҡһымдары гендарының экспрессияһының сигнал көйләнеше» («Сигнальная регуляция экспрессии генов защитных белков растений при холодовом стрессе»).

== Өҫтәмә мәғлүмәт ==
* [[Ғималова Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы]] — ҡатыны.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Мәсетле районы ғалимдары]]

== Һылтанмалар ==
* http://www.ufaras.ru/?part_id=377,432
* https://famous-scientists.ru/list/17838

[[Категория:Биология фәндәре докторҙары|*]]</text>
      <sha1>osw95n7wuf6ei4cjdko9c17314r61j7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғибәҙуллин Миңлетаһир Ғибәҙулла улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119672</id>
    <revision>
      <id>1147804</id>
      <parentid>926228</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:57:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3717" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғибәҙуллин}}
{{Яҙыусы
 |Исеме                  = Ғибәҙуллин Миңлетаһир Ғибәҙулла улы
 |Төп исеме       = 
 |Рәсеме          = 
 |Рәсем аңлатмаһы = 
 |Тыуыу датаһы        = 29.12.1898
 |Тыуған урыны       =  {{ТУ|Өфө губернаһы}} [[Златоуст өйәҙе]]&lt;ref&gt;Хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның {{ТУ|Ҡыйғы районы}}&lt;/ref&gt; [[Абзай (Ҡыйғы районы)|Абзай]] ауылы 
 |Вафат булыу датаһы          = 19.04.1982
 |Вафат булған урыны          = [[Башҡорт АССР-ы]] {{ВБУ|Ҡыйғы районы}} [[Абзай (Ҡыйғы районы)|Абзай]] ауылы  
 |Гражданлығы          = 
 |Эшмәкәрлек төрө     = 
 |Әүҙемлек йылдары      = 
 |Йүнәлеше          = 
 |Жанр                 = 
 |Әҫәрҙәренең телдәре    = 
 |Викимилек            = 
 |Викикитапхана             = 
}}

'''Ғибәҙуллин Миңлетаһир Ғибәҙулла улы''' (башҡа мәғлүмәттәр буйынса ''Ғибәҙәтов Таһир Ғибәт улы''; [[29 декабрь]] [[1898 йыл]] — [[19 апрель]] [[1982 йыл]]), [[әкиәт]]се. [[Беренсе донъя һуғышы|Беренсе донъя]], [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар]] һуғыштарында, [[Башҡорт милли хәрәкәте]]ндә ҡатнашыусы. Сәйәси золом ҡорбаны.

== Биографияһы ==
Миңлетаһир Ғибәҙулла улы Ғибәҙуллин 1898 йылдың 29 декабрендә [[Өфө губернаһы]] [[Златоуст өйәҙе]] (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ҡыйғы районы]]) [[Абзай (Ҡыйғы районы)|Абзай]] ауылында тыуған.

[[Троицк (Силәбе өлкәһе)|Троицк]] мәҙрәсәһендә белем алған. [[Төрки (тел)|Төрки]], [[Ғәрәп теле|ғәрәп]], [[Фарсы теле|фарсы]] телдәрен яҡшы белгән.

[[Беренсе бөтә донъя һуғышы]]нда һәм [[Граждандар һуғышы]]нда ҡатнашҡан. [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]нең әүҙем эшмәкәре.

1937 йылда ҡулға алына һәм репрессияға дусар ителә. 1947 йылға тиклем төрмәлә була. 1989 йылда аҡлана.

== Ижады ==
Ғибәҙуллин Миңлетаһир Ғибәҙулла улы сәсән легенда хәтирә әкиәттәр һөйләүсе була.

1970 йылдарҙа [[Сөләймәнов Әхмәт Мөхәмәтвәли улы|Ә. М. Сөләймәнов]] М. Ғ. Ғәбиҙуллиндән 30-лап әҫәрен яҙып ала. «Башкорт халык ижады» томдарында баҫтыра.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/8-statya/3278-ib-ullin-mi-leta-ir-ib-ulla-uly|автор=[[Сөләймәнов Әхмәт Мөхәмәтвәли улы|Сөләймәнов Ә. М.]]}}
* Книга памяти жертв политических репрессий Республики Башкортостан. Уфа, 2005.

[[Категория:Башҡорт яҙыусылары]]
[[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]]</text>
      <sha1>sxfscq0851ycy7qm9teap9jymp7bwjk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғималова Мәрйәм Ғилметдин ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122580</id>
    <revision>
      <id>1147910</id>
      <parentid>1060090</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:48:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4730" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғималова}}
{{Ук}}
'''Ғималова Мәрйәм Ғилметдин ҡыҙы''' ([[22 июнь]] [[1922 йыл]] — [[24 июнь]] [[2006 йыл]]) — ғалим-педагог-методист, әҙәбиәт белгесе. Педагогия фәндәре кандидаты (1961). РСФСР (1987) һәм [[Башҡорт АССР-ы]] (1969) мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1967, 1976), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994).

== Биографияһы ==
Мәрйәм Ғилметдин ҡыҙы Ғималова 1922 йылдың 22 июнендә Башҡорт АССР-ы Мәсәғүт кантоны (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]]) [[Дыуан-Мәсетле]] ауылында тыуған.

Дыуан-Мәсетле урта мәктәбен,1953 йылда [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]]н тамамлай.
1949—1958 йылдарҙа Өфө ҡалаһындағы 9-сы мәктәптә башҡорт теле һәм әҙәбиәтен уҡыта. Иң тәүгеләрҙән булып, уҡыусыһы Рәми Ғариповтың күңелендә ижад сатҡыһын күреп, уның әҙәби һәләтен үҫтереүгә этәргес биргән педагог.

ҒИМАЛОВА Мәрйәм Ғилметдин ҡыҙы [22.6.1922, БАССР‑ҙың Мәсәғүт кантоны Дыуан‑Мәсетле а. (БР‑ҙың Мәсетле р‑ны) — 24.9.2006, Өфө], педагог‑методист. Пед. ф. канд. (1961). РСФСР (1987) һәм БАССР (1969) мәктәбенең атҡ. уҡытыусыһы, РСФСР- ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1967, 1976), БР‑ҙың мәғариф отличнигы (1994). 1949 й. алып 1‑се Башҡ. респ. мәктәп‑интернаты уҡытыусыһы, 1958—91 йй. Милли мәктәптәр ҒТИ Башҡ‑н филиалының өлкән ғилми хеҙм‑ре. Фәнни тикшеренеүҙәре мәктәптәрҙә һәм пед. училищеларында башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһына арналған. 200‑ҙән ашыу фәнни һәм уҡытыу-методик хеҙмәт, ш. иҫ. башҡ. мәктәптәре өсөн башҡ. әҙәбиәте б‑са дәреслектәр авторы. --&gt;

== Ғилми эшмәкәрлеге ==
Ғилми эшмәкәрлеге башҡорт әҙәбиәте менән бәйле. 200‑ҙән ашыу фәнни һәм уҡытыу-методик хеҙмәт яҙған. Ғилми хеҙмәттәре башлыса башҡорт мәктәптәре һәм педагогия училищелары өсөн башҡорт әҙәбиәте буйынса дәреслектәр авторы.

== Ғилми хеҙмәттәре ==
* Изучение родных литератур в национальных школах РСФСР. Л., 1982;
* Мәктәптә Баязит Бикбай ижадын өйрәнеү. Өфө, 1964;
* VI—VII кластарҙа башҡорт яҙыусыларының әҫәрҙәрен өйрәнеү. Өфө, 1972;
* X класс өсөн башҡорт әҙәбиәтенә методик ҡулланма. Өфө, 1972;
* V—XI кластарҙа башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы. Өфө, 1994.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* Мечетлинский район Республики Башкортостан: энциклопедия / Редкол.: Ю. Ю. Султанов (гл.ред.), Н. Ф. Ахкамова (сост.), Г. К. Бикташева (отв.ред.) и др. — Уфа: Мир печати, 2010. — 284 с.:илл. ISBN 978-5-9613-0148-9

== Һылтанмалар ==
* [http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/3398-imalova-m-rj-m-ilmetdin-y-y Башҡортостан энциклопедияһы — Ғималова Мәрйәм Ғилметдин ҡыҙы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200810015003/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/3398-imalova-m-rj-m-ilmetdin-y-y |date=2020-08-10 }}{{V|16|06|2020}}


[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>d55dd2iiup9bwvnavmw34wzpc3jbpy4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гриценко Анатолий Иванович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125731</id>
    <revision>
      <id>1147760</id>
      <parentid>799418</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:32:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12578" xml:space="preserve">{{ФШ|Гриценко}}
{{Яҙыусы 
|Исеме = Анатолий Гриценко
|Төп исеме = 
|Рәсеме = 
|Киңлек = 
|Рәсем аңлатмаһы = шағир Анатолий Гриценко
|Тыуған ваҡыттағы исеме = Гриценко &lt;br&gt;Анатолий Иванович
|Псевдонимдары = 
|Тыуыу датаһы = 30.5.[[1936]]
|Тыуған урыны = [[СССР]], РСФСР, [[Ростов өлкәһе]], Кашар районы, Шалаевка ауылы
|Вафат булыу датаһы = [[2007]]
|Вафат булған урыны = [[Рәсәй]], [[Дондағы Ростов]] 
|Гражданлығы = [[СССР]], [[Рәсәй]]
|Эшмәкәрлек төрө = шағир, прозаик, журналист
|Әүҙемлек йылдары = [[1955]]—[[2007]]
|Йүнәлеше = социалистик реализм
|Жанр = шиғыр, поэма, баллада, повесть
|Әҫәрҙәренең телдәре = русса
|Дебют = 
|Премиялары = 
|Наградалары = 
|Ҡултамғаһы = 
|Lib = 
|Сайты = 
|Викикитапхана = 
|Викиөҙөмтә = 
|Викимилек = 
}}

'''Анато́лий Ива́нович Грице́нко''' ([[30 май]], [[1936]]—[[2007]]) — рус совет шағиры.

== Тормош юлы ==
Төньяҡ-Кавказ крайының Шалаевка ауылында (хәҙер [[Ростов өлкәһе]]нең Кашар районы) уҡытыусы ғаиләһендә тыуа. Артабан уларҙың ғаиләһе [[Краснодар крайы]], Кавалерский тимер юл разъезы янындағы Первомайский ҡасабаһына күсеп килә. Буласаҡ шағир бында ете класты тамамлай.

Артабан ул Ростов һөнәрселек училищеһына уҡырға инә һәм уны [[1954 йыл]]да тамамлай. Волга-Дон йылға пароходлығына теплоход рулевойы булып эшкә инә.

Шунда эшләгәндә шиғырҙар яҙа башлай, [[1955 йыл]]да уларҙы күп тиражлы «Волга-Дон» нәшриәтендә баҫтырып сығара.

Артабан уны Совет Армияһына хеҙмәт итергә алалар, һәм ул хәрби хеҙмәтте Поляр аръяғында Яңы ер утрауындағы йәҙрә полигонында үтә. Демобилизациянан һуң ете йыл буйына «Ростсельмаш» заводында формалаусы, һуңынан йыйыусы-слесарь булып эшләй.

Артабан ул журналист булып китә, башта хәрби гәзит менән хеҙмәттәшлек итә, ә һуңынан «Комсомолец» гәзите редакцияһына эшкә күсә.

[[1975 йыл]]да Гриценко М. Горький исемендәге Әҙәбиәт институты янындағы Юғары әҙәбиәт курстарына уҡырға инә һәм уны [[1977 йыл]]да тамамлай. [[Мәскәү]]ҙә үткән йәш яҙыусылар кәңәшмәһендә ҡатнаша ([[1969]]).

[[1975 йыл]]да Советтар Союзы Коммунистар партияһы сафына инә.

Ростов нәшриәте сығарған коллектив йыйынтыҡтарҙа һәм «[[Дон]]», «Дружба народов», «Сельская молодёжь», «Подъём», «Молодая гвардия», «Огонёк» һәм башҡа журналдарҙа&lt;ref name=&quot;Писатели Дона 1986, С. 93&quot;&gt;{{Книга:Писатели Дона 1986|страницы=93}}&lt;/ref&gt; әҫәрҙәрен баҫтырып сығара, ә [[1965 йыл]]да уның «Медовый месяц» тигән шиғырҙар китабы, [[1968 йыл]]да «Поэзия Дона» серияһында ҙур булмаған «Стихи» китабы нәшер ителә.

[[1973 йыл]]да Гриценконы [[СССР Яҙыусылар союзы]]на ҡабул итәләр.

Артабан уның «Роса полей», «Желтобровое поле», «Над порогом моим», «Проталины» ([[1986]]), «Все от любви» ([[1986]]), «Эхо разлук» ([[1990]]) шиғыр китаптары һәм балалар өсөн «Сказка о Старом Адмиралтейском Якоре» тигән проза китабы сыға.

Төньяҡ Кавказ халыҡтары, болгар, якут телендәге шиғырҙарҙы рус теленә тәржемә итеп сығара.

[[Советтар Союзы]] тарҡалып, [[Рәсәй]] Яҙыусылар союзы барлыҡҡа килгәс, Гриценко беренселәрҙән булып был союзға ағза булып инә.

Оҙаҡ ваҡыт буйына «[[Дон]]» журналының шиғриәт бүлеге мөдире, ә [[1996 йыл]]дан алып — «Крестьянин» гәзитенең әҙәби мөхәррире булып әшләй.

[[Дондағы Ростов]]та эшләй һәм йәшәй. 2007 йылда вафат булған.

== Бүләктәре һәм премиялары ==
* ВЛКСМ-дың Ростов өлкә комитеты премияһы (1972)
* Ростов өлкә хакимиәте премияһы (1997)
* Өлкә тыныслыҡ һаҡлау комитеты премияһы (1984)
* В. Закруткин исемендәге премия (1997).

== Китаптары ==
Яҙыусының әҫәрҙәре сыҡҡан китаптар:
* Медовый месяц. — Ростов н/Д: Ростиздат, 1965.
* Стихи. Серия «Поэзия Дона». — Ростов н/Д: Ростиздат, 1968.
* Ровесники. — М.: Молодая гвардия, 1970.
* Родниковый свет. Стихи. — Ростов н/Д: Ростиздат, 1971.
* Сказка о старом адмиралтейском якоре. Проза. — Ростов н/Д: Ростиздат, 1973.
* Роса полей. — Ростов н/Д: Ростиздат, 1974.
* Желтобровое поле. — Ростов н/Д: Ростиздат, 1979.
* Над порогом моим. — Ростов н/Д: Ростиздат, 1983.
* Стихи. «Проталины». — М.: Сов. Рәсәй
* Всё — от любви. — Ростов н/Д: Ростиздат, 1986.
* Эхо разлук. — Ростов н/Д: Ростиздат, 1990.
* Цветы и колосья. — Ростов н/Д: Пегас, 1996.
* Мгновения счастья и боли. — Ростов н/Д: Новая книга, 2006.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Книга:Писатели Дона 1976|страницы=73—75}}
* {{Книга:Писатели Дона 1986|страницы=93—96}}
* {{Книга:Культура Дона в лицах|страницы=71}}
* {{статья
| автор         = [[Гарнакерьян, Ашот Георгиевич|Гарнакерьян А. Г.]]
| заглавие      = Доброе начало
| ответственный = 
| издание       = [[Молот (газета)|Молот]]
| год           = 17 сентября 1965
| номер         = 
| страницы      = 
| issn          = 
}}
* {{статья
| автор         = [[Тер-Маркарьян, Аршак Арсенович|Тер-Маркарьян А. А.]]
| заглавие      = Мир, открытый снова
| ответственный = 
| издание       = [[Комсомолец (газета)|Комсомолец]]
| год           = 19 августа 1971
| номер         = 
| страницы      = 
| issn          = 
}}
* {{статья
| автор         = [[Шемшелевич, Леонид Вениаминович|Шемшелевич Л. В.]]
| заглавие      = [Рецензия на сборник стихов «Роса полей»]
| ответственный = 
| издание       = [[Дон (журнал)|Дон]]
| год           = 1975
| номер         = 1
| страницы      = 190—192
| issn          = 
}}
* {{статья
| автор         = [[Азовский, Анатолий Андреевич|Азовский А. А.]]
| заглавие      = Трудный мед
| ответственный = 
| издание       = Комсомолец
| год           = 27 апреля 1979
| номер         = 
| страницы      = 
| issn          = 
}}
* {{статья
| автор         = [[Сухорученко, Геннадий Анатольевич|Сухорученко Г. А.]]
| заглавие      = Предчувствие хлебных зарниц
| ответственный = 
| издание       = Дон
| год           = 1984
| номер         = 8
| страницы      = 131—132
| issn          = 
}}
* {{статья
| автор         = 
| заглавие      = Поэзия Дона: антология, XX-XXI
| ответственный = 
| издание       = Ростов-на-Дону
| год           = 2014
| номер         = 
| страницы      = 3-4
| issn          = 
}}
* {{статья
| автор         = Тартынский Л.
| заглавие      = Глянул на весь мир глазком теодолита
| ответственный = 
| издание       = Вечерний Ростов
| год           = 2011
| номер         = 
| страницы      = 4
| issn          = 
}}
* {{статья
| автор         = Воронов, В.
| заглавие      = Родичи: [о дружбе донских писателей Анатолия Гриценко и Алексея Коркищенко]
| ответственный = 
| издание       = Молот
| год           = 2010
| номер         = 17 сентября
| страницы      = 6
| issn          = 
}}
* {{статья
| автор         = Сокольский Э.
| заглавие      = Голос из колодца
| ответственный = 
| издание       = Донской временник
| год           = 2006
| номер         = 
| страницы      = 
| issn          = 
}}
* Воронов В. А. Родичи / В. Воронов // Сюжеты о писателях. — Ростов-на-Дону, 2012. — С. 100—105

== Һылтанмалар ==
* {{Rodovid|652227}}
* [http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_biography/40349/Гриценко Анатолий Иванович Гриценко] в Большой биографической энциклопедии
* [http://www.biografija.ru/show_bio.aspx?id=30207 Анатолий Иванович Гриценко] на сайте «Биография.ру»
* [http://www.donvrem.dspl.ru/Files/article/m18/1/art.aspx?art_id=458 Голос из колодца. Анатолий Иванович Гриценко]

{{Навигация
|Портал =
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник = 
|Викитека = 
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Тема = Анатолий Гриценко
}}

[[Категория:Алфавит буйынса Рәсәй яҙыусылары]]
[[Категория:XX быуат рус яҙыусылары]]
[[Категория:XX быуат Рәсәй яҙыусылары]]
[[Категория:Дондағы Ростов яҙыусылары]]
[[Категория:СССР Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:Алфавит буйынса балалар яҙыусылары]]
[[Категория:СССР-ҙың балалар яҙыусылары]]
[[Категория:Соцреалист яҙыусылар]]
[[Категория:Рус шағирҙары]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Краснодар крайы]]</text>
      <sha1>95io1svh70av6tqz4kyu0g8k8m4j93y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғаянов Зөфәр Ғаян улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128108</id>
    <revision>
      <id>1147791</id>
      <parentid>1060068</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:33:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7087" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғаянов}}
{{Ук}}
''' Ғаянов Зөфәр Ғаян улы '''([[14 май]] [[1941 йыл]] — [[7 март]] [[2015 йыл]]) — рәссам, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1975 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ (2003) һәм атҡаҙанған (1996) рәссамы.

1981—1987 йылдарҙа [[М. В. Нестеров исемендәге Башҡорт дәүләт художество музейы]]н етәкләй, уның башланғысы менән һәм етәкселеге аҫтында тарихта беренсе тапҡыр музей ансамбленең реконструкцияһы үткәрелә. 1997—2013 йылдарҙа [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]]ның һынлы сәнғәт факультетында уҡыта.

Зөфәр Ғаяновтың әҫәрҙәре Башҡортостандың һәм Рәсәйҙең күп кенә музейҙарында һәм картина галереяларында, Анкаралағы ТЮРКСОЙ генераль дирекцияһында һаҡлана.

== Биографияһы ==
Ғаянов Зөфәр Ғаян улы 1941 йылдың 14 майында [[БАССР]]-ҙың [[Балтас районы]]ның [[Һәйтәк (Балтас районы)|Һәйтәк]] ауылында тыуған. Шунда уҡ мәктәптә уҡыған.

[[1978 йыл]]да Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институтының (педагогтары — РСФСР-ҙың халыҡ рәссамы Р. М. Нурмөхәмәтов, профессор Э. М. Сәйетова) һынлы сәнғәт бүлеген тамамлаған.

80-се йылдарҙа М. Нестеров исемендәге дәүләт художество музейының директоры булып эшләй. Өфөлә йәшәй, [[1995 йыл]]дан З. Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институтында һынлы һүрәт сәнғәте һәм китап графикаһы кафедраһы доценты.

[[1975 йыл]]дан СССР Рәссамдар Союзы ағзаһы. [[1995 йыл]]дан «Артыш» ижади берекмәһе ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған рәссамы (1996). Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (2003)&lt;ref&gt;[http://bashenc.online/ba/articles/84577/ Башҡорт энциклопедияһы — Ғаянов Зөфәр Ғаян улы]{{V|11|05|2021}}&lt;/ref&gt;.

Ҡатыны — Роза Ғаянова — УГАЭС Академияһы галереяһы директоры, «Һәләтле балалар» хәйриә фондының башҡарма директоры.

Рәссамдың әҫәрҙәре М. В. Нестеров исемендәге башҡорт дәүләт художество музейында һаҡлана (Өфө), Татарстан Республикаһының дәүләт һынлы сәнғәт музейында (Ҡазан), Удмуртия Республикаһының дәүләт һынлы сәнғәт музейында (Ижевск), «Алтын Урҙа» художество галереяһында, «Ҡазан» Республика мәҙәниәт үҙәгенең Заманса сәнғәт музейында (Ҡазан), Ғ. Туҡайҙың мемориаль музейында (Ҡазан).

== Күргәҙмәләр ==
1972 йылдан З. Ғ. Ғаянов республика, зональ, төбәк-ара, төбәк, Бөтә Рәсәй, Бөтә Союз, халыҡ-ара һәм сит ил күргәҙмәләрендә ҡатнашыусы булған.

[[Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге милли китапхана]]ла Баҫма графикаһы оҫталары күргәҙмәһе (2011 йыл).

== Төп эштәре ==
Иллюстрациялар: «Башҡорт эпосы»; «Ҡарттың портреттары»; Злобиндың «Салават Юлаев» романына; «Сирень», «Ловля угря», «Ҡарт балыҡсы», «Кис» (акв.); «Иртәнсәк», «Һуңғы ямғыр», «Көн уртаһы», «Йәшел пейзаж», «Яҙғы ямғыр», «Йәйге биҙәктәр», «Бесән сабыу», «Көҙгө пейзаж», «Страда», «Ҡайтыу», «Бесән сабыу сағы» (төҫлө тушь); «Уборочная пора» «Йәй» серияһынан; «Истамбул», «Төркиәләге ҡаласыҡ», «Анҡараға юл», « Босфорҙа» (акварель, ҡағыҙ), «Заливные луга», «Ҡыш башы», «Йәй», «Первый жаворонок», «Предчувствие осени», «Ҡыш» (акварель, ҡағыҙ); «Ҡояшлы көн», «Страдная пора», «Йылы кис», «Таң алдынан», «Картуф йыйыу», «Беренсе ҡар», «Ташҡын» һ. б.

== Наградалары ==
РФ Рәссамдар Союзы һәм халыҡ-ара рәссамдар федерацияһы I дәрәжә алтын миҙалы, республика конкурс-күргәҙмәләренең, Башҡортостан Республикаһы Рәссамдар Союзының I дәрәжә дипломы.

== Әҙәбиәт ==
* Справочник «Художники Советской Башкирии». Автор-составитель Э. П. Фенина, Башкирское книжное издательство, Уфа, 1979
* История Уфы. Сб. статей, гл. 14. Башкирское книжное изд., Уфа, 1976.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|84577}}{{V|11|05|2021}}
* http://artru.info/ar/31495/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171101233644/http://artru.info/ar/31495/ |date=2017-11-01 }}

[[Категория:Башҡортостандың халыҡ рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:14 майҙа тыуғандар]]
[[Категория:1941 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Балтас районында тыуғандар]]
[[Категория:7 мартта вафат булғандар]]
[[Категория:2015 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Башҡортостан рәссамдары]]
[[Категория:СССР рәссамдары]]
[[Категория:Өфө рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса рәссамдар]]</text>
      <sha1>8ik6jmst5avp02fa34usdrthylc4nje</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилметдинова Лира Тәлғәт ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128197</id>
    <revision>
      <id>1147884</id>
      <parentid>1060081</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:26:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7290" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилметдинова}}
{{Ук}}
'''Ғилметдинова Лира Тәлғәт ҡыҙы''' ([[23 апрель]] [[1953 йыл]]) — ғалим-терапевт-кардиолог, юғары мәктәп эшмәкәре. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2007) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған табибы (2000). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены]] кавалеры (2013).

[[Башҡорт дәүләт медицина университеты]]ның тергеҙеү медицинаһы һәм курортология (ВМиК ғилми-тикшеренеү институты) фәнни-тикшеренеү институтының директоры (2001), уға нигеҙ һалыусы һәм уның алыштырғыһыҙ етәксеһе, бер үк ваҡытта БДМУ-ла 2000 йылда булдырылған ИДПО тергеҙеү медицинаһы һәм курортология кафедра мөдире.

== Биографияһы ==
Лира Тәлғәт ҡыҙы Ғилметдинова 1953 йылдың 23 апрелендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Краснокама районы]] [[Яңы Ҡабан]] ауылында тыуған) 

[[Башҡорт дәүләт медицина университеты|Башҡорт дәүләт медицина институтының]] дауалау факультетын «Дауалау эштәре» һөнәренә буйынса тамамлаған (1977). Һуңынан Өфөнөң 1-се һанлы ҡала больницаһында эшләй. 1981 йылдан — Башҡорт дәүләт медицина институтында (артабан университет). Тергеҙеү медицинаһы һәм курортология, эске ауырыуҙар һәм кардиологя өлкәһендә эшләүсе Рәсәй ғалимы;

[[Башҡортостан Фәндәр академияһы|Башҡортостан Республикаһының Фәндәр академияһында]] «Һауыҡтырыу һәм реабилитация технологиялары» фәнни секцияһында етәксе, РФ Волга буйы ФО Һаулыҡ һаҡлау министрлығында, БР Һаулыҡ һаҡлау министрлығында шифахана-курорт дауалау эштәре буйынса штаттан тыш баш белгес-эксперт, «Башҡортостан Республикаһының физиотерапевтар һәм курортологтар, дауалау физкультураһы һәм спорт медицинаһы буйынса табиптар, реабилитологтар ассоциацияһы» РОО президенты (2002), РФ Һаулыҡ һаҡлау министрлығының санаторий-курорт дауалау эштәре буйынса эксперт комиссияһы ағзаһы.

6 медицина журналынының редакция берләшмәһендә мөхәрририәт ағзаһы булып тора, улар араһында «Курорт ведомостары», «Курорт эше», «Курортология, физиотерапия һәм дауалау физкультураһы мәсьәләләре», «Башҡортостандың медицина хәбәрсеһе».

Юғары категориялы табип.
Уның етәкселеге аҫтында 42 фән докторы һәм кандидаты әҙерләгән&lt;ref name=&quot;bashgmu.ru&quot;&gt;http://bashgmu.ru/about_the_university/management/2542/&lt;/ref&gt;.
1989 йылда «Тотороҡло стенокардия кисергән ауырыуҙарҙа калликреин-кинин системаһы һәм ҡандағы простагландиндарҙың торошо», докторлыҡ диссертацияһы — «Йөрәк өйәнәге үткәргән ауырыуҙарҙа гемостаз системаһындағы һәм гумораль регуляциялағы үҙгәрештәр һәм уларҙы коррекциялау ысулдары» (Мәскәү, 1998). Апитерапия алымдарын булдырыу буйынса эш алып бара&lt;ref&gt;http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/2-statya/6494-pchelovodstvo {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160406131704/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/2-statya/6494-pchelovodstvo |date=2016-04-06 }}&lt;/ref&gt;.

1300-ҙән ашыу ғилми хеҙмәт, белешмәләр һәм 37 монография авторы&lt;ref name=&quot;bashgmu.ru&quot;/&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Башҡортостан Республикаһы алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены (2013), Башҡортостан Республикаһы, Рәсәй Федерацияһы Һаулыҡ һаҡлау министрлығы, БР Һаулыҡ һаҡлау министрлығы, Рәсәй космонавтика федерацияһы, Өфө ҡалаһы Почёт грамоталары менән бүләкләнгән&lt;ref name=&quot;bashgmu.ru&quot;/&gt;.

== Һылтанмалар ==
* [http://bashgmu.ru/about_the_university/management/2542/ Башҡорт дәүләт медицина университеты], [http://bashgmu.ru/science_and_innovation/nauchno-issledovatelskie-podrazdeleniya/nauchno-issledovatelskiy-institut-vosstanovitelnoy-meditsiny-i-kurortologii-bgmu-nii-vmik/sotrudniki.php ғилми-тикшеренеү институты ВМиК]
* [http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/8-spisok/10940-gilmutdinova-lira-talgatovna Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://rumed.ru/gilmutdinova.php Бөтә Рәсәй Форумында «Шифахана» Бөтә Рәсәй форумы]
* [https://bashgmu.ru/upload/Obyavlenia2017/руков.%20НИИ%20Гильмутдинова%20Л.Т.pdf Төп баҫмалар]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

[[Категория:Башҡорт дәүләт медицина университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Медицина фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Рәсәй медиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусылары]]
[[Категория:Краснокама районында тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
[[Категория:«Башҡортостан Республикаһы алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>bs19786u035fuc8vcexwpd6fl00b7ix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129265</id>
    <revision>
      <id>1147919</id>
      <parentid>1050528</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:58:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3681" xml:space="preserve">{{ФШ|Аҫылғужин}}
{{Ук}}

'''Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы''' ([[1 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — хеҙмәт ветераны, 1971—2004 йылдарҙа [[Белорет металлургия комбинаты]]ның сым һуҙыу цехы бригадиры, мастеры һәм өлкән мастеры. [[Хеҙмәт Даны ордены]]ның тулы кавалеры.

== Биографияһы ==
Ғайсар Бәхтегәрәй улы Аҫылғужин 1944 йылдың 1 ғинуарында [[БАССР]]-ҙың [[Белорет районы]] [[Ноҡат]] ауылында тыуған.

Белеме — урта махсус, 1981 йылда Белорет металлургия техникумын тамамлаған.

1963 йылда [[Белорет металлургия комбинаты]]нда — сым һуҙыусы, 1971 йылдан сым һуҙыу цехының бригадиры булып эшләй.

Ғайсар Аҫылғужин етәкселегендә бригада туғыҙынсы (1971—1975) һәм унынсы (1976—1980) биш йыллыҡтар йылдарында көндәлек норманы 140 процентҡа үтәүгә өлгәшә, ә ун беренсе биш йыллыҡта (1981—1985) уртаса етештереү нормаһы 157 процентҡа еткерелә һәм пландан тыш 100 тонн продукция сығарыла. Бригаданан дүрт сым һуҙыусы шәхси сифат келәймәһе менән эшләй.

1990 йылда мастер итеп тәғәйенләнә, 1999 йылда — Белорет металлургия комбинатының сым һуҙыу цехының өлкән мастеры. 2004 йылда пенсияға сыға. [[Белорет]]та йәшәй.

== Наградалары ==
Планды һәм социалистик йөкләмәләрҙе ваҡытынан алда үтәгәне, хеҙмәттә юғары күрһәткестәргә өлгәшкәне өсөн, Ғайсар Бәхтегәрәй Аҫылғужин I дәрәжә (1986), II дәрәжә(1981), III дәрәжә (1975) Хеҙмәт Даны ордендары, миҙалдары менән наградланған.

== Әҙәбиәт ==
* Герои труда / сост. Р. А. Валишин [и др.]. — Уфа : Китап, 2011. — 432 с. : ил. -ISBN 978-5-295-05228-6.
* Башкирская энциклопедия. Гл. ред. М. А. Ильгамов т. 1. А-Б. 2005. — 624 с.; ISBN 5-88185-053-X. науч.. изд. Башкирская энциклопедия, г. Уфа.

== Һылтанмалар ==
* {{warheroes|id=18185|star = Lglory}}
* {{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/10413-asylguzhin-gajsar-bakhtigareevich}}
* [http://www.beladmin.ru/ru/news/24200/ Рустэм Хамитов встретился с Героями Соцтруда и кавалерами ордена Трудовой Славы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160206031054/http://www.beladmin.ru/ru/news/24200/ |date=2016-02-06 }}

[[Категория:Хеҙмәт Даны ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалерҙары]]
[[Категория:1 ғинуарҙа тыуғандар]]
[[Категория:1944 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Белорет районында тыуғандар]]</text>
      <sha1>ob0b7yxorxpm3ti8pnefn6oue4eymbm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилманов Илдар Рәшит улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134928</id>
    <revision>
      <id>1147828</id>
      <parentid>1060076</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:31:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7821" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилманов}}
{{Ук}}
'''Ғилманов Илдар Рәшит улы''' ([[1 сентябрь]] [[1970 йыл]]) — рәссам, [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы. 2003 йылдан [[Рәсәй Федерацияһы]] Рәссамдар союзы ағзаһы.

== Биографияһы ==
Илдар Рәшит улы Ғилманов&lt;ref&gt;[http://shrb.on.ufanet.ru/painting/gilmanov_ildar.htm Союз художников Республики Башкортостан. Искусство Башкирии. Уфа. Живопись, Графика, Скульптура, Декоративно-прикладное искусство, Театрально-декорационное искусство, Искусств …] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305234313/http://shrb.on.ufanet.ru/painting/gilmanov_ildar.htm |date=2016-03-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://img-fotki.yandex.ru/get/6506/36256508.22/0_64975_6e17a4e_orig Гильманов Ильдар Рашитович]&lt;/ref&gt; [[1970 йыл|1970 йылдың]] 1 сентябрендә Өфө ҡалаһында тыуған. [[1997 йыл]]да [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты|Башҡорт дәүләт педагогия институтының]] художество-графика факультетын бик яҡшы билдәләргә тамамлай. Уҡыуын тамамлағандан һуң унда һынлы сәнғәт кафедраһы ассистенты булып эшләй башлай. Хәҙерге ваҡытта М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының художество-графика факультетында һынлы сәнғәттән өлкән уҡытыусы.

2003 йылдан [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан]] йәш рәссамдарының иң яҡшы һынлы сәнғәт әҫәренә беренсе республика конкурсы дипломанты (1 премия). [[Өфө]] ҡалаһында йәшәй һәм эшләй.

«ТӨРКСОЙ» халыҡ-ара ойошмаһы саҡырыуы буйынса рәссам 2007 һәм 2009 йылдарҙа Төркиәлә һәм Кипрҙа була.

Илдар Рәшит улының хеҙмәттәре [[М. В. Нестеров исемендәге Башҡорт дәүләт художество музейы]]нда (Өфө), Татарстан Республикаһының дәүләт һынлы сәнғәт музейында (Ҡаҙан), Яр Саллы картиналар галереяһында (Яр Саллы), Алабуға дәүләт тарихи-художество һәм архитектура музей-ҡурсаулығында ([[Алабуға]]), Болғар тарихи-архитектура музей-ҡурсаулығында ([[Болғар]]), Башҡорт дәүләт әҙәбиәт музейында ([[Өфө]]), ТӨРКСОЙ Художество тупланмаһында ([[Анкара]], [[Төркиә]]), Гирне Америка Университеты GAU Художество тупланмаһында (Гирне, ТРСК), «Х-МАХ» галереяһында ([[Өфө]]), «Hyp» журналы редакцияһында (Өфө), шулай уҡ [[Рәсәй]]ҙә һәм сит илдәрҙә ([[Германия]], [[Италия]], Төньяҡ Кипрҙың Төрөк Республикаһы) шәхси йыйылмаларҙа.

== Төп эштәре ==
Илдар Ғилманов күберәк пейзажсы булараҡ билдәле: «Салауат урамында», 2001, «Уралда», 2007, «Көҙгө Берештамаҡ», 2006, «Урал йыры», 2008, Урал ҡасабаһы, 2004. «IREMEL» проектынан — «Тынлыҡ ташы» комплексы, 2013, «Таштар. Ирәмәл», 2013, «Сусаҡта», 2011, «Урал таштары», 2015 һәм башҡалар.

Төрөк тематикаһына булған эштәре «Стамбул буйынса ял итеп йөрөү», 2008, «Кофе төрөксә», 2011, «Террасала», 2014 һәм башҡалар.

«Ваҡыт-Киңлек» проектынан эштәре — «Ҡыҙыл шәфәҡ», 2006, «Тарих», 2006, «Ете ырыу мөрәжәғәтнамәһе», 2006 һәм башҡалар. «Мальва» проектынан — «Аҡ һиллек», 2014, «Һиллек тырнаҡ гөлдәре», 2014, «Ынтылыш», 2015 һәм башҡалар.

== Күргәҙмәләре ==
1995 йылдан алып- республика, төбәк, бөтә Рәсәй, халыҡ-ара, сит ил күргәҙмәләрендә ҡатнаша.

Ун шәхси күргәҙмәһе үтә (Өфө, Ҡаҙан&lt;ref&gt;[http://izo-museum.ru/hazine/vyistavki-i-sobyitiya/personalnaya-vyistavka-ildara-gilmanova ПЕРСОНАЛЬНАЯ ВЫСТАВКА ИЛЬДАРА ГИЛЬМАНОВА]&lt;/ref&gt;, Яр Саллы, Стәрлетамаҡ).

Өс халыҡ-ара ижади лаборатория ҡатнашыусыһы: Төркиә (2007), Төньяҡ Кипрҙың Төрөк Республикаһы (2009), [[Алабуға]] ҡалаһында (Татарстан Республикаһы) (2014).

== Уҡыусылары ==
Ғилманов Илдар Рәшит улының уҡыусылары араһында — рәссамдар Андреев Владимир Александрович, Муллаҡаев Руслан Илдус улы, Саҙриев Руслан Илдар улы, Иванова Виктория Юрьевна, Посохов Алексей Владимирович.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://artru.info/ar/15659/ Гильманов Ильдар Рашитович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304204819/http://artru.info/ar/15659/ |date=2016-03-04 }}
* [http://old.bspu.ru/node/40161 Интервью художника.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170922105849/http://old.bspu.ru/node/40161 |date=2017-09-22 }} Суркова Анастасия Александровна, пресс-секретарь ХГФ.
* [http://www.shrb.ru/painting/gilmanov_ildar.htm Гильманов Ильдар Рашитович (Уфа)] . Художники и искусствоведы.
* [http://arhmuseum.ru/news/view/322 Участники всероссийского выставочного проекта «Лики России»]. Государственное музейное объединение «Художественная культура Русского Севера».
* [http://hallart.ru/ourartists/ildar-gilmanov-in-love-with-nature Современные художники Башкирии — Ильдар Гильманов.] [http://hallart.ru/ourartists/ildar-gilmanov-in-love-with-nature Влюбленный в природу.]

* [http://www.bashvest.ru/articles/1006697]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1970 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан рәссамдары]]
[[Категория:СССР рәссамдары]]
[[Категория:Өфө рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса рәссамдар]]</text>
      <sha1>lqgf027k1rge98afw86h8awqowo34lq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилемханова Зәйтүнә Ғилемхан ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135661</id>
    <revision>
      <id>1147817</id>
      <parentid>1113593</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:20:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10194" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилемханова}}
{{Ук}}
'''Ғилемханова (Малюта) Зәйтүнә Ғилемхан ҡыҙы''' ([[14 август]], [[1922]]&lt;ref&gt;[http://www.pobediteli.ru/russia/povolzhye/bashkortostan/g/gel-gin/index.html Гилимханова Зайтуна Гилимхановна]&lt;/ref&gt;, [[БАССР]], хәҙерге [[Салауат районы]], [[Лағыр]] ауылы — 2015, [[Өфө ҡалаһы]]) — гвардия сержанты, приборсы, зенитсы, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан.

== Биографияһы ==
Ғилемханова (Малюта) Зәйтүнә Ғилемхан ҡыҙы [[1922 йыл]]дың 14 авгусында хәҙерге Салауат районының Лағыр ауылында тыуа. Урта мәктәпте тамамлағандан һуң [[1937 йыл]]да Башҡорт кооператив техникумына уҡырға инә. [[1940 йыл]]да Дыуан районына товаровед итеп ебәрелә.
[[1942 йыл]]дың [[25 апрель|25 апреленд]]ә үҙ теләге менән фронтҡа китә.
&lt;blockquote&gt;Аяғымда — ярымботинка, өҫтөмә һырыған фуфайка, беретка, юбка кейгәнмен. Инәйем бәләкәй йәшел кәстрүлгә һары май һалып биргәйне. Фронт юлын үткәнсе, шул кәстрүл эргәмдә булды.&lt;/blockquote&gt;
 
Уны элекке Чкалов (хәҙерге Ырымбур) өлкәһендәге Орск ҡалаһының кесе авиация белгестәрен әҙерләүсе 22-се хәрби мәктәбенә приборсылар ротаһына ебәрәләр. 1942 йылдың декабрендә 9-сы запас һауа полкында хеҙмәт итә башлай Зәйтүнә. Һалҡын ғинуар айын бик ҡыйынлыҡ менән үткәрәләр.
&lt;blockquote&gt;Фронтҡа тауар вагондарына тейәп алып киттеләр. Бомба эләгеп, вагондар яна, уларҙы ысҡындыралар ҙа — алға. Ҡайһы бер ҡыҙҙар юлда уҡ яҡты донъя менән хушлашты… Вагон эсе ҡар. Һикеләр бар, тик өҫтө боҙ. Мейес бар, утын юҡ. Йылынырлыҡ бер нимә, тәғәм ризыҡ, тамсы һыу юҡ. Аяҡтарҙа 45-се үлсәмле ботинка, урап ебәрергә сылғау ҙа юҡ, исмаһам. Унарлаған ҡыҙ, һырығышып, бөршәйешеп, бер-беребеҙҙе йылытып ятҡан булабыҙ. Күңелдәрҙе күтәрер өсөн, йырлашабыҙ. Туҡтаһаҡ, иң элек утын эҙләйбеҙ, тапһаҡ, тимер мейескә яғып ебәрәбеҙ. Ҡайҙа барғаныбыҙҙы ла белмәйбеҙ. Юлдар күп ваҡыт ябыҡ була. Ҡазанға ғына ай ярым барҙыҡ. Ошо арала аяҡтар ҡуша туңды.&lt;/blockquote&gt;
1943 йылдың 22 апрелендә фронтҡа китер алдынан митинг була. Шул митингыла ҡыҙ саф башҡорт телендә сығыш яһай: «Беҙҙең Горбунов исемендәге авиация заводында эшләнгән бомбардировщиктар һынатмаҫ»,- ти ул. Шул уҡ йылдың 25 апрелендә уны 36-сы гвардия бомбардировкалаусы авиаполкка тәғәйенләйҙәр.
[[Украина]]ны, [[Польша]]ны, [[Чехословакия]]ны, [[Германия]]ны азат итеүҙә ҡатнаша. Воронеж һәм Беренсе Украина фронты составында Берлинғаса барып етә. Был полк ҡыйыу лётчиктары менән дан тотҡан. Һуғыш аҙағына полк байрағын Суворов һәм Кутузов ордендары биҙәй, уға почётлы «гвардия полкы», «Берлин полкы» тигән исемдәр бирелә&lt;ref&gt;[http://lagerevo.ucoz.ru/index/zaochnaja_ehkskursija_v_muzej_lagerevskoj_srednej_shkoly/0-67 …Не исчезнут подвиги в могилы, Именам героев смерти нет…]&lt;/ref&gt;. Һуғыш тамамланыуын Зәйтүнә Берлин янындағы Зорау аэродромында ишетә.
&lt;blockquote&gt;1945 йылдың 9 майын мин поста ҡаршыланым. 8 майҙан 9 майға ҡараған көндө, киске сәғәт 6-ла мин гвардия байрағын ҡарауыллау дежурствоһына баҫтым. Көн матур, өйҙәр йәмле, баҡсалар сәскәгә төрөнгән. Төнгә табан тирә-яҡта атыу йышайҙы. Атыш ишетелә, һөжүм юҡ. Төнгө сәғәт 2-лә 2-се Һауа армияһынан телеграф хәбәре килә: Еңеү! Йүгереп йөрөп хәбәр һалам: «Еңеү!» … 9 майҙа ла лётчиктар оса ине әле. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, шатлыҡлы көндә лә өс экипажды ерләнек.&lt;/blockquote&gt;
1945 йылдың 23 июнендә демобилизациялана. Белемгә ынтылған ҡыҙ Мәсәғүт уҡытыусылар институтында уҡый.
1962 йылға тиклем иптәше Иван Малюта менән төрлө хәрби округтарҙа күсеп йөрөйҙәр. 1962 йылдан 1983 йылға саҡлы, хаҡлы ялға киткәнсе, Зәйтүнә Ғилемхан ҡыҙы Өфөлә йәшәй, «Башпотребсоюз» сауҙа ойошмаһында эшләй.
2015 йылдың көҙөндә вафат була, [[Өфө]]лә ерләнгән.

== Наградалары ==
* II дәрәжә Ватан һуғышы ордены&lt;ref&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_yubileinaya_kartoteka1511247090/?backurl=%2Fheroes%2F%3Flast_name%3D%D0%93%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%26first_name%3D%D0%97%D0%B0%D0%B9%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B0%26middle_name%3D%D0%93%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Apotery_vpp%26page%3D1 Галимханова Зайтуна Галимхановна]&lt;/ref&gt;.
* «Хәрби ҡаҙаныштары өсөн» миҙалы.
* «Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы.
* «Берлинды алған өсөн» миҙалы.
* «Праганы азат иткән өсөн» миҙалы.
* Юғары баш командующийҙың 26 Рәхмәт хаты&lt;ref&gt;[http://vechufa.ru/public/5716-ih-soedinilo-grozovoe-nebo.html Их соединило грозовое небо]&lt;/ref&gt;.

== Ғаиләһе ==
Хеҙмәттәше, 3-сө эскадрилья командиры, осоусы Иван Александрович Малюта менән һуғыштан һуң өйләнешеп, Ирина исемле ҡыҙ тәрбиәләп үҫтерәләр. 1948 йылдың ноябрендә донъяға килгән Ирина апай ғүмер бары врач-фтизиатр булып эшләне. Үҙенең дә ҡыҙы һәм улы бар.
Зәйтүнәнең бер бөртөк энеһе Ғәлимйән Ғилемханов (1928) «Әй» совхозында инженер-механик булып эшләне, һуңынан [[Өфө]]гә күсеп килде. Тормош иптәше Ләйҙә апай менән ҡыҙы һәм улына табип һөнәрен алырға ярҙам иттеләр.
Һеңлеләре Жәмғиә, Шәмсинур, Венера. Шәмсинур Ғилемханова-Йәнекәева врач-невропатолог булып эшләне, [[Дәүләтбаева Венера Ғилемхан ҡыҙы]] әлеге көндә лә [[Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы]]нда табип-офтальмолог булып эшләй.

== Ваҡытлы матбуғатта ==
* ''Мансур Давлетбаев''. Их соединило грозовое небо… «Вечерняя Уфа», 2015 г., 7 мая
* ''Абдуллина Айһылыу''. Шундай әбейем бар минең. «Йәшлек», 1999 йыл, 10 вгуст, 90-сы һан, 7 б.

== Һылтанмалар ==
* [https://vk.com/id33812442?z=photo33812442_456239465%2Fphotos33812442]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы ҡатын-ҡыҙҙар]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы осоусылары]]
[[Категория:Салауат районында тыуғандар]]
[[Категория:«Праганы азат иткән өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]]
[[Категория:«Берлинды алған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:«Хәрби хеҙмәттәре өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]]
[[Категория:Өфөлә вафат булғандар]]
[[Категория:Лағыр урта мәктәбен тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>l1qmx9t1qnjqrrok4vb1xkx404karoe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғибәҙуллин Рафаил Вәһит улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140158</id>
    <revision>
      <id>1147805</id>
      <parentid>1060070</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:58:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7169" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғибәҙуллин}}
{{Стиль статьи}} 
{{ТТ}}-
{{Ук}}
'''Ғибәҙуллин Рафаил Вәһит улы''' ([[13 декабрь]] [[1954 йыл]]) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты.

== Биографияһы ==
Рафаил Вәһит улы Ғибәҙуллин 1954 йылдың 13 декабрендә Өфө ҡалаһында тыуған.
Башҡорт. Юғары белемле, 1978 йылда Өфө нефть институтын тамамлаған. Тау инженер-электригы, тау инженеры (1988 йыл).
Артабан Мәскәү дәүләт университетын тамамлай. Социологик фәндәр докторы (1990). Профессор.

1978—1980 — СССР Ҡораллы Көстәре сафында хеҙмәт итә, взвод командиры, яғыулыҡ-майлау частары хеҙмәте начальнигы.

член Всероссийской политической партии «ЕДИНАЯ РОССИЯ». Женат, в семье дочь и двое сыновей

1980—1985 йй. — БАССР-ҙың комсомол һәм профсоюз органдарында эшләй.

1981—1985 йй. — Профсоюздарҙың Үҙәк Комитетының Башҡортостан Республикаһы буйынса хеҙмәт техник инспекторы.
 
1985—1992 йй. — «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигы, идаралыҡ начальнигы урынбаҫары, «Ватьеганнефть» {{comment|нефть-газ табыу идаралығы|НГДУ}}ның профкомы рәйесе, Когалым ҡалаһының Көнбайыш Себер нефть ятҡылыҡтарын башҡорт нефтселәре отряды составында, ЦНИИ берекмәһендә бүлек начальнигы булып, үҙләштергән, «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигынан алып бүлек етәксеһенә тиклем юл үткән.

1992—1995 йй. — РФ «Лукойл-Уралнефтегаз» генераль директор урынбаҫары, генераль директоры.

1995—1996 йй. — «Роснефтеэкспорт» ААЙ-е башҡарыусы директоры (Мәскәү ҡалаһы).

1996—1998 йй. — «Башкирнефтепродукт» ААЙ-те структураһында етәксе вазифалар (Өфө ҡалаһы).

2000—2003 йй. — «Региональный трастовый центр» НП директоры.

2003—2006 йй. — «Энергонефтегаз-сервис» ЯСЙ-те генераль директоры.

2006—2012 йй. — «Стройинвест» инвестицион компанияһы&quot; генераль директоры.

2012 йылдан — Башҡортостан Республикаһының Эшҡыуарҙар хоҡуҡтарын яҡлау буйынса {{comment|вәкил|уполномоченный}}.

Избирался депутатом Государственного Собрания — Курултая Республики Башкортостан 4-го созыва, членом Комитета по промышленности, транспорту, строительству, связи и предпринимательству.
Имеет более 60 научных трудов и публикаций
     
Доктор социологических наук, профессор. Имеет более 60 научных трудов и публикаций.
Избирался депутатом, председателем Комитета по гуманитарным вопросам, членом президиума Совета городского округа город Уфа 1-го созыва. Избирался депутатом Государственного Собрания — Курултая Республики Башкортостан 4-го созыва, членом Комитета по промышленности, транспорту, строительству, связи и предпринимательству.

== Наградалары һәм маҡтаулы исемдәре ==
почетными грамотами Минэнерго Российской Федерации, Союза нефтегазопромышленников Российской Федерации;Медаль ордена «За заслуги перед Отечеством» IIстепени.
Награжден Почетными грамотами Министерства промышленности и энергетики РФ, Союза нефтегазпромышленников РФ, Государственного Собрания — Курултая Республики Башкортостан; награжден медалью «За развитие нефтегазового комплекса России», медалью «За заслуги перед городом Уфа» Советом городского округа г. Уфа и другими наградами.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
Гибадуллин Рафаиль Вагитович Уполномоченный по правам предпринимателей в Республике Башкортостан г. Уфа ул. Пушкина, 95, каб. 319 Тел. 280 −85 −45 сайт: http: //upprb. bashkortostan. ru/

== Сығанаҡтар ==

== Әҙәбиәт ==

== Һылтанмалар ==
* [http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181012201054/http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ |date=2018-10-12 }}]
* [http://upprb.bashkortostan.ru/officials/44/]
* [https://candidates.golosinfo.org/p/788714-gibadullin-rafail-vagitovich]
* [http://present5.com/gibadullin-rafail-vagitovich-upolnomochennyj-po-pravam-predprinimatelej-v/]
* [http://runetbook.ru/catalog/gibadullin-rafail-vagitovich]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:13 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1954 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:Өфө дәүләт нефть техник университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:4-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:«Берҙәм Рәсәй» ағзалары]]
[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>tfqrs1fyftg8lx4c5v1ysfsd0noxwtr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147932</id>
      <parentid>1147805</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:39:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6237" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғибәҙуллин Рафаил Вәһит улы''' ([[13 декабрь]] [[1954 йыл]]) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты.

== Биографияһы ==
Рафаил Вәһит улы Ғибәҙуллин [[1954 йыл]]дың 13 декабрендә [[Өфө]] ҡалаһында тыуған.
Башҡорт. Юғары белемле, 1978 йылда Өфө нефть институтын тамамлаған. Тау инженер-электригы, тау инженеры (1988 йыл).
Артабан Мәскәү дәүләт университетын тамамлай. Социологик фәндәр докторы (1990). Профессор.

1978—1980 — СССР Ҡораллы Көстәре сафында хеҙмәт итә, взвод командиры, яғыулыҡ-майлау частары хеҙмәте начальнигы.

1980—1985 йй. — БАССР-ҙың комсомол һәм профсоюз органдарында эшләй.

1981—1985 йй. — Профсоюздарҙың Үҙәк Комитетының Башҡортостан Республикаһы буйынса хеҙмәт техник инспекторы.
 
1985—1992 йй. — «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигы, идаралыҡ начальнигы урынбаҫары, «Ватьеганнефть» {{comment|нефть-газ табыу идаралығы|НГДУ}}ның профкомы рәйесе, Когалым ҡалаһының Көнбайыш Себер нефть ятҡылыҡтарын башҡорт нефтселәре отряды составында, ЦНИИ берекмәһендә бүлек начальнигы булып, үҙләштергән, «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигынан алып бүлек етәксеһенә тиклем юл үткән.

1992—1995 йй. — РФ «Лукойл-Уралнефтегаз» генераль директор урынбаҫары, генераль директоры.

1995—1996 йй. — «Роснефтеэкспорт» ААЙ-е башҡарыусы директоры (Мәскәү ҡалаһы).

1996—1998 йй. — «Башкирнефтепродукт» ААЙ-те структураһында етәксе вазифалары (Өфө ҡалаһы).

2000—2003 йй. — «Региональный трастовый центр» НП директоры.

2003—2006 йй. — «Энергонефтегаз-сервис» ЯСЙ-те генераль директоры.

2006—2012 йй. — «Стройинвест» инвестицион компанияһы&quot; генераль директоры.

2012 йылдан — Башҡортостан Республикаһының Эшҡыуарҙар хоҡуҡтарын яҡлау буйынса {{comment|вәкил|уполномоченный}}.

60-тан ашыу фәнни хеҙмәттәре һәм баҫмалары бар.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
Башҡортостан Республикаһының 4-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайы депутаты итеп һайлана (сәнәғәт, транспорт, төҙөлөш, элемтә һәм эшҡыуарлыҡ комитеты ағзаһы)
     
Өфө ҡала советы депутаты, гуманитар мәсьәләләр комитеты рәйесе, 1-се саҡырылыш Өфө ҡала округы Советының президиум ағзаһы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* «Ватан алдында хеҙмәттәре өсөн» орденының II дәрәжә миҙалы
* «За развитие нефтегазового комплекса России» миҙалы
* «За заслуги перед городом Уфа» миҙалы
* Рәсәй сәнәғәте һәм энергетикаһы министрлығының Почёт гамоталары
* Рәсәй нефть һәм газ сәнәғәтселәре союзының Почёт гамоталары
* Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайының Почёт гамоталары 

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән. Ҡатыны менән ул һәм ҡыҙ үҫтергәндәр.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Гибадуллин Рафаиль Вагитович Уполномоченный по правам предпринимателей в Республике Башкортостан г. Уфа ул. Пушкина, 95, каб. 319 Тел. 280 −85 −45 сайт: http: //upprb. bashkortostan. ru/

== Һылтанмалар ==
* [http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181012201054/http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ |date=2018-10-12 }}]
* [http://upprb.bashkortostan.ru/officials/44/]
* [https://candidates.golosinfo.org/p/788714-gibadullin-rafail-vagitovich]
* [http://present5.com/gibadullin-rafail-vagitovich-upolnomochennyj-po-pravam-predprinimatelej-v/]
* [http://runetbook.ru/catalog/gibadullin-rafail-vagitovich]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:13 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1954 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:Өфө дәүләт нефть техник университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:4-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:«Берҙәм Рәсәй» ағзалары]]
[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>1zxsautdzmly58d61gnay1cl3hk22k4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147933</id>
      <parentid>1147932</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:45:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6237" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғибәҙуллин Рафаил Вәһит улы''' ([[13 декабрь]] [[1954 йыл]]) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты.

== Биографияһы ==
Рафаил Вәһит улы Ғибәҙуллин [[1954 йыл]]дың 13 декабрендә [[Өфө]] ҡалаһында тыуған.
Башҡорт. Юғары белемле, 1978 йылда Өфө нефть институтын тамамлаған. Тау инженер-электригы, тау инженеры (1988 йыл).
Артабан Мәскәү дәүләт университетын тамамлай. Социологик фәндәр докторы (1990). Профессор.

1978—1980 — СССР Ҡораллы Көстәре сафында хеҙмәт итә, взвод командиры, яғыулыҡ-майлау частары хеҙмәте начальнигы.

1980—1985 йй. — БАССР-ҙың комсомол һәм профсоюз органдарында эшләй.

1981—1985 йй. — Профсоюздарҙың Үҙәк Комитетының Башҡортостан Республикаһы буйынса хеҙмәт техник инспекторы.
 
1985—1992 йй. — «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигы, идаралыҡ начальнигы урынбаҫары, «Ватьеганнефть» {{comment|нефть-газ табыу идаралығы|НГДУ}}ның профкомы рәйесе, Когалым ҡалаһының Көнбайыш Себер нефть ятҡылыҡтарын башҡорт нефтселәре отряды составында, ЦНИИ берекмәһендә бүлек начальнигы булып, үҙләштергән, «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигынан алып бүлек етәксеһенә тиклем юл үткән.

1992—1995 йй. — РФ «Лукойл-Уралнефтегаз» генераль директор урынбаҫары, генераль директоры.

1995—1996 йй. — «Роснефтеэкспорт» ААЙ-е башҡарыусы директоры (Мәскәү ҡалаһы).

1996—1998 йй. — «Башкирнефтепродукт» ААЙ-те структураһында етәксе вазифалары (Өфө ҡалаһы).

2000—2003 йй. — «Региональный трастовый центр» НП директоры.

2003—2006 йй. — «Энергонефтегаз-сервис» ЯСЙ-те генераль директоры.

2006—2012 йй. — «Стройинвест» инвестицион компанияһы&quot; генераль директоры.

2012 йылдан — Башҡортостан Республикаһының Эшҡыуарҙар хоҡуҡтарын яҡлау буйынса {{comment|вәкил|уполномоченный}}.

60-тан ашыу фәнни хеҙмәттәре һәм баҫмалары бар.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
Башҡортостан Республикаһының 4-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайы депутаты итеп һайлана (сәнәғәт, транспорт, төҙөлөш, элемтә һәм эшҡыуарлыҡ комитеты ағзаһы)
     
Өфө ҡала советы депутаты, гуманитар мәсьәләләр комитеты рәйесе, 1-се саҡырылыш Өфө ҡала округы Советының президиум ағзаһы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* «Ватан алдында хеҙмәттәре өсөн» орденының II дәрәжә миҙалы
* «За развитие нефтегазового комплекса России» миҙалы
* «За заслуги перед городом Уфа» миҙалы
* Рәсәй сәнәғәте һәм энергетикаһы министрлығының Почёт гамоталары
* Рәсәй нефть һәм газ сәнәғәтселәре союзының Почёт гамоталары
* Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайының Почёт гамоталары

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән. Ҡатыны менән ул һәм ҡыҙ үҫтергәндәр.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Гибадуллин Рафаиль Вагитович Уполномоченный по правам предпринимателей в Республике Башкортостан г. Уфа ул. Пушкина, 95, каб. 319 Тел. 280 −85 −45 сайт: http: //upprb. bashkortostan. ru/

== Һылтанмалар ==
* [http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181012201054/http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ |date=2018-10-12 }}]
* [http://upprb.bashkortostan.ru/officials/44/]
* [https://candidates.golosinfo.org/p/788714-gibadullin-rafail-vagitovich]
* [http://present5.com/gibadullin-rafail-vagitovich-upolnomochennyj-po-pravam-predprinimatelej-v/]
* [http://runetbook.ru/catalog/gibadullin-rafail-vagitovich]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:13 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1954 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:Өфө дәүләт нефть техник университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:4-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:«Берҙәм Рәсәй» ағзалары]]
[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>isli9otcm887rhqlsazix7mdsopuzxi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147934</id>
      <parentid>1147933</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:47:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6502" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғибәҙуллин Рафаил Вәһит улы''' ([[13 декабрь]] [[1954 йыл]]) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты.

== Биографияһы ==
Рафаил Вәһит улы Ғибәҙуллин [[1954 йыл]]дың 13 декабрендә [[Өфө]] ҡалаһында тыуған.
Башҡорт. Юғары белемле, 1978 йылда Өфө нефть институтын тамамлаған. Тау инженер-электригы, тау инженеры (1988 йыл).
Артабан Мәскәү дәүләт университетын тамамлай. Социологик фәндәр докторы (1990). Профессор.

1978—1980 — СССР Ҡораллы Көстәре сафында хеҙмәт итә, взвод командиры, яғыулыҡ-майлау частары хеҙмәте начальнигы.

1980—1985 йй. — БАССР-ҙың комсомол һәм профсоюз органдарында эшләй.

1981—1985 йй. — Профсоюздарҙың Үҙәк Комитетының Башҡортостан Республикаһы буйынса хеҙмәт техник инспекторы.
 
1985—1992 йй. — «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигы, идаралыҡ начальнигы урынбаҫары, «Ватьеганнефть» {{comment|нефть-газ табыу идаралығы|НГДУ}}ның профкомы рәйесе, Когалым ҡалаһының Көнбайыш Себер нефть ятҡылыҡтарын башҡорт нефтселәре отряды составында, ЦНИИ берекмәһендә бүлек начальнигы булып, үҙләштергән, «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигынан алып бүлек етәксеһенә тиклем юл үткән.

1992—1995 йй. — РФ «Лукойл-Уралнефтегаз» генераль директор урынбаҫары, генераль директоры.

1995—1996 йй. — «Роснефтеэкспорт» ААЙ-е башҡарыусы директоры (Мәскәү ҡалаһы).

1996—1998 йй. — «Башкирнефтепродукт» ААЙ-те структураһында етәксе вазифалары (Өфө ҡалаһы).

2000—2003 йй. — «Региональный трастовый центр» НП директоры.

2003—2006 йй. — «Энергонефтегаз-сервис» ЯСЙ-те генераль директоры.

2006—2012 йй. — «Стройинвест» инвестицион компанияһы&quot; генераль директоры.

2012 йылдан — Башҡортостан Республикаһының Эшҡыуарҙар хоҡуҡтарын яҡлау буйынса {{comment|вәкил|уполномоченный}}.

60-тан ашыу фәнни хеҙмәттәре һәм баҫмалары бар.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
Башҡортостан Республикаһының 4-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайы депутаты итеп һайлана (сәнәғәт, транспорт, төҙөлөш, элемтә һәм эшҡыуарлыҡ комитеты ағзаһы)
     
Өфө ҡала советы депутаты, гуманитар мәсьәләләр комитеты рәйесе, 1-се саҡырылыш Өфө ҡала округы Советының президиум ағзаһы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* «Ватан алдында хеҙмәттәре өсөн» орденының II дәрәжә миҙалы
* «За развитие нефтегазового комплекса России» миҙалы
* «За заслуги перед городом Уфа» миҙалы
* Рәсәй сәнәғәте һәм энергетикаһы министрлығының Почёт гамоталары
* Рәсәй нефть һәм газ сәнәғәтселәре союзының Почёт гамоталары
* Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайының Почёт гамоталары

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән. Ҡатыны менән ул һәм ҡыҙ үҫтергәндәр.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Гибадуллин Рафаиль Вагитович Уполномоченный по правам предпринимателей в Республике Башкортостан г. Уфа ул. Пушкина, 95, каб. 319 Тел. 280 −85 −45 сайт: http: //upprb. bashkortostan. ru/

== Һылтанмалар ==
* [http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181012201054/http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ |date=2018-10-12 }} Гибадуллин Рафаил Вагитович]
* [http://upprb.bashkortostan.ru/officials/44/ Гибадуллин Рафаил Вагитович]
* [https://candidates.golosinfo.org/p/788714-gibadullin-rafail-vagitovich Гибадуллин Рафаил Вагитович]
* [http://present5.com/gibadullin-rafail-vagitovich-upolnomochennyj-po-pravam-predprinimatelej-v/ Гибадуллин Рафаил Вагитович]
* [http://runetbook.ru/catalog/gibadullin-rafail-vagitovich Гибадуллин Рафаил Вагитович]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:13 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1954 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:Өфө дәүләт нефть техник университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:4-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:«Берҙәм Рәсәй» ағзалары]]
[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>sutig6jzqob46lkpzwd8h9ptnhugsay</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147943</id>
      <parentid>1147934</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T05:36:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7030" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғибәҙуллин Рафаил Вәһит улы''' ([[13 декабрь]] [[1954 йыл]]) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты&lt;ref&gt;[http://present5.com/gibadullin-rafail-vagitovich-upolnomochennyj-po-pravam-predprinimatelej-v/ Гибадуллин Рафаил Вагитович]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Рафаил Вәһит улы Ғибәҙуллин [[1954 йыл]]дың 13 декабрендә [[Өфө]] ҡалаһында тыуған.
Башҡорт. Юғары белемле, 1978 йылда Өфө нефть институтын тамамлаған. Тау инженер-электригы, тау инженеры (1988 йыл).
Артабан Мәскәү дәүләт университетын тамамлай. Социологик фәндәр докторы (1990). Профессор.

1978—1980 — СССР Ҡораллы Көстәре сафында хеҙмәт итә, взвод командиры, яғыулыҡ-майлау частары хеҙмәте начальнигы.

1980—1985 йй. — БАССР-ҙың комсомол һәм профсоюз органдарында эшләй.

1981—1985 йй. — Профсоюздарҙың Үҙәк Комитетының Башҡортостан Республикаһы буйынса хеҙмәт техник инспекторы.
 
1985—1992 йй. — «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигы, идаралыҡ начальнигы урынбаҫары, «Ватьеганнефть» {{comment|нефть-газ табыу идаралығы|НГДУ}}ның профкомы рәйесе, Когалым ҡалаһының Көнбайыш Себер нефть ятҡылыҡтарын башҡорт нефтселәре отряды составында, ЦНИИ берекмәһендә бүлек начальнигы булып, үҙләштергән, «Когалымнефтегаз» производство берекмәһенең цех начальнигынан алып бүлек етәксеһенә тиклем юл үткән.

1992—1995 йй. — РФ «Лукойл-Уралнефтегаз» генераль директор урынбаҫары, генераль директоры.

1995—1996 йй. — «Роснефтеэкспорт» ААЙ-е башҡарыусы директоры (Мәскәү ҡалаһы).

1996—1998 йй. — «Башкирнефтепродукт» ААЙ-те структураһында етәксе вазифалары (Өфө ҡалаһы).

2000—2003 йй. — «Региональный трастовый центр» НП директоры.

2003—2006 йй. — «Энергонефтегаз-сервис» ЯСЙ-те генераль директоры.

2006—2012 йй. — «Стройинвест» инвестицион компанияһы&quot; генераль директоры.

2012 йылдан — Башҡортостан Республикаһының Эшҡыуарҙар хоҡуҡтарын яҡлау буйынса {{comment|вәкил|уполномоченный}}.

60-тан ашыу фәнни хеҙмәттәре һәм баҫмалары бар&lt;ref&gt; [http://upprb.bashkortostan.ru/officials/44/ Гибадуллин Рафаил Вагитович]&lt;/ref&gt;.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
Башҡортостан Республикаһының 4-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайы депутаты итеп һайлана (сәнәғәт, транспорт, төҙөлөш, элемтә һәм эшҡыуарлыҡ комитеты ағзаһы)
     
Өфө ҡала советы депутаты, гуманитар мәсьәләләр комитеты рәйесе, 1-се саҡырылыш Өфө ҡала округы Советының президиум ағзаһы&lt;ref&gt;[https://candidates.golosinfo.org/p/788714-gibadullin-rafail-vagitovich Гибадуллин Рафаил Вагитович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* «Ватан алдында хеҙмәттәре өсөн» орденының II дәрәжә миҙалы
* «За развитие нефтегазового комплекса России» миҙалы
* «За заслуги перед городом Уфа» миҙалы
* Рәсәй сәнәғәте һәм энергетикаһы министрлығының Почёт гамоталары
* Рәсәй нефть һәм газ сәнәғәтселәре союзының Почёт гамоталары
* Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайының Почёт гамоталары&lt;ref&gt;[http://runetbook.ru/catalog/gibadullin-rafail-vagitovich Гибадуллин Рафаил Вагитович]&lt;/ref&gt;

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән. Ҡатыны менән ул һәм ҡыҙ үҫтергәндәр.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Гибадуллин Рафаиль Вагитович Уполномоченный по правам предпринимателей в Республике Башкортостан г. Уфа ул. Пушкина, 95, каб. 319 Тел. 280 −85 −45 сайт: http: //upprb. bashkortostan. ru/

== Һылтанмалар ==
* [http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181012201054/http://alrf-rb.ru/about/board_of_trustees/1497/ |date=2018-10-12 }} Гибадуллин Рафаил Вагитович]
* [http://upprb.bashkortostan.ru/officials/44/ Гибадуллин Рафаил Вагитович]
* [https://candidates.golosinfo.org/p/788714-gibadullin-rafail-vagitovich Гибадуллин Рафаил Вагитович]
* [http://present5.com/gibadullin-rafail-vagitovich-upolnomochennyj-po-pravam-predprinimatelej-v/ Гибадуллин Рафаил Вагитович]
* [http://runetbook.ru/catalog/gibadullin-rafail-vagitovich Гибадуллин Рафаил Вагитович]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:13 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1954 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:Өфө дәүләт нефть техник университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:4-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:«Берҙәм Рәсәй» ағзалары]]
[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>p6d255eflvjpe3jy8b3l8woeyfqzrf9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьев Иван Васильевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143633</id>
    <revision>
      <id>1147769</id>
      <parentid>1077391</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:51:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6359" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорьев}}
{{Ук}}
'''Григорьев Иван Васильевич''' ([[1 октябрь]] [[1933 йыл]] — [[6 май]] [[2014 йыл]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] агросәнәғәт производствоһын ойоштороусы. 1975—2008 йылдарҙа [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ орденлы]] «Россия» дәүләт токомсолоҡ заводы (һуңынан ауыл хужалығы производство кооперативы) директоры. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Силәбе өлкәһе Сосновка районының почётлы гражданы (1995).

== Биографияһы ==
Иван Васильевич Григорьев 1933 йылдың 1 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Хәйбулла районы]] [[Савельевка (Хәйбулла районы)|Савельевка]] ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған.

[[1967 йыл]]да [[Силәбе]] совет-партия мәктәбен, [[1976 йыл]]да — КПСС Үҙәк Комитеты ҡарамағындағы юғары партия мәктәбен ситтән тороп уҡып тамамлай.

1955—1969 йылдарҙа ул Андреев исемендәге колхозда ([[Ырымбур өлкәһе]]) шофер, бригадир, Хәйбулла орлоҡсолоҡ совхозы (Башҡорт АССР-ы) үҙәк бүлексәһендә идарасы булып эшләй.

1969 йылда Силәбе өлкәһенә күсә:

* 1969—1970 йылдарҙа — [[Сосновка районы (Силәбе өлкәһе)|Сосновка районының]] «Тепличный» совхозында тәьмин итеү буйынса инженер, эшселәр комитеты рәйесе,
* 1970—1975 йылдарҙа — «Митрофановский» совхозының партия комитеты секретары.

1975 йылдың декабренән — Силәбе өлкәһенең «Россия» дәүләт токомсолоҡ заводы директоры. 1976 йылда Сосновка КПСС район комитетының беренсе секретары итеп һайлана, бер ни тиклем ваҡыт ике вазифаны бер юлы башҡара, ә һуңынан партия эшенән баш тарта. Уның етәкселегендә ауыл хужалығы предприятиеһы өлкәлә иң эре предприятиеләрҙең береһе булып китә, һөт, картуф етештереүҙә махсуслаша һәм ҡара-сыбар тоҡомло тоҡом малын төп үрсетеүсе булып тора. Етди селекцион-тоҡомсолоҡ эштәре һөҙөмтәһендә рекорд класлы саф тоҡомло элиталы малдарҙан торған юғары продуктлы көтөү ойошторола.

И. В. Григорьев Германия Федератив Республикаһында һәм АҠШ-та стажировка үтә, Австрия һәм Нидерландта малсылыҡ ойоштороу тәжрибәһен өйрәнә. Был етди һөҙөмтәләргә өлгәшергә мөмкинлек бирә: бер һыйырҙан 5067 кг һөт һауып алыуға өлгәшелә, һөт етештереү 1,5 тапҡырға, ит һәм ит продукцияһы 1,3 тапҡырға, һөт һатыу — 1,5 тапҡырға, ит — 1,2 тапҡырға арта, тоҡом малын һатыу 400 башҡа етә.

КПСС-тың XXVI съезына делегат итеп һайлана.

Иван Васильевич Григорьев оҙаҡ һәм ҡаты ауырыуҙан һуң 2014 йылдың 6 майында вафат була. Силәбе өлкәһенең Сосновка районы Мирный ҡасабаһында ерләнгән.

== Маҡтаулы исемдәре һәм һәм башҡа бүләктәре ==
* [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]],
* [[Ленин ордены]],
* [[Октябрь Революцияһы ордены]],
* [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]],
* IV дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены (1997),
* «Хеҙмәт батырлығы өсөн» миҙалы,
* «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүгә 50 йыл» юбилей миҙалы,
* [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре,
* Силәбе өлкәһе Сосновка районының почётлы гражданы.

== Һылтанмалар ==
* {{Warheroes|id=16379}}
* http://www.dlica.ru/showperson_new.php?id=414

[[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:КПСС-тың XXVI съезы делегаттары]]
[[Категория:IV дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1 октябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1933 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Хәйбулла районында тыуғандар]]
[[Категория:6 майҙа вафат булғандар]]
[[Категория:2014 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Силәбе өлкәһендә вафат булғандар]]</text>
      <sha1>s9y2q7j5kph60cdx2ucvbb38w98d179</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Салоники</title>
    <ns>0</ns>
    <id>148916</id>
    <revision>
      <id>1147872</id>
      <parentid>1116389</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:11:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35279" xml:space="preserve">{{Ук}}


'''Салоники'''&lt;ref&gt;Варианты ударения: '''Салони́ки''' (''{{Словарь географических названий зарубежных стран|313}}'') или '''Сало́ники'''&lt;/ref&gt;, ''Фессалоника'' (грек. Θεσσαλονίκη, ''Ҫессалони́ки''&lt;ref&gt;Греция исемен Инструкция буйынса географик карталар тапшырыла. — М., 1964. — 15 б.&lt;/ref&gt;) — ҙурлығы буйынса [[Ҡала|Грецияның]] икенсе урында торған [[Ҡала|ҡалаһы]], тирә-яғындағы биләмәләренең халҡы менән бергә, 1 104 460-тан ашыу кеше йәшәй&lt;ref name=&quot;http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE ΕΛ.ΣΤΑΤ.&quot;&gt;[http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE ΕΛ.ΣΤΑΤ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150213024145/http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE |date=2015-02-13 }}&lt;/ref&gt; (2011 йыл).

[[Салоники]] ҡалаһында Балкандағы иң ҙур Аристотель университеты, Македония аэропорт һәм эре диңгеҙ порты бар. Ҡала үҙенең иҡтисади әһәмиәте буйынса Пирейҙа икенсе урынды биләй . Ҡала һәм уның тирә-яғы йәй көнө — туризм үҙәге булып тора.

== Ҡала тарихы ==

=== Антик осор ===
Салоники ҡалаһына Македония батшаһы Кассандр б. э. тиклем 315 йылда нигеҙ һалған. Уның ҡатыны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй|Бөйөк Александрҙың]] бер туған һеңлеһе — Фессалоника була, яңы ҡалаға батша ҡатынынң исемен биргән. Ҡала составына шул тирәләге Термаикос ҡултығында йәшәгән 26 тораҡ халҡы ингән. Нәҡ шул ваҡытта ҡала эллин характерлыға әйләнә һәм уның был, һыҙаттарын XV быуат аҙағына тиклем һаҡлай. Беҙҙең эраға тиклем 146-сы йылда. Фессалониканы римлеләр баҫып алған.

=== Византия осоронда ===
[[Рим империяһы]] тарҡалыу менән [[Византия империяһы|Византия Салоникиһы]]&lt;nowiki/&gt;барлыҡҡа килә, ул Константинополь-Рим һәм Афина-Ҡарадиңгеҙ буйы юлдары киҫелешендә тора. Ғәрәптәр Антиохияны һәм [[Искәндәриә|Александрияны]] баҫып алғандан һуң, Салоники империяның ҙурлығы һәм әһәмиәте буйынса икенсе урында тора. Параллель рәүештә ҡаланың милли составы төрлөгә әйләнә: бында көньяҡ славяндар, яртылаш валахтар, төньяҡ таулы райондарында — сиған йәшәгән. Изге великомученик Димитрий Солунский (306 йылда вафат булған) һәм равноапостольный изге Кирилл һәм Мефодий (IX быуат) — славян мәғрифәтселәре -бында тыуған.
[[Файл:Thessaloniki_-_byzantine_city_walls.jpg|слева|мини|250x250пкс|[[Византия империяһы|Византия]] ҡалаһы диуарҙары]]
1204 йылдан алыпн Салоники — латин дәүләтенең — Фессалоника короллегенең баш ҡалаһы, ул — Латин империяһының бер өлөшө булып тора. 1387 йылда ҡаланы ғәрәптәр баҫып алған.

1387—1402 йылда ҡала [[төрөктәр]] ҡулында була Төрөктәр [[Аҡһаҡ Тимер|Тамерландан]] еңелгәндән һуң, ҡала Византияға ҡайтарыла. 1423 йылда ҡала венециандар властарына тапшырыла һәм уларҙың сауҙа-иҡтисади секторы булып тора.

1426—1430 йылда ҡаланы төрөктәр ҡамай һәм гректар тулыһынса [[ислам]] диненә инә,уларҙың тормошо һәм көнкүреше төрөктәрҙекенсә була. Ҡала [[Ғосман империяһы|Ғосман империяһының]] бер өлөшөнә әйләнә.

=== Ғосман осоро ===
[[Файл:Thessaloniki_view.jpg|центр|мини|800x800пкс|Салоники]]
Византия быға тиклем, Константинополдән һуң, [[Христианлыҡ|христиан]] империяһы үҙәге булған булһа, хәҙер инде элекке грек ҡеүәтенән бер нимә лә ҡалмай, ҡаланың күп халҡын испан йәһүдтәре тәшкил итә, ә ҡаланың төп теле булып [[Сефард теле|ладин]] теле тора. Хәҙер бөтә ҡала халҡының биштән бер өлөшө самаһы ғына грек халҡы була, ләкин ул да ҡаланан ҡыҫырыҡлап сығарыла. Урта быуаттарҙағы хәрби конфликттар барышында гректарҙыңбайтаҡ өлөшө юҡ ителә. Күптәре Анатолия мосолмандарына ҡоллоҡҡа һатыла, грек урта класының ҙур өлөшө [[ислам]] үҙләштерә һәм [[Төрөк теле|төрөк теленә]] күсә. Әммә күп кенә ябай гректар төрөк хакимлығы менән килешә алмай, тауҙарға күсеп китә.&lt;sup class=&quot;noprint&quot; style=&quot;white-space: nowrap&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span style=&quot;&quot; title=&quot;не указан источник на утверждение (3 ноября 2015)&quot;&gt;сығанаҡ 1235 көн күрһәтелмәгән&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt; Ҡалала мосолман кварталдары байтаҡҡа үҫә һәм уның башлығы булып [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]] тора (ул был ҡалала тыуған кеше) 1821 йылдаың май башында ҡала төрөктәргә ҡаршы баш күтәрә, быға үс итеп төрөктәр 3 000 тирәһе гректы демонстратив рәүештә язалап үлтерә&lt;sup class=&quot;noprint&quot; style=&quot;white-space: nowrap&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span style=&quot;&quot; title=&quot;не указан источник на утверждение (3 ноября 2015)&quot;&gt;сығанаҡ 1235 көн күрһәтелмәгән&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt; (ҡара. I Мелетий Китрский).

[[1912 йыл]]да гректар ҡаланы үҙ ҡулына төшөрә, был ваҡытта грек-православие кешеләре ҡала халҡының 25,3 процентын ғына тәшкил итә.

=== Реэллинизация ===
[[Файл:Saloniki_population_graph.png|мини|400x400пкс|Xx быуат урталарына тиклем халҡының этник составы Салоники]]
[[Файл:Ottomans_surrender_in_Salonique_1912_2.jpg|мини|Таксин паша Салоникиҙы принц Константинға тапшыра.]]
[[Икенсе донъя һуғышы]] йылдарында ҡала немец ғәскәре оккупацияһы аҫтында була. 1943 йылда [[Өсөнсө рейх|Германия Көнсығыш фронтҡа]] үҙ көстәрен ебәреү маҡсатында ҡаланы үҙенең союздашы [[Болгария|Болгарияға]] тапшырырға әҙерләнә, әммә был аҙымға баҙнат итмәй, сөнки бөтә [[Греция]] протест хәрәкәттәренән ҡурҡа. Ҡала грек Халыҡ-азатлыҡ армияһы — ЭЛАС армияһы тарафынан [[1944 йыл]]дың [[27 октябрь|27 октябренд]]ә азат ителә, был ҡаланы ҡурсалаусыһы Димитрий Солунскийҙың хәтер көнөнә тура килә.

== Климат ==
Салоникиҙа климат- диңгеҙ климаты, ул континенталь һәм ярымсүл климаты менән сиктәш.
{| class=&quot;wikitable&quot; id=&quot;345&quot; style=&quot;width:70%;float:none; margin:auto;&quot;
! colspan=&quot;14&quot; id=&quot;348&quot; style=&quot;background: #F2F2F2; color:#000000; text-align:center; font-size:90%;&quot; |'''Климат Салоники'''
|- style=&quot;text-align:center; background:#F2F2F2; color:#000000; font-size:90%&quot;
! id=&quot;351&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium; width:25%&quot; |Күрһәткестәре
! id=&quot;353&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Дек.
! id=&quot;355&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Ғин.
! id=&quot;357&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Март
! id=&quot;359&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Апра.
! id=&quot;361&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Май
! id=&quot;363&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Июнь
! id=&quot;365&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Июль
! id=&quot;367&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Авг.
! id=&quot;369&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Сена.
! id=&quot;371&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Окт.
! id=&quot;373&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Нояб.
! id=&quot;375&quot; style=&quot;background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium&quot; |Февр.
! id=&quot;377&quot; style=&quot;border-left-width:medium; border-bottom-width:medium; background:#F2F2F2;&quot; |Йыл
|-
! id=&quot;380&quot; style=&quot;text-align:left; background:#F2F2F2; font-size:90%&quot; |Абсолют максимум, [[Градус Цельсия|°C]]
! id=&quot;383&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFD020; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |20
! id=&quot;385&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFD020; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |22
! id=&quot;387&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFC000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |25
! id=&quot;389&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFA000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |31
! id=&quot;391&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FF8000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |36
! id=&quot;393&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FF7820; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |39
! id=&quot;395&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FF6850; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |44
! id=&quot;397&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FF7820; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |39
! id=&quot;399&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FF8000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |36
! id=&quot;401&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FF9000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |32
! id=&quot;403&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFB000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |27
! id=&quot;405&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFB000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |26
! id=&quot;407&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FF6850; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%; border-left-width:medium&quot; |44
|-
! id=&quot;410&quot; style=&quot;text-align:left; background:#F2F2F2; font-size:90%&quot; |Һауа температураһы, °C
! id=&quot;412&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |9,3
! id=&quot;414&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |10,9
! id=&quot;416&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |14,2
! id=&quot;418&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFE040; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |19,0
! id=&quot;420&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFC000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |24,5
! id=&quot;422&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFA000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |29,2
! id=&quot;424&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FF9000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |31,5
! id=&quot;426&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFA000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |31,1
! id=&quot;428&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFB000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |27,2
! id=&quot;430&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFD020; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |21,2
! id=&quot;432&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |15,4
! id=&quot;434&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |11,0
! id=&quot;436&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFD020; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%; border-left-width:medium;&quot; |20,4
|-
! id=&quot;439&quot; style=&quot;text-align:left; background:#F2F2F2; font-size:90%&quot; |Уртаса температура, °C
! id=&quot;441&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |5
! id=&quot;443&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |6
! id=&quot;445&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |9
! id=&quot;447&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |13
! id=&quot;449&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFE040; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |17
! id=&quot;451&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFD020; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |22
! id=&quot;453&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFC000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |25
! id=&quot;455&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFC000; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |24
! id=&quot;457&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFD020; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |21
! id=&quot;459&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |16
! id=&quot;461&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |10
! id=&quot;463&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |6
! id=&quot;465&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%; border-left-width:medium;&quot; |15
|-
! id=&quot;468&quot; style=&quot;text-align:left; background:#F2F2F2; font-size:90%&quot; |Уртаса минимум, °C
! id=&quot;470&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;80FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |1,3
! id=&quot;472&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;A0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |2,2
! id=&quot;474&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |4,5
! id=&quot;476&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |7,5
! id=&quot;478&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |12,1
! id=&quot;480&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |16,3
! id=&quot;482&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFE040; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |18,6
! id=&quot;484&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFE040; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |18,3
! id=&quot;486&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |14,9
! id=&quot;488&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |10,8
! id=&quot;490&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |6,8
! id=&quot;492&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;A0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |3,0
! id=&quot;494&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%; border-left-width:medium;&quot; |9,7
|-
! id=&quot;497&quot; style=&quot;text-align:left; background:#F2F2F2; font-size:90%&quot; |Абсолют минимум, °C
! id=&quot;499&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;60F0FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |-14
! id=&quot;501&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;60F0FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |-14
! id=&quot;503&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;80FFC0; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |-7
! id=&quot;505&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;80FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |-1
! id=&quot;507&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;A0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |3
! id=&quot;509&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |7
! id=&quot;511&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |10
! id=&quot;513&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |12
! id=&quot;515&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;A0FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |2
! id=&quot;517&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;80FF80; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |-1
! id=&quot;519&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;80FFC0; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |-5
! id=&quot;521&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;80FFE0; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;&quot; |-8
! id=&quot;523&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;60F0FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%; border-left-width:medium;&quot; |-14
|-
! id=&quot;526&quot; style=&quot;text-align:left; background:#F2F2F2; font-size:90%; border-top-width:medium;&quot; |Яуым-төшөм нормаһы, мм
! id=&quot;529&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FFFF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |37
! id=&quot;531&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FFFF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |38
! id=&quot;533&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;B0F0FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |41
! id=&quot;535&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FFFF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |38
! id=&quot;537&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;B0F0FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |44
! id=&quot;539&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;C0FFFF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |30
! id=&quot;541&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;D0FFFF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |24
! id=&quot;543&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;D0FFFF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |20
! id=&quot;545&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;D0FFFF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |27
! id=&quot;547&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;B0F0FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |41
! id=&quot;549&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;A0E0FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |54
! id=&quot;551&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;A0E0FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |55
! id=&quot;553&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;B4C8FF; color:&lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;000000; font-size:85%; border-left-width:medium; border-top-width:medium;&quot; |449
|-
! id=&quot;556&quot; style=&quot;text-align:left; background:#F2F2F2; font-size:90%; border-top-width:medium;&quot; |Һыу температураһы, °C
! id=&quot;558&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |16
! id=&quot;560&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |16
! id=&quot;562&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |16
! id=&quot;564&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |16
! id=&quot;566&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |19
! id=&quot;568&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |22
! id=&quot;570&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |24
! id=&quot;572&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFE040;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |25
! id=&quot;574&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFE040;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |25
! id=&quot;576&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFF060;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |23
! id=&quot;578&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |21
! id=&quot;580&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;E0FF80;  font-size:85%;; border-top-width:medium;&quot; |18
! id=&quot;582&quot; style=&quot;text-align:center; background: &lt;nowiki&amp;gt;#&lt;/nowiki&amp;gt;FFFF80;  font-size:85%; border-left-width:medium; border-top-width:medium;&quot; |20
|-
| colspan=&quot;14&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:88%; background: #F2F2F2; color:#000000; border-top-width:medium;&quot; |''Сығанағы: [http://svali.ru/catalog~27~16666~index.htm Туристик порталы], [http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=022661&amp;refer weatherbase.com]''
|}

== Иҡтисад ==
[[Файл:Salonica-view-aerial2.jpg|мини|200x200пкс|Салоники портының пассажирҙар терминалы.]]
Салоники — иҡтисади әһәмиәте буйынса Грецияның икенсе ҡалаһы, бында эре сауҙа һәм сәнәғәт үҙәктәре бар. Ҙур нефтехимия предприятиелары,  металлургия, машиналар эшләү һәм металл эшкәртеү, шул иҫәптән электротехника, караптар төҙөү һәм караптар ремонтлау сәнәғәте бар. Салоники — илдең төп туҡыу сәнәғәте үҙәге, фармацевтика предприятиелары, тәмәке һәм аҙыҡ-түлек сәнәғәте предприятиелары эшләй. 1890 йылда Салоникиҙа Цанталис ғаиләһе  Tsantali&lt;ref&gt;[http://www.tsantali.gr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=6&amp;yt_color=barcompany&amp;Itemid=23&amp;lang=en Our Story — tsantali.gr] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110522052308/http://www.tsantali.gr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=6&amp;yt_color=barcompany&amp;Itemid=23&amp;lang=en |date=2011-05-22 }}&lt;/ref&gt; шарап предприятиһы аса, 1968 йылда Mythos һыра ҡайнатыу предприятиеһы нигеҙләнә. Йыл һайын сентябрҙән башлап, Салоникиҙа Халыҡ-ара күргәҙмә үтә&lt;ref&gt;[https://www.thessalonikitourism.gr/index.php/en/component/k2/item/453-thessaloniki-international-trade-fair Ул виставка Салоніках Офіційний Міжнародної сайты]{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

Салоники порты — Грецияның  Пирейҙағы иң ҙур порты , уның аша  порто-франко&lt;ref&gt;[http://europa.eu/eur-lex/pri/en/oj/dat/2002/c_050/c_05020020223en00160018.pdf Ports List of European union in the free]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; менән файҙаланып, грек караптарынан тыш, барлыҡ [[Балҡан ярымутрауы]] һәм көньяҡ-көнсығыш Европа дәүләттәренең дә караптары йөк ташый. 2000 йылдар башында бында яңы пассажир терминалы асыла&lt;ref&gt;[http://www.thpa.gr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=27&amp;Itemid=50&amp;lang=en 2007 Conventional January Cargo 05 Terminal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120220024106/http://www.thpa.gr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=27&amp;Itemid=50&amp;lang=en |date=2012-02-20 }}&lt;/ref&gt;.

Халыҡ-ара «Македония» аэропорты ҡаланан 12 км көньяҡтараҡ урынлашҡан. Халыҡ-ара һәм чартер рейстарын хеҙмәтләндереү менән бергә урындағы авиалинияларҙы ла хеҙмәтләндерә.

Салоники — [[Греция]]ның ҙур тимер юл төйөнө(Яңы вокзал). Бынан тимер юл менән йөк һәм пассажирҙарҙы Афина, Белград, Стамбул, Бухарест, Скопье һәм София ҡалаларына ташыйҙар.

Салоникиҙа [[2006 йыл]]дан алып метро төҙөлә. Сафҡа инеүе — [[2020 йыл]].

Европа әһәмиәтендәге  «Эгнатий Одос» автострадаһы ҡаланан ситтәрәк үтә һәм [[Афина]] — [[Белград]] меридиональ авто юл күсәте менән киҫешә. Диңгеҙ паромы Салоники менән  Грек архипелагының төньяҡ утрауҙары менән тоташтыра.

=== Ҡала музейҙары ===

* Салоники археология музейы
* Македония өсөн көрәш музейы
* Хәҙерге заман македония сәнғәте музейы
* Хәҙерге заман сәнғәте дәүләт музейы
* Греция, византия һәм пост-византия музыка ҡоралдары музейы
* Византия мәҙәниәте музейы
* Фәнни үҙәк һәм технологиялар музейы
* Салоники Муниципаль картиналар галереяһы
* Македония и Фракия этнология һәм фольклор музейы
* Фотоһүрәттәр музейы (Салоники)
* Йәһүд музейы (Салоники)
* Македония музыка музейы
* Һыу үткәргес музейы
* Дизайн музейы

== Салоники мэрҙары ==
[[2010 йыл]]да урындағы һайлауҙарҙа ҡала мэры  Василис Папагеоргопулос, «Яңы демократия» партияһы ағзаһы  ПАСОКА партияһы ағзаһы Яннис Бутарис менән алмаштырыла&lt;ref name=&quot;Win8Regions&quot;&gt;[http://greece.greekreporter.com/2010/11/15/socialists-win-8-regions-conservatives-5-in-greeces-regional-elections/ 8 Win Socialists Regions; 5 ' s in Elections Conservatives Greece'Regional]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. 2011 йылдың 1 ғинуарынан яңы мэр үҙ вазифаһын башлай&lt;ref name=&quot;New Kallikratis&quot;&gt;[http://greece.greekreporter.com/2010/11/06/first-round-of-local-government-elections-opens-on-sunday/ First of New Kallikratis Round Elections in Implemented Plan]&lt;/ref&gt;.

== Туғанлашҡан ҡалалары ==
{| id=&quot;848&quot; style=&quot;border-collapse:collapse; background:transparent; width:100%; text-align:left;&quot;
|
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_the_United_States.svg|граница|22x22пкс|Соединённые Штаты Америки]]&lt;/span&gt; [[Хартфорд (Коннектикут)|Хартфорд]], [[США|АҠШ]] (1962 5 май)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Bulgaria.svg|граница|22x22пкс|Болгария]]&lt;/span&gt; [[Пловдив]], [[Болгария]] (1984 27 февраль)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Australia.svg|граница|22x22пкс|Австралия]]&lt;/span&gt; [[Мельбурн]], [[Австралия]] (1984 19 март)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Cyprus.svg|граница|22x22пкс|Республика Кипр]]&lt;/span&gt; [[Лимасол]], [[Республика Кипр|Кипр]] (30 июнь 1984)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Germany.svg|граница|22x22пкс|Германия]]&lt;/span&gt; [[Лейпциг]], [[Германия]] (16 октябрь 1984)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Italy.svg|граница|22x22пкс|Италия]]&lt;/span&gt; [[Болонья]], [[Италия]] (20 октябрь 1984)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Slovakia.svg|граница|22x22пкс|Словакия]]&lt;/span&gt; [[Братислава]], [[Словакия]] (1986 23 апрель)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Germany.svg|граница|22x22пкс|Германия]]&lt;/span&gt; [[Кёльн|Кельн]], [[Германия]] (1988 май, 3)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Turkey.svg|граница|22x22пкс|Турция]]&lt;/span&gt; [[Акхисар]], [[Турция|Төркиә]] (25 август 1988)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Romania.svg|граница|22x22пкс|Румыния]]&lt;/span&gt; [[Констанца]], [[Румыния]] (1988 5 июль)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_the_United_States.svg|граница|22x22пкс|Соединённые Штаты Америки]]&lt;/span&gt; [[Сан-Франциско|Сан-франциско]], [[США|АҠШ]] (1990 6 август)
|
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_France.svg|граница|22x22пкс|Франция]]&lt;/span&gt; [[Ницца]], [[Франция]] (1992 йылдың 20 мартында)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Egypt.svg|граница|22x22пкс|Египет]]&lt;/span&gt; [[Александрия]], [[Египет]] (12 июль 1993)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Israel.svg|граница|22x22пкс|Израиль]]&lt;/span&gt; [[Тель-Авив]], [[Израиль]] (24 ноябрь 1994)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|граница|22x22пкс|Китай]]&lt;/span&gt; [[Тяньцзинь]], [[Китай]] (4 мартында 2002)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]&lt;/span&gt; [[Санкт-Петербург]], [[Россия|Рәсәй]] (2002)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Armenia.svg|граница|22x22пкс|Армения]]&lt;/span&gt; [[Гюмри]], [[Армения|Әрмәнстан]]
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Italy.svg|граница|22x22пкс|Италия]]&lt;/span&gt; [[Сиракузы|Сиракуза]], [[Италия]] (18 март 2007)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Greece.svg|граница|22x22пкс|Греция]]&lt;/span&gt; [[Афины]], [[Греция]] (2007)
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Bulgaria.svg|граница|22x22пкс|Болгария]]&lt;/span&gt; [[Благоевград]], [[Болгария]]
* &lt;span class=&quot;flagicon&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Ukraine.svg|граница|22x22пкс|Украина]]&lt;/span&gt; [[Одесса]], [[Украина]]
|}

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Һылтанмалар ==
* [https://thessaloniki.gr/?lang=en Официальный сайт города Салоники]{{ref-en}}{{ref-el}}
* [http://www.thpa.gr/index.php?lang=el Официальная страница порта Салоник]{{ref-el}}{{ref-en}}
* [https://thessaloniki.travel/ru/ Организация туристического содействия в Салониках]{{ref-ru}}{{ref-en}}{{ref-el}}{{ref-de}}{{ref-zh}}
* [https://www.solunbg.org/en/ Салоники и болгары: история, память, современность]{{ref-en}}{{ref-bg}}
* [https://www.grekomania.ru/places/saloniki Путеводитель по Салоникам]{{ref-ru}}
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]
[[Категория:Греция ҡалалары]]</text>
      <sha1>9w4u25mtw29yft1htd5pubzgzdjq8ex</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Грековтың айырым йорто (Таганрог)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>149817</id>
    <revision>
      <id>1147867</id>
      <parentid>882291</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:02:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6288" xml:space="preserve">{{БМ|Греков}}
{{Ук}}
'''Греков йорто''' — [[Таганрог]] ҡалаһы үҙәгендә [[XIX быуат]] уртаһында [[классицизм]] стилендә башҡарылған йорт Урындағы әһәмиәткә эйә булған [[мәҙәни мираҫ]] объекты&lt;ref&gt;{{cite web|url =http://www.donland.ru/Default.aspx?pageid=89372|title = г.Таганрог (ОКН регионального значения). Часть 2.|publisher = Официальный портал Правительства Ростовской области|accessdate = 2017-02-28|lang = ru}}&lt;/ref&gt;.

== Тасуирламаһы ==
Греков йорто Таганрог ҡалаһында классицизмдың иң яҡшы өлгөһө. Йорт ҡала усадьба йортоноң типик миҫалы булып тора. Портигы коринф ордерының алты колоннаһына таяна, улар ҡорос рәшәткә менән тоташҡан һәм бельэтаждың балконын булдыра. Һәр колоннаға фасадтағы пилястра тап килә. Төп ишеге үҙәктә түгел, был фасадының етешһеҙлеге булып тора&lt;ref name=&quot;дом&quot;&gt;{{Cite web|url=http://rostov-region.ru/books/item/f00/s00/z0000009/st010.shtml|title=Русский классицизм|publisher=Rostov Region|accessdate=2017-01-28|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Айырым йорт Д. Е. Грековтың улы 1787—1791 йылғы рус-төрөк һуғышы, 1805—1807 йылғы Наполеон һуғышы, [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы Д. Е. Греков өсөн төҙөлә. Архитектураһы шул ваҡыт өсөн хас була: тыҡрыҡ буйынса оҙон фасадының ете тәҙрәһе була, төп инеү ишеге ихата яғында урынлаша.

Өс йыл үткәс Т. Д. Грековтың улы тыуа, ул һуңынан казак генералы була. 1831 йылда Тимофей Дмитриевич улына бай мираҫ ҡалдырып вафат була. Грековтарҙың йорто яйлап сүгә башлай, 1840 йылда йәш гвардия корнеты, Николай Греков йортто капиталь ҡороуҙы планлаштыра һәм шул маҡсатта күсемһеҙ милкен залогҡа һалып кредит ала. Үҙгәртеп ҡороуҙарҙан һуң йорт яңы төҫ ала. Ул һуңғы [[ампир]] стилендә башҡарыла.

Нәҫелдән килгән имениеларҙың сығымы килеменән артып китә. Греков кредитты түләй алмай, шуға күрә [[1876 йыл]]да Император Ғәли йәнәптәре [[Александр II|Александр Икенсенең]] отставкалағы корнет Николай Грековтың Донецк, Миус һәм Таганрогтағы имениелары һәм күсемһеҙ милке өҫтөнән бағыусылар тәғәйенләү тураһында указы сыға. Дәүләт Банкының Таганрог бүлексәһендә алынған кредитты ҡайтарыуҙың тотҡарланыуы менән бәйле Таганрог полицмейстеры эш ҡуҙғата.

Грековтың имениелары өлөшләтә һатыла, Тагарогтағы йортон сауҙагәр Яков Хлытчев һатып ала. 1898 йылдан уның баһалау хаҡы 3000 һум тәшкил итә. 1906 йылда Греков йорто Сандра Шилгова милкенә күсә, баһалау хаҡы 6300 һумға арта. Һуңғы хужалары булып 1911 йылдан алып революцияға тиклем Карл Фердинандович Юнг һәм Софья Ефимовна Броневская була. Йорт инде 20 000 һумға баһалана. Бинаның күп хужалары йортто ҡуртымға тапшыра&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://sites.google.com/site/istoriceskijtaganrog/cehova-ulica/dom-121|title=Дом 121|publisher=Исторический Таганрог|accessdate=2017-01-28|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

Совет власы осоронда йорт национализациялана, һәм уны ҡулланыусылар кооперацияһының күргәҙмә әсбаптар оҫтаханаһына, һуңынан ебәкселектең тәжрибә станцияһына (1922—1924 йылдар) тапшыралар. Һуңынан бинала коммуналь фатирҙар урынлаша. Эсендә бүлкәләр ҡуйыла, яңы инеү урындары эшләнә, һылап эшләнгән кәрниз һәм түбә фәрештәләре алып ташлана. Йорт [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ваҡытында дошман авиацияһы һөжүменән зыян күрә. [[1994 йыл]]да ҡоролманы «Донинвест» банкы филиалы ҡуртымға ала. «Спецпроектреставрация» проекты буйынса реставрация эштәрен банк финанслай, шуның арҡаһында бина яңынан тәүге үҙ ҡиәфәтен ала&lt;ref name=&quot;дом&quot;&gt;{{Cite web|url=http://rostov-region.ru/books/item/f00/s00/z0000009/st010.shtml|title=Русский классицизм|publisher=Rostov Region|accessdate=2017-01-28|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[[Категория:Таганрогтың утар-йорттары]]
[[Категория:Таганрог ҡоролмалары һәм биналары]]
[[Категория:Таганрогтың иҫтәлекле урындары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]</text>
      <sha1>g1ywnxbgbakbonoq6c0hl4ctmzks70k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилманов Фитрат Абдулла улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>154765</id>
    <revision>
      <id>1147829</id>
      <parentid>1028583</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:32:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3536" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилманов}}
{{Ук}}
'''Ғилманов Фитрат Абдулла улы''' ([[15 апрель]] [[1921 йыл]] — [[2015 йыл]]) — хәрби эшмәкәр. Генерал-майор ([[1971]]). [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы ([[1941]]—[[1945]]).

== Биографияһы ==
Фитрат Абдулла улы Ғилманов [[1921 йыл]]дың 15 апрелендә [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Автономиялы Башҡорт Республикаһының]] [[Тамьян-Ҡатай кантоны]]ндағы (хәҙер [[Башҡортостан]]дың [[Әбйәлил районы]]) [[Рауил]] ауылында тыуған.

[[1940 йыл]]дан НКВД-ның эске ғәскәрҙәрендә хеҙмәт итә: айырыуса мөһим сәнәғәт объекттарының һағы, диверсанттар менән көрәш буйынса функциялар башҡара; 1941 йылдың ноябренән — Калинин фронтында саперҙар взводында. 1942 йылдан — [[Ярославль өлкәһе]]ндә станковый пулеметсылар әҙерләү буйынса уҡытыу пунктында взвод командиры ярҙамсыһы. 1945 йылда С. М. Киров исемендәге НКВД эске сик буйы ғәскәрҙәренең хәрби училищеһына йүнәлтелә (Дзауджикау ҡалаһы). 1953 йылдан алып [[Эстония|Эстония ССР-ында]] команда-штаб вазифаларында: командир ярҙамсыһы һәм полк штабы начальнигы. 1958 йылда полк командиры итеп тәғәйенләнә, 1967 йылдан — СССР Эске эштәр министрлығының эске ғәскәрҙәр дивизияһы командиры. 1979 йылдан — отставкала.

НКВД ғәскәрҙәренең [[Һарытау]] хәрби училищеһын — 1945 йылда, К. Е. Ворошилов исемендәге Юғары хәрби академияһын 1953 йылда тамамлай.

Аҙаҡҡы ваҡыт [[Курск]] ҡалаһында йәшәгән&lt;ref&gt;[https://arc.familyspace.ru/archive/pobediteli_ru_6/p1828 Победители. РУ, страница 1828]&lt;/ref&gt;.

== Наградалары ==
* [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (1963)
* Миҙалдар

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://bashenc.online/ru/articles/51603/ Башкирская энциклопедия — Гильманов Фитрат Абдуллович]{{ref-ru}}{{V|11|04|2021}}
* Военная история башкир. Энциклопедия. Уфа, «Башкирская энциклопедия», 2013. 142 бит.

[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]]
[[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1921 йылда тыуғандар]]
[[Категория:15 апрелдә тыуғандар]]
[[Категория:Әбйәлил районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан генералдары]]</text>
      <sha1>m9v0fcqrhggq7icokkaw7r6d5lg6ocv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азаматов Дамир Мостафа улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155086</id>
    <revision>
      <id>1147914</id>
      <parentid>990784</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:52:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4055" xml:space="preserve">{{ФШ|Азаматов}}
{{Ук}}
'''Азаматов Дамир Мостафа улы''' ([[5 май]] [[1940 йыл]] — [[27 ноябрь]] [[2020 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-философ. 1978 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина институты]]нда һәм [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]]нда уҡытыусыһы, профессор-консультанты. [[Философия]] фәндәре докторы (1986), профессор (1987). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре ([[1992]]), [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2003).

== Биографияһы ==
Дамир Мостафа улы Азаматов 1940 йылдың 5 майында [[Башҡорт АССР-ы]] [[Саҡмағош районы]]ның [[Саҡмағош]] ауылында тыуған&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;{{БЭ2013|/index.php/480}}&lt;/ref&gt;. Хоккейсы һәм тренер [[Марат Азаматов]]тың ағаһы.

1963 йылда [[Башҡорт дәүләт университеты]]н тамамлағандан һуң — комсомол эшендә. 1970 йылдан алып БДУ-ла уҡыта, 1976 йылдан — Бөрө педагогия институтының философия кафедраһы мөдире. 1978 йылдан Башҡорт дәүләт медицина институтында һәм Башҡорт дәүләт медицина университетында уҡыта (1983 йылдан алып философия кафедраһы мөдире)&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

Ғалим 2020 йылдың 27 ноябрендә Өфө ҡалаһында вафат булды&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-80146715_7142 Ушел из жизни Азаматов Дамир Мустафеевич. Профсоюз обучающихся БГМУ. Страница в ВК, 27 ноября 2020 года]{{ref-ru}}{{V|30|11|2020}}&lt;/ref&gt;.

Фәнни хеҙмәттәре Башҡортостан ижтимағи, сәйәси һәм философия фекеренә, мәғрифәтселек тарихына, медицина һәм һаулыҡ һаҡлауҙың социаль- философик проблемаларына арналған. 130-ҙан ашыу фәнни хеҙмәт, 15 монография, 4 яҡлаулы докторант, 36 фәндәр кандидаты етәксеһе&lt;ref&gt;[http://viperson.ru/people/azamatov-damir-mustafeevich Азаматов Дамир Мустафеевич — биография]
&lt;/ref&gt;/

== Төп ғилми эштәре ==
* Из истории развития общественно политической и философской мысли Башкирии конца XIX — начала XX в. Пермь, 1979;
* Социальная детерминированность внутриличностного конфликта (социально философский анализ). Уфа, 2009 (авторҙаш);
* Здоровье молодёжи как общественная ценность в современном российском обществе. Уфа, 2010 (авторҙаш)&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|/480 }}
* [http://viperson.ru/people/azamatov-damir-mustafeevich Азаматов Дамир Мустафеевич — биография]

[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусылары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған фән эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусылары]]</text>
      <sha1>optk1ioido970012vkg4bqqfgffuexd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғиләжетдинов Йәүҙәт Мәхмүт улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155506</id>
    <revision>
      <id>1147898</id>
      <parentid>1060083</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:37:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10159" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғиләжетдинов}}
{{Ук}}
'''Ғиләжетдинов Йәүҙәт Мәхмүт улы''' ([[15 апрель]] [[1930 йыл]] — [[30 август]] [[2011 йыл]]) — ғалим-философ, социолог, йәмәғәтсе. 1988 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, 1990 йылдан — иҡтисад һәм хеҙмәт социологияһы кафедраһы, 1991 йылдан — социология, 2000—2006 йылдарҙа — ғәмәли һәм тармаҡ социологияһы кафедраһы мөдире; бер үк ваҡытта 1998 йылдан — Социаль-иҡтисади тикшеренеүҙәр институтының социология бүлеге мөдире, 2004—2007 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның Социалогик һәм сәйәси тикшеренеүҙәр үҙәгенең төп ғилми хеҙмәткәре. Философия фәндәре докторы (1975), профессор (1976). Рәсәй Социаль фәндәр академияһы академигы (1997). Рәсәй социологтар йәмғиәтенең Башҡортостан бүлексәһе (1992—2006), Рәсәй социология ассоциацияһының республика бүлексәһе (2003—2005) рәйесе. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). [[Башҡортостан комсомолы]] премияһы лауреаты (1983).

== Биографияһы ==
[[1930 йыл]]да [[Башҡорт АССР-ы]] [[Шишмә районы]]ның [[Арыҫлан (Шишмә районы)|Арыҫлан]] ауылында тыуа.

[[1934 йыл]]да ғаилә [[Үзбәкстан]]ға күсеп килә. [[1937]]—[[1947 йыл]]дарҙа урта мәктәптә уҡый, белем усағын көмөш миҙал менән тамамлай. Һуңынан [[Ташкент]]та Урта Азия дәүләт университетында тарих факультетында уҡый (1952 йылда тамамлай). Хеҙмәт эшмәкәрлеген уҡытыусылыҡҡа, фәнгә һәм йәмәғәтселек эшенә бәйләй. Ҡатыны менән ике бала тәрбиәләп үҫтерә, ике ейәне бар.

=== Эшмәкәрлеге ===
Тәүге эш урыны — Ташкент ауыл хужалығын ирригациялау һәм механизациялау инженерҙары институты уҡытыусыһы һәм аспиранты. Бында 16 йыл эшләй.

[[1968]]—[[1975 йыл]]дарҙа фәнни һәм педагогик эшмәкәрлеген дауам итә, бер үк ваҡытта [[Өфө дәүләт авиация техник университеты|Өфө авиация институты]]нда докторантурала уҡый. Бында социологик лаборатория ойоштора ([[1973 йыл]]), докторлыҡ диссертацияһын яҡлай ([[1975 йыл]]), [[1976 йыл]]да профессор дәрәжәһен ала.

1977—1988 йылдарҙа [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты|Башҡорт дәүләт педагогия институтында]] эшләй, бында ла социология кафедраһында лаборатория ойоштора һәм уны етәкләй.

[[Башҡорт дәүләт университеты]]нда эшмәкәрлеген [[1988 йыл]]да тәүҙә философия кафедраһы профессоры булып башлай, һуңынан иҡтисад һәм хеҙмәт социология кафедраһы мөдире була. [[1991 йыл]]дан — социология кафедраһы мөдире. [[2000]]—[[2006 йыл]]дарҙа — БДУ-ның Ғәмәли һәм тармаҡ социологияһы кафедраһы етәксеһе. Университетта «Социология» ([[1991]]) һәм «Социаль хеҙмәт» ([[1994]]) специальностарының асылыуыһәм ҡабул итеүҙәр башланыуы инициаторы, ошо йүнәлештә актив эшләүсе.

300-ҙән ашыу фәнни эштәр, шул иҫәптән 8 монография авторы. Бик күп дәүләт программалары, шул иҫәптән «Башҡортостан Республикаһында социаль реформалар» дәүләт программаһы концепцияһы проспекты һәм «1998-2000 йылдарға һәм 2005 йылға тиклем Башҡортостан Республикаһының социаль үҫеш фаразы» дәүләт программаһын эшләүҙә ҡатнаша һәм яуаплы мөхәррирҙәренең береһе була (1998 йылда баҫылып сыға)&lt;ref&gt;[http://www.isras.ru/files/File/publ/soc_bash.pdf Бурханова Ф. Б., Ковров В. Ф., Мухамадиева Р. Р. Социологи Башкортостана: Справочник: 2-е изд. дополненное и переработанное. — Уфа: Восточная печать, 2012. — 141 с.]&lt;/ref&gt;.

== Ҡаҙаныштары ==
* Питирим Сорокин исемендәге көмөш миҙал (Ватан социолог ияһы үҫешенә ҙур өлөш индергәне өсөн һәм беренсе социологтар ассоциацияһының 50 йыллығы, Рәсәй Фәндәр академияһын Социология институты ойошторолоуҙың 40-йыллығы уңайынан (2008);
* Совет Социологтар ассоциацияһының/ Рәсәй Социологтар йәмғиәтенең почетлы ағзаһы (Совет Социологик ассоциацияһында һәм Рәсәй Социологтар йәмғиәтендә күп йыллыҡ емешле хеҙмәте, ватан социологияһын үҫтереүгә һәм пропагандалауға индергән өлөшө өсөн (2008).&lt;ref&gt;Гилязитдинов Джаудат Махмудович. К 80-летию со дня рождения: Библиографический указатель / Сост. Бурханова Ф. Б., Старухина Т. Н., Шаяхметова Р. Р., Масловская А. Д. — Уфа: РИЦ БашГУ, 2010. — 80 с.&lt;/ref&gt;.
* Башҡортостан комсомолы премияһы лауреаты (1986).

== Ғилми хеҙмәттәре ==
* Гилязитдинов Дж. М. Социокультурный потенциал Республики Башкортостан // Республика Башкортостан. доклад о развитии человеческого потенциала за 2008 г. / Под общ. ред. Валиахметова Р. М., Бурхановой Ф. Б., Хилажевой Г. Ф. — Уфа, Восточная печать, 2009.
* Гилязитдинов Дж. М. Трансформация российского общества и этнические процессы. Сборник избранных трудов к 75-летию со дня рождения. — Уфа: БашГУ, 2005.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/4449-il-zhetdinov-j-t-m-khm-t-uly Башҡорт энциклопедияһы — Ғиләжетдинов Йәүҙәт Мәхмүт улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813121428/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/4449-il-zhetdinov-j-t-m-khm-t-uly |date=2020-08-13 }}{{V|10|04|2020}}
* [http://ufa-gid.com/encyclopedia/gilyazit.html ГИЛЯЗИТДИНОВ Джаудат Махмудович]
* [http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8-%D1%81%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%B0/2-statya/10459-gilyazitdinov-dzhaudat-makhmudovich ГИЛЯЗИТДИНОВ Джаудат Махмудович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180729111727/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8-%D1%81%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%B0/2-statya/10459-gilyazitdinov-dzhaudat-makhmudovich |date=2018-07-29 }}
* [http://www.bashinform.ru/news/265008/ Академику Джаудату Гилязитдинову исполнилось 80 лет]

[[Категория:Өфө дәүләт авиация техник университеты уҡытыусылары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусылары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:«Өлгөлө хеҙмәт өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Философия фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Рәсәй социологтары]]
[[Категория:Алфавит буйынса социологтар]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:2011 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:30 августа вафат булғандар]]
[[Категория:1930 йылда тыуғандар]]
[[Категория:15 апрелдә тыуғандар]]
[[Категория:Үзбәкстан Милли университетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>slud5j8r25iyvdwi6b5j5vlmbt5tvq9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Грекова Анастасия Ивановна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155531</id>
    <revision>
      <id>1147863</id>
      <parentid>987169</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:00:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3670" xml:space="preserve">{{ФШ|Грекова}}
{{Ук}}
'''Грекова Анастасия Ивановна''' ([[24 ноябрь]] [[1923 йыл]] — [[1 июнь]] [[2000 йыл]]) — ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп эшмәкәре. Иҡтисад фәндәре докторы (1971), профессор (1978). [[РСФСР]]-ҙың (1984) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1974) атҡаҙанған фән эшмәкәре&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;{{БЭ2013|index.php/3584}}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Анастасия Ивановна Грекова 1923 йылдың 24 ноябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Бәләбәй кантоны]] (хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Баҡалы районы]]) [[Үмәр]] ауылында тыуған.

1950 йылда [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт педагогия институты]]н тамамлай. Артабан уның хеҙмәт юлы [[КПСС|партия]] эше менән бәйле була. 1960 йылда КПСС Үҙәк Комитеты ҡарамағыындағы Ижтимағи фәндәр академияһында ([[Мәскәү]]) белемен камиллаштыра.

1953—1956 йылдарҙа [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]] ҡарамағындағы өс йыллыҡ өлкә партия мәктәбендә ([[Өфө]]) уҡыта. 1960 йылдан алып СССР Фәндәр академияһының Башҡортостан филиалында Иҡтисади тикшеренеүҙәр бүлегендә эшләй, бер үк ваҡытта 1966—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]]нда уҡыта; 1972—1989 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]нда фәнни эштәр буйынса проректор вазифаһында эшләй&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

Ғалим 2000 йылдың 1 июнендә Өфөлә вафат була&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
А. Н. Грекованың фәнни тикшеренеүҙәре социализмда рента мөнәсәбәттәренә, киңәйтелгән яңыртып етештереү проблемаларына, колхоз производствоһын иҡтисади дәртләндереүгә арналған.

50-нән ашыу фәнни хеҙмәт авторы&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

'''Төп ғилми хеҙмәттәре:'''
* Материальное стимулирование развития колхозного производства. Уфа, 1962;
* Экономические стимулы повышения доходов колхозов. Уфа, 1966;
* Вопросы выравнивания экономических условий повышения доходов в колхозах. Уфа, 1972.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1984);
* Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1974)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|3584}}
* [https://www.journal-ufa.ru/index.php?num=120&amp;id=2388 Там средь стволов ещё светлее… // журнал «Уфа»]{{ref-ru}}

[[Категория:Башҡорт дәүләт аграр университеты уҡытыусылары]]</text>
      <sha1>rxowgjgeb5shfvpizyhwmfw6hv11ecz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155559</id>
    <revision>
      <id>1147810</id>
      <parentid>931629</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:10:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5034" xml:space="preserve">{{ФШ|Аҙнағолов}}
{{Ук}}
'''Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы''' ([[8 февраль]] [[1947 йыл]]) — [[КПСС|партия]], дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим. Сәйәсәт фәндәре кандидаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 11-се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты, [[Башҡортостан Республикаһы]] 12-се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советының]] халыҡ депутаты, Башҡортостан Республикаһының 1-се һәм 2-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре&lt;ref&gt;[http://viperson.ru/people/aznagulov-venir-galimyanovich Азнагулов Венир Галимьянович]&lt;/ref&gt;

== Биографияһы ==
Венир Ғәлимйән улы Аҙнағолов 1947 йылдың 8 февралендә Башҡорт АССР-ының [[Күгәрсен районы]] Хоҙайбирҙе ауылында тыуған.
1966 йылда урта мәктәпте тамамлағас, колхозда хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.

1966—1968 йылдарҙа Совет Армияһы сафында хеҙмәт итә.

1968—1969 йылдарҙа Күмертауҙа ДОСААФ-тың район комитеты рәйесе булып эшләй.

[[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]]н, Свердловск Юғары партия мәктәбен тамамлаған.

1974 йылдан алып 1978 йылға тиклем Хоҙайбирҙин исемендәге колхозда баш агроном, партком секретары була.

1978 йылда КПСС-тың [[Әбйәлил районы|Әбйәлил район комитетының]] — икенсе, 1987 йылда беренсе секретары итеп һайлана.

1991 йылдан 2000 йылға тиклем — [[Күгәрсен районы|Күгәрсен район]] Советы рәйесе, Күгәрсен районы хакимиәте башлығы.

2000 йылдан Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай Секретариаты етәксеһе.

Артабан «Газ-сервис» ЯСЙ-ның профсоюз комитеты рәйесе&lt;ref&gt;[https://admkugarchi.bashkortostan.ru/district/honorary/35/ Азнагулов Венир Галимьянович ]&lt;/ref&gt;.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
* Башҡортостан Республикаһының ун икенсе саҡырылыш халыҡ депутаты итеп һайлана, Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышының Вәкилдәр Палатаһы депутаты.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре
* Күгәрсен районының почетлы гражданы
* Салауат Юлаев ордены
* I дәрәжә Бөйөк Петр ордены
* II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» миҙалы
* «Өлгөлө хеҙмәте өсөн» миҙалы
* «Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуҙы үткәреүҙәге ҡаҙаныштары өсөн» миҙалы&lt;ref&gt;[https://admkugarchi.bashkortostan.ru/district/honorary/35/ Азнагулов Венир Галимьянович ]&lt;/ref&gt; .

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания}}

== Сығанаҡтар ==
* Азнагулов Венир Галимьянович // Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Т. 1. — Уфа, 2005

== Һылтанмалар ==
* [https://admkugarchi.bashkortostan.ru/district/honorary/35/ Азнагулов Венир Галимьянович]

[[Категория:12-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Күгәрсен районының почётлы граждандары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт аграр университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Салауат Юлаев ордены кавалерҙары]]
[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:«Өлгөлө хеҙмәт өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]</text>
      <sha1>477r4ahri8rqj2hc3lijj7c6xsshn72</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ишмияров Марат Хафиз улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155966</id>
    <revision>
      <id>1147794</id>
      <parentid>1071047</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:56:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>преамбула  стилде төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8209" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ишмияров Марат Хафиз улы''' ([[13 сентябрь]] [[1947 йыл]] — иҡтисадсы,  [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған иҡтисадсыһы (2001), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған эшҡыуары (), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» ААЙ генераль директорының стратегик үҫеш мәсьәләләре буйынса кәңәшсеһе (2002—2005), техник фәндәр кандидаты, [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһының «Йыл кешеһе» (2003), «Ижад Йондоҙо» ордены кавалеры  ().

== Биографияһы ==
Марат Хафиз улы Ишмияров [[1947 йыл]]дың 13 сентябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның Стәрлебаш районы [[Ҡуғанаҡбаш]] ауылында тыуған.

1966 йылда 18-се Салауат комбинатында слесарь өйрәнсеге булып хеҙмәт биографияһын башлай. Ул 1967 йылда Салауат индустриаль техникумының «нефть химияһы производствоһы һәм нефть эшкәртеү заводы ҡорамалдары» һөнәре буйынса киске бүлеген тамамлай. Унан һуң, [[1976 йыл]]да, [[ӨДНТУ-ның Салауат филиалы|Өфө нефть институтының Салауат филиалының]] «машиналар һәм химик аппараттар инженер- механигы» һөнәре буйынса киске бүлеген, ә [[1997 йыл]]да — иҡтисадсы квалификацияһы буйынса [[Башҡорт дәүләт университеты]]н тамамлай.

1976—1977 йылдарҙа 6-сы көкөрт кислотаһы һәм катализаторҙар заводында цех инженеры механигы булып эшләй.

1977—1982 йылдарҙа — Салауат КПСС ҡала комитетының ойоштороу бүлеге инструкторы.

1982—1995 йылдарҙа — Салауат тегеү производство берекмәһенең генераль директоры.

1995—2005 йылдарҙа — «Салауатнефтеоргсинтез» ААЙ генераль директорының иҡтисад буйынса урынбаҫары, генераль директорының беренсе урынбаҫары.

[[2005 йыл]]да «Модернизация технологии и аппаратурного оформления процесса каталитического крекинга в ОАО „Салаватнефтеоргсинтез“» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай.

Ишмияров инициативаһы буйынса предприятиеның 2004—2008 йылдар осорона киң масштаблы перспективалы үҫеш программаһы раҫлана һәм тормошҡа ашырыла.

61-се Алаҡай һайлау округынан [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты итеп һайлана&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq-|title=Мы должны знать своих «героев» и в первую очередь депутатов Курултая — башкир?&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2012-06-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124453/http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq-|archivedate=2016-03-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304124453/http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq- |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://img-fotki.yandex.ru/get/6212/36256508.19/0_61671_943d1613_orig&lt;/ref&gt;. Берҙәм Рәсәй партияһының Башҡортостан төбәк бүлексәһе тәҡдим иткән.

2005 йылда Мәскәүгә күсә, унда «Межрегионгаз» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәттең генераль директоры кәңәшсеһе булып эшләй, 2006 йылдан — «Газпром-Нефть» асыҡ акционерҙар йәмғиәте президентының компанияның стратегик үҫеш мәсьәләләре буйынса кәңәшсеһе. 2007 йылдан химик синтез, нефть сығарыу өлкәһендә инвестиция проекттарын комплекслы тормошҡа ашырыуҙа махсуслашҡан «МетаСинтез» ябыҡ акционерҙар йәмғиәтенең идара итеүсе компанияһы етәксеһе.

Техник фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған эшҡыуары.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* «Хеҙмәт ветераны» миҙалы (1991),
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы» исеме (1999),
* Рәсәй Федерацияһының сәнәғәт һәм фән министрлығының почетлы грамотаһы (2001),
* «Ижади үҫеш ордены»,
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы»,
* « Рәсәй бизнес һәм эшҡыуарлыҡ академияһының атҡаҙанған эшҡыуары» исеме (2002),
* «Намыҫ һәм ҡаһарманлыҡ өсөн» ордены (2003).

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=[[Потеряхин, Владимир Александрович|Потеряхин В. А.]], [[Фахреев, Наиль Камилович|Фахреев Н. К.]], [[Зыкина, Раиса Фаритовна|Зыкина Р. Ф.]]|часть=|заглавие=Комбинат|оригинал=|ссылка=|издание=|ответственный=|место=|издательство=Автор|год=1998|том=|страницы=|страниц=206|isbn=5-93102-001-2}}
* Ишмияров Марат Хафизович. Модернизация технологии и аппаратурного оформления процесса каталитического крекинга в ОАО «Салаватнефтеоргсинтез» : Дис. канд. техн. наук : 05.17.08 Москва, 2005 210 с.
* Салават. Ишимбай. Журнал о городах и горожанах. № 3, 2003 г.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.chem-vip.ru/index.php?t=main&amp;s=0&amp;m=100&amp;a=1001&amp;f=w&amp;p=575 Ишмияр, Марат Хафизович]. Журнал химия.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған иҡтисадсылары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:Википедия:Сығанаҡһыҙ фекер булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1947 йылда тыуғандар]]
[[Категория:13 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>78lnvs1xb1hemzzpx41odjs6ofp1m13</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147796</id>
      <parentid>1147794</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:07:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8214" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ишмияров Марат Хафиз улы''' ([[13 сентябрь]] [[1947 йыл]] — иҡтисадсы,  [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған иҡтисадсыһы (2001), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған эшҡыуары (), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» ААЙ генераль директорының стратегик үҫеш мәсьәләләре буйынса кәңәшсеһе (2002—2005), техник фәндәр кандидаты, [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһының «Йыл кешеһе» (2003), «Ижад Йондоҙо» ордены кавалеры  ().

== Биографияһы ==
Марат Хафиз улы Ишмияров [[1947 йыл]]дың 13 сентябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның Стәрлебаш районы [[Ҡуғанаҡбаш]] ауылында тыуған.

1966 йылда 18-се Салауат комбинатында слесарь өйрәнсеге булып хеҙмәт биографияһын башлай. Ул 1967 йылда Салауат индустриаль техникумының «нефть химияһы производствоһы һәм нефть эшкәртеү заводы ҡорамалдары» һөнәре буйынса киске бүлеген тамамлай. Унан һуң, [[1976 йыл]]да, [[ӨДНТУ-ның Салауат филиалы|Өфө нефть институтының Салауат филиалының]] «машиналар һәм химик аппараттар инженер- механигы» һөнәре буйынса киске бүлеген, ә [[1997 йыл]]да — иҡтисадсы квалификацияһы буйынса [[Башҡорт дәүләт университеты]]н тамамлай.

1976—1977 йылдарҙа 6-сы көкөрт кислотаһы һәм катализаторҙар заводында цех инженеры механигы булып эшләй.

1977—1982 йылдарҙа — Салауат КПСС ҡала комитетының ойоштороу бүлеге инструкторы.

1982—1995 йылдарҙа — Салауат тегеү производство берекмәһенең генераль директоры.

1995—2005 йылдарҙа — «Салауатнефтеоргсинтез» ААЙ генераль директорының иҡтисад буйынса урынбаҫары, генераль директорының беренсе урынбаҫары.

[[2005 йыл]]да «Модернизация технологии и аппаратурного оформления процесса каталитического крекинга в ОАО „Салаватнефтеоргсинтез“» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай.

Ишмияров инициативаһы буйынса предприятиеның 2004—2008 йылдар осорона киң масштаблы перспективалы үҫеш программаһы раҫлана һәм тормошҡа ашырыла.

61-се Алаҡай һайлау округынан [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты итеп һайлана&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq-|title=Мы должны знать своих «героев» и в первую очередь депутатов Курултая — башкир?&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2012-06-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124453/http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq-|archivedate=2016-03-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304124453/http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq- |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://img-fotki.yandex.ru/get/6212/36256508.19/0_61671_943d1613_orig&lt;/ref&gt;. Берҙәм Рәсәй партияһының Башҡортостан төбәк бүлексәһе тәҡдим иткән.

2005 йылда Мәскәүгә күсә, унда «Межрегионгаз» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәттең генераль директоры кәңәшсеһе булып эшләй, 2006 йылдан — «Газпром-Нефть» асыҡ акционерҙар йәмғиәте президентының компанияның стратегик үҫеш мәсьәләләре буйынса кәңәшсеһе. 2007 йылдан химик синтез, нефть сығарыу өлкәһендә инвестиция проекттарын комплекслы тормошҡа ашырыуҙа махсуслашҡан «МетаСинтез» ябыҡ акционерҙар йәмғиәтенең идара итеүсе компанияһы етәксеһе.

Техник фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған эшҡыуары.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* «Хеҙмәт ветераны» миҙалы (1991),
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы» исеме (1999),
* Рәсәй Федерацияһының сәнәғәт һәм фән министрлығының почетлы грамотаһы (2001),
* «Ижади үҫеш ордены»,
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы»,
* « Рәсәй бизнес һәм эшҡыуарлыҡ академияһының атҡаҙанған эшҡыуары» исеме (2002),
* «Намыҫ һәм ҡаһарманлыҡ өсөн» ордены (2003).

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=[[Потеряхин, Владимир Александрович|Потеряхин В. А.]], [[Фахреев, Наиль Камилович|Фахреев Н. К.]], [[Зыкина, Раиса Фаритовна|Зыкина Р. Ф.]]|часть=|заглавие=Комбинат|оригинал=|ссылка=|издание=|ответственный=|место=|издательство=Автор|год=1998|том=|страницы=|страниц=206|isbn=5-93102-001-2}}
* Ишмияров Марат Хафизович. Модернизация технологии и аппаратурного оформления процесса каталитического крекинга в ОАО «Салаватнефтеоргсинтез» : Дис. канд. техн. наук : 05.17.08 Москва, 2005 210 с.
* Салават. Ишимбай. Журнал о городах и горожанах. № 3, 2003 г.

== Һылтанмалар ==
* [https://www.peoplelife.ru/119576 Биография известных людей / Ишмияров Марат Хафизович {{ref-ru}}]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған иҡтисадсылары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:Википедия:Сығанаҡһыҙ фекер булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1947 йылда тыуғандар]]
[[Категория:13 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>geidwila729pu0g6rb5jzq20a8wul5g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147797</id>
      <parentid>1147796</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:15:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8203" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ишмияров Марат Хафиз улы''' ([[13 сентябрь]] [[1947 йыл]] — иҡтисадсы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған иҡтисадсыһы (2001), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған эшҡыуары (2002), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» ААЙ генераль директоры (2002—2005), техник фәндәр кандидаты, [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһының «Йыл кешеһе» (2003), «Ижад Йондоҙо» () һәм «Намыҫ һәм ҡаһарманлыҡ өсөн» ордендары кавалеры (2003).

== Биографияһы ==
Марат Хафиз улы Ишмияров [[1947 йыл]]дың 13 сентябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның Стәрлебаш районы [[Ҡуғанаҡбаш]] ауылында тыуған.

1966 йылда 18-се Салауат комбинатында слесарь өйрәнсеге булып хеҙмәт биографияһын башлай. Ул 1967 йылда Салауат индустриаль техникумының «нефть химияһы производствоһы һәм нефть эшкәртеү заводы ҡорамалдары» һөнәре буйынса киске бүлеген тамамлай. Унан һуң, [[1976 йыл]]да, [[ӨДНТУ-ның Салауат филиалы|Өфө нефть институтының Салауат филиалының]] «машиналар һәм химик аппараттар инженер- механигы» һөнәре буйынса киске бүлеген, ә [[1997 йыл]]да — иҡтисадсы квалификацияһы буйынса [[Башҡорт дәүләт университеты]]н тамамлай.

1976—1977 йылдарҙа 6-сы көкөрт кислотаһы һәм катализаторҙар заводында цех инженеры механигы булып эшләй.

1977—1982 йылдарҙа — Салауат КПСС ҡала комитетының ойоштороу бүлеге инструкторы.

1982—1995 йылдарҙа — Салауат тегеү производство берекмәһенең генераль директоры.

1995—2005 йылдарҙа — «Салауатнефтеоргсинтез» ААЙ генераль директорының иҡтисад буйынса урынбаҫары, генераль директорының беренсе урынбаҫары.

[[2005 йыл]]да «Модернизация технологии и аппаратурного оформления процесса каталитического крекинга в ОАО „Салаватнефтеоргсинтез“» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай.

Ишмияров инициативаһы буйынса предприятиеның 2004—2008 йылдар осорона киң масштаблы перспективалы үҫеш программаһы раҫлана һәм тормошҡа ашырыла.

61-се Алаҡай һайлау округынан [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты итеп һайлана&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq-|title=Мы должны знать своих «героев» и в первую очередь депутатов Курултая — башкир?&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2012-06-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124453/http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq-|archivedate=2016-03-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304124453/http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq- |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://img-fotki.yandex.ru/get/6212/36256508.19/0_61671_943d1613_orig&lt;/ref&gt;. Берҙәм Рәсәй партияһының Башҡортостан төбәк бүлексәһе тәҡдим иткән.

2005 йылда Мәскәүгә күсә, унда «Межрегионгаз» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәттең генераль директоры кәңәшсеһе булып эшләй, 2006 йылдан — «Газпром-Нефть» асыҡ акционерҙар йәмғиәте президентының компанияның стратегик үҫеш мәсьәләләре буйынса кәңәшсеһе. 2007 йылдан химик синтез, нефть сығарыу өлкәһендә инвестиция проекттарын комплекслы тормошҡа ашырыуҙа махсуслашҡан «МетаСинтез» ябыҡ акционерҙар йәмғиәтенең идара итеүсе компанияһы етәксеһе.

Техник фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған эшҡыуары.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* «Хеҙмәт ветераны» миҙалы (1991),
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы» исеме (1999),
* Рәсәй Федерацияһының сәнәғәт һәм фән министрлығының почетлы грамотаһы (2001),
* «Ижад Йондоҙо» ордены,
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы»,
* « Рәсәй бизнес һәм эшҡыуарлыҡ академияһының атҡаҙанған эшҡыуары» исеме (2002),
* «Намыҫ һәм ҡаһарманлыҡ өсөн» ордены (2003).

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=[[Потеряхин, Владимир Александрович|Потеряхин В. А.]], [[Фахреев, Наиль Камилович|Фахреев Н. К.]], [[Зыкина, Раиса Фаритовна|Зыкина Р. Ф.]]|часть=|заглавие=Комбинат|оригинал=|ссылка=|издание=|ответственный=|место=|издательство=Автор|год=1998|том=|страницы=|страниц=206|isbn=5-93102-001-2}}
* Ишмияров Марат Хафизович. Модернизация технологии и аппаратурного оформления процесса каталитического крекинга в ОАО «Салаватнефтеоргсинтез» : Дис. канд. техн. наук : 05.17.08 Москва, 2005 210 с.
* Салават. Ишимбай. Журнал о городах и горожанах. № 3, 2003 г.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.peoplelife.ru/119576 Биография известных людей / Ишмияров Марат Хафизович{{ref-ru}}]

[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған иҡтисадсылары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:Википедия:Сығанаҡһыҙ фекер булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1947 йылда тыуғандар]]
[[Категория:13 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>d9jobkk26nz6sv08ujlcppi8614yn6o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147798</id>
      <parentid>1147797</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:16:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8277" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ишмияров Марат Хафиз улы''' ([[13 сентябрь]] [[1947 йыл]] — иҡтисадсы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған иҡтисадсыһы (2001), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған эшҡыуары (2002), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» ААЙ генераль директоры (2002—2005), техник фәндәр кандидаты, [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһының «Йыл кешеһе» (2003), «Ижад Йондоҙо» () һәм «Намыҫ һәм ҡаһарманлыҡ өсөн» ордендары кавалеры (2003).

== Биографияһы ==
Марат Хафиз улы Ишмияров [[1947 йыл]]дың 13 сентябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның Стәрлебаш районы [[Ҡуғанаҡбаш]] ауылында тыуған.

1966 йылда 18-се Салауат комбинатында слесарь өйрәнсеге булып хеҙмәт биографияһын башлай. Ул 1967 йылда Салауат индустриаль техникумының «нефть химияһы производствоһы һәм нефть эшкәртеү заводы ҡорамалдары» һөнәре буйынса киске бүлеген тамамлай. Унан һуң, [[1976 йыл]]да, [[ӨДНТУ-ның Салауат филиалы|Өфө нефть институтының Салауат филиалының]] «машиналар һәм химик аппараттар инженер- механигы» һөнәре буйынса киске бүлеген, ә [[1997 йыл]]да — иҡтисадсы квалификацияһы буйынса [[Башҡорт дәүләт университеты]]н тамамлай.

1976—1977 йылдарҙа 6-сы көкөрт кислотаһы һәм катализаторҙар заводында цех инженеры механигы булып эшләй.

1977—1982 йылдарҙа — Салауат КПСС ҡала комитетының ойоштороу бүлеге инструкторы.

1982—1995 йылдарҙа — Салауат тегеү производство берекмәһенең генераль директоры.

1995—2005 йылдарҙа — «Салауатнефтеоргсинтез» ААЙ генераль директорының иҡтисад буйынса урынбаҫары, генераль директорының беренсе урынбаҫары.

[[2005 йыл]]да «Модернизация технологии и аппаратурного оформления процесса каталитического крекинга в ОАО „Салаватнефтеоргсинтез“» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай.

Ишмияров инициативаһы буйынса предприятиеның 2004—2008 йылдар осорона киң масштаблы перспективалы үҫеш программаһы раҫлана һәм тормошҡа ашырыла.

61-се Алаҡай һайлау округынан [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты итеп һайлана&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq-|title=Мы должны знать своих «героев» и в первую очередь депутатов Курултая — башкир?&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2012-06-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124453/http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq-|archivedate=2016-03-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304124453/http://www.ufagub.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=33333838:-qq- |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://img-fotki.yandex.ru/get/6212/36256508.19/0_61671_943d1613_orig&lt;/ref&gt;. Берҙәм Рәсәй партияһының Башҡортостан төбәк бүлексәһе тәҡдим иткән.

2005 йылда Мәскәүгә күсә, унда «Межрегионгаз» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәттең генераль директоры кәңәшсеһе булып эшләй, 2006 йылдан — «Газпром-Нефть» асыҡ акционерҙар йәмғиәте президентының компанияның стратегик үҫеш мәсьәләләре буйынса кәңәшсеһе. 2007 йылдан химик синтез, нефть сығарыу өлкәһендә инвестиция проекттарын комплекслы тормошҡа ашырыуҙа махсуслашҡан «МетаСинтез» ябыҡ акционерҙар йәмғиәтенең идара итеүсе компанияһы етәксеһе.

Техник фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған эшҡыуары.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* «Хеҙмәт ветераны» миҙалы (1991),
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы» исеме (1999),
* Рәсәй Федерацияһының сәнәғәт һәм фән министрлығының почетлы грамотаһы (2001),
* «Ижад Йондоҙо» ордены,
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы»,
* « Рәсәй бизнес һәм эшҡыуарлыҡ академияһының атҡаҙанған эшҡыуары» исеме (2002),
* «Намыҫ һәм ҡаһарманлыҡ өсөн» ордены (2003).

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=[[Потеряхин, Владимир Александрович|Потеряхин В. А.]], [[Фахреев, Наиль Камилович|Фахреев Н. К.]], [[Зыкина, Раиса Фаритовна|Зыкина Р. Ф.]]|часть=|заглавие=Комбинат|оригинал=|ссылка=|издание=|ответственный=|место=|издательство=Автор|год=1998|том=|страницы=|страниц=206|isbn=5-93102-001-2}}
* Ишмияров Марат Хафизович. Модернизация технологии и аппаратурного оформления процесса каталитического крекинга в ОАО «Салаватнефтеоргсинтез» : Дис. канд. техн. наук : 05.17.08 Москва, 2005 210 с.
* Салават. Ишимбай. Журнал о городах и горожанах. № 3, 2003 г.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.peoplelife.ru/119576 Биография известных людей / Ишмияров Марат Хафизович{{ref-ru}}]

[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған иҡтисадсылары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:Википедия:Сығанаҡһыҙ фекер булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1947 йылда тыуғандар]]
[[Категория:13 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:техник фәндәр кандидаттары]]</text>
      <sha1>bm6efyvis0ft40nf28spcaeif8zk5ih</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гречишникова Елизавета Андрияновна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156078</id>
    <revision>
      <id>1147784</id>
      <parentid>1026195</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:25:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5093" xml:space="preserve">{{ФШ|Гречишникова}}
{{Ук}}
'''Гречишникова Елизавета Андрияновна''' ([[12 декабрь]] [[1983 йыл]]) — [[Рәсәй]] спортсыһы, [[еңел атлетика|еңел атлет]]. 2009 йылғы Рәсәй чемпионаты еңеүсеһе һәм призеры. 2009 йылғы донъя чемпионаты, [[Йәйге Олимпия уйындары 2012|2012 йылғы Олимпия уйындары]] ҡатнашыусыһы.

== Биографияһы ==
Елизавета Андрияновна Гречишникова 1983 йылдың 12 декабрендә [[Өфө]] ҡалаһында тыуған. Олимпия резервы спорт йүнәлешендәге мәктәп-интернатында уҡый&lt;ref name=&quot;Легкая атлетика&quot;&gt;[https://infosport.ru/person/legkaya-atletika/grechishnikova-elizaveta-andriyanovna Легкая атлетика]&lt;/ref&gt;. [[2006 йыл]]да [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты|Башҡорт дәүләт педагогия университетының]] физик культура факультетын тамамлай. Еңел атлетика буйынса спорт мастеры исеменә лайыҡ була. Рәсәй Халыҡ-ара класы спорт мастеры, өлкән полиция сержанты.

Тренерҙары — М. Л. Храмов, Г В. Гречишников.

Иптәше — Гречишников Григорий Валентинович ([[Мордовия]]ла Берсеневка ауылында 1980 йылдың 8 декабрендә тыуған). Бөтә Рәсәй ярыштарында ике төр ярыш буйынса күп тапҡыр еңеүсе һәм призер. Спорт мастеры. [[Рәсәй Эске эштәр министрлығының Өфө юридик институты|Рәсәй Федерацияһы эске эштәр министрлығының Өфө юридик институтын]] тамамлаған. Полиция капитаны.

[[Лондон]]да Олимпиадала 10000 метрлыҡ дистанцияла сығыш яһай һәм финалда 32:11.32 һөҙөмтәһе менән 19-сы урынды биләй.

2005 йылдан Рәсәй йыйылма командаһында ВФСО «Динамо» өсөн сығыш яһай&lt;ref name=&quot;Легкая атлетика&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

[[Саранск]] ҡалаһында йәшәй&lt;ref name=&quot;Легкая атлетика&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

== Спорт ҡаҙаныштары&lt;ref name=&quot;Легкая атлетика&quot;&gt;&lt;/ref&gt; ==
* Олимпия уйындарында ҡатнашыусы (2012).
* Рәсәй чемпионы (2010-ҡыш, 2011-ҡыш — 5000 м, 2012 — 10000 м).
* Рәсәй чемпионаттарының көмөш (2007-ҡыш, 2010 — 5000 м) һәм бронза (2009 — 5000 м) призеры.
* Бөтә донъя Универсиадаһы бронза призеры (2007 — 5000 м).

== Дисквалификация ==
2018 йылдың май айында [[Спорт арбитраж суды]] (CAS) Елизавета Гречишникованы ике йылға дисквалификациялай. Допинг-пробаларҙы ҡабаттан тикшергәндән һуң спортсыла тыйылған стероид туринабол табыла. Дисквалификация срогы 2017 йылдың майынан башлана&lt;ref&gt;[http://www.sport-express.ru/athletics/news/cas-diskvalificiroval-slesarenko-na-chetyre-goda-za-doping-1407349/ CAS ДИСКВАЛИФИЦИРОВАЛ СЛЕСАРЕНКО НА ЧЕТЫРЕ ГОДА ЗА ДОПИНГ]&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{SportsReference|gr/yelizaveta-grechishnikova-1|NAME=Елизавета Андрияновна Гречишникова}}
* [http://www.rusathletics.com/sbo/athletes.4195.htm Спортсмены. Гречишникова Елизавета Андриановна]
* [https://infosport.ru/person/legkaya-atletika/grechishnikova-elizaveta-andriyanovna Легкая атлетика]

[[Категория:Өфө спортсылары]]
[[Категория:Рәсәйҙең халыҡ-ара класлы спорт мастерҙары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт педагогия университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1983 йылда тыуғандар]]
[[Категория:12 декабрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>nacymk5vt1d6rc3ztbdzi0kbrpm1z0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилманова Рәсимә Хәмбәл ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156571</id>
    <revision>
      <id>1147834</id>
      <parentid>923859</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:35:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3352" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилманова}}
{{Ук}}
'''Ғилманова Рәсимә Хәмбәл ҡыҙы''' ([[3 ғинуар]] [[1963 йыл]]) — географ, геоморфолог. [[Фән докторы|Техник фәндәре докторы]] (2010), профессор.

== Биографияһы ==
Рәсимә Хәмбәл ҡыҙы Ғилманова 1963 йылдың 3 ғинуарында [[Башҡорт АССР-ы|БАССР-ҙың]] [[Благовар районы]] [[Шырлыҡ (Благовар районы)|Иҫке Шырлыҡ]] ауылында&lt;ref name=&quot;Биография&quot;&gt;[http://xn----8sbanercnjfnpns8bzb7hyb.xn--p1ai/index.php?title=%D0%93%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D0%A5%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&amp;mobileaction=toggle_view_mobile Гильманова Расима Хамбаловна]&lt;/ref&gt; тыуған. 1986 йылда [[Башҡорт дәүләт университеты]]н тамамлай. Уҡыған ваҡытта уҡ, 1980 йылдан башлап Башҡортостан нефть ғилми тикшеренеү һәм проект институтында эшләй. Университетты тамалағандан һуң 1986 йылдан башлап «Нефтеотдача» ғилми техник университетында эшләй. 1991 йылдан башлап «Нефтегазтехнология» ғилми производство берекмәһендә төп геолог вазифаһында хеҙмәт итә. 1997 йылдан алып ошонда уҡ өлкән ғилми хеҙмәткәр, 2000 йылдан — баш технолог, 2003 йылдан — директор урынбаҫары вазифаларын биләй&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;{{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/3060-ilmanova-r-sim-kh-mb-l-y-y}}&lt;/ref&gt;.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
  
Фәнни-производство эшмәкәрлеге нефть һәм газ ятҡылыҡтарын үҙләштереүгә һәм файҙаланыуға бәйле. Р. Х. Ғилманова ҡатнашлығында күп ҡатламлы ятҡылыҡтарҙы эшкәртеүҙең геотехнологик нигеҙҙәре камиллаштырыла, геофизик мәғлүмәтте анализлау, ятҡылыҡтарҙың геолог математика моделдәрен эшләү, ятҡылыҡтарҙы һыуландырыу системаһын камиллаштырыу методикалары эшләнә. Эш һөҙөмтәләре «Татнефть» ААЙ-дә ҡулланыла&lt;ref name=&quot;Биография&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

Р. Х. Ғилманова — 50-нән ашыу фәнни хеҙмәт һәм 2 уйлап табыу авторы&lt;ref name=&quot;БЭ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

'''Төп ғилми хеҙмәте'''

Разработка нефтяных пластов в поздней стадии. Т.1. Геология и разработка нефтя ной залежи в поздней стадии. М., 2004 (авторҙаш).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/3060-ilmanova-r-sim-kh-mb-l-y-y}}</text>
      <sha1>mvo21mxnpnomkypg1oyrlxbgr02ajcc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гриценко Яна Викторовна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159265</id>
    <revision>
      <id>1147761</id>
      <parentid>1104949</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:33:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4658" xml:space="preserve">{{ФШ|Гриценко}}
{{Ук}}
'''Гриценко Яна Викторовна''' ([[14 ғинуар]] [[1994 йыл]])&lt;ref&gt;[https://minsport.samregion.ru/wp-content/uploads/sites/8/2019/06/oda.pdf Список кандидатов в спортивные сборные команды России по спорту лиц с поражением ОДА (летние дисциплины) на сезон 2019 г.]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; — ултырып волейбол уйнаусы, «ЦСП-Крылатское» уйынсыһы; 2018 йылда Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы составында донъя чемпионы&lt;ref&gt;[https://www.championat.com/volleyball/news-3496755-zhenskaja-sbornaja-rossii-po-volejbolu-sidja-vpervye-vyigrala-chm.html Женская сборная России по волейболу сидя впервые выиграла ЧМ]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;, 2019 йылда Европа чемпионы. Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры (2018)&lt;ref&gt;[http://www.copmos.ru/sport/type22 ЦОП Москомспорта. ВОЛЕЙБОЛ СИДЯ (спорт лиц с поражением ОДА)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200318203748/http://www.copmos.ru/sport/type22 |date=2020-03-18 }}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Яна Викторовна Гриценко 1994 йылдың 14 ғинуарында [[Краснодар крайы]]ның Ейск ҡалаһында тыуған&lt;ref&gt;[http://www.eiysk.ru/news/view/63834 Ейчанка завоевала золото на международных соревнованиях]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;, элегерәк ғәҙәти волейболда уйнаған. 2016 йылда уны йәйәүлеләр үтеп йөрөү урынында автомобиль бәреп китә, табиптар зыян күреүсенең аяғын киҫергә мәжбүр була&lt;ref&gt;[http://www.kubzsk.ru/news/4365/ Встреча с Чемпионкой мира 2018 года на ейской земле]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Реабилитациялау һәм бионик протез өсөн аҡсаны бөтә ҡала йыйып бирә. Һуңғараҡ Яна Мәскәү университетын тамамлай һәм ултырып волейбол уйнау менән шөғөлләнә&lt;ref&gt;[https://priazovka.ru/sport/eichanka-v-sostave-zhenskoi-sbornoi-strany-stala-chempionkoi-mira-po-voleibolu-sidya Ейчанка в составе женской сборной страны стала чемпионкой мира по волейболу сидя]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

Яна Гриценко Мәскәүҙең «ЦСП-Крылатское» командаһы өсөн сығыш яһай. 2019 йылда рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы составында Европа чемпионатында&lt;ref&gt;[https://paralymp.ru/press_center/news/voleybol_sidya/20-07-2019-muzhskaya_i_zhenskaya_sbornye_komandy_rossii_vyigrali_chempionat_evropy_po_voleybolu_sidya/ МУЖСКАЯ И ЖЕНСКАЯ СБОРНЫЕ КОМАНДЫ РОССИИ ВЫИГРАЛИ ЧЕМПИОНАТ ЕВРОПЫ ПО ВОЛЕЙБОЛУ СИДЯ]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;, шулай уҡ 2018 йылда донъя чемпионатында еңеү яулай&lt;ref&gt;[https://paralymp.ru/press_center/news/voleybol_sidya/zhenskaya_sbornaya_komanda_rossii_po_voleybolu_sidya_vpervye_zavoevala_titul_chempiona_mira/ ЖЕНСКАЯ СБОРНАЯ КОМАНДА РОССИИ ПО ВОЛЕЙБОЛУ СИДЯ ВПЕРВЫЕ ЗАВОЕВАЛА ТИТУЛ ЧЕМПИОНА МИРА]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://paralymp.ru/sport/athletes/yana-gritsenko/ Профиль на сайте Паралимпийского комитета России]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. 2018 йылда донъя чемпионатында еңеүе өсөн Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры исеменә лайыҡ була.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

[[Категория:Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастерҙары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1994 йылда тыуғандар]]
[[Категория:14 ғинуарҙа тыуғандар]]
[[Категория:Спортсылар]]</text>
      <sha1>8m90jsul2278fb01mey6ipsgwfwtmiw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Грибанова Антонина Сергеевна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159840</id>
    <revision>
      <id>1147778</id>
      <parentid>1006512</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:08:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3932" xml:space="preserve">{{ФШ|Грибанова}}
{{Ук}}
'''Грибанова Антонина Сергеевна''' ([[9 февраль]] [[1932 йыл]] — [[5 март]] [[1999 йыл]]) — [[СССР]]-ҙың еңел сәнәғәт алдынғыһы. [[Горький өлкәһе]]нең Горький ҡалаһындағы РСФСР Еңел сәнәғәт министрлығына ҡарамағындағы ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар кейемен тегеүсе «Маяҡ» производство берекмәһенең мотористкаһы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971).

== Биографияһы ==
Антонина Сергеевна Грибанова [[1932 йыл]]да [[Түбәнге Новгород]] ҡалаһында тыуған.

[[1947 йыл]]да, ете йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң, 1-се тегеү фабрикаһына эшкә урынлаша. Балалар һәм ҡатын-ҡыҙҙар кейемен тегеү буйынса тегенсе-мотористка булып эшләй башлай.

[[1964 йыл]]да уға юғары 5-се разряд, ә [[1968 йыл]]да «Оҫта — алтын ҡулдар» тигән маҡтаулы исем бирелә.

[[1971 йыл]]дың [[5 апрель|5 апрелендә]] [[СССР Юғары Советы]] Президиумы Указына менән Грибанова Антонина Сергеевнаға кейем тегеүҙә юғары күрһәткестәргә өлгәшкәне өсөн «Социалистик Хеҙмәт Геройы» тигән маҡтаулы исем бирелә һәм уға [[Ленин ордены]] менән [[«Ураҡ һәм Сүкеш» алтын миҙалы]] тапшырыла.

[[1974 йыл]]да ул «Һөнәре буйынса иң яҡшы хеҙмәткәр» исемен яулай, ә [[1978 йыл]]да — «Иң яҡшы тәрбиәсе-остаз» исеменә лайыҡ була. 29 йыл фабрикала эшләгәндән һуң, ул 8-се һөнәрселек училищыһына тегеү оҫталығына өйрәтеүсе уҡытыусы булып күсә.

Горький ҡала Ссоветы депутаты була.

[[1995 йыл]]да хаҡлы ялға сыға&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://timenote.info/lv/person/view?id=10500760&amp;l=ru|title=Антонина Грибанова|publisher=timenote.info|lang=lv|accessdate=2020-03-14}}&lt;/ref&gt;.

Тыуған ҡалаһында йәшәй. [[1999 йыл]]дың [[5 март]]ында вафат була. Афонин зыяратында ерләнгән.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Социалистик Хеҙмәт Геройы (05.04.1971)
* «Ураҡ һәм Сүкеш» алтын миҙалы]] (05.04.1971)
* Ике [[Ленин ордены]] (09.06.1966, 05.04.1971)
* миҙалдар.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Герои Труда — нижегородцы. — Нижний Новгород, 2001.

== Һылтанмалар ==
* {{Warheroes|id=17924}}
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1999 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:5 мартта вафат булғандар]]
[[Категория:Түбәнге Новгородта тыуғандар]]
[[Категория:1932 йылда тыуғандар]]
[[Категория:9 февралдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>8b2pjklyshh7lwh7mrzdocech7t5kpt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорян Сабрина Маркосовна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159986</id>
    <revision>
      <id>1147767</id>
      <parentid>947045</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:44:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5566" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорян}}
{{Ук}}
'''Григорян Сабрина Маркосовна''' ({{Lang-hy|Սաբրինա Մարկոսի Գրիգորյան}}; [[28 июль]] [[1956 йыл]] — [[10 июнь]] [[1986 йыл]]) — итальян сығышлы әрмән актрисаһы.

== Биографияһы ==
Сабрина Григорян 1956 йылдың 28 июлендә Римда рәссам Маркос Григоряндың һәм Флора Адамян ғаиләһендә тыуған. Ата-әсәһе айырылышҡандан һуң атаһы тәрбиәһендә була һәм башланғыс белемде [[Тәһран]]да һәләтле балалар өсөн махсус мәктәптә ала. Һуңғараҡ ул [[Нью-Йорк]]та урта мәктәптә уҡый. тегеранға ҡабаттан әйләнеп ҡайтҡас, ул урындағы театраль мәктәп директоры, ә шулай уҡ Тегерандағы Халыҡ-ара театраль йәштәр ойошмаһы директоры Патриция Зих менән таныша. ЗихСабринала һирәк осрай торған актерлыҡ талантын күреп ҡала&lt;ref name=&quot;its&quot;&gt;A. Bakhchinyan, «Armenian Figures»&lt;/ref&gt;.

Урта мәктәпте тамамлағандан һуң Сабрина Лондонғка юллана, тыңлауҙар үтә һәм Гилджолл музыка һәм драма мәктәбенә актерлыҡ оҫталығына өйрәнеү өсөн ҡабул ителә. Ул йылдарҙа ул бик күп сәйәхәт итә, [[Америка Ҡушма Штаттары]]на, [[Швейцария]]ға, [[Испания]]ға, [[Италия]]ға һәм башҡа бик күп урындарҙа була, ҡайҙа булһа ла, яңы белемдәрҙе үҙенә һеңдерергә тырыша. Ул әрмән, инглиз һәм француз телдәрендә иркен һөйләшә, фарсы, итальян, испан телдәрен аңлай. Студент булараҡ Сабрина Тәһранда һәм Гилдхоллда, ярҙамсынан — алып барыусыға тиклем, төрлө ролдәрҙе башҡарып өлгөрә. Тәһранда актрисаға уҡыған саҡта, ә һуңғараҡ — Гилдхолл музыка һәм драма мәктәбендә Сабрина күп кенә ролдәрҙе башҡара.

'''Уйнаған ролдәре'''

Роза Гонсалес — «Йәй һәм төтөн» (Теннесси Уильям), Ипполита — «Йәйге төндәге төш» әҫәрендә һәм Эмилия «Отелло» [ [Уильям Шекспир]], Маша — «Өс апалы-һеңлеле» [[Чехов Антон Павлович|Антон Чехов]], Дина — «Йәмғиәт таянысы», Бельвидера — «Венеция һаҡланды» Томас Оттоуэй, ҡара ханым — «Сонеттарҙың ҡара ханымы», Марго — «Анна Франк: йәш ҡыҙҙың көндәлеге». Мартин — «Таҙ йырсы» (Эжен Ионеско) һәм Медея — «Еврипид» (Джефферс Робинсон) пьесаларын экранлаштырыу&lt;ref&gt;[http://168.am/2013/02/21/185599.html The late actress. Sabrina Gregorian]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;itso&quot;&gt;[http://www.anunner.com/name/biography/%D5%8D%D4%B1%D4%B2%D5%90%D4%BB%D5%86%D4%B1_%D4%B3%D5%90%D4%BB%D4%B3%D5%88%D5%90%D5%85%D4%B1%D5%86?lang=en Sabrina Gregorian, Biography]&lt;/ref&gt;.

Сабрина үҙенең ҡыҫҡа ғүмере эсендә сәхнәлә шул тиклем иҫ китерлек сағыу персонаждарҙы һүрәтләй, тамашасыларҙы, режиссерҙарҙы һоҡландырырлыҡ образдарҙы булдыра&lt;ref name=&quot;its&quot;&gt;A. Bakhchinyan, «Armenian Figures»&lt;/ref&gt;.

Сабрина Джин Шалиттың NBC каналында «Today» шоуы режиссеры ассистенты һәм редакторы була. Нью-Йорк телекомпанияһында эшләгәндә ул бер нисә театраль һәм музыкаль әҫәр һәм мәҡәлә яҙа, улар Delta Sky Magazine, Ladies Home Journal, Diversion Magazine һәм башҡа периодик баҫмаларҙа нәшер ителә. Шулай уҡ «тура эфирҙа» ҡарау өсөн сценарийҙар әҙерләй&lt;ref name=&quot;itso&quot;&gt;[http://www.anunner.com/name/biography/%D5%8D%D4%B1%D4%B2%D5%90%D4%BB%D5%86%D4%B1_%D4%B3%D5%90%D4%BB%D4%B3%D5%88%D5%90%D5%85%D4%B1%D5%86?lang=en Sabrina Gregorian, Biography]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
[[Категория:АҠШ театры актрисалары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Нью-Йоркта вафат булғандар]]
[[Категория:1986 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 июндә вафат булғандар]]
[[Категория:Римда тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:28 июлдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>g31sa8p5a57x032t1ox28ogre50xdkl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьева Зинаида Алексеевна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>160012</id>
    <revision>
      <id>1147774</id>
      <parentid>947163</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:01:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4512" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорьева}}
{{Ук}}

'''Григорьева Зинаида Алексеевна (ҡыҙ фамилияһы — Яковлева)''' ([[24 май]] [[1923 йыл|1923]] — [[23 август]] [[1996 йыл|1996]]) — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]] [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, [[Псков өлкәһе]] Савковский районының «Строитель» орлоҡсолоҡ совхозының звеньевойы, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1949).

== Биографияһы ==
Григорьева Зинаида Алексеевна [[1923 йыл]]да [[Псков өлкәһе]] Порховский районының Гверстно ауылында урыҫ крәҫтиәндәре ғаиләһендә тыуған.

Зинаида Алексеевна Григорьева бик йәшләй генә эшләй башлаған. Тәүҙә атаһының хужалығында эшләгән, ә һуңынан урындағы колхозға эшкә трурынлашҡан. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында немец илбаҫарҙары оккупациялаған территорияла ҡала. [[1944 йыл]]да, [[Псков өлкәһе]] азат ителгәндән һуң, шул уҡ колхозда ауыл хужалығын ҡабаттан тергеҙеүҙә эшләй. Артабан «Строитель» совхозында етен орлоғон үҫтереүсе совхозда йәштәр звеноһын етәкләй.

Зинаида Алексеевна Григорьева[[1948 йыл]]да 9,33 гектар майҙандың һәр бер гектарынан уның звеноһы уртаса 7,83 центнер уңыш, ә гектарынан 4,6 центнер сүс ала.

[[1949 йыл|1949 йылдың 12 июлендә СССР]] Юғары Советы Президиумы Указына ярашлы ауыл хужалығында юғары күрһәткестәргә өлгәшкәне һәм етендән рекордлы уңыш алғаны өсөн Яковлева Зинаида Алексеевнаға (кейәүҙә — Григорьева) [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] маҡтаулы исеме бирелә һәм уға [[Ленин ордены]] менән «[[«Ураҡ һәм Сүкеш» миҙалы|Ураҡ һәм Сүкеш]]&lt;nowiki/&gt;» алтын йондоҙ миҙалы тапшырыла.

Яковлева Зинаида Алексеевна [[1951 йыл]]да кейәүгә сыға һәм [[Ленинград]] ҡалаһына күсеп килә. [[1991 йыл]]ға тиклем ҡаланың төрлө предприятиеларында эшләй.

Яковлева Зинаида Алексеевна [[1996 йыл]]дың [[23 август|23 авгусында]] вафат була. [[Санкт-Петербург]] ҡалаһының Көньяҡ зыяратында ерләнгән.

== Наградалары ==
Хеҙмәт уңыштары өсөн лайыҡ булған:

* [[«Ураҡ һәм Сүкеш» миҙалы|«Ураҡ һәм Сүкеш»]] [[«Ураҡ һәм Сүкеш» миҙалы|алтын йондоҙ миҙалы]] (12.07.1949)
* [[Ленин ордены]] (12.07.1949)
* башҡа миҙалдар.

== Иҫкәрмә ==

== Әҙәбиәт ==
* Н. Никитенко. Уларҙы ваҡыт һаҡланы. Псковлылар- Социалистик Хеҙмәт Геройҙары. Псков, 2003.

== Һылтанмалар ==
* {{Warheroes|id=20777}}
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1996 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:23 августа вафат булғандар]]
[[Категория:Псков өлкәһендә тыуғандар]]
[[Категория:1923 йылда тыуғандар]]
[[Категория:24 майҙа тыуғандар]]</text>
      <sha1>0bk5lo9cgl8dy71ojfhfg27z1gprw6i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилманова Рәйхана Ғарифулла ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>160112</id>
    <revision>
      <id>1147839</id>
      <parentid>1107103</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:37:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17804" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилманова}}
{{Ук}}
'''Ғилманова Рәйхана Ғарифулла ҡыҙы''' ({{Lang-ru|Гильманова Райхана Гарифулловна}}; [[25 ғинуар]] [[1954 йыл]]) — [[Журналистика|журналист]], [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2001), Рәсәй һәм Башҡортостан Журналистар союзы ағзаһы, бер нисә киң мәғлүмәт сараһы мөхәррире. 1987—1993 йылдарҙа Башҡортостанда экологик йәмәғәт ойошмаһында һәм протест хәрәкәтендә әүҙем ҡатнашыусы.

== Биографияһы ==
Рәйхана Ғарифулла ҡыҙы Ғилманова (ҡыҙ фамилияһы Мәсәғүтова) [[1954 йыл]]дың [[25 ғинуар]]ында [[Башҡорт АССР-ы]] [[Федоровка районы]]ның [[Өсбүләк]] ауылында тыуа.

[[1971 йыл]]да [[Бала Сытырман|Бала-Сытырман]] урта мәктәбен тамамлай.

[[1975 йыл]]да [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]]ның филология факультетын тамамлай.

1975—1977 йылдарҙа — [[Федоровка районы]]ның [[Ашкадарские зори (гәзит)|«Еңеүгә»]] гәзитендә (2007 йылдан — «[[Ашкадарские зори (гәзит)|Ашкаҙар таңдары]]») бүлек мөдире.

1979 йылда — ВЛКСМ Үҙәк комитетының Юғары комсомол мәктәбенең (хәҙер — Мәскәү гуманитар университеты) журналистика бүлеген тамамлай.

1979—1985 йылдарҙа — Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының рус теле кафедраһы ассистенты.

=== Хеҙмәт юлы ===
1985—1991 йылдарҙа — «Вечерняя Уфа» гәзите хәбәрсеһе. Август путчы көндәрендә (1991 йылдың 18-21 авгусы) һәм унан һуң бер аҙна Рәйхана Гильманова «Волга — Урал» гәзите базаһында «В последний час» тигән гәзит баҫтырып сығара.&lt;ref&gt;«В последний час» Ответственная — Райхана Гильманова. Номер отпечатан на базе малого предприятия «Волга-Урал». Подписан в свет в 12:30 27.08.1991. Тираж 10000 экз.&lt;/ref&gt; Гәзитте активистар төркөмө ҡала буйлап тарата. 1991 йылда Рәйхана Ғилманова &quot;Уфимская воскресная газета&quot;ны (1992 — йылдан «Воскресная газета») ойоштора һәм уның баш мөхәррире урынбаҫары була. Гәзит тиражы беренсе йылдарҙа 100000 дананан артып китә&lt;ref&gt;«Распространяется во всех городах и районах Башкирии. Тираж 110 тыс. экз.» Воскресная газета. Уфа. Отпечатано в типографии издательства «Башкирия». Номер подписан в печать 13.12.1995.&lt;/ref&gt;.

1994 йылда Өфө мэры [[Зайцев Михаил Алексеевич|М. А. Зайцев]] саҡырыуы буйынса ҡала хакимиәтенең матбуғат үҙәге етәксеһе була. Был вазифаһында ул быға тиклем бер өлөшө коммерция милегенә күскән Өфө сәнғәт галереяһы бинаһының төп өлөшөн һаҡлап алып ҡала&lt;ref&gt;«Уроки бати Ялалетдина»//«Советская Башкирия — Известия Башкортостана», 24.11.1999&lt;/ref&gt;. 1995 йылда ҡабат &quot;Воскресная газета&quot;ның баш мөхәррир урынбаҫары булып ҡайта.
[[Файл:Рәйхана Гыйльманова һәм Лидия Грфова.JPG|слева|мини|233x233пкс|Рәйхана Гильманова (һул яҡта) һәм Лидия Графова]]
2002 йылда ул Рәсәйҙең әйҙәүсе журналистары өсөн Халыҡ-ара журналистикаға үҙәге ICFJ (Журналистарҙың халыҡ-ара үҙәге) ойошторған «Яңы офоҡтар: медиа менеджерҙар уңыш өсөн асҡыстары» («Новые горизонты: ключи к успеху для медиаменеджеров») семинарында уҡый, үҙ проектын яҡлап, халыҡ-ара сертификатҡа эйә була. 2000 йылдарҙа «Воскресная газета» Башҡортостанда берҙән-бер бойондороҡһоҙ гәзит була. 2006 йылда редакцияның бер өлөшө гәзитте ООО «Альтернативное подписное агентство по РБ»ға һатырға ҡарар иткәс, быға риза булмаған журналистар, шул иҫәптән Рәйхана Ғилманова, эштән китә. 2008 йылда «Воскресная газета» сығыуҙан туҡтай.&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01004556858 Воскресная газета : еженедельник для семейного чтения]&lt;/ref&gt;

2006—2007 йылдарҙа- «Охрана труда и промышленная безопасность» республика гәзитенең баш мөхәррире.

2007—2012 йылдарҙа — «Уфимская неделя» гәзитенең мөхәррире&lt;ref&gt;[https://gorobzor.ru/newsline/novosti-kultury/radio-quot-sputnik-quot-vybralo-lyudey-goda-2009-11-01-2010 Радио «Спутник» выбрало людей года-2009]&lt;/ref&gt;.

2013 йылда — «Наша Версия» гәзитенең төбәк ҡушымтаһы баш мөхәррире.

Был осорҙа гәзит эсәр һыу сығанағының санитар һаҡлау зонаһында ағас эшкәртеү заводы төҙөлөшөнә ҡаршы тороусы «Антикроношпан» йәмәғәт ойошмаһы хәрәкәтенә әүҙем ярҙам күрһәтә&lt;ref&gt;Рядом с нами поселился отравляющий сосед.// «Наша версия РБ», 29.07-04.08.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Иллюзорная демократия Кроношпана.//«Наша версия РБ», 19-25.08.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;На войне все средства хороши?//«Наша версия РБ», 26.08.-01.09.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Завод сгорел, да здравствует завод!//«Наша версия РБ», 02-08.09.2013&lt;/ref&gt;. Башҡортостандың [[шихандар]]ын яҡлап материалдар баҫтыра&lt;ref&gt;«Торатау-2013»: борьба и творчество и творчество с любовью в душе.//«Наша версия РБ», 02-08.09.2013&lt;/ref&gt;. Гәзит республиканың киҫкен экологик проблемаларын актив тикшерә һәм аса&lt;ref&gt;«Акриловое» противостояние в Уфе.//«Наша версия РБ», 20-26.05.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Власть рубит не деревья, а сук, на котором сидит.//«Наша версия РБ», 29.04-05.05.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Мертвые воды живых озер.//«Наша версия РБ», 03-09.09.2013&lt;/ref&gt;. Етемдәргә, инвалидтарға һәм һуғыш ветерандарына торлаҡ бүлеүҙәге хоҡуҡ боҙоуҙар буйынса тикшереүҙәр ҙә алып бара&lt;ref&gt;«Дорогой» инвалид!//«Наша версия РБ», 29.04-05.05.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Фронтовику не привыкать.//«Наша версия РБ», 01-07.04.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;На все четыре стороны. «Наша версия РБ», 08-14.04.2013&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Рәйхана_Гыйльманова_һәм_Михаил_Горбачев.JPG|мини|200x200пкс|Рәйхана Ғилманова [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачев]] менән]]
2014 йылда — «Башмедиа» мәғлүмәт агентлығы мөхәррире.

Рәйхана Гильманова социаль һәм сәйәси, мәҙәниәт, һаулыҡ һаҡлау, мәғариф темаларын, мигранттар һәм мәжбүри күскенселәр проблемаларын яҡтырта. Ул гәзит уҡыусыларҙан чиновниктарҙың эшлекһеҙлеге, хеҙмәт закондарын, граждандарҙың хоҡуҡтарын боҙоу буйынса килгән мөрәжәғәттәре менән эшләй.

Ғилманова күренекле Рәсәй сәйәсмәндәре һәм популяр мәҙәниәт эшмәкәрҙәре менән осраша, әңгәмәләр эшләй. Уның геройҙары араһында [[Ельцин Борис Николаевич|Б. Н. Ельцин]], А. М. Оболенский, Валерий Фокин, Алексей Козлов һәм башҡалар бар.

== Журналист тикшереүҙәре ==
Рәйхана Ғилманованың бер эш йүнәлеше — тикшеренеү журналистикаһы. Ул Өфөнөң Ленин районында социаль торлаҡ бүлеүҙә оло хоҡуҡ боҙоуҙарҙы асыҡлай.&lt;ref&gt;Грустные мысли о бюрократическом механизме, пустующих квартирах и очередях на них.//«Вечерняя Уфа», 7 января 1989&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Попытка найти ответы на трудные и даже риторические вопросы.//«Вечерняя Уфа», 3 марта 1989&lt;/ref&gt;. Архитектура һәйкәлдәренең емерелеүенә килтергән эшмәкәрлекте аса. Уның «Дәүләт башҡа һаҡламай» («Государством больше не охраняется»)&lt;ref&gt; [https://rb.versia.ru/v-ufe-pod-prikrytiem-lozunga-o-blagoustrojstve-goroda-unichtozhayutsya-unikalnye-pamyatniki-arxitektury Государством больше не охраняется]/Наша Версия РБ.&lt;/ref&gt; мәҡәләһе һөҙөмтәләре буйынса тикшереү үткәрелә, факттар дөрөҫ тип табыла, ләкин республика прокуратураһы енәйәт эше ҡуҙғатмай.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
Рәйхана Ғиоманова — Башҡортостандың экологик ҡаршылыҡ хәрәкәтендә ҡатнашыусы. Төбәк-ара атомға ҡаршы хәрәкәттә ҡатнашып ҡына ҡалмай, уның эшмәкәрлеген дә яҡтырта. 1989 йылда Башҡортостан һайлаусылар һәм депутаттар ассоциацияһын (БАИТ) төҙөүселәрҙең береһе. Ассоциацияның уставы һәм программаһы авторҙарының береһе һәм БАИТ идараһы ағзаһы.&lt;ref&gt;Прокушев, В. И. Варварин ключ: повествование о времени и о . Красноярск: Издательство «Буква», 2004. — 224 с.&lt;/ref&gt; БАИТ барлыҡ кимәлдәге депутаттарҙың беренсе демократик һайлауҙарын ойоштороуҙа актив ҡатнаша. Ассоциация — Башҡортостандың йәмәғәт ойошмалары комитетын булдырыу инициаторҙарының береһе һәм уның коллектив ағзаһы. Яңы ойошторолған комитет 3-7 мең кешене йыйған бер нисә митинг үткәрә&lt;ref&gt;Проба на искренность.//«Вечерняя Уфа». 21.02.1990&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Уфа — второй Чернобыль?» — этот лозунг вобрал в себя тревогу тысяч уфимцев, собравшихся 8 апреля на Советской площади.//«Вечерняя Уфа». 11.04.1990&lt;/ref&gt;. 1990 йылда «Уфахимпром» асыҡ акционерҙар йәмғиәте ғәйебе арҡаһында Өфөнәң һыу менән тәьмин итеү системаһына ҙур күләмдә фенол эләккәс, Ижтимағи ойошмалар комитеты «Йәшел сылбыр» («Зеленая цепочка»)&lt;ref&gt; [https://ufa1.ru/text/politics/38373742071808.html?mobile=0 Перестройка в Башкирии: надежды и фиаско]/ Ufa1.ru&lt;/ref&gt; кампанияһын ойоштора. Халыҡ баҫымы аҫтында техноген авария сығанағы консервациялана&lt;ref&gt;[https://news.rambler.ru/other/38618398-shlamonakopiteli-budut-gadit-esche-vekami-kakuyu-dioksinovuyu-ugrozu-hranit-ufahimprom/ Шламонакопители будут гадить еще веками]&lt;/ref&gt;.

1995 йылда Рәйхана Ғилманова бер мандатлы 5-се һайлау округы буйынса РФ Дәүләт Думаһына депутатлыҡҡа кандидат итеп күрһәтелә. 9 кандидат араһынан бизнесмен һәм милләтсел «Русь» йәмәғәт ойошмаһы берләшмәһе лидеры Александр Арининдан ғына ҡалыша&lt;ref&gt;Щербаков А. С. Этнонациональное движение русского населения Башкортостана на рубеже ХХ-ХХI веков: основные этапы развития // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. 2012. № 7 (126). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/etnonatsionalnoe-dvizhenie-russkogo-naseleniya-bashkortostana-na-rubezhe-hh-hhi-vekov-osnovnye-etapy-razvitiya (дата обращения: 17.04.2020).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://iskra-research.org/FI/SR/SR05.shtml&lt;/ref&gt; .

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Асыҡ йәмәғәт институты» (ингл. ''&lt;span lang=&quot;en&quot;&gt;Open Society Institute, OSI&lt;/span&gt;'') үткәргән мәҙәни мәсьәләләр тураһында яҙыусы журналистарҙың бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (1997).
* «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт саралары хеҙмәткәре». (2001).
* [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы|Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының]] Ҡасаҡтар буйынса Юғары Комиссары аппараты тарафынан ойошторолған «Бергә» Бөтә Рәсәй конкурсы еңеүсеһе (2002).
* «Алтын гонг» ({{Lang-ru|«Золотой Гонг»}}) Бөтә Рәсәй журналистика конкурсы лауреаты (2002).
* «Көс ҡулланыуҙы туҡтатайыҡ» ({{Lang-ru|«Остановим насилие»}}) Беренсе Бөтә Рәсәй милли конкурсы (ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыуға ҡаршы йүнәлтелгән) лауреаты (2003).
* «Медицинала йәш ғалим: ҡаҙаныштар һәм проблемалар» («Молодой ученый в медицине: достижения и проблемы») Беренсе Бөтә Рәсәй киң мәғлүмәт саралары конкурсы еңеүсеһе (2012)&lt;ref&gt;[https://medportal.ru/mednovosti/sobytiya-podvedeny-itogi-i-vserossiyskogo-konkursa-zhurnalistskih-rabot-molodoy-uchyonyy-v-meditsine/ Подведены итоги I Всероссийского Конкурса журналистских работ «Молодой учёный в медицине»]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

{{Тышҡы һытанмалар}}
[[Категория:Мөхәррирҙәр]]
[[Категория:Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡортостан журналистары]]
[[Категория:Фёдоровка районында тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1954 йылда тыуғандар]]
[[Категория:25 ғинуарҙа тыуғандар]]</text>
      <sha1>ikox3qp9tnym3fhjssugj4auuninvok</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>160832</id>
    <revision>
      <id>1147916</id>
      <parentid>1061597</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:54:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16123" xml:space="preserve">{{ФШ|Азаматова}}
[[Файл:Азаматова Бибисара.jpg|thumb|right|290px|]]
{{Ук}}
'''Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы''' ([[21 октябрь]] [[1949 йыл]] — [[20 октябрь]] [[2020 йыл]]) — инженер-технолог, хужалыҡ эшмәкәре, үҙешмәкәр йырсы. Хеҙмәт ветераны (1988). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған аҙыҡ-түлек индустрияһы хеҙмәткәре (1992). 1980—1998 йылдарҙа Баймаҡ һыра ҡайнатыу заводы директоры&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;[https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ «ТАМАШАСЫМ ТЫШҠЫ ҠИӘФӘТЕМ ӨСӨН ТҮГЕЛ, ЭСКЕ ДОНЪЯМ, МОҢОМ ӨСӨН ЯРАТҺЫН…»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200614103309/https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ |date=2020-06-14 }}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова 1949 йылдың 21 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Баймаҡ районы]] [[Бәхтегәрәй (Мерәҫ ауыл Советы, Баймаҡ районы)|Бәхтегәрәй]] (Әпек) ауылында донъяға килгән&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;&lt;/ref&gt;. 8 йәшенә тиклем Бибисара өләсәһендә тәрбиәләнә, ауыл ерендә, башҡа балалар кеүек, ялан аяҡ, әрһеҙ, эшлекле булып үҫә. Ситтә эшләргә мәжбүр булған әсәһе уны үҙ янына ([[Мерәҫ]] ауылына) алғандан һуң Бибисара әсәһенә ярҙамсы ла, дуҫ та булырға тырыша. Ҡабаттан тормош ҡороп, күмәк балалар тәрбиәләгән, ауыр тормош һикәлтәрен оло сабырлыҡ менән үткән әсәһенә ҡарата Бибисара Мостафа ҡыҙы йөрәгендә ғүмер буйы сикһеҙ һөйөү һәм йәлләү тойғоларын һаҡлай.

Ауылдарында башланғыс мәктәп кенә булғанға күрә, бишенсе класты Таулыҡай ауылында уҡырға тура килә, туғандарында йәшәй. Алтынсы кластан алып, үҙ теләге менән, Сибай мәктәп-интернатында белем ала. 12 йәшлек үҫмер ҡыҙ-бала, башҡалар йәйге каникулдарҙа пионерлагерҙарында рәхәтләнеп ял иткәндә, колхозда 25-шәр һыйыр һауа, бесән саба, ат тырмаһында эшләй&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;&lt;/ref&gt;. Нәҫелдән килгән йырлау һәләте күскән Бибисара концерттарҙа ла ҡатнаша, эшкә лә әрһеҙ, аҡыллылығы, еңмешлеге, шуҡлығы менән башҡаларҙан айырылып торған ҡыҙҙы ауыл етәкселәре ҡурсалап, артабанғы уҡыу яғын хәстәрләйҙәр.

Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова үҙенсәлекле тормош юлын үтә. Бер яҡтан ул иң бәләкәй вазифанан директор вазифаһына тиклем үрләгән кеше булһа, шул өлкәлә тәүәккәл, хатта ныҡышмал етәксе булараҡ абруй ҡаҙанһа, икенсе яҡтан ул ғүмере буйы сәнғәтте, йыр-моңдо үҙ итеүсе кеше булараҡ та халыҡ араһында билдәлелек яулай.
    
1967 йылдан 1998 йылға тиклем Баймаҡ һыра ҡайнатыу заводында эшләй: тәүҙә — секретарь-машинистка, 1967 йылдан — ВЛКСМ комитеты секретары, 1970 йылдан — профком рәйесе, 1971 йылдан — партия ойошмаһы секретары, 1980 йылдан — директор.

Ситтән тороп Мәскәүҙәге Бөтә Рәсәй аҙыҡ-түлек институтын тамамлай (1983).

1998 йылдан «Башаҡ» ЯАЙ директоры, ә 1999 йылдан — «Нур» рестораны директоры (икеһе лә Баймаҡ ҡалаһында).

2002 йылдан Өфө ҡалаһында Республика халыҡ ижады үҙәге директоры урынбаҫары, ә 2007 йылдан Башҡорт хореография колледжының китапхана етәксеһе булып эшләне.

Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова 2020 йылдың 20 октябрендә Өфө ҡалаһында вафат булды&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/bash/1509979/ Өфөлә популяр эстрада йырсыһы Бибисара Азаматова вафат. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 20 октябрь 2020 йыл]{{V|20|10|2020}}&lt;/ref&gt;.

== Ижади эшмәкәрлеге ==
Бибисара Азаматованың тормошонда йыр һәр ваҡыт айырыуса мөһим урын алып тора. Баймаҡ районында гастролдәргә килгән артистарҙы үҙенә генә хас ихласлығы, йомартлығы менән ҡаршы алып, уларға хөрмәт күрһәткән саҡтары бик күп була. Ә шулай ҙа йөрәге түрендә, күңелендә ятҡан моң шишмәһе, бала саҡтан ишеткән көй-моңдар тыңғы бирмәй, урғылып сыға, олоғая барған һайын уларҙы кемгәлер еткереү теләге тыуа. 1997—1998 йылдарҙа арҙаҡлы йырсы [[Фәриҙә Ҡудашева]] тәҡдиме менән «Өфө-Ҡазан-Булғар» маршруты буйынса ойошторолған теплоход турында һәүәҫкәр йырсылар концерттарында ҡатнаша башлай, бик күп тапҡыр ошо конкурс-концерттарҙа еңеүсе булып таныла һәм 2010 йылда тәүге тапҡыр теплоход сәхнәһендә үҙе соло концертын бирә. Ә тәүге соло концерты шулай ҙа тыуған Баймаҡ яҡтарында 2006 йылда үтә, уның аккомпаниаторҙары республикала билдәле баянсылар [[Ридик Фәсхетдинов]], Илшат Яхин, [[Хәлит Фәтихов]] һәм уның ике улы Илшат һәм Айнур булыуы үҙе күп нәмә тураһында һөйләй. Барыһы Бибисара Азаматова 5 соло концертын бирә, уларҙың икеһе — Рәил Өмөтбаев менән, өсөһө йәш артистар ҡатнашлығында ойошторола.

Хаҡлы ялға сыҡҡандан һуң Бибисара Мостафа ҡыҙы үҙе яратҡан шөғөлөнә бөтә булмышын, күңелен бирә: ул ныҡлап сәхнәгә баҫа. Уның сығыштары, һәр концерты республикала ғына түгел, милләттәштәре йәшәгән һәр төбәктә көтөп алына, шығырым тулы залдарҙа ҙур уңыш менән үтә&lt;ref&gt;[https://vecherka.su/articles/news/125509/На Южном Урале пройдут гастроли башкирской певицы Бибисары Азаматовой]&lt;/ref&gt;. Сәхнәләге үҙен тотоу манераһы, үҙенсәлекле моңло тауышы йөрәккә үтеп инә, ул ысынында ''халыҡ йырсыһы'' тип таныла. Бибисара Мостафа ҡыҙы репертуарында башлыса халыҡ һәм ретро йырҙары, шулай уҡ заманса эстрада йырҙары урын ала. Уның менән бергә сығыш яһау бәхете тейгән эстрада йырсылары (Рәил Өмөтбаев, [[Урманшин Фәрүәз Фәрғәт улы|Фәрүәз Урманшин]], Альберт Салауатов, Искәндәр Ғәзизов һәм башҡа бик күптәр) уның өҫтөнлөгөн, оҫталығын, тәжрибәһен ихлас ҡабул итеп, унан бик күп нәмәгә өйрәнәләр.

Бибисара Азаматованың йырҙары менән 6 дискыһы сыға, аҙаҡҡыһы — 2020 йылда, унда 73 йыр тупланған.

Бибисара Мостафа ҡыҙы феномены тураһында бөтә республика журналдары («Тамаша» «Шоңҡар», «Башҡортостан ҡыҙы») һәм гәзиттәре («Киске Өфө», «Йәшлек», «Башҡортостан») яҙып сыға, улар араһында иң ҡәҙерлеһе, ҡанат ҡуйыусы, оло ихтирам һәм күңел йылылығы менән яҙылған тәүге «Директор» исемле мәҡәләне билдәле яҙыусы, дәүләт эшмәкәре [[Рамаҙан Өмөтбаев]] яҙа («Башҡортостан» гәзите, 1992 йыл, август).

=== Репертуары ===
{{refbegin|3}}
* Үҙ яғыма ҡайтһам 
* Мәк сәскәһе
* Яңы йыл төнөндә
* Таштура (авт. И. Дилмөхәмәтов)
* Тыуған яҡтарым
* Ашыҡма китергә
* Ел ҡапҡа
* Ҡара ҡаш, зәңгәр күҙ
* Юлғотло (Башҡорт халыҡ йыры)
* Күңелдәр һынмаҫ
* Һыу буйынан әсәй ҡайтып килә
* Әсәй бәлеше (З. Нагаева)
* Илсе Ғайса (Башҡорт халыҡ йыры)
* Көт әле, тиһең 
* Етеле шәм
* Һары япраҡ&lt;br&gt;
* Йәшлегем хистәре
* Һандуғас (башҡорт халыҡ йыры)
* Мин яратам һине
* Гәлсәр бокалдар
* Ауыл көйө (татар халыҡ йыры)
* Хәтеремдә, атай
* Бәллүр яҙмыш
* Ҡыр ҡаҙҙары осто
* Ике килмәй ғүмер
* Сирендәр
* Хәбәр һал елдәргә
* Һинең ҡулдар, әсәй
* Һары күлдәк
* Һөйәлдем һөйәндәргә
* Мин умырзая
* Һағындым ауылымды
* Күңелдәрҙә урын тармы ни?
* Кәкүк
* Рәнйемә, йәнем!
* Һағынам, һаман һине һағынам
* Һөйөү йыры
* Йондоҙ бүләк итәм
* Кеше бәхетенә үрелмәгеҙ
* Йәшәргә лә әле йәшәргә
* Ниңә яна йөрәгем? (татар халыҡ йыры)
* Олоғайған һайын
* Һөйөүем емештәренә 
* Пар күлдәр
* Taғын ҡайттым әсәй һинең янға 
* Һөйгән кешемә
* Йәшлегем хистәре
* Таҡмаҡтар (башҡорт халыҡ йыры)
* Яратам мин һине, тормош!
* Бәхет ҡошо
* Мин ышанам таңдарға
* Яңғыҙ түгелмен дә
* Көт бәғерем
* Йәшәүҙәрҙән булмаҫ туйып{{refend}}

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Башҡортостан Республикаһының аҙыҡ-түлек индустрияһының атҡаҙанған хеҙмәткәре» (1992)
* «Хеҙмәт ветераны» миҙалы (1988)
* «Башҡортостан Республикаһы ҡулланыусылар кооперацияһы отличнигы» (1982)
* Башпотребсоюздың маҡтау грамоталары (1983, 1984, 1992)
* Башҡортостан Республикаһының аҙыҡ-түлек сәнәғәте министерствоһының почет грамотаһы (2002)
* Башҡортостан Республикаһының мәҙәниәт һәм милли политика министрлығы почет грамотаһы (2007, 2019).
* «Йыл йыры — 2015» — лауреат (Рәил Өмөтбаев менән дуэт өсөн)
* «Юлдаш йыры» — 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 хит-парадында еңеүсе (Гран-при)
* «Башҡорт йыры» — 2015 (Р. Төхвәтуллин менән), 2017 хит-парадында еңеүсе (Гран-при)
* Өфө ҡалаһы округы почет грамотаһы — күп йыллыҡ маҡтауға лайыҡлы хеҙмәте өсөн (2017)
* Р. Нуриев исемендәге Башҡорт хореография колледжы почет грамотаһы (2017)
* «Туған тел» татар йәмғиәте дипломы (2015)
* «За ратную доблесть» миҙалы (Б. Громов ҡултамғаһы менән ВООВ буйынса бойороғо, 10 февраль 2019 йыл)
* Республика ҡала-райондарының, сит өлкәләрҙең күп һанлы рәхмәт хаттары һәм грамоталары 
  
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ «ТАМАШАСЫМ ТЫШҠЫ ҠИӘФӘТЕМ ӨСӨН ТҮГЕЛ, ЭСКЕ ДОНЪЯМ, МОҢОМ ӨСӨН ЯРАТҺЫН…»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200614103309/https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ |date=2020-06-14 }}
* [https://vecherka.su/articles/news/125509/На Южном Урале пройдут гастроли башкирской певицы Бибисары Азаматовой]
* [https://vk.com/public126308061 Бибисара Азаматова | Официальная группа]
* [https://www.bashinform.ru/news/813381-v-ufe-po-itogam-slushatelskogo-golosovaniya-obyavili-pobediteley-festivalya-pesnya-goda-2015/В Уфе по итогам слушательского голосования объявили победителей фестиваля «Песня года-2015»]

== Видеояҙмалар ==
# [https://vk.com/id187415315?z=video130782700_456239098%2Fvideos187415315%2Fpl_187415315_-2 «Йондоҙло сәғәт» — Бибисара Азаматова]
# [https://bash.news/tamir/7451_vopros-otvet-portret-bibisara-azamatova «Вопрос + Ответ = Портрет» — Бибисара Азаматова]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
# {{YouTube|pKssyscvHn4|logo=1}} Бибисара Азаматова
# {{YouTube|JwszAm1loaU|logo=1}} Концерт Бибисары Азаматовой и Раиля Уметбаева
# {{YouTube|JCOCPFeYefQ|logo=1}} Бибисара Азаматова. Сборник песен 1
# {{YouTube|TpAfVfPm7fY|logo=1}} Бибисара Азаматова. Сборник песен 2

[[Категория:Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған аҙыҡ-түлек индустрияһы хеҙмәткәре]]</text>
      <sha1>pv1qk0o34ae90ga1uv9y9fvk7yxe43c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147917</id>
      <parentid>1147916</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:54:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16121" xml:space="preserve">{{ФШ|Азаматов}}
[[Файл:Азаматова Бибисара.jpg|thumb|right|290px|]]
{{Ук}}
'''Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы''' ([[21 октябрь]] [[1949 йыл]] — [[20 октябрь]] [[2020 йыл]]) — инженер-технолог, хужалыҡ эшмәкәре, үҙешмәкәр йырсы. Хеҙмәт ветераны (1988). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған аҙыҡ-түлек индустрияһы хеҙмәткәре (1992). 1980—1998 йылдарҙа Баймаҡ һыра ҡайнатыу заводы директоры&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;[https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ «ТАМАШАСЫМ ТЫШҠЫ ҠИӘФӘТЕМ ӨСӨН ТҮГЕЛ, ЭСКЕ ДОНЪЯМ, МОҢОМ ӨСӨН ЯРАТҺЫН…»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200614103309/https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ |date=2020-06-14 }}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова 1949 йылдың 21 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Баймаҡ районы]] [[Бәхтегәрәй (Мерәҫ ауыл Советы, Баймаҡ районы)|Бәхтегәрәй]] (Әпек) ауылында донъяға килгән&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;&lt;/ref&gt;. 8 йәшенә тиклем Бибисара өләсәһендә тәрбиәләнә, ауыл ерендә, башҡа балалар кеүек, ялан аяҡ, әрһеҙ, эшлекле булып үҫә. Ситтә эшләргә мәжбүр булған әсәһе уны үҙ янына ([[Мерәҫ]] ауылына) алғандан һуң Бибисара әсәһенә ярҙамсы ла, дуҫ та булырға тырыша. Ҡабаттан тормош ҡороп, күмәк балалар тәрбиәләгән, ауыр тормош һикәлтәрен оло сабырлыҡ менән үткән әсәһенә ҡарата Бибисара Мостафа ҡыҙы йөрәгендә ғүмер буйы сикһеҙ һөйөү һәм йәлләү тойғоларын һаҡлай.

Ауылдарында башланғыс мәктәп кенә булғанға күрә, бишенсе класты Таулыҡай ауылында уҡырға тура килә, туғандарында йәшәй. Алтынсы кластан алып, үҙ теләге менән, Сибай мәктәп-интернатында белем ала. 12 йәшлек үҫмер ҡыҙ-бала, башҡалар йәйге каникулдарҙа пионерлагерҙарында рәхәтләнеп ял иткәндә, колхозда 25-шәр һыйыр һауа, бесән саба, ат тырмаһында эшләй&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;&lt;/ref&gt;. Нәҫелдән килгән йырлау һәләте күскән Бибисара концерттарҙа ла ҡатнаша, эшкә лә әрһеҙ, аҡыллылығы, еңмешлеге, шуҡлығы менән башҡаларҙан айырылып торған ҡыҙҙы ауыл етәкселәре ҡурсалап, артабанғы уҡыу яғын хәстәрләйҙәр.

Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова үҙенсәлекле тормош юлын үтә. Бер яҡтан ул иң бәләкәй вазифанан директор вазифаһына тиклем үрләгән кеше булһа, шул өлкәлә тәүәккәл, хатта ныҡышмал етәксе булараҡ абруй ҡаҙанһа, икенсе яҡтан ул ғүмере буйы сәнғәтте, йыр-моңдо үҙ итеүсе кеше булараҡ та халыҡ араһында билдәлелек яулай.
    
1967 йылдан 1998 йылға тиклем Баймаҡ һыра ҡайнатыу заводында эшләй: тәүҙә — секретарь-машинистка, 1967 йылдан — ВЛКСМ комитеты секретары, 1970 йылдан — профком рәйесе, 1971 йылдан — партия ойошмаһы секретары, 1980 йылдан — директор.

Ситтән тороп Мәскәүҙәге Бөтә Рәсәй аҙыҡ-түлек институтын тамамлай (1983).

1998 йылдан «Башаҡ» ЯАЙ директоры, ә 1999 йылдан — «Нур» рестораны директоры (икеһе лә Баймаҡ ҡалаһында).

2002 йылдан Өфө ҡалаһында Республика халыҡ ижады үҙәге директоры урынбаҫары, ә 2007 йылдан Башҡорт хореография колледжының китапхана етәксеһе булып эшләне.

Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова 2020 йылдың 20 октябрендә Өфө ҡалаһында вафат булды&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/bash/1509979/ Өфөлә популяр эстрада йырсыһы Бибисара Азаматова вафат. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 20 октябрь 2020 йыл]{{V|20|10|2020}}&lt;/ref&gt;.

== Ижади эшмәкәрлеге ==
Бибисара Азаматованың тормошонда йыр һәр ваҡыт айырыуса мөһим урын алып тора. Баймаҡ районында гастролдәргә килгән артистарҙы үҙенә генә хас ихласлығы, йомартлығы менән ҡаршы алып, уларға хөрмәт күрһәткән саҡтары бик күп була. Ә шулай ҙа йөрәге түрендә, күңелендә ятҡан моң шишмәһе, бала саҡтан ишеткән көй-моңдар тыңғы бирмәй, урғылып сыға, олоғая барған һайын уларҙы кемгәлер еткереү теләге тыуа. 1997—1998 йылдарҙа арҙаҡлы йырсы [[Фәриҙә Ҡудашева]] тәҡдиме менән «Өфө-Ҡазан-Булғар» маршруты буйынса ойошторолған теплоход турында һәүәҫкәр йырсылар концерттарында ҡатнаша башлай, бик күп тапҡыр ошо конкурс-концерттарҙа еңеүсе булып таныла һәм 2010 йылда тәүге тапҡыр теплоход сәхнәһендә үҙе соло концертын бирә. Ә тәүге соло концерты шулай ҙа тыуған Баймаҡ яҡтарында 2006 йылда үтә, уның аккомпаниаторҙары республикала билдәле баянсылар [[Ридик Фәсхетдинов]], Илшат Яхин, [[Хәлит Фәтихов]] һәм уның ике улы Илшат һәм Айнур булыуы үҙе күп нәмә тураһында һөйләй. Барыһы Бибисара Азаматова 5 соло концертын бирә, уларҙың икеһе — Рәил Өмөтбаев менән, өсөһө йәш артистар ҡатнашлығында ойошторола.

Хаҡлы ялға сыҡҡандан һуң Бибисара Мостафа ҡыҙы үҙе яратҡан шөғөлөнә бөтә булмышын, күңелен бирә: ул ныҡлап сәхнәгә баҫа. Уның сығыштары, һәр концерты республикала ғына түгел, милләттәштәре йәшәгән һәр төбәктә көтөп алына, шығырым тулы залдарҙа ҙур уңыш менән үтә&lt;ref&gt;[https://vecherka.su/articles/news/125509/На Южном Урале пройдут гастроли башкирской певицы Бибисары Азаматовой]&lt;/ref&gt;. Сәхнәләге үҙен тотоу манераһы, үҙенсәлекле моңло тауышы йөрәккә үтеп инә, ул ысынында ''халыҡ йырсыһы'' тип таныла. Бибисара Мостафа ҡыҙы репертуарында башлыса халыҡ һәм ретро йырҙары, шулай уҡ заманса эстрада йырҙары урын ала. Уның менән бергә сығыш яһау бәхете тейгән эстрада йырсылары (Рәил Өмөтбаев, [[Урманшин Фәрүәз Фәрғәт улы|Фәрүәз Урманшин]], Альберт Салауатов, Искәндәр Ғәзизов һәм башҡа бик күптәр) уның өҫтөнлөгөн, оҫталығын, тәжрибәһен ихлас ҡабул итеп, унан бик күп нәмәгә өйрәнәләр.

Бибисара Азаматованың йырҙары менән 6 дискыһы сыға, аҙаҡҡыһы — 2020 йылда, унда 73 йыр тупланған.

Бибисара Мостафа ҡыҙы феномены тураһында бөтә республика журналдары («Тамаша» «Шоңҡар», «Башҡортостан ҡыҙы») һәм гәзиттәре («Киске Өфө», «Йәшлек», «Башҡортостан») яҙып сыға, улар араһында иң ҡәҙерлеһе, ҡанат ҡуйыусы, оло ихтирам һәм күңел йылылығы менән яҙылған тәүге «Директор» исемле мәҡәләне билдәле яҙыусы, дәүләт эшмәкәре [[Рамаҙан Өмөтбаев]] яҙа («Башҡортостан» гәзите, 1992 йыл, август).

=== Репертуары ===
{{refbegin|3}}
* Үҙ яғыма ҡайтһам 
* Мәк сәскәһе
* Яңы йыл төнөндә
* Таштура (авт. И. Дилмөхәмәтов)
* Тыуған яҡтарым
* Ашыҡма китергә
* Ел ҡапҡа
* Ҡара ҡаш, зәңгәр күҙ
* Юлғотло (Башҡорт халыҡ йыры)
* Күңелдәр һынмаҫ
* Һыу буйынан әсәй ҡайтып килә
* Әсәй бәлеше (З. Нагаева)
* Илсе Ғайса (Башҡорт халыҡ йыры)
* Көт әле, тиһең 
* Етеле шәм
* Һары япраҡ&lt;br&gt;
* Йәшлегем хистәре
* Һандуғас (башҡорт халыҡ йыры)
* Мин яратам һине
* Гәлсәр бокалдар
* Ауыл көйө (татар халыҡ йыры)
* Хәтеремдә, атай
* Бәллүр яҙмыш
* Ҡыр ҡаҙҙары осто
* Ике килмәй ғүмер
* Сирендәр
* Хәбәр һал елдәргә
* Һинең ҡулдар, әсәй
* Һары күлдәк
* Һөйәлдем һөйәндәргә
* Мин умырзая
* Һағындым ауылымды
* Күңелдәрҙә урын тармы ни?
* Кәкүк
* Рәнйемә, йәнем!
* Һағынам, һаман һине һағынам
* Һөйөү йыры
* Йондоҙ бүләк итәм
* Кеше бәхетенә үрелмәгеҙ
* Йәшәргә лә әле йәшәргә
* Ниңә яна йөрәгем? (татар халыҡ йыры)
* Олоғайған һайын
* Һөйөүем емештәренә 
* Пар күлдәр
* Taғын ҡайттым әсәй һинең янға 
* Һөйгән кешемә
* Йәшлегем хистәре
* Таҡмаҡтар (башҡорт халыҡ йыры)
* Яратам мин һине, тормош!
* Бәхет ҡошо
* Мин ышанам таңдарға
* Яңғыҙ түгелмен дә
* Көт бәғерем
* Йәшәүҙәрҙән булмаҫ туйып{{refend}}

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Башҡортостан Республикаһының аҙыҡ-түлек индустрияһының атҡаҙанған хеҙмәткәре» (1992)
* «Хеҙмәт ветераны» миҙалы (1988)
* «Башҡортостан Республикаһы ҡулланыусылар кооперацияһы отличнигы» (1982)
* Башпотребсоюздың маҡтау грамоталары (1983, 1984, 1992)
* Башҡортостан Республикаһының аҙыҡ-түлек сәнәғәте министерствоһының почет грамотаһы (2002)
* Башҡортостан Республикаһының мәҙәниәт һәм милли политика министрлығы почет грамотаһы (2007, 2019).
* «Йыл йыры — 2015» — лауреат (Рәил Өмөтбаев менән дуэт өсөн)
* «Юлдаш йыры» — 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 хит-парадында еңеүсе (Гран-при)
* «Башҡорт йыры» — 2015 (Р. Төхвәтуллин менән), 2017 хит-парадында еңеүсе (Гран-при)
* Өфө ҡалаһы округы почет грамотаһы — күп йыллыҡ маҡтауға лайыҡлы хеҙмәте өсөн (2017)
* Р. Нуриев исемендәге Башҡорт хореография колледжы почет грамотаһы (2017)
* «Туған тел» татар йәмғиәте дипломы (2015)
* «За ратную доблесть» миҙалы (Б. Громов ҡултамғаһы менән ВООВ буйынса бойороғо, 10 февраль 2019 йыл)
* Республика ҡала-райондарының, сит өлкәләрҙең күп һанлы рәхмәт хаттары һәм грамоталары 
  
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ «ТАМАШАСЫМ ТЫШҠЫ ҠИӘФӘТЕМ ӨСӨН ТҮГЕЛ, ЭСКЕ ДОНЪЯМ, МОҢОМ ӨСӨН ЯРАТҺЫН…»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200614103309/https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ |date=2020-06-14 }}
* [https://vecherka.su/articles/news/125509/На Южном Урале пройдут гастроли башкирской певицы Бибисары Азаматовой]
* [https://vk.com/public126308061 Бибисара Азаматова | Официальная группа]
* [https://www.bashinform.ru/news/813381-v-ufe-po-itogam-slushatelskogo-golosovaniya-obyavili-pobediteley-festivalya-pesnya-goda-2015/В Уфе по итогам слушательского голосования объявили победителей фестиваля «Песня года-2015»]

== Видеояҙмалар ==
# [https://vk.com/id187415315?z=video130782700_456239098%2Fvideos187415315%2Fpl_187415315_-2 «Йондоҙло сәғәт» — Бибисара Азаматова]
# [https://bash.news/tamir/7451_vopros-otvet-portret-bibisara-azamatova «Вопрос + Ответ = Портрет» — Бибисара Азаматова]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
# {{YouTube|pKssyscvHn4|logo=1}} Бибисара Азаматова
# {{YouTube|JwszAm1loaU|logo=1}} Концерт Бибисары Азаматовой и Раиля Уметбаева
# {{YouTube|JCOCPFeYefQ|logo=1}} Бибисара Азаматова. Сборник песен 1
# {{YouTube|TpAfVfPm7fY|logo=1}} Бибисара Азаматова. Сборник песен 2

[[Категория:Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған аҙыҡ-түлек индустрияһы хеҙмәткәре]]</text>
      <sha1>kxreiudo1fx1v0rdhqveh4vmwg15yct</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147923</id>
      <parentid>1147917</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:10:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16123" xml:space="preserve">{{ФШ|Азаматова}}
[[Файл:Азаматова Бибисара.jpg|thumb|right|290px|]]
{{Ук}}
'''Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы''' ([[21 октябрь]] [[1949 йыл]] — [[20 октябрь]] [[2020 йыл]]) — инженер-технолог, хужалыҡ эшмәкәре, үҙешмәкәр йырсы. Хеҙмәт ветераны (1988). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған аҙыҡ-түлек индустрияһы хеҙмәткәре (1992). 1980—1998 йылдарҙа Баймаҡ һыра ҡайнатыу заводы директоры&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;[https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ «ТАМАШАСЫМ ТЫШҠЫ ҠИӘФӘТЕМ ӨСӨН ТҮГЕЛ, ЭСКЕ ДОНЪЯМ, МОҢОМ ӨСӨН ЯРАТҺЫН…»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200614103309/https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ |date=2020-06-14 }}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова 1949 йылдың 21 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Баймаҡ районы]] [[Бәхтегәрәй (Мерәҫ ауыл Советы, Баймаҡ районы)|Бәхтегәрәй]] (Әпек) ауылында донъяға килгән&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;&lt;/ref&gt;. 8 йәшенә тиклем Бибисара өләсәһендә тәрбиәләнә, ауыл ерендә, башҡа балалар кеүек, ялан аяҡ, әрһеҙ, эшлекле булып үҫә. Ситтә эшләргә мәжбүр булған әсәһе уны үҙ янына ([[Мерәҫ]] ауылына) алғандан һуң Бибисара әсәһенә ярҙамсы ла, дуҫ та булырға тырыша. Ҡабаттан тормош ҡороп, күмәк балалар тәрбиәләгән, ауыр тормош һикәлтәрен оло сабырлыҡ менән үткән әсәһенә ҡарата Бибисара Мостафа ҡыҙы йөрәгендә ғүмер буйы сикһеҙ һөйөү һәм йәлләү тойғоларын һаҡлай.

Ауылдарында башланғыс мәктәп кенә булғанға күрә, бишенсе класты Таулыҡай ауылында уҡырға тура килә, туғандарында йәшәй. Алтынсы кластан алып, үҙ теләге менән, Сибай мәктәп-интернатында белем ала. 12 йәшлек үҫмер ҡыҙ-бала, башҡалар йәйге каникулдарҙа пионерлагерҙарында рәхәтләнеп ял иткәндә, колхозда 25-шәр һыйыр һауа, бесән саба, ат тырмаһында эшләй&lt;ref name=&quot;Шоңҡар журналы&quot;&gt;&lt;/ref&gt;. Нәҫелдән килгән йырлау һәләте күскән Бибисара концерттарҙа ла ҡатнаша, эшкә лә әрһеҙ, аҡыллылығы, еңмешлеге, шуҡлығы менән башҡаларҙан айырылып торған ҡыҙҙы ауыл етәкселәре ҡурсалап, артабанғы уҡыу яғын хәстәрләйҙәр.

Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова үҙенсәлекле тормош юлын үтә. Бер яҡтан ул иң бәләкәй вазифанан директор вазифаһына тиклем үрләгән кеше булһа, шул өлкәлә тәүәккәл, хатта ныҡышмал етәксе булараҡ абруй ҡаҙанһа, икенсе яҡтан ул ғүмере буйы сәнғәтте, йыр-моңдо үҙ итеүсе кеше булараҡ та халыҡ араһында билдәлелек яулай.
    
1967 йылдан 1998 йылға тиклем Баймаҡ һыра ҡайнатыу заводында эшләй: тәүҙә — секретарь-машинистка, 1967 йылдан — ВЛКСМ комитеты секретары, 1970 йылдан — профком рәйесе, 1971 йылдан — партия ойошмаһы секретары, 1980 йылдан — директор.

Ситтән тороп Мәскәүҙәге Бөтә Рәсәй аҙыҡ-түлек институтын тамамлай (1983).

1998 йылдан «Башаҡ» ЯАЙ директоры, ә 1999 йылдан — «Нур» рестораны директоры (икеһе лә Баймаҡ ҡалаһында).

2002 йылдан Өфө ҡалаһында Республика халыҡ ижады үҙәге директоры урынбаҫары, ә 2007 йылдан Башҡорт хореография колледжының китапхана етәксеһе булып эшләне.

Бибисара Мостафа ҡыҙы Азаматова 2020 йылдың 20 октябрендә Өфө ҡалаһында вафат булды&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/bash/1509979/ Өфөлә популяр эстрада йырсыһы Бибисара Азаматова вафат. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 20 октябрь 2020 йыл]{{V|20|10|2020}}&lt;/ref&gt;.

== Ижади эшмәкәрлеге ==
Бибисара Азаматованың тормошонда йыр һәр ваҡыт айырыуса мөһим урын алып тора. Баймаҡ районында гастролдәргә килгән артистарҙы үҙенә генә хас ихласлығы, йомартлығы менән ҡаршы алып, уларға хөрмәт күрһәткән саҡтары бик күп була. Ә шулай ҙа йөрәге түрендә, күңелендә ятҡан моң шишмәһе, бала саҡтан ишеткән көй-моңдар тыңғы бирмәй, урғылып сыға, олоғая барған һайын уларҙы кемгәлер еткереү теләге тыуа. 1997—1998 йылдарҙа арҙаҡлы йырсы [[Фәриҙә Ҡудашева]] тәҡдиме менән «Өфө-Ҡазан-Булғар» маршруты буйынса ойошторолған теплоход турында һәүәҫкәр йырсылар концерттарында ҡатнаша башлай, бик күп тапҡыр ошо конкурс-концерттарҙа еңеүсе булып таныла һәм 2010 йылда тәүге тапҡыр теплоход сәхнәһендә үҙе соло концертын бирә. Ә тәүге соло концерты шулай ҙа тыуған Баймаҡ яҡтарында 2006 йылда үтә, уның аккомпаниаторҙары республикала билдәле баянсылар [[Ридик Фәсхетдинов]], Илшат Яхин, [[Хәлит Фәтихов]] һәм уның ике улы Илшат һәм Айнур булыуы үҙе күп нәмә тураһында һөйләй. Барыһы Бибисара Азаматова 5 соло концертын бирә, уларҙың икеһе — Рәил Өмөтбаев менән, өсөһө йәш артистар ҡатнашлығында ойошторола.

Хаҡлы ялға сыҡҡандан һуң Бибисара Мостафа ҡыҙы үҙе яратҡан шөғөлөнә бөтә булмышын, күңелен бирә: ул ныҡлап сәхнәгә баҫа. Уның сығыштары, һәр концерты республикала ғына түгел, милләттәштәре йәшәгән һәр төбәктә көтөп алына, шығырым тулы залдарҙа ҙур уңыш менән үтә&lt;ref&gt;[https://vecherka.su/articles/news/125509/На Южном Урале пройдут гастроли башкирской певицы Бибисары Азаматовой]&lt;/ref&gt;. Сәхнәләге үҙен тотоу манераһы, үҙенсәлекле моңло тауышы йөрәккә үтеп инә, ул ысынында ''халыҡ йырсыһы'' тип таныла. Бибисара Мостафа ҡыҙы репертуарында башлыса халыҡ һәм ретро йырҙары, шулай уҡ заманса эстрада йырҙары урын ала. Уның менән бергә сығыш яһау бәхете тейгән эстрада йырсылары (Рәил Өмөтбаев, [[Урманшин Фәрүәз Фәрғәт улы|Фәрүәз Урманшин]], Альберт Салауатов, Искәндәр Ғәзизов һәм башҡа бик күптәр) уның өҫтөнлөгөн, оҫталығын, тәжрибәһен ихлас ҡабул итеп, унан бик күп нәмәгә өйрәнәләр.

Бибисара Азаматованың йырҙары менән 6 дискыһы сыға, аҙаҡҡыһы — 2020 йылда, унда 73 йыр тупланған.

Бибисара Мостафа ҡыҙы феномены тураһында бөтә республика журналдары («Тамаша» «Шоңҡар», «Башҡортостан ҡыҙы») һәм гәзиттәре («Киске Өфө», «Йәшлек», «Башҡортостан») яҙып сыға, улар араһында иң ҡәҙерлеһе, ҡанат ҡуйыусы, оло ихтирам һәм күңел йылылығы менән яҙылған тәүге «Директор» исемле мәҡәләне билдәле яҙыусы, дәүләт эшмәкәре [[Рамаҙан Өмөтбаев]] яҙа («Башҡортостан» гәзите, 1992 йыл, август).

=== Репертуары ===
{{refbegin|3}}
* Үҙ яғыма ҡайтһам 
* Мәк сәскәһе
* Яңы йыл төнөндә
* Таштура (авт. И. Дилмөхәмәтов)
* Тыуған яҡтарым
* Ашыҡма китергә
* Ел ҡапҡа
* Ҡара ҡаш, зәңгәр күҙ
* Юлғотло (Башҡорт халыҡ йыры)
* Күңелдәр һынмаҫ
* Һыу буйынан әсәй ҡайтып килә
* Әсәй бәлеше (З. Нагаева)
* Илсе Ғайса (Башҡорт халыҡ йыры)
* Көт әле, тиһең 
* Етеле шәм
* Һары япраҡ&lt;br&gt;
* Йәшлегем хистәре
* Һандуғас (башҡорт халыҡ йыры)
* Мин яратам һине
* Гәлсәр бокалдар
* Ауыл көйө (татар халыҡ йыры)
* Хәтеремдә, атай
* Бәллүр яҙмыш
* Ҡыр ҡаҙҙары осто
* Ике килмәй ғүмер
* Сирендәр
* Хәбәр һал елдәргә
* Һинең ҡулдар, әсәй
* Һары күлдәк
* Һөйәлдем һөйәндәргә
* Мин умырзая
* Һағындым ауылымды
* Күңелдәрҙә урын тармы ни?
* Кәкүк
* Рәнйемә, йәнем!
* Һағынам, һаман һине һағынам
* Һөйөү йыры
* Йондоҙ бүләк итәм
* Кеше бәхетенә үрелмәгеҙ
* Йәшәргә лә әле йәшәргә
* Ниңә яна йөрәгем? (татар халыҡ йыры)
* Олоғайған һайын
* Һөйөүем емештәренә 
* Пар күлдәр
* Taғын ҡайттым әсәй һинең янға 
* Һөйгән кешемә
* Йәшлегем хистәре
* Таҡмаҡтар (башҡорт халыҡ йыры)
* Яратам мин һине, тормош!
* Бәхет ҡошо
* Мин ышанам таңдарға
* Яңғыҙ түгелмен дә
* Көт бәғерем
* Йәшәүҙәрҙән булмаҫ туйып{{refend}}

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Башҡортостан Республикаһының аҙыҡ-түлек индустрияһының атҡаҙанған хеҙмәткәре» (1992)
* «Хеҙмәт ветераны» миҙалы (1988)
* «Башҡортостан Республикаһы ҡулланыусылар кооперацияһы отличнигы» (1982)
* Башпотребсоюздың маҡтау грамоталары (1983, 1984, 1992)
* Башҡортостан Республикаһының аҙыҡ-түлек сәнәғәте министерствоһының почет грамотаһы (2002)
* Башҡортостан Республикаһының мәҙәниәт һәм милли политика министрлығы почет грамотаһы (2007, 2019).
* «Йыл йыры — 2015» — лауреат (Рәил Өмөтбаев менән дуэт өсөн)
* «Юлдаш йыры» — 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 хит-парадында еңеүсе (Гран-при)
* «Башҡорт йыры» — 2015 (Р. Төхвәтуллин менән), 2017 хит-парадында еңеүсе (Гран-при)
* Өфө ҡалаһы округы почет грамотаһы — күп йыллыҡ маҡтауға лайыҡлы хеҙмәте өсөн (2017)
* Р. Нуриев исемендәге Башҡорт хореография колледжы почет грамотаһы (2017)
* «Туған тел» татар йәмғиәте дипломы (2015)
* «За ратную доблесть» миҙалы (Б. Громов ҡултамғаһы менән ВООВ буйынса бойороғо, 10 февраль 2019 йыл)
* Республика ҡала-райондарының, сит өлкәләрҙең күп һанлы рәхмәт хаттары һәм грамоталары 
  
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ «ТАМАШАСЫМ ТЫШҠЫ ҠИӘФӘТЕМ ӨСӨН ТҮГЕЛ, ЭСКЕ ДОНЪЯМ, МОҢОМ ӨСӨН ЯРАТҺЫН…»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200614103309/https://shonkar.rbsmi.ru/articles/common_material/%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BC/ |date=2020-06-14 }}
* [https://vecherka.su/articles/news/125509/На Южном Урале пройдут гастроли башкирской певицы Бибисары Азаматовой]
* [https://vk.com/public126308061 Бибисара Азаматова | Официальная группа]
* [https://www.bashinform.ru/news/813381-v-ufe-po-itogam-slushatelskogo-golosovaniya-obyavili-pobediteley-festivalya-pesnya-goda-2015/В Уфе по итогам слушательского голосования объявили победителей фестиваля «Песня года-2015»]

== Видеояҙмалар ==
# [https://vk.com/id187415315?z=video130782700_456239098%2Fvideos187415315%2Fpl_187415315_-2 «Йондоҙло сәғәт» — Бибисара Азаматова]
# [https://bash.news/tamir/7451_vopros-otvet-portret-bibisara-azamatova «Вопрос + Ответ = Портрет» — Бибисара Азаматова]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
# {{YouTube|pKssyscvHn4|logo=1}} Бибисара Азаматова
# {{YouTube|JwszAm1loaU|logo=1}} Концерт Бибисары Азаматовой и Раиля Уметбаева
# {{YouTube|JCOCPFeYefQ|logo=1}} Бибисара Азаматова. Сборник песен 1
# {{YouTube|TpAfVfPm7fY|logo=1}} Бибисара Азаматова. Сборник песен 2

[[Категория:Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған аҙыҡ-түлек индустрияһы хеҙмәткәре]]</text>
      <sha1>pv1qk0o34ae90ga1uv9y9fvk7yxe43c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилманов Фәрит Фәррәх улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162841</id>
    <revision>
      <id>1147830</id>
      <parentid>1060078</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:33:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6736" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилманов}}
{{Ук}}
'''Ғилманов Фәрит Фәррәх улы''' ([[8 февраль]] [[1976 йыл|1976]]) — дәүләт хеҙмәткәре. 2011 йылдың апреленән Салауат ҡалаһы хакимиәте башлығы&lt;ref&gt;Администрация городского округа город Салават | Официальный сайт &quot; Состоялось внеочередное заседание Совета городского округа {{Wayback|url=http://salavat.ru/2011/03/18/sostoyalos-vneocherednoe-zasedanie-soveta-gorodskogo-okruga/|date=20131012135310}}&lt;/ref&gt; (2011 йылдың 18 мартынан—Салауат ҡалаһы хакимиәте башлығын ваҡытлыса башҡарыусы). 2011 йылдан [[Берҙәм Рәсәй]] партияһы ағзаһы.

Ҡаланың элекке башлығы Радик Бурхаметов, вазифаһынан үҙ теләге буйынса китә. Ваҡытлыса ҡала мэры Рөстәм Мортазинға енәйәт эше ҡуҙғатыла («вазифа вәкәләттәрен артыҡ файҙаланыу»)&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/news/325945/ Руководители Салаватской администрации подозреваются в коррупции — башинформ.рф — Новости новой Башкирии]&lt;/ref&gt;.

== Адресы ==
Инд. 453261, Салауат ҡалаһы, администрация бинаһы, ЛҠаланың элекке енин урамы, 2&lt;ref&gt;[http://salavat.ru/organy-vlasti/administraciya/ Администрация городского округа город Салават | Официальный сайт &quot; Администрация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110402081627/http://salavat.ru/organy-vlasti/administraciya/ |date=2011-04-02 }}&lt;/ref&gt;

== Белеме ==
[[1998 йыл]]да Рәсәй Эске эштәр министрлығының Санкт-Петербург янғын хәүефһеҙлеге институтын тамамлай. [[2008 йыл]]да Рәсәй Эске эштәр министрлығының Санкт-Петербург янғын һүндереү хеҙмәте университетының адъюнктураһын тамамлай. Педагогия фәндәре кандидаты.

«Педагогические условия развития профессиональной компетентности сотрудников Государственной противопожарной службы МЧС России» темаһына диссертация яҡлай. Яҡлау урыны: Рәсәй ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығының Санкт-Петербург университеты .

== Хеҙмәт эшмәкәрлеге ==
[[1998 йыл]]дан БР Эске эштәр министрлығының ПЧ-53 ОГПС-2 начальнигы урынбаҫары вазифаһында. [[2000 йыл]]дан Ғилманов — БР Эске эштәр министрлығының ПЧ-36 ОГПС-2 начальнигы (2002 йылдан алып — БР Эске эштәр министрлығы). [[2005 йыл]]дан [[2011 йыл]]дың мартына тиклем Салауат ҡалаһында Рәсәй Эске эштәр министрлығының УГПН ГУ дәүләт янғын һүндереү инспекцияһы бүлеге начальнигы. Рәсәй Эске эштәр министрлығының подполковнигы.
 

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән, ҡыҙ һәм ул тәрбиәләй.

== Наградалары ==
[[Файл:Dshavaleev.jpg|справа|мини|250x250пкс|Ғилманов Ф. Ф. (һулда ситтә) Мәҙәниәт һәм ял паркын асыу тантанаһында, Салауат, 6 июнь 2012 йыл]]
Ф. Ф.Ғилманов Рәсәй ғәҙәттән тыш хәлдәр Министрлығы миҙалдары менән бүләкләнгән, «Иң яҡшы янғын һүндереү һаҡлау хеҙмәткәре» тамғаһына эйә&lt;ref&gt;[http://firebadge.ucoz.ru/publ/luchshij_rabotnik_pozharnoj_okhrany_mchs/nagrudnyj_znak_mchs_rossii_quot_luchshij_rabotnik_pozharnoj_okhrany_quot/4-1-0-4 Нагрудный знак МЧС России «Лучший работник пожарной охраны» — ЛУЧШИЙ РАБОТНИК ПОЖАРНОЙ ОХРАНЫ (МЧС) — Знаки пожарной охраны — Пожарные знаки]&lt;/ref&gt;.

== Хакимиәте башлығы вазифаһында эшмәкәрлеге ==
* Урындағы үҙидара системаһын камиллаштырыу
* Ҡаланы төҙөкләндереү мәсьәләләре буйынса даими күсмә кәңәшмәләр үткәреү&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&amp;v=pjxSKrHDk44 Viezdn sovesh 15 05 — YouTube]&lt;/ref&gt;.

== Әҙәбиәт ==
Ғилманов Фәрит Фәррәх улы. «Педагогические условия развития профессиональной компетентности сотрудников Государственной противопожарной службы МЧС России», диссертация кандидата педагогических наук : 13.00.08 / Гильманов Фарит Фаррахович; — Санкт-Петербург, 2008.- 156 с.: ил. РГБ ОД, 61 09-13/325

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* https://www.youtube.com/watch?v=G2w4RwdCMkE
* [https://www.youtube.com/watch?v=XNyy5l1dUMg Первое выступление Главы администрации перед народом в 2011 году]
[[Категория:Салауат ҡалаһы башлыҡтары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Ишембай районында тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1976 йылда тыуғандар]]
[[Категория:8 февралдә тыуғандар]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]
[[Категория:Санкт-Петербург юғары уҡыу йорттарын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>i5l1q1uk46s948u6mo440m7ts33tg3p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147831</id>
      <parentid>1147830</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:33:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>/* Адресы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6239" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилманов}}
{{Ук}}
'''Ғилманов Фәрит Фәррәх улы''' ([[8 февраль]] [[1976 йыл|1976]]) — дәүләт хеҙмәткәре. 2011 йылдың апреленән Салауат ҡалаһы хакимиәте башлығы&lt;ref&gt;Администрация городского округа город Салават | Официальный сайт &quot; Состоялось внеочередное заседание Совета городского округа {{Wayback|url=http://salavat.ru/2011/03/18/sostoyalos-vneocherednoe-zasedanie-soveta-gorodskogo-okruga/|date=20131012135310}}&lt;/ref&gt; (2011 йылдың 18 мартынан—Салауат ҡалаһы хакимиәте башлығын ваҡытлыса башҡарыусы). 2011 йылдан [[Берҙәм Рәсәй]] партияһы ағзаһы.

Ҡаланың элекке башлығы Радик Бурхаметов, вазифаһынан үҙ теләге буйынса китә. Ваҡытлыса ҡала мэры Рөстәм Мортазинға енәйәт эше ҡуҙғатыла («вазифа вәкәләттәрен артыҡ файҙаланыу»)&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/news/325945/ Руководители Салаватской администрации подозреваются в коррупции — башинформ.рф — Новости новой Башкирии]&lt;/ref&gt;.

== Белеме ==
[[1998 йыл]]да Рәсәй Эске эштәр министрлығының Санкт-Петербург янғын хәүефһеҙлеге институтын тамамлай. [[2008 йыл]]да Рәсәй Эске эштәр министрлығының Санкт-Петербург янғын һүндереү хеҙмәте университетының адъюнктураһын тамамлай. Педагогия фәндәре кандидаты.

«Педагогические условия развития профессиональной компетентности сотрудников Государственной противопожарной службы МЧС России» темаһына диссертация яҡлай. Яҡлау урыны: Рәсәй ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығының Санкт-Петербург университеты .

== Хеҙмәт эшмәкәрлеге ==
[[1998 йыл]]дан БР Эске эштәр министрлығының ПЧ-53 ОГПС-2 начальнигы урынбаҫары вазифаһында. [[2000 йыл]]дан Ғилманов — БР Эске эштәр министрлығының ПЧ-36 ОГПС-2 начальнигы (2002 йылдан алып — БР Эске эштәр министрлығы). [[2005 йыл]]дан [[2011 йыл]]дың мартына тиклем Салауат ҡалаһында Рәсәй Эске эштәр министрлығының УГПН ГУ дәүләт янғын һүндереү инспекцияһы бүлеге начальнигы. Рәсәй Эске эштәр министрлығының подполковнигы.
 

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән, ҡыҙ һәм ул тәрбиәләй.

== Наградалары ==
[[Файл:Dshavaleev.jpg|справа|мини|250x250пкс|Ғилманов Ф. Ф. (һулда ситтә) Мәҙәниәт һәм ял паркын асыу тантанаһында, Салауат, 6 июнь 2012 йыл]]
Ф. Ф.Ғилманов Рәсәй ғәҙәттән тыш хәлдәр Министрлығы миҙалдары менән бүләкләнгән, «Иң яҡшы янғын һүндереү һаҡлау хеҙмәткәре» тамғаһына эйә&lt;ref&gt;[http://firebadge.ucoz.ru/publ/luchshij_rabotnik_pozharnoj_okhrany_mchs/nagrudnyj_znak_mchs_rossii_quot_luchshij_rabotnik_pozharnoj_okhrany_quot/4-1-0-4 Нагрудный знак МЧС России «Лучший работник пожарной охраны» — ЛУЧШИЙ РАБОТНИК ПОЖАРНОЙ ОХРАНЫ (МЧС) — Знаки пожарной охраны — Пожарные знаки]&lt;/ref&gt;.

== Хакимиәте башлығы вазифаһында эшмәкәрлеге ==
* Урындағы үҙидара системаһын камиллаштырыу
* Ҡаланы төҙөкләндереү мәсьәләләре буйынса даими күсмә кәңәшмәләр үткәреү&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&amp;v=pjxSKrHDk44 Viezdn sovesh 15 05 — YouTube]&lt;/ref&gt;.

== Әҙәбиәт ==
Ғилманов Фәрит Фәррәх улы. «Педагогические условия развития профессиональной компетентности сотрудников Государственной противопожарной службы МЧС России», диссертация кандидата педагогических наук : 13.00.08 / Гильманов Фарит Фаррахович; — Санкт-Петербург, 2008.- 156 с.: ил. РГБ ОД, 61 09-13/325

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* https://www.youtube.com/watch?v=G2w4RwdCMkE
* [https://www.youtube.com/watch?v=XNyy5l1dUMg Первое выступление Главы администрации перед народом в 2011 году]
[[Категория:Салауат ҡалаһы башлыҡтары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Ишембай районында тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1976 йылда тыуғандар]]
[[Категория:8 февралдә тыуғандар]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]
[[Категория:Санкт-Петербург юғары уҡыу йорттарын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>d2l851izrro8ewd9ft9a7v2q19p1krn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147833</id>
      <parentid>1147831</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:33:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5657" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилманов}}
{{Ук}}
'''Ғилманов Фәрит Фәррәх улы''' ([[8 февраль]] [[1976 йыл|1976]]) — дәүләт хеҙмәткәре. 2011 йылдың апреленән Салауат ҡалаһы хакимиәте башлығы&lt;ref&gt;Администрация городского округа город Салават | Официальный сайт &quot; Состоялось внеочередное заседание Совета городского округа {{Wayback|url=http://salavat.ru/2011/03/18/sostoyalos-vneocherednoe-zasedanie-soveta-gorodskogo-okruga/|date=20131012135310}}&lt;/ref&gt; (2011 йылдың 18 мартынан—Салауат ҡалаһы хакимиәте башлығын ваҡытлыса башҡарыусы). 2011 йылдан [[Берҙәм Рәсәй]] партияһы ағзаһы.

== Белеме ==
[[1998 йыл]]да Рәсәй Эске эштәр министрлығының Санкт-Петербург янғын хәүефһеҙлеге институтын тамамлай. [[2008 йыл]]да Рәсәй Эске эштәр министрлығының Санкт-Петербург янғын һүндереү хеҙмәте университетының адъюнктураһын тамамлай. Педагогия фәндәре кандидаты.

«Педагогические условия развития профессиональной компетентности сотрудников Государственной противопожарной службы МЧС России» темаһына диссертация яҡлай. Яҡлау урыны: Рәсәй ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығының Санкт-Петербург университеты .

== Хеҙмәт эшмәкәрлеге ==
[[1998 йыл]]дан БР Эске эштәр министрлығының ПЧ-53 ОГПС-2 начальнигы урынбаҫары вазифаһында. [[2000 йыл]]дан Ғилманов — БР Эске эштәр министрлығының ПЧ-36 ОГПС-2 начальнигы (2002 йылдан алып — БР Эске эштәр министрлығы). [[2005 йыл]]дан [[2011 йыл]]дың мартына тиклем Салауат ҡалаһында Рәсәй Эске эштәр министрлығының УГПН ГУ дәүләт янғын һүндереү инспекцияһы бүлеге начальнигы. Рәсәй Эске эштәр министрлығының подполковнигы.
 
== Ғаиләһе ==
Өйләнгән, ҡыҙ һәм ул тәрбиәләй.

== Наградалары ==
[[Файл:Dshavaleev.jpg|справа|мини|250x250пкс|Ғилманов Ф. Ф. (һулда ситтә) Мәҙәниәт һәм ял паркын асыу тантанаһында, Салауат, 6 июнь 2012 йыл]]
Ф. Ф.Ғилманов Рәсәй ғәҙәттән тыш хәлдәр Министрлығы миҙалдары менән бүләкләнгән, «Иң яҡшы янғын һүндереү һаҡлау хеҙмәткәре» тамғаһына эйә&lt;ref&gt;[http://firebadge.ucoz.ru/publ/luchshij_rabotnik_pozharnoj_okhrany_mchs/nagrudnyj_znak_mchs_rossii_quot_luchshij_rabotnik_pozharnoj_okhrany_quot/4-1-0-4 Нагрудный знак МЧС России «Лучший работник пожарной охраны» — ЛУЧШИЙ РАБОТНИК ПОЖАРНОЙ ОХРАНЫ (МЧС) — Знаки пожарной охраны — Пожарные знаки]&lt;/ref&gt;.

== Хакимиәте башлығы вазифаһында эшмәкәрлеге ==
* Урындағы үҙидара системаһын камиллаштырыу
* Ҡаланы төҙөкләндереү мәсьәләләре буйынса даими күсмә кәңәшмәләр үткәреү&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&amp;v=pjxSKrHDk44 Viezdn sovesh 15 05 — YouTube]&lt;/ref&gt;.

== Әҙәбиәт ==
Ғилманов Фәрит Фәррәх улы. «Педагогические условия развития профессиональной компетентности сотрудников Государственной противопожарной службы МЧС России», диссертация кандидата педагогических наук : 13.00.08 / Гильманов Фарит Фаррахович; — Санкт-Петербург, 2008.- 156 с.: ил. РГБ ОД, 61 09-13/325

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* https://www.youtube.com/watch?v=G2w4RwdCMkE
* [https://www.youtube.com/watch?v=XNyy5l1dUMg Первое выступление Главы администрации перед народом в 2011 году]
[[Категория:Салауат ҡалаһы башлыҡтары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Ишембай районында тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1976 йылда тыуғандар]]
[[Категория:8 февралдә тыуғандар]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]
[[Категория:Санкт-Петербург юғары уҡыу йорттарын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>8mpmxvdeob13rgrhqg2wn9w4cnlti5j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьев Николай Дмитриевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164203</id>
    <revision>
      <id>1147773</id>
      <parentid>971056</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:01:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11367" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорьев}}
{{Ук}}
'''Григорьев Николай Дмитриевич''' ([[14 август]] [[1895 йыл|1895]], [[Мәскәү]] — [[10 октябрь]] [[1938 йыл|1938]], шунда уҡ) — совет [[Шахмат|шахматсыһы]], шахмат композиторы һәм шахмат уйыны аналитигы, шахмат [[Әҙип|&lt;u&gt;әҙибе&lt;/u&gt;]] һәм журналисы, практик уйын буйынса СССР-ҙың спорт мастеры ([[1927 йыл|1927]]). Шахмат буйынса алты тапҡыр СССР чемпионатында ҡатнаша. Мәскәүҙә дүрт тапҡыр шахмат чемпионы ([[1921 йыл|1921]], [[1922 йыл|1922]], [[1923 йыл|1923]]—[[1924 йыл|1924]] һәм [[1929 йыл|1929]]). Шахмат буйынса беренсе совет радиокомментатор.

Төп һөнәре — уҡытыусы-математик. [[1922 йыл]]дан 10 йыл дауамында, [[Известия (гәзит)|«Известия»]] гәзитенең шахмат бүлеге мөхәррирләй «64» гәзит һәм журналының редколлегия ағзаһы һәм ойоштороусыларының береһе

Беренсе этюдты [[1917 йыл]]да баҫтыра, этюдыы бөтәһе 300-ҙән ашыу тәшкил итә. Шахмат теорияһы буйынса бер нисә китап һәм мәҡәлә авторы.

[[1938 йыл]]да «Шахматы в СССР» журналының баш мөхәррир урынбаҫары итеп тәғәйенләнә, әммә бер айҙан һуң 43-сө йәшендә уңышһыҙ аппендицит операцияһынан һуң вафат була.

Новодевичье зыяратында ерләнгән.

== Спорт һөҙөмтәләре ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Йыл
!Ҡала
!Турнир
!+
!−
!=
!Һөҙөмтә
!Урын
|-
|1915
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү шахмат түңәрәгенең беренселеге
|
|
|
|
|
|-
|1919
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |А. Ф. Ильин -Женевский уйыны
|
|
|
|
|
|-
|1919/1920
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|7 из 11
|4
|-
|1920
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; | РСФСР-ҙың [[Всероссийская шахматная олимпиада 1920|1-се чемпионаты]] (Бөтә Рәсәй Олимпиадаһы)
|8
|6
|1
|8½ из 15
|5—7
|-
|1920/1921
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|8 из 12
|2
|-
|1921
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |[[Алехин Александр Александрович|А. А. Алехин менән уйын]]
|0
|2
|5
|2½ : 4½
|
|-
|1921/1922
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|13½ из 16
|1
|-
|1922
| align=&quot;left&quot; |
| align=&quot;left&quot; |Петроград — Мәскәү уйыны (2-се таҡта, И. Л. Рабиновичҡа ҡаршы)
|0
|1
|1
|½ из 2
|
|-
|1922/1923
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|9 из 10
|1
|-
|1923
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |В. И. Ненароков менән уйын
|
|
|
|
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионы исеменә уйын (Н. М. Зубарев менән)
|
|
|
|
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Петроград
| align=&quot;left&quot; |[[Чемпионат СССР по шахматам 1924|СССР-ҙың]] 2-се чемпионаты
|3
|6
|4
|5 из 12
|9
|-
|1923/1924
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|14½ из 16
|1
|-
|1924
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |СССР-ҙың 3-сө чемпионаты
|4
|8
|5
|6½ из 17
|14
|-
|1924/1925
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|6
|6
|5
|8½ из 17
|11
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Ленинград
| align=&quot;left&quot; |4-й чемпионат СССР
|6
|9
|4
|8 из 19
|15
|-
|1926
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү — Ленинград уйыны (6-сы таҡта, Я. Г. Рохлинға ҡаршы)
|2
|0
|0
|2 из 2
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|9
|4
|4
|11 из 17
|5—6
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Совет сауҙаһы хеҙмәткәрҙәренең йыйылма ВЦСПС — ВЦСПС йыйылмаһы (Н. М. Зубаревҡа ҡаршы)
|1
|0
|0
|1 из 1
|
|-
|1927
| align=&quot;left&quot; |Ленинград
| align=&quot;left&quot; |Ленинград — Мәскәү уйыны (М. М. Ботвинниҡа ҡаршы)
|0
|1
|1
|½ из 2
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |СССР-ҙың 5-се чемпионаты
|7
|6
|7
|10½ из 20
|8
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|9½ из 15
|4
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Дондағы Ростов
| align=&quot;left&quot; |Күрһәтмә турнир
|
|
|
|
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Бөтә Союз рабпрос беренселеге
|
|
|
|
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |ВЦСПС чемпионаты
|
|
|
|8 из 11
|2
|-
|1928
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|7
|4
|6
|10 из 17
|7—8
|-
|
| align=&quot;left&quot; |
| align=&quot;left&quot; |ВЦСПС чемпионаты
|6
|1
|3
|7½ из 10
|1
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Кисловодск
| align=&quot;left&quot; |Кавказ аръяғы шахматсылары менән турнир
|
|
|
|
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Нәшриәтселәрҙең Бөтә Союз беренселеге
|
|
|
|
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Түбәнге Новгород
| align=&quot;left&quot; |Үҙәк-Сәнәғәт районы беренселеге
|10
|1
|0
|10 из 11
|1
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Тифлис
| align=&quot;left&quot; |Мастер исеме өсөн В. А. Гоглизде менән уйыны
|5
|4
|1
|5½ : 4½
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Баку
| align=&quot;left&quot; |Мастер исеме өсөн М. А. Макогонов менән уйыны
|
|
|
|из 8
|
|-
|1929
| align=&quot;left&quot; |Одесса
| align=&quot;left&quot; |Шахматы : энциклопедик һүҙлеге / гл. ред. А. Е. Карпов. — М.: советская энциклопедия, 1990. — С. 90-91. — 624 с — 100 000 дана — &lt;nowiki&gt;ISBN 5-85270-005-3&lt;/nowiki&gt;.й чемпионат СССР (ярым финал турнир)
|4
|1
|3
|5½ из 8
|1—2
|-
|
| align=&quot;left&quot; |
| align=&quot;left&quot; |(ярым финал турнир)
|1
|3
|1
|1½ из 5
|4—5
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү беренселеге
|7
|4
|3
|8½ из 14
|4
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Ленинград
| align=&quot;left&quot; |Халыҡ-ара эшсе турнир
|6
|0
|3
|7½ из 9
|1—2
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мастер исеменә В. Н. Панов менән уйын
|6
|3
|3
|7½ из 12
|
|-
|1930
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү мастерҙары турниры
|3
|3
|1
|3½ из 7
|3—5
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|9½ из 17
|5—9
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Ростов-на-Дону
| align=&quot;left&quot; |I категория турниры (конкурстан тыш)
|
|
|
|
|1
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Ленинград
| align=&quot;left&quot; |Ленинград нәшриәтселәре прфосоюзы — Мәскәү (П. А. Романовскийға ҡаршы)
|1
|0
|0
|1 из 1
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Ленинград
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү һәм Ленинград Нәшриәтселәре йорто уйыны (А. Ф. Ильина-Женевскийға ҡаршы)
|1
|0
|0
|1 из 1
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Ленинград
| align=&quot;left&quot; |Ленинград — Мәскәү уйыны (И. Л. Рабиновичҡа ҡаршы)
|1
|0
|1
|1½ из 2
|
|-
|1931
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |СССР-ҙың 7-се чемпионат ярым финалы
|
|
|
|
|
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|3 из 12
|12—13
|-
|1932
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү мастерҙары турниры
|
|
|
|4 из 12
|7
|-
|1933
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|7
|9
|3
|8½ из 19
|13—14
|-
|
| align=&quot;left&quot; |Ленинград
| align=&quot;left&quot; |Ленинград мастерҙары турниры
|
|
|
|
|
|-
|1934
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мастерҙарҙың һайлап алыу турниры (СССР-ҙың 9-сы чемпионатына)
|
|
|
|3½ из 7
|3—5
|-
|1935
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү
| align=&quot;left&quot; |Мәскәү чемпионаты
|
|
|
|7½ из 17
|10—12
|}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Бианкетти, Ринальдо

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Шахматное творчество Н. Д. Григорьева. Анализы, теоретические работы, этюды, избранные партии. 2-е, дополненное, издание. М.: Физкультура и спорт, 1954, 488 с. (1-е издание: 1952, 344 с.)
* Шахматы : энциклопедический словарь / гл. ред. А. Е. Карпов. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — С. 90—91. — 624 с. — 100 000 экз. — &lt;nowiki&gt;ISBN 5-85270-005-3&lt;/nowiki&gt;.
* ''Бондаренко Ф. С.'' Галерея шахматных этюдистов. М.: Физкультура и спорт, 1968, стр. 51-54.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.chesspro.ru/_events/2008/grigoriev.html Николай Дмитриевич Григорьев.]
* [https://web.archive.org/web/20090906090214/http://www.jmrw.com/Chess/Grigoriev/base.htm 42 этюда Григорьева.]
{{Тышҡы һылтанмалар}}


[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1938 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 октябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Мәскәүҙә тыуғандар]]
[[Категория:1895 йылда тыуғандар]]
[[Категория:14 августа тыуғандар]]
[[Категория:Шахматсылар]]
[[Категория:Шахмат буйынса чемпиондар]]
[[Категория:СССР-ҙың спорт мастерҙары]]
[[Категория:Журналистар]]
[[Категория:Новодевичье зыяратында ерләнеүселәр]]</text>
      <sha1>nol648tlpls4n8cd0klks7zmatxb5p7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Греков Митрофан Борисович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164694</id>
    <revision>
      <id>1147846</id>
      <parentid>1052317</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:50:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7590" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Греков Митрофан Борисович''' (1911 йылға тиклем — Митрофан Павлович Мартыщенко; [[3 июнь]] ([[15 июнь]]) [[1882 йыл]] — [[27 ноябрь]] [[1934 йыл]]) — [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың рәссамы-баталисы.

== Биографияһы ==
Митрофан Борисович Греков [[Дон Ғәскәре өлкәһе]]  Донецк округының Яновский улусы  Шарпаевка утарында казак ғаиләһендә тыуған. Төп исеме — ''Мартыщенко Митрофан Павлович.''

Тәүҙә Одесса һынлы сәнғәт училищеһына уҡырға инә (Кирияк Костандиҙа), аҙаҡ Петербург сәнғәт академияһында уҡый, унда [[Репин Илья Ефимович|И.]] [[Репин Илья Ефимович|Репин]] һәм баталия жанры классигы  [[Рубо Франц Алексеевич|Ф.]] [[Рубо Франц Алексеевич|А. Рубо]]ла өйрәнә.

1912 йылдан  лейб-гвардия Атаман полкында хеҙмәт итә.

Беренсе донъя һуғышы фронттарында була, унан төрлө рәсемдәр килтерә.
[[Файл:Art_Exhibition_15_Years_of_the_Red_Army.jpg|слева|мини|180x180пкс|&lt;center&gt;&lt;br /&gt;РККА-ның юбилейына күргәҙмә&lt;/center&gt;]]
[[Граждандар һуғышы]]нда Ҡыҙыл армия составында һуғыша, үнда үҙ ирке менән бара. Буденныйҙың Беренсе атлылар армияһын төшөрә.

Революцион Рәсәй рәссамдары ассоциацияһы ағзаһы була (АХРР). 

1931 йылда Мәскәү ҡалаһына күсеп килә.

Иң билдәле картиналары: «Трубачи Первой Конной армии», «Тачанка», «Бой при Егорлыкской», «Замерзшие казаки генерала Павлова». «Штурм Перекопа» (1934) панорамаһын төшөргән коллективты етәкләй.

1934 йылдың 27 ноябрендә Севастополдә «Перекоп» панорамаһы өҫтөндә эшләгән сағында вафат була. Мәскәүҙә  Новодевичье зыяратында ерләнгән&lt;ref&gt;Греков Митрофан Борисович // Донская энциклопедия: персоналии, населённые пункты. Таганрог: Айкен, 2015. Т. 1. С. 185—186. тираж 1000 экз. ISBN 978-5-900948-17-1&lt;/ref&gt;.

== Хәтер ==
[[Файл:1959_CPA_2390.jpg|справа|мини|200x200пкс|СССР почта маркаһы, [[1959 йыл]]: Беренсе атлы ғәскәргә  40 йыл]]

* М. Греков исеме менән  Ростов һәм Одесса художество училищеһылары, Мәскәүҙә хәрби рәссамдар студияһы аталған (1934 йылдан алып эшләй).
* [[Новочеркасск]]иҙа М.Б.Грековтың  [[М. Б. Грековтың йорт-музейы|йорт-музейы]] бар
* М. Б.Греков исемендәге миҙал — хәрби-патриотик темаға иң яҡшы һынлы сәнғәт әҫәрҙәре өсөн  1966 йылда СССР мәғариф министрлығы, СССР Рәссамдар союзы һәм ГПУ СА һәм ВМФ  ойоштора. 1967 йылдан 1991 йылға тиклем  [[Еңеү көнө]]на  Греков исемендәге  өс алтын һәм бер көмөш миҙал булдыра. 
* Греков урамы [[Минск]] ҡалаһында
* Рәссамдың эштәре Йорт-музейы коллекцияларында, Третьяков дәүләт галереяһында һаҡлана.

== Галереяһы ==
&lt;gallery widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Файл:Mitrophan Grekov 06.jpg|Картина: шведтарҙың Ярославль драгундары тарафынан 1701 йылдың 29 декабрендә Эрестфер ауылы янында һөжүм итеүе
Файл:Grekov trubachi.jpg|Картина: Беренсе атлылар армияһы торбасылары
Файл:Могила художника Митрофана Грекова.JPG|Мәскәүҙә  Новодевичье зыяратында Грековтың ҡәбере
Файл:Grekov Rostov-on-Don1.jpg|Греков исемендәге Ростов һынлы сәнғәт училищеһының инеү урынында яҙыу 

&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Грекова Т. Т.'' Певец подвига М. Греков. Изд. 2-е. — М.: Воениздат, 1973. — 125 с.
* М. Б. Греков в воспоминаниях современников. — Л.: Художник РСФСР, 1966. — 136 с.
* ''Тимошин Г. А.'' Митрофан Борисович Греков. Жизнь и творчество. — М.: Советский художник, 1961. — 358 с.
* ''Лапунова Н. Ф.'' Митрофан Борисович Греков. Монография. — М.: Изобр. ис-во, 1982. — 248 с.
* ''Лазарев С. Е.'' Между белыми и красными: судьба военного художника М. Б. Грекова (к 135-летию со дня рождения) // Преподавание истории в школе, 2017, № 7. — С. 43-49.
* Халаминский Ю. Митрофан Борисович Греков. М.: Искусство. 1956г. 140 с.

== Һылтанмалар ==
* {{Из БСЭ|заглавие=Греков Митрофан Борисович}}
* [http://novocherkassk.net/wiki/museums/grekov/ Музей М. Б. Грекова в Новочеркасске]
* [http://www.maslovka.org/modules.php?name=Content&amp;pa=showpage&amp;pid=191 Галерея работ на Maslovka]
* {{Youtube|_p2eBrgeANc|О Митрофане Грекове в Киножурнале «Хочу всё знать»}}
* [http://www.rostov.km.ru/magazin/view.asp?id=DD2C9F99662F4ECBAABA880004BE930C Исследования краеведов]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://web.archive.org/web/20130818103943/http://beautifulart.ru/category/grekov Сборник статей о Митрофане Грекове на сайте BeautifulArt.ru]

{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Репин исемендәге институтты тамамлаусылар]]
[[Категория:Дон казактары]]
[[Категория:СССР рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:1934 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:27 ноябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1882 йылда тыуғандар]]
[[Категория:15 июндә тыуғандар]]</text>
      <sha1>g5rak0f2h9ccmr4zxdtd2hmqbnk8om7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147860</id>
      <parentid>1147846</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:59:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7607" xml:space="preserve">{{ФШ|Греков}}
{{Ук}}
'''Греков Митрофан Борисович''' (1911 йылға тиклем — Митрофан Павлович Мартыщенко; [[3 июнь]] ([[15 июнь]]) [[1882 йыл]] — [[27 ноябрь]] [[1934 йыл]]) — [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың рәссамы-баталисы.

== Биографияһы ==
Митрофан Борисович Греков [[Дон Ғәскәре өлкәһе]] Донецк округының Яновский улусы Шарпаевка утарында казак ғаиләһендә тыуған. Төп исеме — ''Мартыщенко Митрофан Павлович.''

Тәүҙә Одесса һынлы сәнғәт училищеһына уҡырға инә (Кирияк Костандиҙа), аҙаҡ Петербург сәнғәт академияһында уҡый, унда [[Репин Илья Ефимович|И.]] [[Репин Илья Ефимович|Репин]] һәм баталия жанры классигы [[Рубо Франц Алексеевич|Ф.]] [[Рубо Франц Алексеевич|А. Рубола]] өйрәнә.

1912 йылдан лейб-гвардия Атаман полкында хеҙмәт итә.

Беренсе донъя һуғышы фронттарында була, унан төрлө рәсемдәр килтерә.
[[Файл:Art_Exhibition_15_Years_of_the_Red_Army.jpg|слева|мини|180x180пкс|&lt;center&gt;&lt;br&gt;РККА-ның юбилейына күргәҙмә&lt;/center&gt;]]
[[Граждандар һуғышы]]нда Ҡыҙыл армия составында һуғыша, үнда үҙ ирке менән бара. Буденныйҙың Беренсе атлылар армияһын төшөрә.

Революцион Рәсәй рәссамдары ассоциацияһы ағзаһы була (АХРР).

1931 йылда Мәскәү ҡалаһына күсеп килә.

Иң билдәле картиналары: «Трубачи Первой Конной армии», «Тачанка», «Бой при Егорлыкской», «Замерзшие казаки генерала Павлова». «Штурм Перекопа» (1934) панорамаһын төшөргән коллективты етәкләй.

1934 йылдың 27 ноябрендә Севастополдә «Перекоп» панорамаһы өҫтөндә эшләгән сағында вафат була. Мәскәүҙә Новодевичье зыяратында ерләнгән&lt;ref&gt;Греков Митрофан Борисович // Донская энциклопедия: персоналии, населённые пункты. Таганрог: Айкен, 2015. Т. 1. С. 185—186. тираж 1000 экз. ISBN 978-5-900948-17-1&lt;/ref&gt;.

== Хәтер ==
[[Файл:1959_CPA_2390.jpg|справа|мини|200x200пкс|СССР почта маркаһы, [[1959 йыл]]: Беренсе атлы ғәскәргә 40 йыл]]

* М. Греков исеме менән Ростов һәм Одесса художество училищеһылары, Мәскәүҙә хәрби рәссамдар студияһы аталған (1934 йылдан алып эшләй).
* [[Новочеркасск]]иҙа М. Б. Грековтың [[М. Б. Грековтың йорт-музейы|йорт-музейы]] бар
* М. Б. Греков исемендәге миҙал — хәрби-патриотик темаға иң яҡшы һынлы сәнғәт әҫәрҙәре өсөн 1966 йылда СССР мәғариф министрлығы, СССР Рәссамдар союзы һәм ГПУ СА һәм ВМФ ойоштора. 1967 йылдан 1991 йылға тиклем [[Еңеү көнө]]на Греков исемендәге өс алтын һәм бер көмөш миҙал булдыра.
* Греков урамы [[Минск]] ҡалаһында
* Рәссамдың эштәре Йорт-музейы коллекцияларында, Третьяков дәүләт галереяһында һаҡлана.

== Галереяһы ==
&lt;gallery widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Файл:Mitrophan Grekov 06.jpg|Картина: шведтарҙың Ярославль драгундары тарафынан 1701 йылдың 29 декабрендә Эрестфер ауылы янында һөжүм итеүе
Файл:Grekov trubachi.jpg|Картина: Беренсе атлылар армияһы торбасылары
Файл:Могила художника Митрофана Грекова.JPG|Мәскәүҙә  Новодевичье зыяратында Грековтың ҡәбере
Файл:Grekov Rostov-on-Don1.jpg|Греков исемендәге Ростов һынлы сәнғәт училищеһының инеү урынында яҙыу 

&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Грекова Т. Т.'' Певец подвига М. Греков. Изд. 2-е. — М.: Воениздат, 1973. — 125 с.
* М. Б. Греков в воспоминаниях современников. — Л.: Художник РСФСР, 1966. — 136 с.
* ''Тимошин Г. А.'' Митрофан Борисович Греков. Жизнь и творчество. — М.: Советский художник, 1961. — 358 с.
* ''Лапунова Н. Ф.'' Митрофан Борисович Греков. Монография. — М.: Изобр. ис-во, 1982. — 248 с.
* ''Лазарев С. Е.'' Между белыми и красными: судьба военного художника М. Б. Грекова (к 135-летию со дня рождения) // Преподавание истории в школе, 2017, № 7. — С. 43-49.
* Халаминский Ю. Митрофан Борисович Греков. М.: Искусство. 1956г. 140 с.

== Һылтанмалар ==
* {{Из БСЭ|заглавие=Греков Митрофан Борисович}}
* [http://novocherkassk.net/wiki/museums/grekov/ Музей М. Б. Грекова в Новочеркасске]
* [http://www.maslovka.org/modules.php?name=Content&amp;pa=showpage&amp;pid=191 Галерея работ на Maslovka]
* {{Youtube|_p2eBrgeANc|О Митрофане Грекове в Киножурнале «Хочу всё знать»}}
* [http://www.rostov.km.ru/magazin/view.asp?id=DD2C9F99662F4ECBAABA880004BE930C Исследования краеведов]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://web.archive.org/web/20130818103943/http://beautifulart.ru/category/grekov Сборник статей о Митрофане Грекове на сайте BeautifulArt.ru]

{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Репин исемендәге институтты тамамлаусылар]]
[[Категория:Дон казактары]]
[[Категория:СССР рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:1934 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:27 ноябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1882 йылда тыуғандар]]
[[Категория:15 июндә тыуғандар]]</text>
      <sha1>dwootjwawq7wnls0inuyhasl7i7ue8d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилметдинов Альберт Харис улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165390</id>
    <revision>
      <id>1147880</id>
      <parentid>1060079</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:24:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10381" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилметдинов}}
{{Ғалим|Имя=Альберт Харисович Гильмутдинов|Оригинал имени={{lang-tt|Альберт Харис улы Гыйльметдинов}}|Изображение={{CSS image crop
|Image = Albert Gilmutdinov and Rustam Minnikhanov.jpg
|bSize = 610
|cWidth = 190
|cHeight = 275
|oTop = 50
|oLeft = 250
|Location = center
|рамка=нет
|помехи=да
}}|Дата рождения=27.07.1956|Место рождения=[[Казань]], [[Союз Советских Социалистических Республик|СССР]]|Гражданство={{Флагификация|СССР}} →&lt;br&gt;{{Флагификация|Россия}}|Место работы=[[Казанский национальный исследовательский технический университет]]|Альма-матер=[[Казанский университет|Казанский государственный университет]]|Учёная степень=[[Доктор наук|доктор физико-математических наук]]|Награды и премии={{Медаль ордена «За заслуги перед Отечеством» 2 степени}}}}
'''Ғилметдинов Альберт Харис улы''' (татар. ''Альберт Гыйльметдин Харис улы''; род. [[27 июль|27 июленән]] [[1956 йыл]]да, [[Ҡазан]], [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]) — [[Фән докторы|физика-математика фәндәре докторы]], А. Н. Туполев исемендәге Ҡазан милли тикшеренү техник университеты (КНИТУ-КАИ) ректоры (2013 йылдың мартынан). Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты (2008 йыл), КДУ-ның дөйөм физика кафедраһы профессоры. Татарстан Республикаһы мәғариф һәм фән министры (2009 йылның 17 мартынан 2012 йылдың 20 сентябренә тиклем).

== Биографияһы ==
Альберт Ғилметдинов1956 йылдың 27 июлендә [[Ҡазан]]&lt;nowiki/&gt;да тыуған. 1978 йылда [[Ҡазан дәүләт университеты]]&lt;nowiki/&gt;ның физика факультетын тамамлаған.

1984—2000 йылдарҙа — ассистент, артабан Ҡазан дәүләт университетының дөйөм физика кафедраһы доценты булып эшләй.

1991—1998 йылдарҙа [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[Канада]] һәм [[Европа]] университеттарына профессор итеп саҡырыла.

2000—2007 йылдарҙа — КДУ-ның дөйөм физика кафедраһы профессоры. 2007 йылда Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте ҡарамағындағы Халыҡ хужалығы академияһын «Технологияларҙы коммерцияләштереү нигеҙҙәре» йүнәлеше буйынса тамамлай.

2007—2008 йылдарҙа [[Татарстан Республикаһы]]&lt;nowiki/&gt;ның мәғариф һәм фән министры урынбаҫары.

2009 йылдың 17 мартында Татарстан Президенты [[Шәймиев Минтимер Шәрип улы|Минтимер Шәймиев]] Ғилметдиновты Татарстан Республикаһы мәғариф һәм фән министры вазифаһына тәғәйенләү тураһында указға ҡул ҡуйҙы&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=http://volga.rian.ru/economy/20090318/81735008.html|title=Президент Татарстана назначил сразу четырех новых министров|author=|date=|publisher=|archiveurl=http://web.archive.org/web/20110524121936/http://volga.rian.ru/economy/20090318/81735008.html|archivedate=2011-05-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110524121936/http://volga.rian.ru/economy/20090318/81735008.html |date=2011-05-24 }}&lt;/ref&gt;. 2012 йылдың 20 сентябрендә «икенсе эшкә күсеү сәбәпле» вазифанан бушатылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.kommersant.ru/doc/2026493|title=Министр образования Татарстана Гильмутдинов отправлен в отставку|author=|date=2012-09-20|publisher=}}&lt;/ref&gt;.

2012 йылдың 20 сентябрендә Татарстан Президенты Рөстәм Миңлеханов А. Н. Туполев исемендәге Ҡазан милли тикшеренеү техник университеты (КНИТУ-КАИ) ғалимдәренә юғары уҡыу йорто ректоры вазифаларын башҡарыусы вазифаһына Альберт Гилметдиновты тәҡдим итте. Уның кандидатураһы хупланды. 2012 йылдың 21 сентябренән 2013 йылның 15 апреленә тиклем ул КНИТУ-КАИ ректоры вазифаларын башҡарҙы.

Әлеге ваҡытта А. Н. Туполев исемендәге Ҡазан милли тикшеренеү техник университетының (КНИТУ-КАИ) ректоры булып эшләй.

2017 йылдың мартынан — техник университеттар Ассоциациаһының вице-президенты.

== Наградалары ==
* «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» II дәрәжә миҙалы (2017)&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=https://kai.ru/main?p_p_id=101&amp;p_p_lifecycle=0&amp;p_p_state=maximized&amp;p_p_mode=view&amp;_101_struts_action=%2Fasset_publisher%2Fview_content&amp;_101_returnToFullPageURL=https%3A%2F%2Fkai.ru%2Fmain%3Fp_auth%3D2ZjDGWER%26p_p_id%3D3%26p_p_lifecycle%3D1%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_state_rcv%3D1&amp;_101_assetEntryId=9451110&amp;_101_type=content&amp;_101_urlTitle=rektoru-knitu-kai-vrucili-medal-ordena-za-zaslugi-pered-otecestvom-&amp;inheritRedirect=true|title=Ректору КНИТУ-КАИ вручили медаль ордена «За заслуги перед Отечеством»|author=|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;
* Фән һәм техника өлкәһендә Татарстан Республикаһының дәүләт премияһы (2010)
* Ухан университетының почетлы профессоры (Ҡытай, 2007)
* «Татарстан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре» (2007)
* «Иң мөһиме спектроскопияһы үҫешенә индергән өлөшө өсөн» миҙал һәм Маркус йоханус Марси исемендәге халыҡ-ара премия (1998)
* 

== Китаптары һәм баҫмалары ==
** Гильмутдинов, Альберт Харисович. Уроки лидерства: курс личностного развития / А. Х. Гильмутдинов, А. А. Гильмутдинова ; Мин-во образ-я и науки РФ, ФГБОУ ВПО КНИТУ-КАИ им. А. Н. Туполева. — Казань : Изд-во КНИТУ-КАИ, 2016. — 260 с.
** М. В. Морозов, А. Х. Гильмутдинов, М. Х. Салахов, «Влияние шероховатости поверхности на электрохимическую активность никелевых электродов», Учен. зап. Казан. ун-та. Сер. Физ.-матем. науки, (2013), 119—126
** А. Х. Гильмутдинов, К. Ю. Нагулин, И. В. Цивильский, «Атомизация вещества в двухстадийном термохимическом реакторе для аналитической спектрометрии», Учен. зап. Казан. ун-та. Сер. Физ.-матем. науки, (2011), 71-84
** М. В. Морозов, А. Е. Староверов, А. Х. Гильмутдинов, М. Х. Салахов, «Трехмерная структура электромагнитных полей в индуктивно-связанной плазме», Учён. зап. Казан. гос. ун-та. Сер. Физ.-матем. науки, (2008), 67-72
** Ориентация оси электромагнитного поля винтового индуктора для индуктивно-связанной плазмы. Р. А. Ибрагимов; А. Е. Староверов; А. Х. Гильмутдинов // Ученые записки КФУ. Физико-математические науки 2008 N3
** А. Х. Гильмутдинов, А. В. Волошин, К. Ю. Нагулин, «Атомно-абсорбционная спектрометрия с пространственным разрешением», Усп. хим., (2006), 339-35

== Иҫкәрмә ==
&lt;references /&gt;

== Һылтанмалар ==
** [https://kai.ru/rector Гильмутдинов Альберт Харисович на официальном сайте КАИ]
** [http://www.antat.ru/ru/staff/3351/ Гильмутдинов Альберт Харисович на сайте Академии наук Республики Татарстан]

[[Категория:Алфавит буйынса сәйәсмәндәр]]
[[Категория:Ректорҙар]]
[[Категория:Физика-математика фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Ҡазан университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:27 июлдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>p76yuqectnvmhkxrfa8qr24ngop6aax</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Грекова Валентина Борисовна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167297</id>
    <revision>
      <id>1147866</id>
      <parentid>1033361</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:01:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6406" xml:space="preserve">{{ФШ|Грекова}}
{{Ук}}
'''Грекова Валентина Борисовна''' ([[6 май]] [[1931 йыл]] — [[2 апрель]] [[2019 йыл]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]]ҙең рәссам-реставраторы. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993)&lt;ref&gt;[http://www.kremlin.ru/acts/bank/5073Указ Президента Российской Федерации от 18 декабря 1993 года № 2189 «О присвоении почётных званий Российской Федерации творческим работникам»]{{Недоступная ссылка|date=Сентябрь 2019|bot=InternetArchiveBot}}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Валентина Борисовна Грекова [[1931 йыл]]дың [[6 май]]ында [[Һамар]]ҙа тыуа. Атаһы — В. И Ленин исемендәге Мәскәү дәүләт педагогия институты уҡытыусыһы була, [[1938 йыл]]да ҡулға алына һәм атыла.

[[1950 йыл]]да Валентина Грекова [[Мәскәү дәүләт университеты|Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты]]на, Тарих факультетының сәнғәтте өйрәнеү киске бүлегенә уҡырға инә. Өсөнсө курста сағында Үҙәк фәнни эшләй реставрация оҫтаханаһының (һуңыраҡ «Союзреставрация») архитектура төркөмөндә эшләй башлай.

[[1955 йыл]]да, университеттың һуңғы курсында, В. Б. Грекова [[Ярослав ихатаһы]]ндағы Параскева Пятница сиркәүе нигеҙен нығытыуҙа ҡатнашыу өсөн беренсе тапҡыр Новгородҡа килә, [[Изге София Соборы|София соборыны]]ң һынлы сәнғәте менән эшләй.

[[1963 йыл]]да [[Рәсәй Федерацияһы Мәҙәниәт министрлығы|Мәҙәниәт министрлығы]]ның махсус комиссияһы Ковалевтағы Спас сиркәүендә ҡаҙыныу эштәре башлау, емереклектәрҙән таҙартыу һәм ҡалған фрескаларҙы һаҡлау эштәрен башлау тураһында ҡарар ҡабул итә. Валентина Грекова ошо проект буйынса эшкә индерелә. Ошо уҡ йылда ул, үҙенең буласаҡ ире [[Греков Александр Петрович (реставратор)|А. П. Греков]] менән таныша. [[1965 йыл]]дың яҙында улар икәүләп Новгородҡа килә. Ковалевтағы Спас сиркәүендә эшләү улар өсөн шул тиклем ҡыҙыҡ була, улар мәңгелеккә шунда ҡала.

1965 йылдан бергә эшләп, ғаилә ысын ижади һәм фәнни тандем тыуҙыра. Артабанғы бөтә баҫмаларҙа һәм отчеттарҙа уларҙың исемдәре бергә йөрөй. [[1966 йыл]]дан Грековтар ҡатнашлығында Ковалевтағы Спас сиркәүе фрескаларының художество үҙенсәлеген һәм уларҙы ҡотҡарыу буйынса эштәрҙе яҡтыртҡан тиҫтәнән ашыу күргәҙмә үтә.

Грековтар архитектура ҡомартҡыларының хәрби хәрәкәттәр һөҙөмтәһендә ҡыйралған фрескаларҙы ҡотҡарыу ысулын эшләй һәм уны ғәмәлдә ҡуллана. Был методика буйынса ваҡланған фреска композицияларын йыйыу һәр бүлеү уларҙың тәүге урынлашыу участкалары буйынса алып барыла, был уларҙың өлөштәре буйынса билдәле композициялар франгменттарын йыйыу һәм артабан ентекләп тергеҙеү мөмкинлеген бирә. Был ысул үҙенсәлекле һәм донъяның реставрация тәжрибәһендә ғәмәлдә ҡулланылған тәүге тәжрибә булып тора

Новгород өсөн Ковалевтағы Спас сиркәүе фрескаларын тергеҙеү эше менән 35 йылдан ашыу етәкселек иткән Грековтар ғаиләһе реставрация символына әүерелә.

== Наградалары ==
* СССР Дәүләт премияһы.
* «Рәсәйҙең атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре».
* «Новгородтың почетлы гражданы» ([[1992 йыл]]).

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Греков Александр Петрович (реставратор)]]
* Ковалевта Спас сиркәүе

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20160304195758/http://www.novgorod1150.ru/sovrem/237.html Грекова Валентина Борисовна]
{{Тышҡы һытанмалар}}
[[Категория:СССР Рәссамдар союзы ағзалары]]
[[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:Алфавит буйынса реставраторҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Рәсәй рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса рәссамдар]]
[[Категория:2019 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:2 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:Һамарҙа тыуғандар]]
[[Категория:1931 йылда тыуғандар]]
[[Категория:6 майҙа тыуғандар]]</text>
      <sha1>5nf1ofu1ydjors171yqegpj3dr7vmfi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Греков Александр Петрович (реставратор)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167342</id>
    <revision>
      <id>1147858</id>
      <parentid>988080</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:59:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10486" xml:space="preserve">{{ФШ|Греков}}
{{Ук}}
'''Греков Александр Петрович''' ([[1909 йыл]] — [[19 апрель]] [[2000 йыл]]) — реставратор, рәссам, иконалар яэшләүсе. Әҙәбиәт, сәнғәт һәм архитектура өлкәһендә СССР Дәүләт премияһы лауреаты (1989), Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), [[Бөйөк Новгород|Новгород]]тың почетлы гражданы (1992).

== Биографияһы ==
Александр Гректов [[1909 йыл]]дың 12 сентябрендә&lt;ref name=&quot;EnGN&quot;&gt;''Грекова В. Б.'' Греков, Александр Петрович \\Великий Новгород. История и культура IX—XVII веков. Энциклопедический словарь. СПб.:Нестор-История, 2007, под ред Янина В. Л.&lt;/ref&gt; [[Санкт-Петербург]]та, юл бәйләнеше инженеры — нәҫелле дворян (атаһының ата-бабалары — Дон казактары, [[1827 йыл]]дан [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан өсөн дворянлыҡ алалар) ғаиләһендә тыуа. [[Октябрь революцияһы]]на тиклем Грековтар ғаиләһе Һарытау губернаһындағы ырыу имениеһында һәм Санкт-Петербург та йәшәй, революциянан һуң — башта Павловскиҙа, аҙаҡ [[Рига]]ла, 1920 йылда — Севастополь эргәһендә Херсонеста, һуңынан шул уҡ йылда ғаилә [[Истанбул|Константинополгә]] күсенә.
[[Файл:Grekovs.jpg|слева|мини|263x263пкс|Гректовтар Ковалевта Спас сиркәүе фрескаларын реставрациялау оҫтаханаһында ]]
[[1927 йыл]]да Александр тәүге тапҡыр реставрация эштәрендә ҡатнаша — Сан-Стефанола Н. Паров етәкселегендә Константинополь сиркәүе яҙыуҙарын рестарврациялай, шунда уҡ [[1928 йыл]]да Сан-Бенуала француз колледжын тамамлай.

1928—1948 йылдарҙа ғаилә [[Франция]]&lt;ла, тәүҙә Юғары Гароннала, һуңынан1932 йылда [[Париж]]да йәшәй. 1931—1933 йылдарҙа Александр Греков Париждың &quot;Универсаль мәктәбе&quot;ндә (вуз-экстернат) өс йыл һынлы сәнғәт факультетында белем ала, әммә уҡыу сифаты менән ҡәнәғәт булмайынса, мәктәпте тамамламай&lt;ref name=&quot;EnGN&quot;&gt;''Грекова В. Б.'' Греков, Александр Петрович \\Великий Новгород. История и культура IX—XVII веков. Энциклопедический словарь. СПб.:Нестор-История, 2007, под ред Янина В. Л.&lt;/ref&gt;.

[[1939 йыл]]да, [[Өсөнсө рейх|фашистик Германия]] Францияға һөжүм иткәс, француз армияһына ирекмән булып китә, 10 айҙан әсирлеккә эләгә&lt;ref name=&quot;EnGN&quot;&gt;''Грекова В. Б.'' Греков, Александр Петрович \\Великий Новгород. История и культура IX—XVII веков. Энциклопедический словарь. СПб.:Нестор-История, 2007, под ред Янина В. Л.&lt;/ref&gt;, һуғыштан һуң яңынан Парижда йәшәй.

[[1948 йыл]]да Грековтар ғаиләһе [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]-ға, [[Ярославль|Ярославлгә]] күсенә, Александр Петрович унда 1955 йылдан алып Ярославль махсус ғилми-реставрация оҫтаханаһында эшләй, [[1962 йыл]]дан участка етәксеһе була.
[[Файл:Masterskaya.jpg|мини|250x250пкс|Реставраторҙар Грековтар ысулы буйынса фреска йыйған оҫтахана ]]
[[1965 йыл]]да Мәскәү ҡалаһына күсенә һәм һуңғараҡ «Союзреставрация» тип аталған берекмлә эшләй. Тиҙҙән Новгород эргәһендә Ковалево яланында Спас Преображение сиркәүенең XIV быуат фрескаларын тергеҙеү буйынса эшмәкәрлек етәксеһе итеп тәғәйенләнә. Шулай уҡ Федор Стратилат сиркәүен, [[Мәскәү Кремле]] музейында иконаларҙы, шулай уҡ [[Ульяновск]]иҙа Ульяновтарҙың йортон реставрациялауҙа ҡатнаша.

[[1969 йыл]]дан һуң реставрация эштәре нигеҙҙә лаборатория шарттарында алып барыла.

А. П. Ире менән берлектә гректар [[Грекова Валентина Борисовна|В.]] [[Грекова Валентина Борисовна|Грекова]] арала емерелде һәм фреска ҡотҡарыу алымдарын практикала ҡулланыу архитектура ҡомартҡыһы. Был методика буйынса сектор етештереү буйынса йыйыу һәм сорттарға фреска мәғәнәле композицияға, һәйкәл стенаһына улар иртә буйынса урынлашҡан. Бындай ысул һәм методикаһы, ныҡышмал композиция фрагменты буйынса билдәле фрескаһы сгруппировывать ҡатламдарын тергеҙеү мөмкинлеге яҡынса һынлы сәнғәтен артабан тарата. Реставрация методикаһы практик тәжрибәһе уникаль һәм практикала кәүҙәләнеш был донъяға беренсе булып тора.

А. П. Греков ҡатыны [[Грекова Валентина Борисовна|В. Грекова]] менән бергә Новгород ҡалаһының боронғо рус фреска һынлы сәнғәтенең юғалған шедеврҙарын реставрациялауға һәм кире ҡайтарыуға баһалап бөткөһөҙ ҙур өлөш индерә.

[[1988 йыл]]да Греков етәкселегендәге оҫтахана системалы рәүештә Ковалев яланындағы Спас сиркәүе, Ильин урамындағы Спас сиркәүе Ручейҙағы Федор Стратилат сиркәүе фрескаларын ың ксермәләрен алыу менән шөғөлләнә.
[[Файл:Commemorative_plaque_to_Aleksandr_Petrovich_Grekov.jpg|справа|мини|220x220пкс|Андреев урамындағы йортта иҫтәлекле таҡтаташ ]]
А. П. Грековтың эштәре белгестәр тарафынан техник йәһәттән дә художетво йәһәтенән дә юғары баһалана. Академик Дмитрий Лихачев Греков хеҙмәтен «сәнғәттәге ҙур ҡаһарманлыҡ» тип атай.

Ул тергеҙгән фрескаларҙың күсермәләре бер нисә тапҡыр Союз һәм сит ил күргәҙмәләрендә ҡатнаша.

А. П. Грековтың «Фрески церкви Спаса Преображения на Ковалёве в Новгороде» китабы бик күп публикациялар һәм фәнни баҫмалар араһында иң билдәлеһе һәм ҡиммәтлеһе булып тора. Грековтар үҙҙәренең реставрация мәктәбен төҙөй, унда тиҫтәләрсә кеше шөғөлләнә һәм һуңынан реставратор булып китә.

Александр Греков 2000 йылдың апрелендә вафат була. Хутынск зыяратында ерләнгән.

== Наградалары ==
* СССР Дәүләт премияһы ([[1989 йыл]])
* «Новгородтың почетлы гражданы» ([[1992 йыл]])
* «Рәсәйҙең атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре» ([[1993 йыл]])
* [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] ([[1999 йыл]])

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Грекова Валентина Борисовна]]
* Ковалевтағы Спас сиркәүе

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.iveron.ru/1/6/1/189/ Александр Петрович Греков]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2018|bot=InternetArchiveBot}}
* [http://www.novgorod.net/~dolgomer/Russian/Im_People/ip2_11.html Реставратор А. П. Греков]
{{Тышҡы һытанмалар}}
[[Категория:СССР Рәссамдар союзы ағзалары]]
[[Категория:Ярославль шәхестәре]]
[[Категория:Икенсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар]]
[[Категория:Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй) кавалерҙары]]
[[Категория:2000 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:19 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:Санкт-Петербургта тыуғандар]]
[[Категория:1909 йылда тыуғандар]]
[[Категория:12 сентябрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>e8fifvgndm0ravvm5tbeppupgyuy99e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьев Иван Антонович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167989</id>
    <revision>
      <id>1147768</id>
      <parentid>990872</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:50:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4802" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорьев}}
{{Ук}}
'''Иван Антонович Григорьев''' (1902—1942) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында [[Карелия]]ҙә партизандар хәрәкәтен ойоштороусыларҙың һәм етәкселәренең береһе, майор, партизан бригадаһы командиры.

== Биографияһы ==
Григорьев Иван 1902 йылдың 17 ноябрендә [[Олонец губернаһы]] [[Падан]] ауылында (хәҙерге Карелия Республикаһының Медвежьегорск районына ҡарай) карел крестьян ғаиләһендә тыуа.

1917—1920 йылдарҙа Мурманск тимер юлының Масельг станцияһының тимер юл депоһында слесарь булып эшләй.

1920 йылда үҙ теләге менән Ҡыҙыл Армияға китә. 1922 йылдан РКП(б) ағзаһы.

1920—1936 йылдарҙа ВЧК (ОГПУ) органдарында, Карелиялағы сик буйы ғәскәрҙәрендә хеҙмәт итә.

1935 йылда ОГПУ юғары сик буйы мәктәбен тамамлай.

1941 йылдың август айына тиклем Петрозаводск һауа һөжүменә ҡаршы оборона башлығы ярҙамсыһы булып эшләй.

Совет-фин һуғышы башланғанда (1941—1944) өлкән лейтенант Григорьев И. А. «Фашистарҙы ҡыйна» тигән партизан отрядында взвод командиры булып һуғыша. Немец һәм фин илбаҫарҙарына ҡаршы көрәш фронтында командованиеның бик мөһим биремдәрен өлгө үтәгәне өсөн партизан отрядтәре взводы командиры өлкән лейтенант Григорьев Иван Антонович 1941 йылдың 19 декабрендәге 0119/Н номерлы Карел фронты ғәсғәрҙәре буйынса Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән бүләкләнә.

1941 йылдың октябренән — Карел фронтының айырым билгеләнештәге батальоны, 1942 йылдың февраленән — 1-се ярышы бригадаһы командиры.

1942 йылдың 29 июненән 25 август айына тиклем 648 кешенән торған 6 отряд составында 650 километрлы бригада Сегозеро һәм Поросозеро күлләре тирә-яҡ дошмандың доллары буйынса рейд яһай. 1942 йылдың 30 июлендә бригада Сегозеро урмандары районында урынлашҡан була. Бейеклек өсөн көрәштә И. А. Григорьев дүрт тапҡыр яралана, ләкин отряд менән етәкселек итеүҙе дауам итә. Солғанышта ҡалып уны урағанда һәләк була. 1 паптизан бригадаһы командиры майор Григорьев Иван Антонович Ленин ордены менән бүләкләнә.

Палаты ауылында туғандар ҡәберлегендә ерләнгән.

== Хәтер ==
Бөгөнгө көндә Падан урта мәктәбе И. А. Григорьев исемен йөрөтә. Ауыл урамдарының береһе И. А. Григорьев исеме менән аталған.

== Сығанаҡтар ==
* Карелия: энциклопедия: в 3 т. / гл. ред. А. Ф. Титов. Т. 1: А — Й. — Петрозаводск: ИД «ПетроПресс», 2007. С. 278—400 с.: ил., карт. ISBN 978-5-8430-0123-0 (т. 1)
* Трофимов Ф. Иван Григорьев. [Партизан]. — Петрозаводск, Госиздат КФССР, 1948. — 20 с.
* Ругоев Я. В. Не ради славы: [Очерк о комбриге И. А. Григорьеве] // Карелия. Годы. Люди: Сб. очерков.. — Петрозаводск: Карельское книжное издательство, 1967. — С. 176—186. — 420 с. — 4000 экз.

[[Категория:СССР Министрҙар Советы ҡарамағындағы КГБ хәрби институтын тамамлаусылар]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы партизандары]]
[[Категория:Шәхестәр:Карелия]]</text>
      <sha1>buy1mm2uiy4f725769yokqygp0390f8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғиләжетдинов Мөхәмәт Миңнейәр улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>169945</id>
    <revision>
      <id>1147899</id>
      <parentid>998570</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:38:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3986" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғиләжетдинов}}
{{Ук}}
'''Ғиләжетдинов Мөхәмәт Миңнейәр улы''' ({{lang-ru|Гилязетдинов Мухамет Миниярович}}) — хужалыҡ эшмәкәре, 1990 йылдың 11 октябрендә БАССР-ҙың ун икенсе саҡырылыш Юғары Советының өсөнсө сессияһында республиканың дәүләт суверенитеты тураһында Декларация ҡабул иткән [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы]] депутаты. Милләте — [[Башҡорттар|башҡорт]].

== Биографияһы ==
Мөхәмәт Миңнейәр улы Ғиләжетдинов 1949 йылдың 1 авгусында [[Бишбүләк районы]]ның [[Биҡҡол (Бишбүләк районы)|Бикҡол]] ауылында донъяға килгән.

Махсус урта белемле — 1969 йылда Бәләбәй ауыл хужалығы механизацияһы һәм электрлаштырыу техникумын тамамлаған.

Хеҙмәт юлын 1969 йылда етештереүгә өйрәтеү мастеры булып башлаған.

1969—1971 йылдарҙа Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡан.

1971—1988 йылдарҙа Бишбүләк районының «Марс» колхозында эшләй — автомеханик, бригада технигы, комплекслы бригада бригадиры була.

1988—1993 йылдарҙа — Бишбүләк районының Салауат Юлаев исемендәге колхозының баш инженеры.

1990 йылда Бишбүләк районы, 179-сы Бишбүләк һайлау округынан [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш Юғары Советының халыҡ депутаты итеп һайлана.

1993 йылдан ошо уҡ колхоздың газ хужалығы инженеры&lt;ref&gt;Народные депутаты Республики Башкортостан. Двенадцатый созыв. — Уфа, Китап, 1994. — с. 70&lt;/ref&gt;.

2007 йылдың 26 сентябрендә ҡатнаш ауыл хужалығы продукцияһы етештереүсе «Салауат» ЯСЙ-һы ойошторған. 2010 йылда ул ябылған&lt;ref&gt;[https://checko.ru/company/salavat-1070255000925 ООО «Салават»]&lt;/ref&gt;.

Хаҡлы ялда ла йәмәғәт тормошонда әүҙем ҡатнаша, Бикҡол ауыл биләмәһе советына депутат итеп һайлана&lt;ref&gt;[https://candidates.golosinfo.org/p/239173-gilyazetdinov-muhamet-miniyarovich Гилязетдинов Мухамет Миниярович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* 2, 3 дәрәжә «Хеҙмәт Даны» ордены һәм миҙал.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Ҡарағыҙ ==
* [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге]]
* [[Башҡортостан Республикаһының 1-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]

== Сығанаҡтар ==
* Народные депутаты Республики Башкортостан. Двенадцатый созыв. — Уфа, Китап, 1994. — с. 70.

== Һылтанмалар ==
* [http://gsrb.ru/ru/about/deputaty-proshlykh-sozyvov/37940/  12 созыв (БАССР)]

[[Категория:12-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]</text>
      <sha1>eloja8j1xgxrobdr5isdnzvdkxvzpq7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Греков Сергей Николаевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171190</id>
    <revision>
      <id>1147862</id>
      <parentid>1066824</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:00:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6876" xml:space="preserve">{{ФШ|Греков}}
{{Государственный деятель|имя=Сергей Николаевич Греков|должность=&lt;small&gt;&lt;small&gt;[[Өфө ҡалаһы башлыҡтары|Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы хакимиәт Башлығы]]|флаг=Coat of arms of Ufa.svg|флаг2=Flag of Ufa.svg|периодначало=&lt;small&gt;[[15 ғинуар]] [[2021]] алып &lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;small&gt;(Вазифа башҡарыусы: 16 декабрь 2020 — 15 ғинуар 2021)&lt;/small&gt;|периодконец=|президент=[[Владимир Путин]]|предшественник=[[Мостафин Өлфәт Мансур улы|Өлфәт Мостафин]]|преемник=|дата рождения=[[3 сентябрь]] [[1968 йыл]] (52 йәш)|место рождения=[[Ишембай]], [[Башҡортостан Республикаһы]], [[Рәсәй]]|дети=4 улы һәм 3 ҡыҙы|партия=[[Берҙәм Рәсәй]]|образование=[[Г. В. Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университеты|Г.В. Плеханов исемендәге РИУ]]|изображение=|ширина=}}

'''Греков Сергей Николаевич''' ([[3 сентябрь]] [[1968 йыл]]) — муниципаль хеҙмәткәр. 2021 йылдың 15 ғинуарынан [[Өфө ҡалаһы]] ҡала округы хакимиәте башлығы.

== Биографияһы ==
Сергей Николаевич Греков 1968 йылдың 3 сентябрендә [[Ишембай]]ҙа тыуған&lt;ref&gt;[https://deputat.bashkortostan.ru/deputies/22280/ Греков Сергей Николаевич]&lt;/ref&gt;.

[[Г. В. Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университеты]]н тамамлаған.

1987—1989 йылдарҙа Совет Армияһы сафында хеҙмәт итә.

1993 йылдың 1 июленән 1994 йылдың 29 авгусына тиклем «Нефтегазсервис» акционерҙар йәмғиәтендә инженер булып эшләй.

1994—1999 йылдарҙа— «Нефтегазснаб» акционерҙар йәмғиәтендә инженер.

1999 йылдың 16 ноябренән 2000 йылдың 31 ғинуарына тиклем— «Фалько» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә инженер.

2000—2004 йылдарҙа — «ГазТехРесурс» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә әйҙәүсе инженер, генераль директор, техник директор.

2004 йылдың 22 ғинуарынан 2005 йылдың 3 октябренә тиклем — «Баштрансгаз» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтенең матди-техник тәьминәте буйынса генераль директор кәңәшсеһе.

2005—2011 йылдарҙа йәнә «ГазТехРесурс» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә эшләй. 2005 йылдан 2008 йылға тиклем — генераль директор урынбаҫары. 2008 йылдан 2011 йылға тиклем — генераль директор.

2011 йылдың 1 мартынан 2014 йылдың 23 мартына тиклем «Ишембай икмәк комбинаты» асыҡ акционерҙар йәмғиәтендә һатыу буйынса менеджер булып эшләй. 2014 йылдың 23 мартынан 2015 йылдың 13 февраленә тиклем — «Ишембай икмәк комбинаты» асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең иҡтисади кәңәшсеһе.

Шулай уҡ 2012—2015 йылдарҙа «Инновацион-производство үҙәге „Пилот“» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә берлектәге йүнәлештәр буйынса генераль директоры була. 2015 йылдың 16 февраленән 2017 йылдың 8 октябренә тиклем — генераль директор, 2017 йылдың 9 октябренән 12 апреленә тиклем — проекттар етәксеһе.

2019 йылдың 13 апреленән 2020 йылдың 30 июненә тиклем «„НефтеХимПром УГНТУ“ бәләкәй инновацион предприятиеһы» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә — техник директор.

Шулай уҡ 2019—2020 йылдарҙа «Бәләкәй нефть компанияһы „Ишимбайнефтегаз“» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә — башҡарма директоры була.

2020 йылдың 16 декабренән алып Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы хакимиәте башлығы вазифаһын башҡара.

2021 йылдың 15 ғинуарында Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы хакимиәте башлығы итеп һайлана&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=https://ria.ru/20210115/ufa-1593216721.html|title=Бизнесмен Сергей Греков стал мэром Уфы|author=|date=2021-01-15|publisher=[[РИА Новости]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=https://rg.ru/2021/01/15/reg-pfo/merom-ufy-izbran-sergej-grekov.html|title=Мэром Уфы избран Сергей Греков|author=Айгуль Камаева|date=2021-01-15|publisher=[[Российская газета]]}}&lt;/ref&gt;.

== Шәхси тормошо ==
Өйләнгән, ғаиләлә ете бала: дүрт улы һәм өс ҡыҙы бар.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|url=http://xn--80a1bd.xn--p1ai/administration/386291.html|title=Сергей Греков биографияһы|author=|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210129161748/http://xn--80a1bd.xn--p1ai/administration/386291.html|archivedate=2021-1-29}}

[[Категория:Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:«Берҙәм Рәсәй» ағзалары]]
[[Категория:Өфөнөң башлыҡтары]]
[[Категория:Ишембайҙа тыуғандар]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1968 йылда тыуғандар]]
[[Категория:3 сентябрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>cj2cn9gdv9quy2rjj4wwv9rii2e125k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147944</id>
      <parentid>1147862</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:02:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sherbn</username>
        <id>17935</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шәхси тормошо */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6922" xml:space="preserve">{{ФШ|Греков}}
{{Государственный деятель|имя=Сергей Николаевич Греков|должность=&lt;small&gt;&lt;small&gt;[[Өфө ҡалаһы башлыҡтары|Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы хакимиәт Башлығы]]|флаг=Coat of arms of Ufa.svg|флаг2=Flag of Ufa.svg|периодначало=&lt;small&gt;[[15 ғинуар]] [[2021]] алып &lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;small&gt;(Вазифа башҡарыусы: 16 декабрь 2020 — 15 ғинуар 2021)&lt;/small&gt;|периодконец=|президент=[[Владимир Путин]]|предшественник=[[Мостафин Өлфәт Мансур улы|Өлфәт Мостафин]]|преемник=|дата рождения=[[3 сентябрь]] [[1968 йыл]] (52 йәш)|место рождения=[[Ишембай]], [[Башҡортостан Республикаһы]], [[Рәсәй]]|дети=4 улы һәм 3 ҡыҙы|партия=[[Берҙәм Рәсәй]]|образование=[[Г. В. Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университеты|Г.В. Плеханов исемендәге РИУ]]|изображение=|ширина=}}

'''Греков Сергей Николаевич''' ([[3 сентябрь]] [[1968 йыл]]) — муниципаль хеҙмәткәр. 2021 йылдың 15 ғинуарынан [[Өфө ҡалаһы]] ҡала округы хакимиәте башлығы.

== Биографияһы ==
Сергей Николаевич Греков 1968 йылдың 3 сентябрендә [[Ишембай]]ҙа тыуған&lt;ref&gt;[https://deputat.bashkortostan.ru/deputies/22280/ Греков Сергей Николаевич]&lt;/ref&gt;.

[[Г. В. Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университеты]]н тамамлаған.

1987—1989 йылдарҙа Совет Армияһы сафында хеҙмәт итә.

1993 йылдың 1 июленән 1994 йылдың 29 авгусына тиклем «Нефтегазсервис» акционерҙар йәмғиәтендә инженер булып эшләй.

1994—1999 йылдарҙа— «Нефтегазснаб» акционерҙар йәмғиәтендә инженер.

1999 йылдың 16 ноябренән 2000 йылдың 31 ғинуарына тиклем— «Фалько» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә инженер.

2000—2004 йылдарҙа — «ГазТехРесурс» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә әйҙәүсе инженер, генераль директор, техник директор.

2004 йылдың 22 ғинуарынан 2005 йылдың 3 октябренә тиклем — «Баштрансгаз» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтенең матди-техник тәьминәте буйынса генераль директор кәңәшсеһе.

2005—2011 йылдарҙа йәнә «ГазТехРесурс» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә эшләй. 2005 йылдан 2008 йылға тиклем — генераль директор урынбаҫары. 2008 йылдан 2011 йылға тиклем — генераль директор.

2011 йылдың 1 мартынан 2014 йылдың 23 мартына тиклем «Ишембай икмәк комбинаты» асыҡ акционерҙар йәмғиәтендә һатыу буйынса менеджер булып эшләй. 2014 йылдың 23 мартынан 2015 йылдың 13 февраленә тиклем — «Ишембай икмәк комбинаты» асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең иҡтисади кәңәшсеһе.

Шулай уҡ 2012—2015 йылдарҙа «Инновацион-производство үҙәге „Пилот“» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә берлектәге йүнәлештәр буйынса генераль директоры була. 2015 йылдың 16 февраленән 2017 йылдың 8 октябренә тиклем — генераль директор, 2017 йылдың 9 октябренән 12 апреленә тиклем — проекттар етәксеһе.

2019 йылдың 13 апреленән 2020 йылдың 30 июненә тиклем «„НефтеХимПром УГНТУ“ бәләкәй инновацион предприятиеһы» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә — техник директор.

Шулай уҡ 2019—2020 йылдарҙа «Бәләкәй нефть компанияһы „Ишимбайнефтегаз“» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтендә — башҡарма директоры була.

2020 йылдың 16 декабренән алып Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы хакимиәте башлығы вазифаһын башҡара.

2021 йылдың 15 ғинуарында Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы хакимиәте башлығы итеп һайлана&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=https://ria.ru/20210115/ufa-1593216721.html|title=Бизнесмен Сергей Греков стал мэром Уфы|author=|date=2021-01-15|publisher=[[РИА Новости]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=https://rg.ru/2021/01/15/reg-pfo/merom-ufy-izbran-sergej-grekov.html|title=Мэром Уфы избран Сергей Греков|author=Айгуль Камаева|date=2021-01-15|publisher=[[Российская газета]]}}&lt;/ref&gt;.

== Шәхси тормошо ==
Өйләнгән, ғаиләлә ете бала: дүрт улы һәм өс ҡыҙы бар. Ҡатыны- Айгөл Вәзих ҡыҙы.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|url=http://xn--80a1bd.xn--p1ai/administration/386291.html|title=Сергей Греков биографияһы|author=|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210129161748/http://xn--80a1bd.xn--p1ai/administration/386291.html|archivedate=2021-1-29}}

[[Категория:Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:«Берҙәм Рәсәй» ағзалары]]
[[Категория:Өфөнөң башлыҡтары]]
[[Категория:Ишембайҙа тыуғандар]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1968 йылда тыуғандар]]
[[Категория:3 сентябрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>q8dvmgid17tumqx0rz7wnbg4qwt287a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гречишникова Евдокия Юрьевна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>174531</id>
    <revision>
      <id>1147782</id>
      <parentid>1052329</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:24:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11712" xml:space="preserve">{{ФШ|Гречишникова}}
{{Ук}}
'''Гречишникова Евдокия Юрьевна''' ({{Тыуған көнө|9|12|1982}}, [[Өфө]]) — хәҙерге заман бишбәйгеһе буйынса Рәсәй спортсыһы. Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры (2007). Донъя һәм Европа чемпионы, Европа һәм донъя Кубогы этаптарында бер нисә тапҡыр донъя чемпионаты призеры. 2008, 2012 йылдарҙа Олимпия уйындары ҡатнашыусыһы.

== Биографияһы ==
Евдокия Юрьевна Гречишникова [[Башҡортостан]]дың баш ҡалаһы [[Өфө]]лә тыуған. Спорт менән шөғөлләнеүҙе арҡаға ятып йөҙөү менән башлай һәм 1996 йылға тиклем Өфөнөң «Нефтсе» клубында шөғөлләнә. Әммә һуңынан бөтә төркөмдө бишбәйгегә күсерәләр. Беренсе тренеры Павел Судовиков була. 1999 йылда [[Мәскәү]]гә «Төньяҡ» Юғары спорт оҫталығы эксперименталь мәктәбенә (ЭШВСМ) күсеү мөмкинлеге барлыҡҡа килә һәм ул ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһының өлкән тренеры Алексей Хапланов етәкселегендәге күнекмәләргә тотона. Мәскәүҙең «Динамо» клубы өсөн сығыш яһай. 2000 йылдан алып 2013 йылға тиклем Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. РГУФК-ты тамамлай. Ире Алексей Хапланов, бишбәйге буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы тренеры. [[Мәскәү]]ҙә йәшәй. Балалары — улы Тимофей (2006).

== Олимпия уйындары. Һөҙөмтәһе ==
&lt;br&gt; [[Пекин]]да 2008 йылғы Олимпия уйындарында шәхси беренселектә сығыш яһай.
&lt;br&gt; Йомғаҡлау һөҙөмтәләре.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''Урын'''
|'''Спортсы'''
|'''Йәше'''
!'''[[Файл:Shooting_pictogram.svg|20x20пкс|Атыу]]Атыу&lt;br&gt;һөҙөмтә/мәрәй'''
!'''[[Файл:Fencing_pictogram.svg|20x20пкс|Фехтование]]Фехтование'''
!'''[[Файл:Swimming_pictogram.svg|20x20пкс|Йөҙөү]]йөҙөү&lt;br&gt;һөҙөмтә/мәрәй'''
!'''[[Файл:Equestrian_Vaulting_pictogram.svg|20x20пкс|Конкур]]конкур'''
!'''[[Файл:Athletics_pictogram.svg|20x20пкс|Кросс]]кросс&lt;br&gt;һөҙөмтә/мәрәй'''
|'''[[Файл:Modern pentathlon pictogram.svg|30x30пкс]]'''Сумма
|-
| align=&quot;center&quot; |25
|Гречишникова Евдокия&lt;br&gt;{{Флагификация|Россия}}
| align=&quot;center&quot; |25 йыл
| align=&quot;center&quot; |178/1072
| align=&quot;center&quot; |880
| align=&quot;center&quot; |2.26,37/1164
| align=&quot;center&quot; |976
| align=&quot;center&quot; |10.43,65/1148
| align=&quot;center&quot; |'''5240'''
|}

&lt;br&gt;2012 йылда [[Лондон]]да Олимпия уйындарында шәхси беренселектә сығыш яһай.
&lt;br&gt;Йомғаҡлау һөҙөмтәләре.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''Урын'''
|'''Спортсылар'''
|'''Йәше'''
!'''[[Файл:Fencing_pictogram.svg|20x20пкс|Фехтование]]фехтование'''
!'''[[Файл:Swimming_pictogram.svg|20x20пкс|Йөҙөү]]йөҙөү&lt;br&gt;һөҙөмтә/мәрәй'''
!'''[[Файл:Equestrian_Vaulting_pictogram.svg|20x20пкс|Конкур]]конкур'''
!'''[[Файл:Shooting_pictogram.svg|20x20пкс|Атыу]][[Файл:Athletics_pictogram.svg|20x20пкс|Кросс]]Комбайн&lt;br&gt;һөҙөмтә/мәрәй'''
|'''[[Файл:Modern pentathlon pictogram.svg|30x30пкс]]'''Сумма
|-
| align=&quot;center&quot; |35
|Гречишникова Евдокия&lt;br&gt;{{Флагификация|Россия}}
| align=&quot;center&quot; |29 йәш
| align=&quot;center&quot; |928
| align=&quot;center&quot; |2.26,75/1040
| align=&quot;center&quot; |0
| align=&quot;center&quot; |12.59,87/1884
| align=&quot;center&quot; |'''3852'''
|}

== Һөҙөмтәләре ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;cellpadding=0; font-size: 100%&quot;
! scope=&quot;col&quot; |Турнир/Год
! scope=&quot;col&quot; |2001
! scope=&quot;col&quot; |2002
! scope=&quot;col&quot; |2003
! scope=&quot;col&quot; |2004
! scope=&quot;col&quot; |2005
! scope=&quot;col&quot; |2006
! scope=&quot;col&quot; |2007
! scope=&quot;col&quot; |2008
! scope=&quot;col&quot; |2009
! scope=&quot;col&quot; |2010
! scope=&quot;col&quot; |2011
! scope=&quot;col&quot; |2012
! scope=&quot;col&quot; |2013
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Олимпия уйындары&lt;br&gt;Шәхси беренселек
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; |25-се&lt;br&gt;урын&lt;br&gt;
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; |35-се урын&lt;br&gt;
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Донъя чемпионаты
Шәхси беренселек
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; |10&lt;br&gt;&lt;br&gt; место
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; |27-се&lt;nowiki&gt;&lt;br id=&quot;mwtA&quot;&gt;&lt;/nowiki&gt;урын
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; |4-се урын
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Донъя чемпионаты
''Команда беренселеге''
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#cc9966&quot; |3
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#cc9966&quot; |3
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; |6-сы урын
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#cc9966&quot; |3
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Донъя чемпионаты&lt;br&gt;''Эстафета''
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; |6-сы&lt;nowiki&gt;&lt;br id=&quot;mw4A&quot;&gt;&lt;/nowiki&gt;урын
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |&lt;nowiki&gt;1 |&lt;/nowiki&gt;
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Донъя чемпионаты &lt;br&gt;''Микст (ҡатнаш эстафета)''
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;silver&quot; |2
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Европа чемпионаты &lt;br&gt;Шәхси беренселек
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |4-се урын&lt;br&gt;
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#cc9966&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |4&lt;nowiki&gt;&lt;br id=&quot;mwAQs&quot;&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt; место
| align=&quot;center&quot; |10-сы урын
| align=&quot;center&quot; |10-сы урын
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Европа чемпионаты &lt;br&gt;Команда беренселеге&lt;br&gt;
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#cc9966&quot; |3
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;silver&quot; |2
| align=&quot;center&quot; |4&lt;nowiki&gt;&lt;br id=&quot;mwASY&quot;&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt; место
| align=&quot;center&quot; |6-сы урын
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Европа чемпионаты&lt;br&gt;''Эстафета''
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#cc9966&quot; |3
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;silver&quot; |2
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; |9-сы урын
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Рәсәй чемпионаттары&lt;br&gt;Шәхси беренселек&lt;br&gt;
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;silver&quot; |2
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;silver&quot; |2
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#cc9966&quot; |3
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Рәсәй чемпионаттары&lt;br&gt;Команда беренселеге&lt;br&gt;
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Рәсәй чемпионаттары&lt;br&gt;''Эстафета''
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Рәсәй Кубогы
Шәхси беренселек
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#cc9966&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |7-се урын
|-
| bgcolor=&quot;#ffffff&quot; |Рәсәй Кубогы&lt;br&gt;Команда беренселеге&lt;br&gt;
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;gold&quot; |1
| align=&quot;center&quot; | -
|}

== Спорт званиелары ==
&lt;br&gt; ''Рәсәйҙең спорт мастеры''
&lt;br&gt; ''Рәсәйҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры''
&lt;br&gt; ''Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры''

== Һылтанмалар ==
* [http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/gr/yevdokia-grechishnikova-1.html/ Е. Гречишникова результаты на Олимпиаде]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121216174655/http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/gr/yevdokia-grechishnikova-1.html |date=2012-12-16 }}
* [http://www.allsportinfo.ru/index.php?id=52433 6 сентября 2011 г. ИА «Весь спорт»]
* [http://sport.ria.ru/other_sport/20110914/437437890.html 14 сентября 2011 г. РИА «Новости»]
[[Категория:Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастерҙары]]
[[Категория:Рәсәйҙең халыҡ-ара класлы спорт мастерҙары]]
[[Категория:Рәсәйҙең спорт мастерҙары]]
[[Категория:Өфө спортсылары]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1982 йылда тыуғандар]]
[[Категория:9 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостанда тыуғандар]]</text>
      <sha1>1ofjjax4rcvzb8xekirfx0r6lmnjlz8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азаматов Фәтих Хәсән улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>175456</id>
    <revision>
      <id>1147915</id>
      <parentid>1036892</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:52:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2095" xml:space="preserve">{{ФШ|Азаматов}}
'''Азаматов Фәтих Хәсән улы''' ([[26 апрель]] [[1926 йыл]] — [[6 июль]] [[2014 йыл]]) — [[Журналистика|журналист]], [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. СССР Журналистар союзы ағзаһы. 1958—1967 йылдарҙа [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] һәм [[Хәйбулла районы|Хәйбулла]] район гәзиттәре мөхәррире, артабан КПСС-тың [[Өфө районы|Өфө район]] комитеты инструкторы. Күгәрсен районының Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге (2001) һәм [[Зәйнәб Биишева исемендәге премия|Зәйнәб Биишева исемендәге]] (2000) премиялары лауреаты. 

== Биографияһы ==
Фәтих Хәсән улы Азаматов 1926 йылдың 26 апрелендә Башҡорт АССР-ның хәҙерге Күгәрсен районы [[Туйөмбәт]] ауылында тыуған.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Күгәрсен районының Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаты (2001) 
* Зәйнәб Биишева исемендәге премия лауреаты (2000)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.bashinform.ru/news/844260-voin-zhurnalist-pisatel-k-90-letiyu-so-dnya-rozhdeniya-fatikha-azamatova/ Воин, журналист, писатель (К 90-летию со дня рождения Фатиха Азаматова). ИА Башинформ, 26 апреля 2016 года]{{ref-ru}}{{V|26|05|2021}}   

[[Категория:Журналистар]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]]</text>
      <sha1>hqrfch0j1l13txvu32hiyl02av6idtf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилметдинов Минһажетдин Ғилметдин улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>175896</id>
    <revision>
      <id>1147883</id>
      <parentid>1110582</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:25:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6504" xml:space="preserve">{{Orphan|date=сентябрь 2021}}
{{ФШ|Ғилметдинов}}
{{Ук}}
'''Ғилметдинов Минһажетдин Ғилметдин улы''' ([[18 февраль]] [[1903 йыл]] — [[25 август]] [[1979 йыл]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры, ҡыҙылармеец&lt;ref&gt;[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/13-lichnyj-sostav-divizii/bukva-g/88-gil-mutdinov-gilmetdinov-mingazetdin-minkhazhetdin-gil-mutdinovich?Itemid=104 Шайморатовсылар. Ғилметдинов Минһажетдин Ғилметдин улы]&lt;/ref&gt;. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы.

== Биографияһы ==
Минһажетдин Ғилметдин улы Ғилметдинов 1903 йылдың 18 февралендә хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Асҡын районы]] [[Әмир (Асҡын районы)|Әмир]] ауылында ябай эшсе ғаиләһендә тыуған. Ете бала араһында ул өсөнсөһө. Үҙ ауылында башланғыс белем ала. 16 йәшеннән район үҙәгендә йәшәй, комсорг вазифаһын башҡара. Татарстан яҡтарында ла эшләп ҡайта. Тормош иптәше Менәүәрә Сәлимгәрәй ҡыҙы, [[1910 йыл]]ғы, [[Урмияҙ]] ауылынан, менән алты балаға ғүмер бирәләр.

== Хәрби хеҙмәте ==
Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, Әмир ауылынан 104 кеше һуғышҡа китә, 59-ы яу ҡырҙарында ятып ҡала. Минһажетдин Ғилметдин улы Асҡын районы хәрби комиссариаты тарафынан [[1942 йыл]]дың 8 сентябрендә Ҡыҙыл Армия сафына алына. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 294-се кавалерия полкына саҡырыла, яҡташтары Имам Ғәлимов, Әхмәтзыя Ғәлиәхмәтов һәм Мөхәмәт Әжмәғолов менән бергә хеҙмәт итә, комендант взводы командиры була.

Ҡыҙы Мөбәллига(1939 йылғы) атаһы һөйләгәндәр менән уртаҡлаша:
{{Цитата|1943 йылдың көҙө. Был Днепрҙы яулап алған саҡ. Днепрҙы кисергә! Бер аҙым да артҡа сикмәҫкә! Был - кавалеристарҙың ил алдында биргән анты булған. Днепрҙағы алыш иң ҡан-ҡойғостарҙың береһе. Төндәрен йылға киңлектәрендә сигнал ракеталары менән хәбәр бирелә һәм һәр аҙым утҡа тотола. Днепрҙы төнгө кисеүҙә шәхси составтың яртыһы һәләк була. Пуля аҫтына эләкмәүселәр һыуҙың һалҡынлығынан үлә. Һөжүм итеүсе төркөмдәр йылғаға китә һәм кире сыҡмай. Ә иртән яр ситендә йылғаны кисеүсе һалдат кәүҙәләре ята. Был бик ҡурҡыныс күренеш. Йылға ҡандан ҡып-ҡыҙыл тойола... Шундай алыштарҙың береһендә ул ҡаты яралана. Ҡанға батҡан, аяҡ – ҡулдары хәрәкәтһеҙ ятҡан килеш кәбән төбөнән табып ҡотҡаралар. Башта санчаста, һуңынан госпиталдә дауалана. Хәрби юлын дауам итәргә яраҡһыҙ тип табыла.|}}

== Һуғыштан һуңғы тормошо ==
[[1943 йыл]]да демобилизациялана һәм ауылға ҡайта. Яраһы төҙәлеп бөтмәһә лә, [[Ҡашҡа (Асҡын районы)|Ҡашҡа]] ауыл Советы рәйесе итеп һайлана. [[1944 йыл]]дан [[1951 йыл]]ға ҡәҙәр ошо вазифала эшләй. Һуғыш йылдарында «Ҡызылармеец» колхозы фронтҡа 48 ат, 32 еңел арба, хәрби һалым һәм заем сифатында бер нисә йөҙ мең һум акса, авиация эскадрилияһы төзөү өсөн 27 мең һум акса, күп кенә йылы әйбер, бер нисә мең центнер ашлыҡ тапшыра.

Һуңынан [[Ҡариҙел]], [[Арбаш]], [[Ҡарткиҫәк]] һәм [[Урмияҙ]] ауылдарында ла эшләй. «Красноармеец» («Молотов») колхозы рәйесе ярҙамсыһы вазифаһын башҡара. Хаҡлы ялға магазинда эшләп, [[1963 йыл]]да сыға.

Наградалары һаҡланмаған.
1979 йылдың 25 авгусында 76 йәшендә вафат була.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Сығанаҡтар ==
* {{китап|автор= Әҙһәт Ғәлиәкбәров|заглавие= Ауылым тарихы |место= Асҡын |издательство= Асҡын районы “Надежда” редакция – нәшрият комплексы дәүләт унитар предприятиесе|год= 2011 |страниц= №}}
* {{китап|автор= Алина Нурыева.|заглавие= Ышаныч. Кавалерист Минһажетдин Ғилметдинов |место= Асҡын |издательство= Асҡын районы “Надежда” редакция – нәшрият комплексы дәүләт унитар предприятиесе|год= 2020 |страниц= №}}

== Һылтанмалар ==
* [http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/13-lichnyj-sostav-divizii/bukva-g/88-gil-mutdinov-gilmetdinov-mingazetdin-minkhazhetdin-gil-mutdinovich?Itemid=104 Шайморатовсылар. Ғилметдинов Минһажетдин Ғилметдин улы]{{V|06|07|2021}}

{{Портал|Башҡорт атлы дивизияһы}}
{{Башҡорт атлы дивизияһы}}

[[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]]</text>
      <sha1>fw7d70kxetg8rla1btrak6f1dy5h1ro</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>176234</id>
    <revision>
      <id>1147811</id>
      <parentid>1069050</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:11:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4612" xml:space="preserve">{{Orphan|date=сентябрь 2021}}
{{ФШ|Аҙнағолов}}
{{Ук}}
'''Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы''' ({{lang-ru|Азнагулов Нурмухамет Дильмухаметович}}; ? — 26 декабрь [[1942]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның комсомол эше буйынса политотдел (сәйәси бүлек) начальнигы ярҙамсыһы булып хеҙмәт итә. Капитан&lt;ref&gt;[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/400-aznagulov-nurmukhamet-dil-mukhametovich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Азнагулов Нурмухамет Дильмухаметович]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://1418museum.ru/heroes/14256957/ Азнагулов Нурмухамет]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Нурмөхәмәт (Нурҡай) Дилмөхәмәт улы Аҙнағолов [[Башҡортостан]]дың [[Бүздәк районы]]нда&lt;ref&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_dopolnitelnoe_donesenie6165269/?static_hash=4d204c808ea26b8a08bdc8e060cc8b4dv2 Память народа. Азнагулов Нурмухамет Дильмухаметович]&lt;/ref&gt; тыуған.

[[Бүздәк районы]] хәрби комиссариаты [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]] сафына саҡыра.

Капитан Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы Аҙнағолов [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның комсомол эше буйынса политотдел начальнигы ярҙамсыһы була.

[[1942 йыл]]дың 26 ноябрендә һәләк була. [[Сталинград]] (хәҙер — [[Рәсәй Федерацияһы]]ның [[Волгоград өлкәһе]]) өлкәһе Алексеевка ауылында ерләнгән&lt;ref&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_dopolnitelnoe_donesenie6165269/ Память народа. Азнагулов Нурмухамет Дильмухаметович]&lt;/ref&gt;.

== Хәтер ==
Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улының исеме [[Башҡортостан]]да нәшер ителгән баҫмаларҙа&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01000843072 РГБ: Память : Республика Башкортостан : Списки погибших в Велик. Отеч. войне 1941—1945 гг. / Редкол.: Аюпов М. А. (гл. ред.) и др. — Уфа : Китап, 1994] ISBN 5-295-00958-0&lt;/ref&gt; һәм БР-ҙың [[Бүздәк районы]]нда [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусылар хөрмәтенә ҡуйылған һәйкәлдәге исемлеккә индерелгән&lt;ref&gt;[http://www.mr.buzdyak.ru/statya/stati/558 Стелла Ветеранам ВОВ в с. Копей-Кубово (Кәпәй-Ҡобау)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210624195744/http://www.mr.buzdyak.ru/statya/stati/558 |date=2021-06-24 }}&lt;/ref&gt;.

== Һылтанмалар ==
* [http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/400-aznagulov-nurmukhamet-dil-mukhametovich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Азнагулов Нурмухамет Дильмухаметович]{{ref-ru}}{{V|23|07|2021}}
* [https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_dopolnitelnoe_donesenie6165269/ Память народа. Азнагулов Нурмухамет Дильмухаметович]{{ref-ru}}{{V|23|07|2021}}
* [https://1418museum.ru/heroes/14256957/ Азнагулов Нурмухамет]
* [https://search.rsl.ru/ru/record/01000843072 РГБ: Память : Республика Башкортостан : Списки погибших в Велик. Отеч. войне 1941—1945 гг. / Редкол.: Аюпов М. А. (гл. ред.) и др. — Уфа : Китап, 1994] ISBN 5-295-00958-0
* [http://www.mr.buzdyak.ru/statya/stati/558 Стелла Ветеранам ВОВ в с. Копей-Кубово] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210624195744/http://www.mr.buzdyak.ru/statya/stati/558 |date=2021-06-24 }}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}
{{Портал|Башҡорт атлы дивизияһы}}
{{Башҡорт атлы дивизияһы}}

[[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]]</text>
      <sha1>n42tu5uf9pzwhqngs4jem5rz1beagk7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Грибанов Евгений Никитич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>180242</id>
    <revision>
      <id>1147777</id>
      <parentid>1088446</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:08:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7947" xml:space="preserve">{{ФШ|Грибанов}}
{{Ук}}
'''Грибанов Евгений Никитич''' ([[21 июнь]] [[1895]][[Омск|, Омск]] — [[20 март]] [[1941 йыл]], [[Өфө]]) — ғалим-физик, профессор, К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты физика-математика факультеты деканы, шулай уҡ [[Өфө физика институты]] уҡытыусыһы һәм Башҡорт дәүләт медицина инстиутының физика кафедраһы мөдире.

== Биографияһы ==
Евгений Никитич Грибанов 1895 йылдың 21 июнендә [[Омск]] ҡалаһында ауыл хужалығы академияһы профессоры ғаиләһендә тыуған. Мәктәпте тамамлағандан һуң [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның физика-математика факультетына уҡырға инә, уны 1918 йылда тамамлай. Бынан һуң [[Красноярск]] ҡалаһына күсенә, күпмелер ваҡыт ауыл хужалығы политехникумында уҡыта. Атылыу ҡурҡынысы аҫтында Грибанов көнсығышҡа сигенгән Аҡ армия сафына алына, ләкин ылауҙа иҫәпләнә һәм хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашмай. 1923 йылдан Өфөлә [[Өфө физика институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт медицина университеты|Башҡорт дәүләт медицина институты]]ның физика кафедраһында уҡыта, унда 1932 йылдан физика кафедраһы мөдире вазифаһын биләй. 1937 йылдан «Красная Башкирия», «Правда» һәм «Комсомольская правда» гәзиттәрендә Грибановты йәшерен эшмәкәрлектә һәм университетта ерле милли кадрҙарҙың үҫешенә ҡаршы тороуға ғәйепләүсе ҡайһы бер ялған мәҡәләләр баҫылып сыға. Евгений Никитич 1941 йылдың март айында вафат була һәм 45 йәшендә Өфө ҡалаһының Сергий зыяратында ерләнә&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|ссылка=https://bashedu.ru/sites/default/files/kafedra/old_files/kafedra2017_5-6.pdf|автор=Ю.В. Ергин, Р. Киндяшев|заглавие=Он стоял у истоков физического образования в Республике Башкортостан|год=2017|язык=Русский|издание=Кафедра|тип=Газета|номер=5—6|страницы=8—9}}&lt;/ref&gt;.

== Уҡытыусы эшмәкәрлеге ==
Өфө ҡалаһына күсеп килгәндән һуң К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институтында (хәҙер [[Башҡорт дәүләт университеты]]) уҡытыусы булып эшләй&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://bashenc.online/ru/articles/83224/|title=ГРИБАНОВ Евгений Никитич|accessdate=2021-10-14}}&lt;/ref&gt;. 1930 йылдан Е. Н. Грибанов — физика кафедраһы доценты һәм мөдире, Өфө физика институтының IV физика бүлеге етәксеһе, Өфө электрофизика лабораторияһының ғилми етәксеһе. 1932 йылда РСФСР Халыҡ Һаулыҡ һаҡлау комитеты уны профессор итеп раҫлай. Бер үк ваҡытта Өфө физика институтында һәм [[Башҡорт дәүләт медицина университеты|Башҡорт дәүләт медицина институтында]] (хәҙер Башҡорт дәүләт медицина университеты) уҡыта, бында 1932 йылда физика кафедраһын ойоштора һәм 1939 йылға тиклем уның мөдире була&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://bashgmu.ru/education/kafedry/1313/|title=Кафедры|accessdate=2021-10-14}}&lt;/ref&gt;.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
Грибановтың фәнни эшмәкәрлеге [[электроника]], тәбиғи мөхиттең радиоактивлығы өлкәһендәге тикшеренеүҙәр менән бәйле, шулай уҡ башҡа өлкәләрҙә лә ғилми тикшеренеүҙәрҙе үҫтерергә тырыша. Евгений Никитич электрондарҙың металл өҫлөгөнән сығыуын билдәләү, һыу-нефть эмульсияларын дегидратациялау өсөн юғары йышлыклы тирбәнештәрҙе ҡулланыу ысулын тәҡдим итә, шулай уҡ ҡыҫҡа тулҡынлы нурланыштарҙың нефттәге парафиндар окисләнеүе процесына тәьҫирен тикшерә, Урал аръяғы кварцтарының пьезоэлектрик үҙенсәлектәрен өйрәнә. Башҡортостанда һауаның, тупраҡтың һәм һыуҙың радиоактивлығын тикшереү идеяһы тап уға ҡарай, өҫтәүенә, беренсе ынтылыштар 1924 йылда ҡабул ителә. Бынан тыш Е. Н. Грибанов электрон лампаларҙың хеҙмәт итеү ваҡытын оҙайтыу маҡсатында активлаштырылған катодтар менән тергеҙеүҙең бер нисә ысулын эшләй. Шулай уҡ Грибанов радиоһәүәҫкәрлеге өлкәһендә ҙур энтузиаст була. 1927 йылдың сентябрендә уның тарафынан ҡеүәтле ҡыҫҡа тулҡынлы тапшырғыс эшләнә, ул Өфө физика инстиутында ҡулланыла, уның ярҙамында Рәсәй һәм сит ил радиоһәүәҫкәрҙәре араһында бәйләнеш булдырыла. Шуны ла әйтеп китергә кәрәк, 1934 йылда радиотехника буйынса дәреслекте ул [[башҡорт теле]]ндә яҙа.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Ергин Ю. В.'' Уфимский физический институт (1919—1937). 2‑е изд., доп. Уфа, 2006.
* ''Ергин Ю. В.'' У истоков университетского образования: очерки о предыстории Башкирского государственного университета. 2‑е изд., доп. Уфа, 2009.
* [https://bashedu.ru/sites/default/files/kafedra/old_files/kafedra2017_5-6.pdf Он стоял у истоков физического образования в Республике Башкортостан] // Кафедра. No 5-6 (1069—1070), март 2017 года. — с. 8-9.
[[Категория:Профессорҙар]]
[[Категория:Өфөлә вафат булғандар]]
[[Категория:Омскиҙа тыуғандар]]
[[Категория:Мәскәү дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусылары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусылары]]
[[Категория:Рәсәй физиктары]]</text>
      <sha1>pwm8oyr558s0nlw9wzv5gmkm0ga1v0r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорян Рафик Григорьевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>180260</id>
    <revision>
      <id>1147763</id>
      <parentid>1088563</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:39:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20254" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Григорян Рафиҡ Григорьевич''' ({{Lang-hy|Ռաֆիկ Գրիգորի Գրիգորյան}}, {{Lang-et|Rafik Grigorjan}} [[20 ноябрь]] [[1948 йыл]]) — ғалим, йәмәғәт эшмәкәре. Философия докторы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ru.sputnik-news.ee/koleso_obozreniya/20180908/12573586/Koleso-obozrenija-zhizn-epoha-peremen.html|title=&quot;Колесо обозрения&quot;: жизнь в эпоху перемен|work=[[Sputnik]] Эстония (8.09.2018)}}&lt;/ref&gt;, профессор, тарихсы. Ике тапҡыр [[Эстония]] халыҡтары министры кәңәшсеһе була, [[Тарту]] ҡалаһы ҡала Советына депутат итеп һайлана. 5-се дәрәжә Эстония Дәүләт гербы ордены менән бүләкләнә.Таллин ҡалаһы Почетлы гражданины&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://rus.delfi.ee/daily/virumaa/estoniya-multikulturnaya-nemnogo-ob-armyanskoj-obschine?id=80688777|title=Эстония мультикультурная: немного об армянской общине|work=Информационный портал Delfi (4.01.2018)}}&lt;/ref&gt;, Махсус айырма билдәһе менән бүләкләнә&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://rus.err.ee/210247/sredi-udostoivshihsja-tallinnskih-nagrad-andrej-ivanov-rafik-grigorjan-i-anne-veski|title=Среди удостоившихся таллиннских наград - Андрей Иванов, Рафик Григорян и Анне Вески|work=Eesti Rahvusringhääling (22.04.2015)}}&lt;/ref&gt;.Эстонияның әрмән йәмғиәте лидерҙарының береһе&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tallinn.ee/est/aukodanikud/Aukodanik-Rafik-Grigorjan-2015-Teenetemark|title=Страница Р.Григоряна на официальном сайте города Таллинн}}&lt;/ref&gt;. «Благовест» хәйриә фонды премияһы лауреаты. 250-нән ашыу фәнни һәм фәнни-популяр мәҡәләләр авторы. 150-нән ашыу ғилми конференцияларҙа һәм семинарҙарҙа доклад менән сығыш яһай, [[ЮНЕСКО]] эксперты була. 40 йылдан ашыу фәнни-педагогик стажы бар.

== Биографияһы ==
[[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы ғаиләһендә тыуа. Р. Г. Григоряндың олаталары беренсе тапҡыр [[Беренсе донъя һуғышы]] йылдарында Перновта (Пярну) Рәсәй ғәскәрҙәре составында була. Улар араһында фронт дуҫлығы нығына. 1945 йылда.туғанлыҡ мөнәсәбәттәр уның ата-әсәһе никахына әүерелә.

[[И. В. Сталин|И. Сталин]] үлгәндән һуң һәм Хрущев амнистияһынан һуң һөргөнгә ебәрелгән халыҡтар аҡланғас, һәм [[Кавказ]]ға [[Чечендар|чечен]] һәм [[ингуштар]] әйләнеп ҡайтҡас, этник-ара низағ башлана. Г. Григоряндың атаһы [[Төньяҡ Осетия — Алания|Төньяҡ Осетия]]ға күсерелеп, уның ғаиләһе низағ уртаһында ҡала. 1955 йылда Р. Г. Григоряндың ата-әсәһе уны Әрмән ССР-ы Ленинакан (Гюмри) ҡалаһындағы 14-се әрмән мәктәбенән ала һәм [[Төньяҡ Осетия — Алания|Төньяҡ Осетия]]лағы [[Беслан]] ҡалаһындағы 1-се мәктәпкә күсерә һәм унда ул 5-се класҡа тиклем уҡый. 1959 йылда уның атаһы [[Хрущёв Никита Сергеевич|Хрущев]] осорондағы армияны реформалауға эләгеп, хәрби пенсияға 6 ай ҡалғас, демобилизациялана, һәм ғаиләгә [[Әрмәнстан]]ға ҡайтырға тура килә. 1959 — [[1966 йыл]]дарҙа Лениникандың 14-се мәктәбендә уҡый. 11-се класты тамамлағандан һуң, юристлыҡҡа уҡырға була. [[СССР]]-ҙа ни бары өс махсуслаштырылған юридик институт — [[Һарытау]]ҙа, [[Харьков]]та һәм [[Свердловск]]иҙа бар ине. Р. Г. Григорян Һарытауҙы һайлай, ләкин беренсе йылда уның документтары ҡабул ителмәй, сөнки [[Әрмәнстан]] Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетынан мәктәпте яңы ғына тамамлау арҡаһында махсус йүнәлеш алмай. Һөҙөмтәлә Р. Г. Григорянға Һарытау станоктар эшләү заводына электрокар йөрөтөүсе булып эшкә барырға тура килә. Заводта эше менән бер рәттән комсомол линияһы буйынса ҙур йәмәғәт эше алып бара һәм [[сәнғәт]] бүлеге буйынса комсомол ойошмаһы секретары урынбаҫары итеп һайлана. Йыш ҡына халыҡ алдында заводта художестволы үҙешмәкәр [[Концерт (әҫәр)|концерт]]ы менән сығыш яһай. Йырлай һәм һуҡма музыка ҡоралдарында уйнай.

== Белем алыуы һәм карьераһы ==
1967 йылда Р. Г. Григорян Һарытау дәүләт университетының тарихи бүлегенә уҡырға инә, 1972 йылда тамамлай, «Тарихсы. Йәмғиәт белеме һәм тарих уҡытыусыһы» квалификацияһын ала..
Баҡһаң, эшкә урынлашыу өсөн тарихсы квалификацияһы етерлек булмай сыға. Эшкә урынлашыу өсөн КПСС ағзаһы булырға кәрәк ине. СССР-ҙа тарихсылар партия һәм хөкүмәт сәйәсәтен хеҙмәтләндерергә тейеш була. Р. Г. Григорянға йәнә Әрмәнстанға ҡайтырға тура килә, партияға инеү инеү өсөн заводта слесарь булып эшләргә тура килә. 1972 йылда Горисский трикотаж фабрикаһында эшләгәндә уға слесарь, экспедитор, хәүефһеҙлек техникаһы буйынса инженер, ә эштән һуң педагогия институтында лекциялар уҡырға тура килә.
1973 йылда беренсе тапҡыр Тартға килә, унда буласаҡ тормош иптәше Нина Линнасмяги филология факультетында уҡый. Осрашыуҙарҙың береһендә Тарту университетының КПСС тарихы кафедраһы мөдире профессор Йоханнес Калитс юғары уҡыу йортона эшкә КПСС-ҡа инеү шарты менән саҡыра.
1974 йылда [[КПСС]]-тың ағзалығына кандидат булып, Тартуға килә һәм КПСС тарихы кабинеты мөдире булып эшләй башлай.
1975 йылда өйләнә һәм Тарту Университетының аспирантураһына уҡырға инә.
1975—1978 йылдарҙа Тарту университетының йәмәғәт фәндәре кафедраһы уҡытыусыһы булып эшләй. [[1978 йыл]]да [[Тарту]] Университеты аспирантураһында уҡыуын тамамлай. Һуңыраҡ [[Мәскәү дәүләт университеты]] һәм Ахен ҡалаһында ([[Германия]]) квалификацияһын күтәрә.
1980 йылда Тарту Университеты уҡытыусыһы булып эшләп, [[Эстония]]лағы юғары белем тарихы буйынса тарих фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә диссертацияны яҡлай һәм өлкән [[уҡытыусы]] итеп һайлана. 1983 йылда доцент квалификацияһын ала. Мәскәү дәүләт университеты ҡарамағында стажировка үтә, Тарту университетының йәмәғәт фәндәре кафедра мөдире итеп һайлана, ә 1989 йылдан — Тарту ҡала йыйылышы депутаты.
1989 — [[1992 йыл]]дарҙа Тарту университетының философия кафедра эргәһендә докторант.
1992 йылда, Тарту ҡалаһы йыйылышы депутаты булараҡ, Р. Г. Григорян, 1940 йылдан һуң Эстонияға килеп еткән бик күп эстон булмағандар һымаҡ,гражданлыҡтан, йәғни сәйәси [[хоҡуҡ]]тан мәхрүм ителә. Улай ғына ла түгел, докторант булған [[философия]] һәм [[политология]] кафедраһына килгәс, уға бүтән эшләмәүен белдерәләр. Р. Г. Григорянға Тарту ҡалаһының 13-сө урта мәктәбенә (хәҙерге Аннелиннаск гимназияһы)тарих уҡытыусыһы булып эшкә барырға тура килә, унда [[1997 йыл]]ға тиклем [[уҡытыусы]]-методист булып эшләй.
[[1995 йыл]]да [[Эстония Республикаһы]]ның гражданлығын ала. 1996 йылда йәнә йәмәғәт тормошона әүҙем ҡушыла һәм [[1996 йыл]&lt;nowiki/&gt;да уҡ Тарту ҡала йыйылышы депутаты итеп һайлана.
[[1995 йыл]]дан — Социаль-гуманитар институт профессоры. Рәсәйҙең бер нисә юғары уҡыу йортонда [[тарих]], [[философия]], сәйәси һәм хоҡуҡи тәғлимәттәр тарихы, [[политология]]ны, [[культурология]], тарих һәм [[йәмғиәт]] белеме биреү тарихы, тарихы буйынса уҡыта. Милләт-ара мөнәсәбәттәр теорияһы һәм практикаһы буйынса махсус курс авторы.
1999—2005 йылдарҙа Тарту университетының Нарва колледжының тарих һәм [[философия]] бүлеге мөдире.
2006 — [[2013 йыл]]дарҙа Эстонияның төрлө шәхси вуздарында уҡыта һәм профессор (I Studium, Lex, Иҡтисад һәм менеджмент институты, «Eсomen»).

== Ижтимағи-сәйәси эшмәкәрлеге ==
Ике тапҡыр (1997—1999 йылдарҙа һәм 2001—2002 йылдарҙа) Эстония халыҡтары министры кәңәшсеһе була, Эстония-Рәсәй хөкүмәт-ара комиссияһына инә.
Эстония Халыҡ фронтын булдырыу инициаторҙарының береһе&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ru.sputnik-news.ee/analytics/20181001/12984097/grigoryan-osnovatel-narod-front-ehstonia.html|title=Григорян: нельзя забывать о тех, кто основал Народный фронт Эстонии|work=[[Sputnik]] Эстония (1.10.2018)}}&lt;/ref&gt; була, НФЭ-ның Тарту секцияһы идараһы составына инә. 1988 йылда НФЭ-ның Беренсе Конгресында Юрий Михайлович Лотман, Виктор Алексеев Пальм һәм Р. Н. Блюм&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.armmuseum.ru/news-blog/2018/3/7/--3|title=Рафик Григорян. &quot;Право быть свободным&quot;|work=Армянский музей Москвы и культуры наций (7.03.2018)}}&lt;/ref&gt; менән бергә уны НФЭ вәкилдәре советы ағзаһы итеп һайлайҙар.
1988—2017 йылдарҙа Көньяҡ Эстония — Әрмән милли йәмғиәте рәйесе.
Ике тапҡыр (1989—1993 йылдарҙа һәм 1996—1999 йылдарҙа) Тарту ҡала йыйылышы депутаты итеп һайлана. 1988 йылдың 24 сентябрендә үткән Эстония халыҡтары Форумында Эстония халҡының бойондороҡһоҙлоғона ынтылышын яҡлап сығыш яһай.
1997 — [[2006 йыл]]дарҙа — [[Эстония]] Президенттары Леннарт Мери һәм АрнольдеРюйтель. ҡарамағындағы милли аҙсылыҡ түңәрәк өҫтәле ағзаһы.
2006 йылдан — Intellectus аналитик һәм мәҙәни-мәғариф үҙәге етәксеһе.
2006 йылдан башлап — Эстонияның центристар партияһы ағзаһы.
2006 йылда «Эстония бойондороҡһоҙлоғон тергеҙеү өсөн көрәштә ҡатнашҡаны өсөн» «5-се дәрәжә дәүләт гербы» Ордены менән бүләкләнә.
2007 йылдан Эстонияның аҙ һанлы милләттәр вәкилдәренең Палата рәйесе&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Эстонияның 3 Конгресын (2007, 2010, 2016)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.youtube.com/watch?v=4dCYXNiqEwY&amp;t=22s|title=Рафик Григорян о Конгрессе национальных меньшинств|work=[[Youtube]] (8.11.2016)}}&lt;/ref&gt;. Бындай конгресты ойоштороу идеяһы 2007 йылдың көҙөндә барлыҡҡа килә. Палата составына 200-ҙән ашыу ойошма инә. Уның Советы һәм Идараһы һайлана. Лейви Шер (тәжрибәле журналист, Таллинн ҡалаһының элекке вице-мэры, уның етәкселегендә 2001 йылда интеграцияның альтернатив программаһы булдырыла) Палата рәйесе урынбаҫары итеп һайлана. [[2015 йыл]]да [[Таллин]] ҡалаһының почетлы гражданы исеменә лайыҡ була. [[Эстония]]ның Мәҙәниәт министрлығы ҡарамағында Милли-мәҙәни ойошмалар Советының ғәмәлдәге ағзаһы булып тора. Әрмәнстан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ru.sputnik-news.ee/columnists/20180425/10364233/grigorjan-vopros-revoljucii-vlasti.html|title=Основной вопрос революции — это вопрос о власти|work=[[Sputnik]] Эстония (25.04.2018)}}&lt;/ref&gt;, [[Венгрия]], [[Германия]], [[Грузия]], [[Мысыр]]ҙа, [[Испания]], [[Италия]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Мексика]], [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]], [[Словакия]], [[Словения]], [[АҠШ]], [[Черногория]], [[Чехия]], [[Эстония]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://baltnews.ee/authors/20181003/1016989477/estonia-kulturnaya-avtonomia-Toom-grigoran.html|title=Нельзя жить в Эстонии и чувствовать себя ее пасынком – Григорян о положении русских|work=BaltNews (3.10.2018)}}&lt;/ref&gt; һәм башҡа илдәрҙә халыҡтарҙың этник-ара мөнәсәбәттәрен һәм мәҙәни айырмалыҡтарын әүҙем өйрәнә. Әлеге ваҡытта 45 йылдан ашыу Эстонияла йәшәй. Эстон ҡыҙы Нине Григорянға (Линнасмяги) өйләнгән, ғаиләһендә өс бала&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.youtube.com/watch?v=ezOZJPNDcNg&amp;t=115s|title=Фильм о семье Р.Г. Григоряна|work=[[Youtube]] (22.11.2018)}}&lt;/ref&gt;.

== Публикациялары һәм ғилми хеҙмәттәре ==
** Григорян, Р. Г. «Ахиллесова пята» Эстонии: национальный вопрос. Nelliprint, Таллинн: 2019.
** Григорян, Р. Г. История Эстонии. Армянский след — Intellectus, Таллин: 2017.
** Григорян, Р. Г. Мудрость народов Эстонии в пословицах и поговорках, анекдотах, притчах и тостах. Таллинн: 2014.
** Григорян, Р. Г. Курс лекций «Введение в философию». Учебно-методическое пособие для студентов. Тарту: 2005.
** Григорян, Р. Г. «Неизвестные страницы поющей революции» — в сб. «Анатомия независимости» Санкт-Петербург — Тарту: 2004, с.159 — 199.
** Григорян, Р. Г. «Мультикультурное общество и национальное государство». — Сборник: «Проблема „другого голоса“ в языке, литературе и культуре». Материалы 1-й Международной конференции 27-29 марта 2003 года. Янус, Санкт-Петербург: 2003, стр. 26 — 32.
** Григорян Р. Г. «Феномен Ельцина». Вайнах. Москва: 1997, № 1, c. 30 — 32.
** Grigorjan, R. «Armeenia üliõpilased Keiserlikus Tartu Ülikoolis (1830—1918)» — Kogumik: Ajalooline Ajakiri 2002, 1/2(116/117). Tartu Ülikooli ajaloo osakonna ja Akadeemilise Ajalooseltsi ajakiri. 200 aastat Ülikooli taasavamisest Tartus. Ajalookirjanduse Sihtasutus Kleio, 2002, lk. 245—264.
** Grigorjan, R. «Armeenlased. Eesti Rahvaste raamat: Rahvusvähemused-, rühmad ja- killud. Eesti Entsüklopeediakirjastus». Tallinn: 1999, lk. 26 — 32.
** Григорян Р. Особенности формирования этнического идентитета в мультикультурном обществе — в сб. Глобализация и культура. Аналитический подход. Санкт-Петербург, 2003, с.150 −160.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.lyra.ee/ Халыҡ-ара ойошма милли-мәҙәни йәмғиәтенең Эстонияла «Лира»].
* {{Facebook|rafik.grigorjan|Рафика Григоряна}}.
* [http://www.facebook.com/rafik.grigorjan/videos/2279853412085652/ «Фильмы республиканың ҡаҙанышы. Рафиҡ Григорян», телеканалы TVN].
* [http://www.tallinn.ee/ Таллин ҡалаһының рәсми сайты].

[[Категория:Һарытау дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Философия фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Тарих фәндәре кандидаттары]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1948 йылда тыуғандар]]
[[Категория:20 ноябрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>4q2rm9fr6w9uyvwbhofuw086po3n107</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147766</id>
      <parentid>1147763</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:44:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20280" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорян}}
{{Ук}}

'''Григорян Рафик Григорьевич''' ({{Lang-hy|Ռաֆիկ Գրիգորի Գրիգորյան}}, {{Lang-et|Rafik Grigorjan}} [[20 ноябрь]] [[1948 йыл]]) — ғалим, йәмәғәт эшмәкәре. Философия докторы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ru.sputnik-news.ee/koleso_obozreniya/20180908/12573586/Koleso-obozrenija-zhizn-epoha-peremen.html|title=&quot;Колесо обозрения&quot;: жизнь в эпоху перемен|work=[[Sputnik]] Эстония (8.09.2018)}}&lt;/ref&gt;, профессор, тарихсы. Ике тапҡыр [[Эстония]] халыҡтары министры кәңәшсеһе була, [[Тарту]] ҡалаһы ҡала Советына депутат итеп һайлана. 5-се дәрәжә Эстония Дәүләт гербы ордены менән бүләкләнә.Таллин ҡалаһы Почетлы гражданины&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://rus.delfi.ee/daily/virumaa/estoniya-multikulturnaya-nemnogo-ob-armyanskoj-obschine?id=80688777|title=Эстония мультикультурная: немного об армянской общине|work=Информационный портал Delfi (4.01.2018)}}&lt;/ref&gt;, Махсус айырма билдәһе менән бүләкләнә&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://rus.err.ee/210247/sredi-udostoivshihsja-tallinnskih-nagrad-andrej-ivanov-rafik-grigorjan-i-anne-veski|title=Среди удостоившихся таллиннских наград - Андрей Иванов, Рафик Григорян и Анне Вески|work=Eesti Rahvusringhääling (22.04.2015)}}&lt;/ref&gt;.Эстонияның әрмән йәмғиәте лидерҙарының береһе&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tallinn.ee/est/aukodanikud/Aukodanik-Rafik-Grigorjan-2015-Teenetemark|title=Страница Р.Григоряна на официальном сайте города Таллинн}}&lt;/ref&gt;. «Благовест» хәйриә фонды премияһы лауреаты. 250-нән ашыу фәнни һәм фәнни-популяр мәҡәләләр авторы. 150-нән ашыу ғилми конференцияларҙа һәм семинарҙарҙа доклад менән сығыш яһай, [[ЮНЕСКО]] эксперты була. 40 йылдан ашыу фәнни-педагогик стажы бар.

== Биографияһы ==
[[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы ғаиләһендә тыуа. Р. Г. Григоряндың олаталары беренсе тапҡыр [[Беренсе донъя һуғышы]] йылдарында Перновта (Пярну) Рәсәй ғәскәрҙәре составында була. Улар араһында фронт дуҫлығы нығына. 1945 йылда.туғанлыҡ мөнәсәбәттәр уның ата-әсәһе никахына әүерелә.

[[И. В. Сталин|И. Сталин]] үлгәндән һуң һәм Хрущев амнистияһынан һуң һөргөнгә ебәрелгән халыҡтар аҡланғас, һәм [[Кавказ]]ға [[Чечендар|чечен]] һәм [[ингуштар]] әйләнеп ҡайтҡас, этник-ара низағ башлана. Г. Григоряндың атаһы [[Төньяҡ Осетия — Алания|Төньяҡ Осетия]]ға күсерелеп, уның ғаиләһе низағ уртаһында ҡала. 1955 йылда Р. Г. Григоряндың ата-әсәһе уны Әрмән ССР-ы Ленинакан (Гюмри) ҡалаһындағы 14-се әрмән мәктәбенән ала һәм [[Төньяҡ Осетия — Алания|Төньяҡ Осетия]]лағы [[Беслан]] ҡалаһындағы 1-се мәктәпкә күсерә һәм унда ул 5-се класҡа тиклем уҡый. 1959 йылда уның атаһы [[Хрущёв Никита Сергеевич|Хрущев]] осорондағы армияны реформалауға эләгеп, хәрби пенсияға 6 ай ҡалғас, демобилизациялана, һәм ғаиләгә [[Әрмәнстан]]ға ҡайтырға тура килә. 1959 — [[1966 йыл]]дарҙа Лениникандың 14-се мәктәбендә уҡый. 11-се класты тамамлағандан һуң, юристлыҡҡа уҡырға була. [[СССР]]-ҙа ни бары өс махсуслаштырылған юридик институт — [[Һарытау]]ҙа, [[Харьков]]та һәм [[Свердловск]]иҙа бар ине. Р. Г. Григорян Һарытауҙы һайлай, ләкин беренсе йылда уның документтары ҡабул ителмәй, сөнки [[Әрмәнстан]] Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетынан мәктәпте яңы ғына тамамлау арҡаһында махсус йүнәлеш алмай. Һөҙөмтәлә Р. Г. Григорянға Һарытау станоктар эшләү заводына электрокар йөрөтөүсе булып эшкә барырға тура килә. Заводта эше менән бер рәттән комсомол линияһы буйынса ҙур йәмәғәт эше алып бара һәм [[сәнғәт]] бүлеге буйынса комсомол ойошмаһы секретары урынбаҫары итеп һайлана. Йыш ҡына халыҡ алдында заводта художестволы үҙешмәкәр [[Концерт (әҫәр)|концерт]]ы менән сығыш яһай. Йырлай һәм һуҡма музыка ҡоралдарында уйнай.

== Белем алыуы һәм карьераһы ==
1967 йылда Р. Г. Григорян Һарытау дәүләт университетының тарихи бүлегенә уҡырға инә, 1972 йылда тамамлай, «Тарихсы. Йәмғиәт белеме һәм тарих уҡытыусыһы» квалификацияһын ала..
Баҡһаң, эшкә урынлашыу өсөн тарихсы квалификацияһы етерлек булмай сыға. Эшкә урынлашыу өсөн КПСС ағзаһы булырға кәрәк ине. СССР-ҙа тарихсылар партия һәм хөкүмәт сәйәсәтен хеҙмәтләндерергә тейеш була. Р. Г. Григорянға йәнә Әрмәнстанға ҡайтырға тура килә, партияға инеү инеү өсөн заводта слесарь булып эшләргә тура килә. 1972 йылда Горисский трикотаж фабрикаһында эшләгәндә уға слесарь, экспедитор, хәүефһеҙлек техникаһы буйынса инженер, ә эштән һуң педагогия институтында лекциялар уҡырға тура килә.
1973 йылда беренсе тапҡыр Тартға килә, унда буласаҡ тормош иптәше Нина Линнасмяги филология факультетында уҡый. Осрашыуҙарҙың береһендә Тарту университетының КПСС тарихы кафедраһы мөдире профессор Йоханнес Калитс юғары уҡыу йортона эшкә КПСС-ҡа инеү шарты менән саҡыра.
1974 йылда [[КПСС]]-тың ағзалығына кандидат булып, Тартуға килә һәм КПСС тарихы кабинеты мөдире булып эшләй башлай.
1975 йылда өйләнә һәм Тарту Университетының аспирантураһына уҡырға инә.
1975—1978 йылдарҙа Тарту университетының йәмәғәт фәндәре кафедраһы уҡытыусыһы булып эшләй. [[1978 йыл]]да [[Тарту]] Университеты аспирантураһында уҡыуын тамамлай. Һуңыраҡ [[Мәскәү дәүләт университеты]] һәм Ахен ҡалаһында ([[Германия]]) квалификацияһын күтәрә.
1980 йылда Тарту Университеты уҡытыусыһы булып эшләп, [[Эстония]]лағы юғары белем тарихы буйынса тарих фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә диссертацияны яҡлай һәм өлкән [[уҡытыусы]] итеп һайлана. 1983 йылда доцент квалификацияһын ала. Мәскәү дәүләт университеты ҡарамағында стажировка үтә, Тарту университетының йәмәғәт фәндәре кафедра мөдире итеп һайлана, ә 1989 йылдан — Тарту ҡала йыйылышы депутаты.
1989 — [[1992 йыл]]дарҙа Тарту университетының философия кафедра эргәһендә докторант.
1992 йылда, Тарту ҡалаһы йыйылышы депутаты булараҡ, Р. Г. Григорян, 1940 йылдан һуң Эстонияға килеп еткән бик күп эстон булмағандар һымаҡ,гражданлыҡтан, йәғни сәйәси [[хоҡуҡ]]тан мәхрүм ителә. Улай ғына ла түгел, докторант булған [[философия]] һәм [[политология]] кафедраһына килгәс, уға бүтән эшләмәүен белдерәләр. Р. Г. Григорянға Тарту ҡалаһының 13-сө урта мәктәбенә (хәҙерге Аннелиннаск гимназияһы)тарих уҡытыусыһы булып эшкә барырға тура килә, унда [[1997 йыл]]ға тиклем [[уҡытыусы]]-методист булып эшләй.
[[1995 йыл]]да [[Эстония Республикаһы]]ның гражданлығын ала. 1996 йылда йәнә йәмәғәт тормошона әүҙем ҡушыла һәм [[1996 йыл]&lt;nowiki/&gt;да уҡ Тарту ҡала йыйылышы депутаты итеп һайлана.
[[1995 йыл]]дан — Социаль-гуманитар институт профессоры. Рәсәйҙең бер нисә юғары уҡыу йортонда [[тарих]], [[философия]], сәйәси һәм хоҡуҡи тәғлимәттәр тарихы, [[политология]]ны, [[культурология]], тарих һәм [[йәмғиәт]] белеме биреү тарихы, тарихы буйынса уҡыта. Милләт-ара мөнәсәбәттәр теорияһы һәм практикаһы буйынса махсус курс авторы.
1999—2005 йылдарҙа Тарту университетының Нарва колледжының тарих һәм [[философия]] бүлеге мөдире.
2006 — [[2013 йыл]]дарҙа Эстонияның төрлө шәхси вуздарында уҡыта һәм профессор (I Studium, Lex, Иҡтисад һәм менеджмент институты, «Eсomen»).

== Ижтимағи-сәйәси эшмәкәрлеге ==
Ике тапҡыр (1997—1999 йылдарҙа һәм 2001—2002 йылдарҙа) Эстония халыҡтары министры кәңәшсеһе була, Эстония-Рәсәй хөкүмәт-ара комиссияһына инә.
Эстония Халыҡ фронтын булдырыу инициаторҙарының береһе&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ru.sputnik-news.ee/analytics/20181001/12984097/grigoryan-osnovatel-narod-front-ehstonia.html|title=Григорян: нельзя забывать о тех, кто основал Народный фронт Эстонии|work=[[Sputnik]] Эстония (1.10.2018)}}&lt;/ref&gt; була, НФЭ-ның Тарту секцияһы идараһы составына инә. 1988 йылда НФЭ-ның Беренсе Конгресында Юрий Михайлович Лотман, Виктор Алексеев Пальм һәм Р. Н. Блюм&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.armmuseum.ru/news-blog/2018/3/7/--3|title=Рафик Григорян. &quot;Право быть свободным&quot;|work=Армянский музей Москвы и культуры наций (7.03.2018)}}&lt;/ref&gt; менән бергә уны НФЭ вәкилдәре советы ағзаһы итеп һайлайҙар.
1988—2017 йылдарҙа Көньяҡ Эстония — Әрмән милли йәмғиәте рәйесе.
Ике тапҡыр (1989—1993 йылдарҙа һәм 1996—1999 йылдарҙа) Тарту ҡала йыйылышы депутаты итеп һайлана. 1988 йылдың 24 сентябрендә үткән Эстония халыҡтары Форумында Эстония халҡының бойондороҡһоҙлоғона ынтылышын яҡлап сығыш яһай.
1997 — [[2006 йыл]]дарҙа — [[Эстония]] Президенттары Леннарт Мери һәм АрнольдеРюйтель. ҡарамағындағы милли аҙсылыҡ түңәрәк өҫтәле ағзаһы.
2006 йылдан — Intellectus аналитик һәм мәҙәни-мәғариф үҙәге етәксеһе.
2006 йылдан башлап — Эстонияның центристар партияһы ағзаһы.
2006 йылда «Эстония бойондороҡһоҙлоғон тергеҙеү өсөн көрәштә ҡатнашҡаны өсөн» «5-се дәрәжә дәүләт гербы» Ордены менән бүләкләнә.
2007 йылдан Эстонияның аҙ һанлы милләттәр вәкилдәренең Палата рәйесе&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Эстонияның 3 Конгресын (2007, 2010, 2016)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.youtube.com/watch?v=4dCYXNiqEwY&amp;t=22s|title=Рафик Григорян о Конгрессе национальных меньшинств|work=[[Youtube]] (8.11.2016)}}&lt;/ref&gt;. Бындай конгресты ойоштороу идеяһы 2007 йылдың көҙөндә барлыҡҡа килә. Палата составына 200-ҙән ашыу ойошма инә. Уның Советы һәм Идараһы һайлана. Лейви Шер (тәжрибәле журналист, Таллинн ҡалаһының элекке вице-мэры, уның етәкселегендә 2001 йылда интеграцияның альтернатив программаһы булдырыла) Палата рәйесе урынбаҫары итеп һайлана. [[2015 йыл]]да [[Таллин]] ҡалаһының почетлы гражданы исеменә лайыҡ була. [[Эстония]]ның Мәҙәниәт министрлығы ҡарамағында Милли-мәҙәни ойошмалар Советының ғәмәлдәге ағзаһы булып тора. Әрмәнстан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ru.sputnik-news.ee/columnists/20180425/10364233/grigorjan-vopros-revoljucii-vlasti.html|title=Основной вопрос революции — это вопрос о власти|work=[[Sputnik]] Эстония (25.04.2018)}}&lt;/ref&gt;, [[Венгрия]], [[Германия]], [[Грузия]], [[Мысыр]]ҙа, [[Испания]], [[Италия]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Мексика]], [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]], [[Словакия]], [[Словения]], [[АҠШ]], [[Черногория]], [[Чехия]], [[Эстония]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://baltnews.ee/authors/20181003/1016989477/estonia-kulturnaya-avtonomia-Toom-grigoran.html|title=Нельзя жить в Эстонии и чувствовать себя ее пасынком – Григорян о положении русских|work=BaltNews (3.10.2018)}}&lt;/ref&gt; һәм башҡа илдәрҙә халыҡтарҙың этник-ара мөнәсәбәттәрен һәм мәҙәни айырмалыҡтарын әүҙем өйрәнә. Әлеге ваҡытта 45 йылдан ашыу Эстонияла йәшәй. Эстон ҡыҙы Нине Григорянға (Линнасмяги) өйләнгән, ғаиләһендә өс бала&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.youtube.com/watch?v=ezOZJPNDcNg&amp;t=115s|title=Фильм о семье Р.Г. Григоряна|work=[[Youtube]] (22.11.2018)}}&lt;/ref&gt;.

== Публикациялары һәм ғилми хеҙмәттәре ==
** Григорян, Р. Г. «Ахиллесова пята» Эстонии: национальный вопрос. Nelliprint, Таллинн: 2019.
** Григорян, Р. Г. История Эстонии. Армянский след — Intellectus, Таллин: 2017.
** Григорян, Р. Г. Мудрость народов Эстонии в пословицах и поговорках, анекдотах, притчах и тостах. Таллинн: 2014.
** Григорян, Р. Г. Курс лекций «Введение в философию». Учебно-методическое пособие для студентов. Тарту: 2005.
** Григорян, Р. Г. «Неизвестные страницы поющей революции» — в сб. «Анатомия независимости» Санкт-Петербург — Тарту: 2004, с.159 — 199.
** Григорян, Р. Г. «Мультикультурное общество и национальное государство». — Сборник: «Проблема „другого голоса“ в языке, литературе и культуре». Материалы 1-й Международной конференции 27-29 марта 2003 года. Янус, Санкт-Петербург: 2003, стр. 26 — 32.
** Григорян Р. Г. «Феномен Ельцина». Вайнах. Москва: 1997, № 1, c. 30 — 32.
** Grigorjan, R. «Armeenia üliõpilased Keiserlikus Tartu Ülikoolis (1830—1918)» — Kogumik: Ajalooline Ajakiri 2002, 1/2(116/117). Tartu Ülikooli ajaloo osakonna ja Akadeemilise Ajalooseltsi ajakiri. 200 aastat Ülikooli taasavamisest Tartus. Ajalookirjanduse Sihtasutus Kleio, 2002, lk. 245—264.
** Grigorjan, R. «Armeenlased. Eesti Rahvaste raamat: Rahvusvähemused-, rühmad ja- killud. Eesti Entsüklopeediakirjastus». Tallinn: 1999, lk. 26 — 32.
** Григорян Р. Особенности формирования этнического идентитета в мультикультурном обществе — в сб. Глобализация и культура. Аналитический подход. Санкт-Петербург, 2003, с.150 −160.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.lyra.ee/ Халыҡ-ара ойошма милли-мәҙәни йәмғиәтенең Эстонияла «Лира»].
* {{Facebook|rafik.grigorjan|Рафика Григоряна}}.
* [http://www.facebook.com/rafik.grigorjan/videos/2279853412085652/ «Фильмы республиканың ҡаҙанышы. Рафиҡ Григорян», телеканалы TVN].
* [http://www.tallinn.ee/ Таллин ҡалаһының рәсми сайты].

[[Категория:Һарытау дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Философия фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Тарих фәндәре кандидаттары]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1948 йылда тыуғандар]]
[[Категория:20 ноябрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>hp10fdf7oodjybhaw4pxc6kp4y1ixer</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорян Самвел Самвелович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>180835</id>
    <revision>
      <id>1147762</id>
      <parentid>1095692</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:36:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31324" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Григорян Самвел Самвелович''' ({{Lang-hy|Սամվել Սամվելի Գրիգորյան}}; [[18 март]] 1930 — [[11 апрель]] [[2015 йыл|2015]]]) — [[механика]] өлкәһендә [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] ғалимы, Рәсәй Фәндәр академияһы академигы (2000).

== Биографияһы ==
Уҡытыусылар ғаиләһендә тыуған. Уның атаһы, Самвел Алексанносович (Александрович) Тер-Григорянц, 1929 йылда, улы тыуғанға тиклем үк вафат була, һәм Самвел шулай уҡ педагог, [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк ватан һуғышында]] ҡатнашыусы үгәй атаһы Вартанов Вартан Минасович ғаиләһендә тәрбиәләнә&lt;ref&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/?last_name=%D0%92%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2&amp;first_name=%D0%92%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BD&amp;middle_name=%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Память народа]&lt;/ref&gt;. Әсәһе, Сиран Манвелян Михайловна (1904—1976), һуғыштан алда һәм унан һуң Баҡы ҡалаһының әрмән мәктәптәрендә рус теле һәм әҙәбиәтенән уҡыта, үҙ хеҙмәте өсөн Ленин, Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ, «Почет Билдәһе» ордендарына лайыҡ була. Самвелдан башҡа ғаиләлә тағы өс ҡыҙ тәрбиәләнә — ике өлкән бер туған апайҙары Светлана һәм Селенита һәм кесе үгәй һеңлеһе Сильва. 1938 йылда ғаилә Баҡыға күсеп килә, һуңғараҡ С. С. Григорян, ата-әсәһе тыуған яҡтарын «30-сы йылдар аҙағындағы күңелһеҙ ваҡиғалар» менән бәйле ташлап китергә мәжбүр булдылар тип иҫләй. Баҡыла үгәй атаһы 35-се урыҫ мәктәбендә уҡыта башлай, 1940 йылда уның директоры була.

Самвел урта мәктәпте [[Баҡы]]ла алтын миҙал менән тамамлай&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web|url=http://grigorian.imec.msu.ru/biography.htm|title=Академик Российской академии наук Самвел Самвелович Григорян. Биография|publisher=// Сайт Института механики МГУ|accessdate=2016-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1953 йылда МДУ-ның механика-математика факультетын отличие менән тамамлай. В. П. Карликов, Д. Д. Ивлев, Ю. А. Демьянов, А. А. Дезин, В. П. Михайлов, М. И. Шабунин, буласаҡ ҡатыны Каменомостская Сусанна уның курсташтары була. Һуңынан Сусанна Львовна (сит илдә Shoshana Kamin) Тель-Авив университетының билдәле математигы, профессоры булып китә.

1956 йылда Григорян шунда уҡ аспирантураны тамамлай. [[Седов Леонид Иванович|Л. И. Седовтың]] уҡыусыһы&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;. 1956—1959 йылдарҙа Мәскәү дәүләт университетында гидромеханика кафедраһының кесе ғилми хеҙмәткәре булып эшләй&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web|url=http://grigorian.imec.msu.ru/biography.htm|title=Академик Российской академии наук Самвел Самвелович Григорян. Биография|publisher=// Сайт Института механики МГУ|accessdate=2016-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1957 йылда ''«Некоторые задачи гидродинамики тонких тел»'' темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nlr.ru/e-case3/sc2.php/web_gak/lc/24419/36#pict|title=Автореферат кандидатской диссертации С. С. Григоряна (карточка)|publisher=// Каталог [[Российская национальная библиотека|РНБ]]|accessdate=2016-08-07}}&lt;/ref&gt;'','' ә 1965 йылда — докторлылыҡ диссертацияһы яҡлай&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nlr.ru/e-case3/sc2.php/web_gak/lc/24419/26#pict|title=Автореферат докторской диссертации С. С. Григоряна (карточка)|publisher=// Каталог [[Российская национальная библиотека|РНБ]]|accessdate=2016-08-07}}&lt;/ref&gt;, темаһы ''«Исследования по механике грунтов»''&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web|url=http://grigorian.imec.msu.ru/biography.htm|title=Академик Российской академии наук Самвел Самвелович Григорян. Биография|publisher=// Сайт Института механики МГУ|accessdate=2016-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1959 йылдың июненән алып Мәскәү дәүләт университетының Механика институтында эшләй, кесе, өлкән ғилми хеҙмәткәр, бүлек мөдире, артабан — тәбиғи процестар механикаһы лабораторияһы мөдире. 1962—1981 йылдарҙа — МДУ-ның Механика институтының фәнни эштәр буйынса директор урынбаҫары. 1992 йылдан алып 2000 йыл буйынса МДУ-ның Механика институты директоры (альтернатив нигеҙҙә хеҙмәт коллективы тарафынан һайлана). 2001 йылда Мәскәү дәүләт университетының Механика институтының тәбиғи процестар механикаһы лабораторияһына етәкселек эшенә әйләнеп ҡайта&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;.

Шул уҡ ваҡытта С. С. Григорян педагогик эшен алып барыуын дауам итә, 1960 йылдың октябренән алып 1959 йылдың ғинуарына тиклем Пекин университетында уҡыта, 1958—1959 йылдарҙа — МФТИ-ла, академик [[:ru:М. А. Лаврентьев|М. А. Лаврентьев]] етәкселек иткән 9-сы кафедрала (1958 йылдың сентябренән — кафедра мөдире урынбаҫары), 1961 йылдан гидромеханика кафедраһында «Тупраҡ механикаһы» махсус курсын уҡый{{Sfn|Механика в Московском университете|2005}}. МДУ-ның газ һәм тулҡын динамикаһы кафедраһы профессоры (1968). Мәскәү университетының атҡаҙанған профессоры (1997)&lt;ref name=&quot;Letopis&quot;&gt;{{Cite web|url=http://letopis.msu.ru/peoples/2245|title=Григорян Самвел Самвелович|publisher=// Сайт «Летопись Московского университета»|accessdate=2016-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1987 йылдың 23 декабрендә СССР Фәндәр академияһының (механика бүлекге буйынса) ағза-корреспонденты итеп һайлана. 2000 йылдың 26 майында Рәсәй фәндәр академияһы академигы (Ер тураһында фәндәр бүлеге буйынса) итеп һайлана. Әрмәнстан Республикаһы Милли фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (2000). РФА-ның Ер тураһында фәндәр бүлегенең Бюро ағзаһы. 2007 йылдың 30 ғинуарында Ҡытай Фәндәр академияһының 57-се сит ил ағзаһы булып китә.

Рәсәй Фәндәр академияһының «[[:ru:Прикладная математика и механика|Прикладная математика и механика]]», «[[:ru:Прикладная механика и техническая физика|Прикладная механика и техническая физика]]», «[[:ru:Физика горения и взрыва|Физика горения и взрыва]]» журналдарының редколлегия ағзаһы.

Оҙайлы ауырыуҙан һуң вафат була. Троекуров зыяратында ерләнгән.

== Ғилми һөҙөмтәләре ==
Фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары өлкәһе тотош мөхит механикаһы. Гидроаэродинамикала, шартлау процестары механикаһында, деформацияланыусы ҡаты есем механикаһында, тәбиғи процестар, тупраҡ һәм тау тоҡомдары механикаһында, сейсмологияла һәм геомеханикала, гетероген мөхит механикаһында, биомеханикала, спорт механикаһында фундаменталь һөҙөмтәләргә өлгәшә.

1958 йылда С. С. Григорян бер үлсәмле газ хәрәкәтенең конкрет мәсьәләләренең береһен хәл итә{{Sfn|Механика в Московском университете|2005}}. 1955—1960 йылдарҙа ул тупраҡ массивының иң ябай револогик моделен төҙөй, модель күләм деформацияларының һәм күсеш деформацияларының һыҙыҡһыҙ һәм кире ҡайтмаҫлыҡ булыуын иҫәпкә ала һәм тупраҡтың сикке һәм уға тиклемге тороштарын үҙ эсенә алырға һәләтле. Һуңыраҡ ул тупраҡ һәм [[Тау тоҡомо|тау тоҡомдары]] механикаһының дөйөмләштерелгән математик моделдәрен тәҡдим итә, унда шулай уҡ күсештең һығылмалы-пластик характеры һәм күсештә һығылмалыҡ сигенең баҫымға бәйлелеге иҫәпкә алына&lt;ref name=&quot;GrigFrad&quot;&gt;{{Китап|автор=[[Григорьян, Ашот Тигранович|Григорьян А. Т.]], Фрадлин Б. Н. |заглавие=Механика в СССР|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1977|страниц=192}} — С. 104—105, 107.&lt;/ref&gt;. Мәҫәлән, 1959—1960 йылдарҙа С. С. Григорян динамик йөкләнештәр тәьҫирендә һыуға туйынмаған тупраҡтарҙың ирекле хәрәкәтен тасуирларға мөмкинлек биргән тигеҙләмәләрҙең ябыҡ системаһын ала. Бында, урта нормаль баҫым һәм тығыҙлыҡ араһында берҙән бер ярашлылыҡ пластик деформация һәм һығылмалы деформация ваҡытында төрлөсә була, ә деформация тиҙлеге тензорының пластик төҙөүсеһе девиаторы көсөргәнеш тензоры девиаторына пропорциональ тип ҡабул ителә. Был модель сиктәрендә С. С. Григорян 1964 йылда йомшаҡ тупраҡта ер аҫты шартлауында сферик тулҡындың таралыуы тураһында мәсьәләне хәл итә, өҫтәүенә, күренеште һуңғы стадияһына тиклем, шартлау камераһы эргә-тирәһендә хәрәкәт туҡтағанға тиклем иҫәпләүгә өлгәшә&lt;ref&gt;{{Китап|заглавие=Строительная механика в СССР. 1917—1967|ответственный=Под ред. [[Рабинович, Исаак Моисеевич (учёный)|И. М. Рабиновича]]|место=М.|издательство=[[Стройиздат]]|год=1969|страниц=423}} — С. 351—352.&lt;/ref&gt;.

Тәҡдим ителгән моделдәр статик һәм шулай уҡ етеҙ динамик процестарҙы тасуирлау өсөн яраҡлылар һәм йомшаҡ тупраҡҡа ла, шулай уҡ ҡая тау тоҡомдарына ла ҡулланыла алалар. Улар тәьҫир итеүсе йөкләнештең киң диапазонында, төҙөлөш практикаһынан алып шартлау процестарына тиклем (шул иҫәптән ядро), тупраҡ һәм тау тоҡомдарының тигеҙләнеше, хәрәкәте, деформацияланыуы һәм емерелеүе тураһында мәсьәләләрҙе тикшереү өсөн ҡулланыла&lt;ref name=&quot;GrigFrad&quot;&gt;{{Китап|автор=[[Григорьян, Ашот Тигранович|Григорьян А. Т.]], Фрадлин Б. Н. |заглавие=Механика в СССР|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1977|страниц=192}} — С. 104—105, 107.&lt;/ref&gt;. С. С. Григорян ҡар ишелмәләре, боҙлоҡтар, ишелгән ер, силдәр, тау ишелмәләре хәрәкәтенең математик теорияһын эшләй.

С. С. Григорьян, түшәмә йөҙгә нормаль баҫымдың юғары ҡиммәттәрендә билдәле Кулон законын алмаштырыусы, ваҡланған тау тоҡомо ағымының өҫкө йөҙгә ышҡылыуының яңы законын булдыра. Ошо законға таянып, ишелеүсе ҡарҙың «һауа тулҡыны» тәбиғәтен, боҙлоҡтарҙың тиҙ ҡуҙғалыу феноменын, ҙур масштаблы тау ишелмәләренең аномаль хәрәкәтсәнлеген аңлата&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;. Биомеханика өлкәһендә күпселек хайуандарҙың һәм кешеләрҙең ҡанында үҙенсәлекле юғары молекуляр биополимерҙар булыуын аса, улар [[Ҡан әйләнеше|ҡан әйләнеше системаһында]] ҡан ағымына гидродинамик ҡаршылыҡты кәметәләр{{Sfn|Механика в Московском университете|2005}}.

Ер тетрәү сығанағының эволюция процесы һәм ер тетрәү барлыҡҡа килеүенең математик теорияһын эшләй һәм хәҙерге заман сейсмологияһының теоретик төп эмпирик законлыҡтарын сығара. Ер тетрәү билдәләренә мониторинг үткәреү өсөн регистрациялау станциялары селтәрен ойоштороу схемаһын һәм көслө ер тетрәүҙәрҙе күҙаллау өсөн һөҙөмтәләрҙе эшкәртеү һәм интерпретациялау ысулын тәҡдим итә.

Һыуға һалғанда үҙенең күләмен 50 тапҡырға тиклем арттырыусы яңы матдә (кавэласт) булдырыуҙа, һәм уны практик ҡулланыуҙың бер нисә технологияларын эшләүҙә ҡатнаша&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;.

Ғаләмдең төҙөлөшө һәм динамикаһының принципиаль яңы концепцияһын тәҡдим итә. Метеориттарҙың планеталар атмосфераһында хәрәкәт итеү һәм онталыу процестары теорияһын төҙөй һәм Тунгус метеориты феноменына аңлатма тәҡдим итә. 1994 йылда Шумейкерҙар — Леви 9 кометаһының [[Юпитер]] планетаһы менән бәрелеше эҙемтәләренең иҫәп-хисабын башҡара, артабан күҙәтеүҙәр һөҙөмтәләре уларҙы раҫлай&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;.

10-дан ашыу фән докторы һәм 40-тан ашыу кандидат әҙерләгән.

320-нән ашыу фәнни хеҙмәт һәм 70 уйлап табыу авторҙашы&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;.

== Ижтимағи эшмәкәрлеге ==
Оҙайлы ваҡыт (1982 йылдан алып 1990 йылдар башына тиклем) СССР-ҙың Милли олимпия комитеты ағзаһы булып тора. 1976 йылда СССР сана спорты Федерацияһы рәйесе итеп һайлана, ә 1980 йылда — СССР бобслей һәм сана спорты Федерацияһы рәйесе, бер нисә тапҡыр спорт делегациялары етәксеһе булараҡ сит илдәргә сыға.

Мәскәү әрмән общинаһын ойоштороусыларҙың береһе, 1991—2001 йылдарҙа ошо ойошманың рәйесе.

Әрмәнстан Республикаһы парламенты депутаты (1990—1995)

== Наградалары ==
СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1985),

Украина ССР-ының фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991),

М. В. Ломоносов исемендәге премия лауреаты (Мәскәү, 1967 икенсе дәрәжә),

С. А. Чаплыгин исемендәге премия лауреаты (СССР ФА, 1970),

М. А. Лаврентьев исемендәге премия һәм алтын миҙалы менән бүләкләнә (СССР ФА, 1986),

В. И. Вернадский исемендәге алтын миҙал (РФА, 2013).

== Баҫылып сыҡҡан хеҙмәттәре ==

=== Айырым баҫмалары ===
* {{Китап|автор=Благосклонов В. И., Васильченко В. И., Григорян С. С. и др. |заглавие=Аэромеханика сверхзвукового обтекания тел вращения степенной формы|ответственный=Под ред. [[Гродзовский, Герш Лейбович|Г. Л. Гродзовского]]|место=М.|издательство=Машиностроение|год=1975|страниц=183}}
* {{Китап|заглавие=Механика ледников|ответственный=Под ред. С. С. Григоряна|место=М.|издательство=Ин-т механики МГУ|год=1977|страниц=49}}
* {{Китап|заглавие=Гляциология и механика грунтов|ответственный=Под ред. С. С. Григоряна|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1982|страниц=107}}
* {{Китап|заглавие=Механика биологических сплошных сред|ответственный=Под ред. С. С. Григоряна, [[Регирер, Сергей Аркадьевич|С. А. Регирера]]|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1986|страниц=173}}
* {{Китап|заглавие=Формирование оползней, селей и лавин. Инженерная защита территорий|ответственный=Под ред. Г. С. Золотарёва, С. С. Григоряна, С. М. Мягкова|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1987|страниц=180}}
* {{Китап|автор=Григорян С. С., Красс М. С., Гусева Е. В., Геворкян С. Г. |заглавие=Количественная теория геокриологического прогноза|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1987|страниц=265}}

=== Мәҡәләләре ===
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Об общих уравнениях динамики грунтов|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. АН СССР]]|год=1959|том=122, № 2|страницы=285—287}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Об основных представлениях динамики грунтов|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=1960|том=24, № 6|страницы=1057—1072}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=К решению задачи о подземном взрыве в мягких грунтах|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=1964|том=28, № 6|страницы=1070—1082}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Некоторые вопросы математической теории деформирования и разрушения твёрдых горных пород|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=1967|том=31, № 4|страницы=643—649}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=К вопросу о природе Тунгусского метеорита|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. АН СССР]]|год=1976|том=231, № 1|страницы=57—60}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Новый закон трения и механизм крупномасштабных горных обвалов и оползней|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. АН СССР]]|год=1979|том=244, № 4|страницы=846—849}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=О движении и разрушении метеоритов в атмосферах планет|издание=Космические исследования|год=1979|номер=6|страницы=875—893}}
* {{Китап|автор=Григорян С. С., Любимов Г. А., [[Регирер, Сергей Аркадьевич|Регирер С. А.]] |часть=Проблемы биомеханики|заглавие=Актуальные проблемы механики|ответственный=Под ред. [[Петров, Георгий Иванович|Г. И. Петрова]]|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1984|страниц=128}} — С. 76—83.
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=О механизме возникновения землетрясений и содержании эмпирических закономерностей сейсмологии|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. АН СССР]]|год=1988|том=299, № 5|страницы=1094—1101}}
* {{Китап|автор=Григорян С. С. |часть=О строении и динамике Вселенной|ссылка часть=http://www.mathnet.ru/links/8806a962856248a285426e13929dae34/tm1827.pdf|заглавие=Современные математические проблемы механики и их приложения|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1989|страниц=238|серия=Труды МИАН СССР, т. 186}} — С. 91—105.
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Приближённое решение задачи о проникании тела в грунт|издание=Изв. РАН. Механика жидкости и газа|год=1993|номер=4|страницы=18—24}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=О крупномасштабной модели Вселенной|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. РАН]]|год=2002|том=386, № 4|страницы=471—474}}

== Интервью ==
{{Мәҡәлә|автор=А. Сушков|заглавие=Формулы стихии|издание=[[Правда (газета)|«Правда»]]|год=|том=|страницы=}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|заглавие=Механика в Московском университете|ответственный=Под ред. [[Тюлина, Ирина Александровна|И. А. Тюлиной]], Н. Н. Смирнова|место=М.|издательство=Айрис-пресс|год=2005|страниц=352|isbn=5-8112-1474-X|ref=Механика в Московском университете}}

== Һылтанмалар ==
* {{Сотрудник РАН|828|Самвела Самвеловича Григоряна}}
* Профиль Самвела Самвеловича Григоряна на официальном сайте НАН РА
* [http://letopis.msu.ru/peoples/2245 Статья] на сайте «Летопись Московского университета»
* [http://grigorian.imec.msu.ru/ Персональная страница на сайте Института механики МГУ]
* [http://getmedia.msu.ru/newspaper/newspaper/4117/all/nauka.htm Должно быть и научное объяснение… (К 75-летию ученого-механика Самвела Григоряна)]
* [http://biograph.ru/index.php/whoiswho/1-science/413-grigoryan-ss Биография]
* [http://www.yerkramas.org/article/89672/vsemirnaya--rossijskaya-i-armyanskaya-nauka-ponesla-tyazheluyu-utratu-–-skonchalsya-akademik-samvel-grigoryan Некролог]
* [https://www.youtube.com/watch?v=Pew60vGZjEA Астероиды и метеориты — «Диалоги» Гордона]
* [https://www.youtube.com/watch?v=B15MxlTRuzQ Шаровая молния]
* [https://www.youtube.com/watch?v=r74Fhpx0Tfg Гордон — Диалоги: Модель вселенной]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаттары]]
[[Категория:«Ҡытай-СССР дуҫлығы» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]]
[[Категория:«Хеҙмәт ветераны» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:«Мәскәүҙең 850 йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:СССР ФА мөхбир ағзалары]]
[[Категория:Физика-математика фәндәре докторҙары]]
[[Категория:2015 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:11 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1930 йылда тыуғандар]]
[[Категория:18 мартта тыуғандар]]
[[Категория:МДУ-ның механика-математика факультеты уҡытыусылары]]
[[Категория:МДУ-ның механика-математика факультетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>hziwiuz29h9dw7fqecoc6y93757i0ry</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147765</id>
      <parentid>1147762</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:43:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31350" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорян}}
{{Ук}}
'''Григорян Самвел Самвелович''' ({{Lang-hy|Սամվել Սամվելի Գրիգորյան}}; [[18 март]] 1930 — [[11 апрель]] [[2015 йыл|2015]]]) — [[механика]] өлкәһендә [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] ғалимы, Рәсәй Фәндәр академияһы академигы (2000).

== Биографияһы ==
Уҡытыусылар ғаиләһендә тыуған. Уның атаһы, Самвел Алексанносович (Александрович) Тер-Григорянц, 1929 йылда, улы тыуғанға тиклем үк вафат була, һәм Самвел шулай уҡ педагог, [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк ватан һуғышында]] ҡатнашыусы үгәй атаһы Вартанов Вартан Минасович ғаиләһендә тәрбиәләнә&lt;ref&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/?last_name=%D0%92%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2&amp;first_name=%D0%92%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BD&amp;middle_name=%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Память народа]&lt;/ref&gt;. Әсәһе, Сиран Манвелян Михайловна (1904—1976), һуғыштан алда һәм унан һуң Баҡы ҡалаһының әрмән мәктәптәрендә рус теле һәм әҙәбиәтенән уҡыта, үҙ хеҙмәте өсөн Ленин, Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ, «Почет Билдәһе» ордендарына лайыҡ була. Самвелдан башҡа ғаиләлә тағы өс ҡыҙ тәрбиәләнә — ике өлкән бер туған апайҙары Светлана һәм Селенита һәм кесе үгәй һеңлеһе Сильва. 1938 йылда ғаилә Баҡыға күсеп килә, һуңғараҡ С. С. Григорян, ата-әсәһе тыуған яҡтарын «30-сы йылдар аҙағындағы күңелһеҙ ваҡиғалар» менән бәйле ташлап китергә мәжбүр булдылар тип иҫләй. Баҡыла үгәй атаһы 35-се урыҫ мәктәбендә уҡыта башлай, 1940 йылда уның директоры була.

Самвел урта мәктәпте [[Баҡы]]ла алтын миҙал менән тамамлай&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web|url=http://grigorian.imec.msu.ru/biography.htm|title=Академик Российской академии наук Самвел Самвелович Григорян. Биография|publisher=// Сайт Института механики МГУ|accessdate=2016-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1953 йылда МДУ-ның механика-математика факультетын отличие менән тамамлай. В. П. Карликов, Д. Д. Ивлев, Ю. А. Демьянов, А. А. Дезин, В. П. Михайлов, М. И. Шабунин, буласаҡ ҡатыны Каменомостская Сусанна уның курсташтары була. Һуңынан Сусанна Львовна (сит илдә Shoshana Kamin) Тель-Авив университетының билдәле математигы, профессоры булып китә.

1956 йылда Григорян шунда уҡ аспирантураны тамамлай. [[Седов Леонид Иванович|Л. И. Седовтың]] уҡыусыһы&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;. 1956—1959 йылдарҙа Мәскәү дәүләт университетында гидромеханика кафедраһының кесе ғилми хеҙмәткәре булып эшләй&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web|url=http://grigorian.imec.msu.ru/biography.htm|title=Академик Российской академии наук Самвел Самвелович Григорян. Биография|publisher=// Сайт Института механики МГУ|accessdate=2016-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1957 йылда ''«Некоторые задачи гидродинамики тонких тел»'' темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nlr.ru/e-case3/sc2.php/web_gak/lc/24419/36#pict|title=Автореферат кандидатской диссертации С. С. Григоряна (карточка)|publisher=// Каталог [[Российская национальная библиотека|РНБ]]|accessdate=2016-08-07}}&lt;/ref&gt;'','' ә 1965 йылда — докторлылыҡ диссертацияһы яҡлай&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nlr.ru/e-case3/sc2.php/web_gak/lc/24419/26#pict|title=Автореферат докторской диссертации С. С. Григоряна (карточка)|publisher=// Каталог [[Российская национальная библиотека|РНБ]]|accessdate=2016-08-07}}&lt;/ref&gt;, темаһы ''«Исследования по механике грунтов»''&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web|url=http://grigorian.imec.msu.ru/biography.htm|title=Академик Российской академии наук Самвел Самвелович Григорян. Биография|publisher=// Сайт Института механики МГУ|accessdate=2016-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1959 йылдың июненән алып Мәскәү дәүләт университетының Механика институтында эшләй, кесе, өлкән ғилми хеҙмәткәр, бүлек мөдире, артабан — тәбиғи процестар механикаһы лабораторияһы мөдире. 1962—1981 йылдарҙа — МДУ-ның Механика институтының фәнни эштәр буйынса директор урынбаҫары. 1992 йылдан алып 2000 йыл буйынса МДУ-ның Механика институты директоры (альтернатив нигеҙҙә хеҙмәт коллективы тарафынан һайлана). 2001 йылда Мәскәү дәүләт университетының Механика институтының тәбиғи процестар механикаһы лабораторияһына етәкселек эшенә әйләнеп ҡайта&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;.

Шул уҡ ваҡытта С. С. Григорян педагогик эшен алып барыуын дауам итә, 1960 йылдың октябренән алып 1959 йылдың ғинуарына тиклем Пекин университетында уҡыта, 1958—1959 йылдарҙа — МФТИ-ла, академик [[:ru:М. А. Лаврентьев|М. А. Лаврентьев]] етәкселек иткән 9-сы кафедрала (1958 йылдың сентябренән — кафедра мөдире урынбаҫары), 1961 йылдан гидромеханика кафедраһында «Тупраҡ механикаһы» махсус курсын уҡый{{Sfn|Механика в Московском университете|2005}}. МДУ-ның газ һәм тулҡын динамикаһы кафедраһы профессоры (1968). Мәскәү университетының атҡаҙанған профессоры (1997)&lt;ref name=&quot;Letopis&quot;&gt;{{Cite web|url=http://letopis.msu.ru/peoples/2245|title=Григорян Самвел Самвелович|publisher=// Сайт «Летопись Московского университета»|accessdate=2016-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1987 йылдың 23 декабрендә СССР Фәндәр академияһының (механика бүлекге буйынса) ағза-корреспонденты итеп һайлана. 2000 йылдың 26 майында Рәсәй фәндәр академияһы академигы (Ер тураһында фәндәр бүлеге буйынса) итеп һайлана. Әрмәнстан Республикаһы Милли фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (2000). РФА-ның Ер тураһында фәндәр бүлегенең Бюро ағзаһы. 2007 йылдың 30 ғинуарында Ҡытай Фәндәр академияһының 57-се сит ил ағзаһы булып китә.

Рәсәй Фәндәр академияһының «[[:ru:Прикладная математика и механика|Прикладная математика и механика]]», «[[:ru:Прикладная механика и техническая физика|Прикладная механика и техническая физика]]», «[[:ru:Физика горения и взрыва|Физика горения и взрыва]]» журналдарының редколлегия ағзаһы.

Оҙайлы ауырыуҙан һуң вафат була. Троекуров зыяратында ерләнгән.

== Ғилми һөҙөмтәләре ==
Фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары өлкәһе тотош мөхит механикаһы. Гидроаэродинамикала, шартлау процестары механикаһында, деформацияланыусы ҡаты есем механикаһында, тәбиғи процестар, тупраҡ һәм тау тоҡомдары механикаһында, сейсмологияла һәм геомеханикала, гетероген мөхит механикаһында, биомеханикала, спорт механикаһында фундаменталь һөҙөмтәләргә өлгәшә.

1958 йылда С. С. Григорян бер үлсәмле газ хәрәкәтенең конкрет мәсьәләләренең береһен хәл итә{{Sfn|Механика в Московском университете|2005}}. 1955—1960 йылдарҙа ул тупраҡ массивының иң ябай револогик моделен төҙөй, модель күләм деформацияларының һәм күсеш деформацияларының һыҙыҡһыҙ һәм кире ҡайтмаҫлыҡ булыуын иҫәпкә ала һәм тупраҡтың сикке һәм уға тиклемге тороштарын үҙ эсенә алырға һәләтле. Һуңыраҡ ул тупраҡ һәм [[Тау тоҡомо|тау тоҡомдары]] механикаһының дөйөмләштерелгән математик моделдәрен тәҡдим итә, унда шулай уҡ күсештең һығылмалы-пластик характеры һәм күсештә һығылмалыҡ сигенең баҫымға бәйлелеге иҫәпкә алына&lt;ref name=&quot;GrigFrad&quot;&gt;{{Китап|автор=[[Григорьян, Ашот Тигранович|Григорьян А. Т.]], Фрадлин Б. Н. |заглавие=Механика в СССР|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1977|страниц=192}} — С. 104—105, 107.&lt;/ref&gt;. Мәҫәлән, 1959—1960 йылдарҙа С. С. Григорян динамик йөкләнештәр тәьҫирендә һыуға туйынмаған тупраҡтарҙың ирекле хәрәкәтен тасуирларға мөмкинлек биргән тигеҙләмәләрҙең ябыҡ системаһын ала. Бында, урта нормаль баҫым һәм тығыҙлыҡ араһында берҙән бер ярашлылыҡ пластик деформация һәм һығылмалы деформация ваҡытында төрлөсә була, ә деформация тиҙлеге тензорының пластик төҙөүсеһе девиаторы көсөргәнеш тензоры девиаторына пропорциональ тип ҡабул ителә. Был модель сиктәрендә С. С. Григорян 1964 йылда йомшаҡ тупраҡта ер аҫты шартлауында сферик тулҡындың таралыуы тураһында мәсьәләне хәл итә, өҫтәүенә, күренеште һуңғы стадияһына тиклем, шартлау камераһы эргә-тирәһендә хәрәкәт туҡтағанға тиклем иҫәпләүгә өлгәшә&lt;ref&gt;{{Китап|заглавие=Строительная механика в СССР. 1917—1967|ответственный=Под ред. [[Рабинович, Исаак Моисеевич (учёный)|И. М. Рабиновича]]|место=М.|издательство=[[Стройиздат]]|год=1969|страниц=423}} — С. 351—352.&lt;/ref&gt;.

Тәҡдим ителгән моделдәр статик һәм шулай уҡ етеҙ динамик процестарҙы тасуирлау өсөн яраҡлылар һәм йомшаҡ тупраҡҡа ла, шулай уҡ ҡая тау тоҡомдарына ла ҡулланыла алалар. Улар тәьҫир итеүсе йөкләнештең киң диапазонында, төҙөлөш практикаһынан алып шартлау процестарына тиклем (шул иҫәптән ядро), тупраҡ һәм тау тоҡомдарының тигеҙләнеше, хәрәкәте, деформацияланыуы һәм емерелеүе тураһында мәсьәләләрҙе тикшереү өсөн ҡулланыла&lt;ref name=&quot;GrigFrad&quot;&gt;{{Китап|автор=[[Григорьян, Ашот Тигранович|Григорьян А. Т.]], Фрадлин Б. Н. |заглавие=Механика в СССР|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1977|страниц=192}} — С. 104—105, 107.&lt;/ref&gt;. С. С. Григорян ҡар ишелмәләре, боҙлоҡтар, ишелгән ер, силдәр, тау ишелмәләре хәрәкәтенең математик теорияһын эшләй.

С. С. Григорьян, түшәмә йөҙгә нормаль баҫымдың юғары ҡиммәттәрендә билдәле Кулон законын алмаштырыусы, ваҡланған тау тоҡомо ағымының өҫкө йөҙгә ышҡылыуының яңы законын булдыра. Ошо законға таянып, ишелеүсе ҡарҙың «һауа тулҡыны» тәбиғәтен, боҙлоҡтарҙың тиҙ ҡуҙғалыу феноменын, ҙур масштаблы тау ишелмәләренең аномаль хәрәкәтсәнлеген аңлата&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;. Биомеханика өлкәһендә күпселек хайуандарҙың һәм кешеләрҙең ҡанында үҙенсәлекле юғары молекуляр биополимерҙар булыуын аса, улар [[Ҡан әйләнеше|ҡан әйләнеше системаһында]] ҡан ағымына гидродинамик ҡаршылыҡты кәметәләр{{Sfn|Механика в Московском университете|2005}}.

Ер тетрәү сығанағының эволюция процесы һәм ер тетрәү барлыҡҡа килеүенең математик теорияһын эшләй һәм хәҙерге заман сейсмологияһының теоретик төп эмпирик законлыҡтарын сығара. Ер тетрәү билдәләренә мониторинг үткәреү өсөн регистрациялау станциялары селтәрен ойоштороу схемаһын һәм көслө ер тетрәүҙәрҙе күҙаллау өсөн һөҙөмтәләрҙе эшкәртеү һәм интерпретациялау ысулын тәҡдим итә.

Һыуға һалғанда үҙенең күләмен 50 тапҡырға тиклем арттырыусы яңы матдә (кавэласт) булдырыуҙа, һәм уны практик ҡулланыуҙың бер нисә технологияларын эшләүҙә ҡатнаша&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;.

Ғаләмдең төҙөлөшө һәм динамикаһының принципиаль яңы концепцияһын тәҡдим итә. Метеориттарҙың планеталар атмосфераһында хәрәкәт итеү һәм онталыу процестары теорияһын төҙөй һәм Тунгус метеориты феноменына аңлатма тәҡдим итә. 1994 йылда Шумейкерҙар — Леви 9 кометаһының [[Юпитер]] планетаһы менән бәрелеше эҙемтәләренең иҫәп-хисабын башҡара, артабан күҙәтеүҙәр һөҙөмтәләре уларҙы раҫлай&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;.

10-дан ашыу фән докторы һәм 40-тан ашыу кандидат әҙерләгән.

320-нән ашыу фәнни хеҙмәт һәм 70 уйлап табыу авторҙашы&lt;ref name=&quot;Nekrolog&quot;&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=Памяти Самвела Самвеловича Григоряна (18.03.1930 — 11.04.2015)|ссылка=http://pmm.ipmnet.ru/ru/Issues.php?y=2015&amp;n=4&amp;p=584|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=2015|том=79, № 4|страницы=584—587}}&lt;/ref&gt;.

== Ижтимағи эшмәкәрлеге ==
Оҙайлы ваҡыт (1982 йылдан алып 1990 йылдар башына тиклем) СССР-ҙың Милли олимпия комитеты ағзаһы булып тора. 1976 йылда СССР сана спорты Федерацияһы рәйесе итеп һайлана, ә 1980 йылда — СССР бобслей һәм сана спорты Федерацияһы рәйесе, бер нисә тапҡыр спорт делегациялары етәксеһе булараҡ сит илдәргә сыға.

Мәскәү әрмән общинаһын ойоштороусыларҙың береһе, 1991—2001 йылдарҙа ошо ойошманың рәйесе.

Әрмәнстан Республикаһы парламенты депутаты (1990—1995)

== Наградалары ==
СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1985),

Украина ССР-ының фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991),

М. В. Ломоносов исемендәге премия лауреаты (Мәскәү, 1967 икенсе дәрәжә),

С. А. Чаплыгин исемендәге премия лауреаты (СССР ФА, 1970),

М. А. Лаврентьев исемендәге премия һәм алтын миҙалы менән бүләкләнә (СССР ФА, 1986),

В. И. Вернадский исемендәге алтын миҙал (РФА, 2013).

== Баҫылып сыҡҡан хеҙмәттәре ==

=== Айырым баҫмалары ===
* {{Китап|автор=Благосклонов В. И., Васильченко В. И., Григорян С. С. и др. |заглавие=Аэромеханика сверхзвукового обтекания тел вращения степенной формы|ответственный=Под ред. [[Гродзовский, Герш Лейбович|Г. Л. Гродзовского]]|место=М.|издательство=Машиностроение|год=1975|страниц=183}}
* {{Китап|заглавие=Механика ледников|ответственный=Под ред. С. С. Григоряна|место=М.|издательство=Ин-т механики МГУ|год=1977|страниц=49}}
* {{Китап|заглавие=Гляциология и механика грунтов|ответственный=Под ред. С. С. Григоряна|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1982|страниц=107}}
* {{Китап|заглавие=Механика биологических сплошных сред|ответственный=Под ред. С. С. Григоряна, [[Регирер, Сергей Аркадьевич|С. А. Регирера]]|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1986|страниц=173}}
* {{Китап|заглавие=Формирование оползней, селей и лавин. Инженерная защита территорий|ответственный=Под ред. Г. С. Золотарёва, С. С. Григоряна, С. М. Мягкова|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1987|страниц=180}}
* {{Китап|автор=Григорян С. С., Красс М. С., Гусева Е. В., Геворкян С. Г. |заглавие=Количественная теория геокриологического прогноза|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1987|страниц=265}}

=== Мәҡәләләре ===
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Об общих уравнениях динамики грунтов|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. АН СССР]]|год=1959|том=122, № 2|страницы=285—287}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Об основных представлениях динамики грунтов|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=1960|том=24, № 6|страницы=1057—1072}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=К решению задачи о подземном взрыве в мягких грунтах|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=1964|том=28, № 6|страницы=1070—1082}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Некоторые вопросы математической теории деформирования и разрушения твёрдых горных пород|издание=[[Прикладная математика и механика|Прикл. математика и механика]]|год=1967|том=31, № 4|страницы=643—649}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=К вопросу о природе Тунгусского метеорита|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. АН СССР]]|год=1976|том=231, № 1|страницы=57—60}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Новый закон трения и механизм крупномасштабных горных обвалов и оползней|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. АН СССР]]|год=1979|том=244, № 4|страницы=846—849}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=О движении и разрушении метеоритов в атмосферах планет|издание=Космические исследования|год=1979|номер=6|страницы=875—893}}
* {{Китап|автор=Григорян С. С., Любимов Г. А., [[Регирер, Сергей Аркадьевич|Регирер С. А.]] |часть=Проблемы биомеханики|заглавие=Актуальные проблемы механики|ответственный=Под ред. [[Петров, Георгий Иванович|Г. И. Петрова]]|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1984|страниц=128}} — С. 76—83.
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=О механизме возникновения землетрясений и содержании эмпирических закономерностей сейсмологии|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. АН СССР]]|год=1988|том=299, № 5|страницы=1094—1101}}
* {{Китап|автор=Григорян С. С. |часть=О строении и динамике Вселенной|ссылка часть=http://www.mathnet.ru/links/8806a962856248a285426e13929dae34/tm1827.pdf|заглавие=Современные математические проблемы механики и их приложения|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1989|страниц=238|серия=Труды МИАН СССР, т. 186}} — С. 91—105.
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=Приближённое решение задачи о проникании тела в грунт|издание=Изв. РАН. Механика жидкости и газа|год=1993|номер=4|страницы=18—24}}
* {{Мәҡәлә|автор=Григорян С. С. |заглавие=О крупномасштабной модели Вселенной|издание=[[Доклады Академии наук|Докл. РАН]]|год=2002|том=386, № 4|страницы=471—474}}

== Интервью ==
{{Мәҡәлә|автор=А. Сушков|заглавие=Формулы стихии|издание=[[Правда (газета)|«Правда»]]|год=|том=|страницы=}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|заглавие=Механика в Московском университете|ответственный=Под ред. [[Тюлина, Ирина Александровна|И. А. Тюлиной]], Н. Н. Смирнова|место=М.|издательство=Айрис-пресс|год=2005|страниц=352|isbn=5-8112-1474-X|ref=Механика в Московском университете}}

== Һылтанмалар ==
* {{Сотрудник РАН|828|Самвела Самвеловича Григоряна}}
* Профиль Самвела Самвеловича Григоряна на официальном сайте НАН РА
* [http://letopis.msu.ru/peoples/2245 Статья] на сайте «Летопись Московского университета»
* [http://grigorian.imec.msu.ru/ Персональная страница на сайте Института механики МГУ]
* [http://getmedia.msu.ru/newspaper/newspaper/4117/all/nauka.htm Должно быть и научное объяснение… (К 75-летию ученого-механика Самвела Григоряна)]
* [http://biograph.ru/index.php/whoiswho/1-science/413-grigoryan-ss Биография]
* [http://www.yerkramas.org/article/89672/vsemirnaya--rossijskaya-i-armyanskaya-nauka-ponesla-tyazheluyu-utratu-–-skonchalsya-akademik-samvel-grigoryan Некролог]
* [https://www.youtube.com/watch?v=Pew60vGZjEA Астероиды и метеориты — «Диалоги» Гордона]
* [https://www.youtube.com/watch?v=B15MxlTRuzQ Шаровая молния]
* [https://www.youtube.com/watch?v=r74Fhpx0Tfg Гордон — Диалоги: Модель вселенной]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаттары]]
[[Категория:«Ҡытай-СССР дуҫлығы» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]]
[[Категория:«Хеҙмәт ветераны» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:«Мәскәүҙең 850 йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:СССР ФА мөхбир ағзалары]]
[[Категория:Физика-математика фәндәре докторҙары]]
[[Категория:2015 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:11 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1930 йылда тыуғандар]]
[[Категория:18 мартта тыуғандар]]
[[Категория:МДУ-ның механика-математика факультеты уҡытыусылары]]
[[Категория:МДУ-ның механика-математика факультетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>pn7a4drrvhhrws2fvf27fhnzqatkw1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>181432</id>
    <revision>
      <id>1147918</id>
      <parentid>1112458</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:57:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7904" xml:space="preserve">{{ФШ|Аҫылғужин}}
{{Ук}}
'''Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы''' ([[26 май]]  [[1956 йыл]]) — урмансы, [[Солоҡсолоҡ|солоҡсо]], инспектор. Башҡортостан Республикаһы хайуандар донъяһын һаҡлау фондының «Урман рыцары» исемен йөрөтөүсе.

== Биографияһы ==
Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы [[1956 йыл]]дың [[26 май]]ында [[Башҡорт АССР-ы]] [[Бөрйән районы]] [[Үрге Нөгөш]] ауылында тыуа. Үрге Нөгөш башланғыс мәктәбендә уҡығанда, Аҫылғужиндар ғаиләһе [[Ғәлиәкбәр]] ауылына күсә. [[Ғәлиәкбәр мәктәбе|Ғәлиәкбәр мәктәбе]]н тамамлағас, 1972 йылдан 1983 йылға тиклем «Башлес»-тың Бөрйән сәнәғәт хужалығында эшләй. 1974—1976 йылдарҙа [[Совет Армияһы]] сафында хеҙмәт итә.

== Хеҙмәт юлы ==
Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улының бөтә тормошо Бөрйән урманы менән бәйле. 1983 йылда ул Башҡорт дәүләт ҡурсаулығы Ағиҙел буйы филиалының 1986 йылда [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгән-Таш» ҡурсаулығы]] булып киткән Нөгөш участка урман хужалығында урмансы булып эшкә урынлаша, ә 1996 йылдан ҡурсаулыҡтың өлкән дәүләт инспекторы вазифаһын башҡара.

Р. К. Аҫылғужин [[ҡурсаулыҡ]] ойошторолғандан алып эшләүсе нәҫелдән килгән солоҡсолар династияһы вәкиле булып тора. Улар башҡорт халҡының уникаль кәсебе — [[солоҡсолоҡ]], Бөрйән солоҡ ҡортон һаҡлап ҡалыуға һиҙелерлек өлөш индерә. Был йоланы Рамазан Ҡунаҡбай улы — ойоштороусы булараҡ та дауам итә. Компетенцияһын һәм квалификацияһын иҫәпкә алып, ул ҡурсаулыҡ делегацияһы составында, өс тапҡыр [[Польша]] Республикаһында милли парктарҙа солоҡсолоҡто тергеҙеү буйынса ғилми-ғәмәли семинарҙарҙа һәм [[Ярославль өлкәһе]]нең «Вощажников» ауыл хужалығы предприятиеһы асыҡ акционерҙар йәмғиәте урта рус тоҡомло бал ҡорттарын һаҡлау һәм үрсетеү буйынса үҙәгендә «Солоҡ умартасылығы» халыҡ-ара практик уҡыу семинарында ҡурсаулыҡ исеменән сығыш яһай.

Алыҫтағы бүлексәне етәкләп, Рамаҙан Ҡунаҡбай улы килеп тыуған проблемаларҙы оператив һәм үҙаллы хәл итә, [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгән-Таш» ҡурсаулығының]] Нөгөш урман хужалығы ҡеүәтен һөҙөмтәле файҙалана. Кәрәк булғанда урман янғындарын һүндереүҙе ойоштора, урман хужалығы күп һанлы ҡурсаулыҡ режимын, биотехник һәм урман хужалығы сараларын үтәүҙе, беренсел ғилми мәғлүмәттәр йыйыуҙы тәьмин итә, танып белеү туризмы үҫешенә булышлыҡ итә.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Рәсәй Федерацияһының Тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса дәүләт комитетының Почет грамотаһы 
* Рәсәй Федерацияһының Тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығының «Тәбиғәтте һаҡлау эшендәге ҡаҙаныштары өсөн» билдәһе
* Башҡортостан Республикаһы ҡырағай хайуандарҙы яҡлау фондының «Урман рыцары» исеме (2017).

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән, ике ул, өс ҡыҙ тәрбиәләп үҫтерә.

Оло улы Илдар Иҫке Собханғол ауылында йәшәй.

Ҡыҙы Дилбәр [[1999 йыл]]да Башҡорт кооператив техникумында уҡый, 2014 йылда Халыҡ-ара иҡтисад һәм хоҡуҡ институтын тамамлай һәм Бөрйән районы муниципаль районы мәҙәниәт бүлегендә әйҙәүсе бухгалтер булып эшләй.

Улы Ғәзинур [[2011 йыл]]да [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның урман хужалығы бүлегендә белеи ала. Шул ук йылды [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгәнташ» ҡурсаулығы]]на участка дәүләт инспекторы булып эшкә урынлаша. 2019 йылдан Биосфера биләмәһен үҫтереү һәм тарихи-мәҙәни мираҫты һаҡлау буйынса директор урынбаҫары.

Гөлдәр 2006—2011 йылдарҙа Сибай сәнғәт колледжын, 2011—2014 йылдарҙа Өфө дәүләт иҡтисад һәм сервис академияһын тамамлай.

Кесе ҡыҙы Рузилә Иҫке Собханғол урта мәктәбен алтын миҙалға тамамлап, [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]нда техник системаларҙа идара итеү һөнәрен үҙләштерә.

Балалары үҙҙәре һайлаған һөнәр буйынса белем алып, уңышлы эшләп йөрөй, ғаилә ҡорған.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
* Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы үҙенең төп эшенән тыш киң йәмәғәтселек эшмәкәрлеге алып бара. Ауылда мәҙәни, спорт саралары үткәреүҙә әүҙем ҡатнаша, бағымсылыҡ ярҙамы күрһәтә. Ауылдаштары уны биш тапҡыр рәттән [[Ғәлиәкбәр ауыл советы (Бөрйән районы)|Ғәлиәкбәр ауыл Советы]] депутаты&lt;ref&gt;[https://www.leftfront.org/elections/election.php?ID=56675 Асылгужин Рамазан Кунакбаевич]&lt;/ref&gt; итеп һайлай.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* [http://ziganshin.ru/fond Фонд защиты диких животных]
* [https://shulgan-tash.ru/news/pozdravlyaem-s-yubileem ПОЗДРАВЛЯЕМ С ЮБИЛЕЕМ!]
* [https://vk.com/wall-140304465_3780 С любовью, Шульган-Таш!]
* [https://textarchive.ru/c-2673698-p9.html Башкортостан — медовый край]
* [https://tanburz.ru/articles/y-m-i-t/2018-06-13/urman-rytsary-223508 13 ИЮНЬ 2018, 17:44 “Урман рыцары”]

[[Категория:Ҡурсаулыҡтар]]
[[Категория:Башҡортостан урмансылары]][[Категория:Шәхестәр:Бөрйән районы]][[Категория:Ғәлиәкбәр]]</text>
      <sha1>bmkld1kxuz4udwxebr887o8ina8qa3d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>181834</id>
    <revision>
      <id>1147920</id>
      <parentid>1110829</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:59:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3547" xml:space="preserve">{{ФШ|Аҫылғужин}}
{{Ук}}

'''Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы''' ([[27 сентябрь]] [[1960 йыл]] — [[16 февраль]] [[2020 йыл]]) — Башҡортостандың атҡаҙанған нефтсеһе

== Биографияһы ==
Вәхит Ишмөхәмәт улы Аҫылғужин 1960 йылдың 27 сентябрендә [[БАССР]]-ҙың [[Бөрйән районы]] [[Үрге Нөгөш|Үрге Нөгөш ауылы]]нда тыуған. Башланғыс белемде тыуған ауылында ала, һуңынан [[Ғәлиәкбәр мәктәбе|Ғәлиәкбәр һигеҙ йыллыҡ мәктәбе]]ндә уҡый. Иҫке Собханғол урта мәктәбен тамамлағандан һуң [[1977 йыл]]да [[Өфө нефть институты]]на уҡырға инә, [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итә.

Вәхит Ишмөхәмәт улы 1982 йылдан алып «Ишембайнефть» нефть-газ сығарыу идаралығында эшләй. Ябай быраулаусынан алып ҙур предприятие етәксеһенә тиклем һөнәри үҫештең бөтә баҫҡыстарын да эҙмә-эҙлекле үткән. Быраулаусы, мастер, производство бүлегенең өлкән инженеры, Профсоюздар үҙәге геологы, өлкән геолог, НГДУ-ның баш технологы, идаралыҡ начальнигының баш инженеры-беренсе урынбаҫары.

2000 йылдан «Башнефть» асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең «Ишембайнефть» филиалы етәксеһе&lt;ref&gt;[https://www.rusprofile.ru/id/4566589 ООО «Ишимбайское УПКРС»]&lt;/ref&gt;. Республиканың күп кенә нефть ятҡылыҡтарын үҙләштереүҙә әүҙем ҡатнашыусы. Аҫылғужин В. И. — сәнәғәтсе, йәмәғәт эшмәкәре.

== Уйлап табыусы ==
* Ете уйлап табыу патенты һәм 30-ҙан ашыу рационализаторлыҡ тәҡдимдәре авторы
;Скважиналарҙы ҡом һәм шлам тығындарынан таҙартыу өсөн насос&lt;ref&gt;[https://findpatent.ru/patent/239/2395670.html 
Грязевый насос для очистки забоя скважин от песчаных и шламовых пробок]&lt;/ref&gt;
* Нефть тураһында өс тиҫтәгә яҡын мәҡәлә авторы.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
* Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты.
* Ишембай ҡалаһы ҡала биләмәһе Советы депутаты&lt;ref&gt;[https://candidates.golosinfo.org/p/466763-asylguzhin-vahit-ishmuhametovich Асылгужин Вахит Ишмухаметович]&lt;/ref&gt;

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған нефтсеһе.
* «Һөнәргә тоғролоҡ» корпоратив премия&lt;ref&gt;[http://www.bashneft.ru/files/iblock/213/All_11.pdf «Корпоративная премия ОАО АНК „Башнефть“ — 2010». «Верность профессии»]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>3uomim3r1t0mp5t4re9n1px5q5ar32i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьев Юрий Григорьевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183093</id>
    <revision>
      <id>1147771</id>
      <parentid>1135066</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:00:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12541" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорьев}}
{{Ук}}
'''Григорьев Юрий Григорьевич''' ([[14 август]] [[1925 йыл|1925]] — [[6 апрель]] [[2021 йыл|2021]]) — совет һәм Рәсәй ғалимы, медицина фәндәре докторы, профессор, [[СССР Дәүләт премияһы]] лауреаты, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның электротехник фәндәр академияһының почетлы академигы&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.acelsc.ru/node/83|title=Григорьев Юрий Григорьевич}}&lt;/ref&gt;. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан.

Ядро нурланышы һәм электромагнит ҡырҙары тәьҫиренә бәйле уникаль тәжрибәләр ойоштороусы; радиобиология мәктәбенә нигеҙ һалыусы, совет атом бомбаһын эшләү проектында ҡатнашыусыларҙың береһе; Биомедицина проблемалары институтына һәм радиоактив изотоптар менән нурланышлы яман шеш ауырыуҙарын дауалаусы беренсе совет клиникаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 300-ҙән ашыу фәнни хеҙмәт һәм 19 монография авторы, уның тарафынан ионлаштырыу һәм ионлаштырыусы булмаған нурланыш, гигиена һәм экстремаль физиология радиобиологияһы өлкәһендә милли мәктәп булдырылған.

== Биографияһы ==
{{Внешнее изображение|image1=[https://images.aif.ru/018/457/0931733d66301643132176ef49ff5257.jpg Фотография Ю. Г. Григорьева]|image2=[http://20vek.ru.com/oa/mans/grig/ph/p5.jpg Благодарственное письмо от маршала К. К. Рокоссовского]|image3=[http://20vek.ru.com/oa/mans/grig/ph/p11.jpg Фотография после окончания академии]}}
1925 йылдың 14 авгусында [[Харьков]] ҡалаһында уҡытыусылар ғаиләһендә тыуған: атаһы — Григорий Алексеевич институтта лекциялар уҡый, әсәһе — Антонина Дометьевна мәктәптә рус теле һәм әҙәбиәтенән уҡыта&lt;ref&gt;[https://memoclub.ru/author/ugg/ Юрий Григорьевич Григорьев]&lt;/ref&gt;. Юрийға һигеҙ йәш тулғас ғаилә [[Мәскәү]]гә күсенә.

Киске мәктәпте тамамлағас электромонтер булып эшләй. 1942 йылдың ноябрендә үҙ теләге менән [[Бөйөк Ватан һуғышы]] фронтына яҙылырға килә. Юрийҙы Киев хәрби-медицина училищеһына (хәҙерге П. И. Гаврось исемендәге Киев медицина колледжы) уҡырға ебәрәләр&lt;ref&gt;[https://ru.osvita.ua/vnz/college/16514/ Киевский медицинский колледж имени П. И. Гаврося]&lt;/ref&gt;, ул Свердловск ҡалаһында эвакуацияла була. 1943 йылда хәрби фельдшер итеп алғы һыҙыҡҡа ебәрәләр.

[[Белоруссия]]ны һәм [[Минск]] ҡалаһын азат итеүҙә ҡатнаша. Хәрби-медицина академияһының (хәҙер [[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы]]) [[Ленинград]]ҡа ҡайтыуы һәм унда уҡыусыларҙы, шул иҫәптән 40 кеше фронттан ҡабул итеү тураһында бойороҡ сыҡҡандан һуң, Юрий Григорьевич 1944 йылда академияға ҡабул ителә.

1949 йылда, Академияны тамамлағандан һуң, СССР Медицина фәндәре академияһының биофизика институтына (һуңыраҡ СССР Һаулыҡ һаҡлау министрлығының биофизика институты) ебәрелә һәм атом ҡоралын эшләү буйынса дәүләт программаһында эшләй башлай. 1953—1954 йылдарҙа СССР Оборона министрлығының 12-се ғилми-тикшеренеү институтында эшләй, хәрби ғәмәли проблемаларҙы хәл итә. 1954 йылда тәүге тапҡыр радиация тәьҫирендә кеше мейеһенең ҙур ярымшары ҡабығында функциональ беренсел үҙгәрештәр тураһындағы материалдарҙы баҫтырып сығара (тикшеренеүҙәр профессор М. Н. Ливанов етәкселегендә үткәрелә). Григорьев кеше нервы системаһының ионлаштырыусы нурланышҡа реакцияһы тураһында СССР-ҙа һәм сит илдәрҙә беренсе монография яҙа (1958).

1964 йылда Я. Г. Григорьевич СССР Фәндәр академияһының медик-биологик проблемалар институтын ойоштороуҙа ҡатнаша (хәҙер Рәсәй Фәндәр академияһының медицик-биологик проблемалары институты) һәм унда космос радиобиологияһы, космонавтар өсөн гигиена регламентын эшләү мәсьәләләрен тикшереү менән етәкселек итә, идара ителеүсе йыһанға осоштарҙың радиация хәүефһеҙлеге буйынса Дәүләт хеҙмәтен ойоштора. 1977 йылда СССР Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Биофизика институтына (хәҙер Рәсәй федераль медик-биологик агентлығының А. И. Бурназян исемендәге Федераль медицина биофизик үҙәге) ҡайта, унда ионлаштырылмаған нурланыштың биологик тәьҫирен тикшереү менән етәкселек итә. Уның етәкселегендә 60-тан ашыу кандидатлыҡ һәм докторлыҡ диссертацияһы яҡланған.

1986 йылдың апрель-май айҙарында Юрий Григорьевич [[Чернобыль АЭС-ы]]ндағы аварияны бөтөрөүҙә ҡатнаша, һуңынан 6-сы Мәскәү дауаханаһында авария ҡорбандарын ҡабул итә. Шулай уҡ Чернобылдә Хөкүмәт комиссияһы ағзаһы була. Оҙаҡ йылдар Рәсәй ионлаштырыуһыҙ нурланыштан һаҡланыу буйынса Милли комитет рәйесе була, Рәсәй Фәндәр академияһының радиобиология буйынса ғилми советы бюроһы ағзаһы, Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһының «Электромагнит ҡырҙар һәм һаулыҡ һаҡлау» халыҡ-ара программаһы буйынса ғилми-консультатив комитетының, электромагнит хәүефһеҙлеге буйынса Халыҡ-ара комиссияның даими ағзаһы булып тора. «Радиационная биология. Радиоэкология» журналының мөхәрририәт ағзаһы була. Ҙур медицина энциклопедияһы менән хеҙмәттәшлек итә.

Һуңғы ваҡытта Юрий Григорьев А. И. Бурназян исемендәге Федераль медицина биофизик үҙәгенең әйҙәүсе ғилми хеҙмәткәре булып эшләй, Радиологик һаҡланыу буйынса Рәсәй ғилми комиссияһы ағзаһы була&lt;ref&gt;[https://nmicr.ru/nauka/nauchno-organizatsionnyy-otdel-rnkrz/doc/6_%D0%9F%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%20%D0%A0%D0%9D%D0%9A%D0%A0%D0%97.pdf Персональный состав Российской научной комиссии по радиологической защите]&lt;/ref&gt;.

2021 йылдың 6 апрелендә вафат була&lt;ref&gt;[https://fmbafmbc.ru/news/events_news/ushyel-iz-zhizni-glavnyy-nauchnyy-sotrudnik-laboratorii-radiobiologii-i-gigieny-neioniziruyushchikh- 6 апреля 2021 года в возрасте 95 лет ушёл из жизни главный научный сотрудник лаборатории радиобиологии и гигиены]&lt;/ref&gt;.

== Ҡаҙаныштары ==
* Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы булараҡ, [[Ленин ордены]] менән бүләкләнгән, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почет Билдәһе»]] ордендары СССР хәрби наградаларына эйә.
* [[СССР Дәүләт премияһы]] лауреаты, РСФСР Юғары Советы Президиумы Грамотаһына лайыҡ була.
* 2014 йылда профессор Григорьевтың исеме донъяның «Ҡыйыу ғалимдары» исемлегенә индерелә&lt;ref&gt;[https://aif.ru/my_area/schukino/otvazhnyy_uchyonyy_radiobiolog_iz_shchukina_yuriy_grigorev_otmetil_70-letie Отважный учёный. Радиобиолог из Щукина Юрий Григорьев отметил 70-летие]&lt;/ref&gt;.

== Сығанаҡтар ==
* Григорьев Юрий Григорьевич. [https://memoclub.ru/2015/11/q1_2/ Моя жизнь среди проблем]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://naukarus.com/yuriyu-grigorievichu-grigorievu-85-let ЮРИЮ ГРИГОРЬЕВИЧУ ГРИГОРЬЕВУ — 85 ЛЕТ]
* [https://cyberleninka.ru/article/v/yuriyu-grigorievichu-grigorievu-90-let ЮРИЮ ГРИГОРЬЕВИЧУ ГРИГОРЬЕВУ − 90 ЛЕТ]
* [http://www.nanonewsnet.ru/articles/2013/fiziki-biologi-dubny-pomogut-v-reshenii-problem-osvoeniya-kosmosa Физики и биологи Дубны помогут в решении проблем освоения космоса]
[[Категория:Медицина фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Чернобыль һәләкәтен бөтөрөүҙә ҡатнашыусылар]]
[[Категория:С.М. Киров исемендәге Хәрби-медицина академияһын тамалаусылар]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы медиктары]]
[[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]]
[[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:2-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]]
[[Категория:«Почёт Билдәһе» ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:2021 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:6 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:Харьковта тыуғандар]]
[[Категория:1925 йылда тыуғандар]]
[[Категория:14 августа тыуғандар]]</text>
      <sha1>6fhpm88lrdwrq6d9wb4gx46alhojere</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гречишников Владимир Фёдорович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183182</id>
    <revision>
      <id>1147781</id>
      <parentid>1143939</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:23:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8158" xml:space="preserve">{{ФШ|Гречишников}}
{{Ук}}
'''Гречишников Владимир Фёдорович''' ([[1917]]—[[1958]]) — СССР инженер-конструкторы, техник фәндәр кандидаты&lt;ref&gt;[http://www.vniitf.ru/index.php/2010-08-20-07-38-20/2010-05-28-08-22-49/302-2009-07-14-03-14-34 ГРЕЧИШНИКОВ Владимир Федорович]{{Недоступная ссылка|date=Апрель 2019|bot=InternetArchiveBot}}&lt;/ref&gt;. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], [[Ленин премияһы]] лауреаты.

Двигателдәрҙең айырым узелдарын һәм яңы моторҙарын эшләй, уларҙы конструктив һәм технологик камиллаштырыу буйынса тәҡдимдәр индерә. Атом һәм водород бомбаһының тәүге өлгөләрен эшләүҙә ҡатнаша. Уның фәнни һәм техник идеялары ядро зарядтарының конструкцияларын төҙөүҙә һәм ракета комплекстарының хәрби блоктарында урынлаштырыуҙа киң ҡулланыла.

== Биографияһы ==
Владимир Федорович Гречишников [[1917 йыл]]дың [[27 июнь|27 июнендә]] [[Өфө]]лә, Рәсәй империяһы (хәҙер [[Башҡортостан]], [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]) тыуа.

=== Белеме ===
Өфөлә уҡый. Ул 8-се класта уҡығанда атаһы ауырып китә һәм инвалидлыҡ буйынса пенсияға сыға. Ғаиләнең матди хәле насарая һәм Гречишников рабфакҡа уҡырға инергә мәжбүр була. Эштән айырылмайынса бер йыл эсендә ул 9-сы һәм 10-сы класты тамамлай.

[[1934 йыл]]да [[Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университеты|Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү юғары техник училищеһына]] «Эске яныулы двигателдәр» факультетына уҡырға инә. 1939 йылда уны отличие менән тамамлай һәм П. И. Баранов исемендәге Үҙәк авиация моторҙар төҙөү институтына ебәрелә.

=== Эшмәкәрлеге ===
1939—1940 йылдарҙа Үҙәк авимоторҙар төҙөү институтында ([[Мәскәү]]) эшләй: инженер-конструктор, өлкән инженер, төркөм етәксеһе урынбаҫары.

1940—1941 йылдар — Киров заводында ([[Санкт-Петербург|Ленинград]]): конструкторҙар бригадаһы етәксеһе.

1941—1947 йылдарҙа — 76 -сы заводта ([[Екатеринбург|Свердловск]]): эштәр тәжрибәһе буйынса баш конструктор урынбаҫары.

1947—1955 йылдарҙа — [[Саров|Арзамас-16]] ҡалаһында (Новгород өлкәһенең [[Саров]] ҡалаһы).

1955 йылдан алып — Рәсәй федераль ядро үҙәгенең Бөтә Рәсәй техник физика фәнни-тикшеренеү институтында баш конструктор урынбаҫары (Силәбе г-70, Снежинск).

[[1958 йыл]]дың [[15 август|15 авгусында]] Силәбе өлкәһенең Снежинск ҡалаһында кинәт вафат була. Снежинск ҡалаһы зыяратында ерләнә.

== Бүләктәре&lt;ref&gt;[http://www.vniitf.ru/ob-institute/2010-05-28-08-21-09/2010-05-28-08-22-49/302-2009-07-14-03-14-34.html ГРЕЧИШНИКОВ Владимир Федорович]{{Недоступная ссылка|date=Апрель 2019|bot=InternetArchiveBot}} на официальном сайте [[РФЯЦ-ВНИИТФ]]&lt;/ref&gt; ==
* Атом зарядтарын һәм водород бомбаһы конструкциялары эшләүҙә ҡатнашҡаны өсөн СССР Юғары Советы Президиумының [[1953 йыл]]дың [[12 август|12 авгусындағы]] «ябыҡ» Указы менән Гречишников Владимир Фёдоровичҡа [[Ленин ордены]] һәм [[«Ураҡ һәм Сүкеш» алтын миҙалы]] тапшырылып, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] исеме бирелә.
* Ике [[Ленин ордены]] (1949, 1953).
* [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (1945).
* Ленин премияһы (1958).
* Ике тапҡыр [[Сталин премияһы]] (1951, 1953).
* «1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы (1945).

== Хәтер ==
[[Файл:Cottage_1.jpg|мини|300x300пкс|Снежинск ҡалаһында В. Ф. Гречишников исеме менән аталған урамда уға мемориаль таҡтаташ.]]

* Гречишников исеме Снежинск ҡалаһының хеҙмәт даны китабына индерелгән. (1962).
* Уның исемен Снежинск урамдарының береһе йөрөтә
* Снежинскта ҡала зыяратында ерләнгән&lt;ref&gt;[http://raritet-chel.ucoz.ru/blog/snezhinsk_35/2012-07-04-136 Тихие аллеи]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Богуненко Н. Н., Пелипенко А. Д., Соснин Г. А.|год=2005|тираж=|isbn=5-9515-0005-2|серия=|страниц=|столбцы=|страницы=111—112|том=|издательство=Росатом|часть=Гречишников Владимир Фёдорович|место=Саров|издание=|ответственный=|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Герои атомного проекта|ссылка часть=|ref=}}

== Һылтанмалар ==
{{Warheroes|id=12504|star=Labor}}

* [http://энциклопедия-урала.рф/index.php/%D0%93%D1%80%D0%B5%D1%87%D0%B8%D1%88%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D0%A4%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Энциклопедия Урала — Гречишников Владимир Федорович]
* [http://fisechko.ru/yral/555.html ГРЕЧИШНИКОВ Владимир Федорович]
[[Категория:Сталин премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Ленин премияһы лауреаттары]]
[[Категория:«1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышындағы фиҙакәр хеҙмәте өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:Снежинскта вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1958 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:15 августа вафат булғандар]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:1917 йылда тыуғандар]]
[[Категория:27 июндә тыуғандар]]
[[Категория:Техник фәндәр кандидаттары]]
[[Категория:Конструкторҙар]]
[[Категория:Инженерҙар]]</text>
      <sha1>jbfrf3kn8uwbyjghs7pz0ma1l8l41ia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилемханов Дамир Рәшит улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183493</id>
    <revision>
      <id>1147815</id>
      <parentid>1139619</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:19:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16215" xml:space="preserve">{{ФШ|Ғилемханов}}
{{Военный деятель
| имя = Дамир Рашидович Гилемханов
| оригинал имени = {{lang-tt|Дамир Рәшит улы Гилемханов}}
| имя при рождении = 
| дата рождения = 21.09.1999
| место рождения = {{МР|Казань|Ҡазанда}}, [[Республика Татарстан]], [[Россия]]
| дата смерти = 07.03.2022
| место смерти = Золотое, Северодонецкий район, [[Луганская область]], [[Украина]]
| изображение = Дамир Рашидович Гилемханов.jpg
| ширина = 230
| описание изображения = 
| прозвище = 
| псевдоним = 
| принадлежность = {{флагификация|Россия}}
| годы службы = [[2019 год|2019]]—[[2022 год|2022]]
| звание = {{СВ, Ефрейтор}}&lt;br&gt;[[ефрейтор]]
| род войск = [[Файл:Collar insignia of the Russian Tank Troops.svg|23px|Танковые войска Российской Федерации]] [[Танковые войска Российской Федерации|Танковые войска]]
| командовал = 
| часть = 
| сражения = Украиналағы махсус хәрби операция
| награды = {{Герой Российской Федерации}}
}}

'''Ғилемханов Дамир Рәшит улы''' ([[21 сентябрь]] [[1999 йыл]] — [[7 март]] [[2022 йыл]]) — [[Рәсәй]] хәрби хеҙмәткәре, [[ефрейтор]]. Рәсәйҙең [[Украина]]лағы махсус хәрби операцияһында ҡатнашыусы, [[Рәсәй Федерацияһы Геройы]] (2022, үлгәндән һуң)

== Биографияһы ==
Дамир Рәшит улы Ғилемханов 1999 йылдың 21 сентябрендә [[Ҡазан]]да тыуған.&lt;ref name=&quot;evening-kazan&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.evening-kazan.ru/news/vypusknik-kazanskogo-kolledzha-pogib-na-ukraine-emu-posmertno-prisvoeno-zvanie-geroya-rossii.html|title=Выпускник казанского колледжа погиб на Украине, ему посмертно присвоено звание Героя России|publisher=[[Вечерняя Казань|Газета «Вечерняя Казань»]]|date=15 апреля 2022|accessdate=15 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rodnya&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.tatar-inform.ru/news/v-rt-poxoronili-pogibsego-na-ukraine-geroya-rossii-damira-gilemxanova-5862765|title=Родители погибшего на Украине танкиста из Казани: «Мы будем им гордиться всю свою жизнь»|publisher={{нп5|Татар-информ|Татар-информ|tt|Татар-информ}}|date=15 апреля 2022|accessdate=15 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;Әсәһе — Ленария, ашнаҡсы; атаһы — Рәшит, полицейский, Татарстан Республикаһы Эске эштәр министрлығында хеҙмәт иткән.&lt;ref name=&quot;kazan.kp&quot;&gt;{{Cite web|author=Лев Илонов|url=https://www.kazan.kp.ru/daily/27379/4573419/|title=«Он был очень отзывчивым и честным человеком»: В Казани простились с погибшим в ходе спецоперации в Украине Героем России Дамиром Гилемхановым|publisher=[[Комсомольская правда]]|date=15 апреля 2022|accessdate=16 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;subbotina&quot;&gt;{{Cite web|author=Дарья Субботина|url=https://www.evening-kazan.ru/articles/vy-budete-mnoy-gorditsya-pogibshiy-na-ukraine-22-letniy-kazanec-uchit-malchishek-lyubit-rodinu.html|title=«Вы будете мной гордиться»: погибший на Украине 22-летний казанец учит мальчишек любить Родину|publisher=[[Вечерняя Казань|Газета «Вечерняя Казань»]]|date=9 мая 2022|accessdate=9 мая 2022}}&lt;/ref&gt;Рузиля исемле өлкән апаһы бар.&lt;ref name=&quot;rodnya&quot; /&gt;

2015 йылда Волга буйы (Приволжский) районы 42-се урта мәктәбенең туғыҙынсы класынан һуң Ҡазан политехник колледжына уҡырға инә, уны 2019 йылда «эске сантехника, кондиционер һәм елләтеү ҡоролмаларын монтажлау һәм файҙаланыу» һөнәре буйынса тамамлай.

2019 йылда армия хеҙмәтенә алына, шунан һуң контрактҡа күсә. Тәүҙә [[Алыҫ Көнсығыш федераль округы|Алыҫ Көнсығыш]]та, [[Хабаровск]]иҙа, һуңынан [[Ростов өлкәһе]]ндә хеҙмәт итә.&lt;ref name=&quot;kazan.kp&quot;&gt;{{Cite web|author=Лев Илонов|url=https://www.kazan.kp.ru/daily/27379/4573419/|title=«Он был очень отзывчивым и честным человеком»: В Казани простились с погибшим в ходе спецоперации в Украине Героем России Дамиром Гилемхановым|publisher=[[Комсомольская правда]]|date=15 апреля 2022|accessdate=16 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;subbotina&quot;&gt;{{Cite web|author=Дарья Субботина|url=https://www.evening-kazan.ru/articles/vy-budete-mnoy-gorditsya-pogibshiy-na-ukraine-22-letniy-kazanec-uchit-malchishek-lyubit-rodinu.html|title=«Вы будете мной гордиться»: погибший на Украине 22-летний казанец учит мальчишек любить Родину|publisher=[[Вечерняя Казань|Газета «Вечерняя Казань»]]|date=9 мая 2022|accessdate=9 мая 2022}}&lt;/ref&gt; Хәрби званиеһы — [[ефрейтор]].&lt;ref name=&quot;tass&quot;&gt;{{Cite web|url=https://tass.ru/armiya-i-opk/14385755|title=Семье военного из Татарстана, погибшего на Украине, передали звезду Героя РФ|publisher=[[ТАСС]]|date=15 апреля|accessdate=16 апреля 2022}}&lt;/ref&gt; 2022 йылдың февралендә Миллеровоға ебәрелә, унан Рәсәйҙең Украиналағы махсус операцияһында ҡатнаша.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://trt-tv.ru/news/v-tatarstane-prostilis-s-geroem-damirom-gilemxanovym-pavshim-na-ukraine/|title=В Татарстане простились с героем Дамиром Гилемхановым, павшим на Украине|publisher=[[Татарстан (телерадиокомпания)|ГТРК «Татарстан»]]|date=15 апреля 2022|accessdate=16 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;subbotina&quot; /&gt; Хәрби хәрәкәттәр башланырҙан бер аҙ алда ялға өйөнә ҡайта,&lt;ref name=&quot;kazan.kp&quot; /&gt; һуңғы тапҡыр март башында туғандарына шылтырата.&lt;ref name=&quot;rodnya&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.tatar-inform.ru/news/v-rt-poxoronili-pogibsego-na-ukraine-geroya-rossii-damira-gilemxanova-5862765|title=Родители погибшего на Украине танкиста из Казани: «Мы будем им гордиться всю свою жизнь»|publisher={{нп5|Татар-информ|Татар-информ|tt|Татар-информ}}|date=15 апреля 2022|accessdate=15 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;

Рәсәй хәрби командованиеһы һәм рәсми кешеләре белдереүҙәре буйынса, Ғилемханов [[Исламов Дамир Нәзир улы|Дамир Исламов]] етәкселегендәге Т-72Б1 танкы слесарь-водителе һәм Иван Цевун менән пулеметсы була. 2022 йылдың 7 мартында Т-72Б1 бронетанк төркөмө составында Украинаның Северодонецк районы Золотое ҡалаһы янындағы нығытылған районға һөжүм итеүҙә ҡатнаша. Исламов экипажы дүрт танкыны ҡыйрата, оҙайлы ут нөктәһен емерә, украин хәрбиҙәренең «10-ға яҡын кешеһен» юҡ итә. Алыш ваҡытында танк &quot;молотов коктейлы менән яна, ләкин экипаж утты һүндерә һәм кире позицияға ҡайта. Һөҙөмтәлә Рәсәй танкыһын бишенсе украин танкыһы ҡыйрата, ә Ғилемханов, Исламов һәм Цевун һәләк була.

[[Файл:Farewell_ceremony_for_Damir_Gilemhanov_(2022-04-15)_10.jpg|слева|мини|250x250пкс|Ғилемханов менән хушлашыу]]
Ғилемханов менән Исламовҡа үлгәндән һуң [[Рәсәй Геройы|«Рәсәй Геройы]]&lt;nowiki/&gt;» исеме бирелә.&lt;ref name=&quot;kazanreporter&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;evening-kazan&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.evening-kazan.ru/news/vypusknik-kazanskogo-kolledzha-pogib-na-ukraine-emu-posmertno-prisvoeno-zvanie-geroya-rossii.html|title=Выпускник казанского колледжа погиб на Украине, ему посмертно присвоено звание Героя России|publisher=[[Вечерняя Казань|Газета «Вечерняя Казань»]]|date=15 апреля 2022|accessdate=15 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;Ғилемхановҡа 22 йәш була, өйләнмәгән.&lt;ref&gt;{{Cite web|author=Валентина Васильева|url=https://trt-tv.ru/news/v-kazani-prostilis-s-geroem-rossii-damirom-gilemxanovym/|title=В Казани простились с Героем России Дамиром Гилемхановым|publisher=[[Татарстан (телерадиокомпания)|ГТРК «Татарстан»]]|date=16 апреля 2022|accessdate=16 апреля 2022}}&lt;/ref&gt; Ғилемхановтың үлеме рәсми рәүештә тик 15 апрелдә раҫлана&lt;ref name=&quot;kazanreporter&quot;&gt;{{Cite web|url=https://kazanreporter.ru/news/49067_tatarstanec-damir-gilemhanov-pogib-na-ukraine-emu-prisvoeno-zvanie-geroa-rossii|title=Татарстанец Дамир Гилемханов погиб на Украине. Ему присвоено звание Героя России|publisher=[[Казанский репортер|Интернет издание «Казанский репортер»]]|date=15 апреля 2022|accessdate=16 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;Шул уҡ көндө Ҡазан танк училищеһы клубында&lt;ref name=&quot;tass&quot;&gt;{{Cite web|url=https://tass.ru/armiya-i-opk/14385755|title=Семье военного из Татарстана, погибшего на Украине, передали звезду Героя РФ|publisher=[[ТАСС]]|date=15 апреля|accessdate=16 апреля 2022}}&lt;/ref&gt; (киләсәктә танк училищеһында уҡырға теләгән)&lt;ref name=&quot;subbotina&quot;&gt;{{Cite web|author=Дарья Субботина|url=https://www.evening-kazan.ru/articles/vy-budete-mnoy-gorditsya-pogibshiy-na-ukraine-22-letniy-kazanec-uchit-malchishek-lyubit-rodinu.html|title=«Вы будете мной гордиться»: погибший на Украине 22-летний казанец учит мальчишек любить Родину|publisher=[[Вечерняя Казань|Газета «Вечерняя Казань»]]|date=9 мая 2022|accessdate=9 мая 2022}}&lt;/ref&gt;хушлашыу тантанаһы үтә.

[[Файл:Grave_of_Damir_Gilemhanov_(2022-05-23)_01.jpg|справа|мини|260x260пкс| Ғилемхановтың ҡәбере]]
Татарстан Республикаһы президенты [[Миңлеханов Рөстәм Нурғәли улы|Р. Н. Минниханов]] тантанала Ғилемхановтың һәләк булыуына ҡайғы уртаҡлашыуын белдерҙе һәм «беҙҙең фиҙаҡәр яугирҙар Донбасс халҡын һаҡлай, нацистар яҡлы енәйәтсел режимды ҡыйрата, Рәсәй өсөн хәүефһеҙ киләсәк булдырыу буйынса изге бурысты үтәй»&lt;ref name=&quot;president&quot;&gt;{{Cite web|url=https://president.tatarstan.ru/index.htm/news/2076044.htm|title=Рустам Минниханов принял участие в церемонии прощания с Героем Российской Федерации Дамиром Гилемхановым|publisher=[[Президент Республики Татарстан]]|date=15 апреля 2022|accessdate=15 апреля 2022}}&lt;/ref&gt; тип билдәләне. Ғилемханов «Ҡурған» зыяратында хәрби хөрмәт менән ерләнә.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Рәсәй Федерацияһы Геройы
* «Алтын йондоҙ» миҙалы менән (үлгәндән һуң, 2022 йылдың 25 мартында, 151-се Президент указы менән) хәрби бурысын үтәгәндә күрһәткән батырлығы һәм ҡаһарманлығы өсөн&lt;ref name=&quot;president&quot;&gt;{{Cite web|url=https://president.tatarstan.ru/index.htm/news/2076044.htm|title=Рустам Минниханов принял участие в церемонии прощания с Героем Российской Федерации Дамиром Гилемхановым|publisher=[[Президент Республики Татарстан]]|date=15 апреля 2022|accessdate=15 апреля 2022}}&lt;/ref&gt;. Награда Ғилемхановтың туғандарына Үҙәк хәрби округ командующийы урынбаҫары генерал-майор Р. С. Миннекаев тарафынан хушлашыу тантанаһында тапшырыла. Ғилемханов иң йәш «Рәсәй Федерацияһы Геройы», шулай уҡ Татарстан Республикаһында тыуып үҫкән икенсе кеше, был награданы Рәсәйҙең Украиналағы махсус хәрби операцияһында Д. Н. Исламовтан һуң лайыҡ булған.

== Хәтер ==
2022 йылда Ҡазандағы йорттарҙың береһендә Ғилемханов портреты төшөрөлгән мурал барлыҡҡа килә.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tatar-inform.ru/news/v-kazani-poyavilsya-mural-v-cest-geroya-rossii-damira-gilemxanova-5865279|title=В Казани появился мурал в честь Героя России Дамира Гилемханова|publisher={{нп5|Татар-информ|Татар-информ|tt|Татар-информ}}|date=8 мая 2022|accessdate=9 мая 2022}}&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
[[Категория:Рәсәй Федерацияһы Геройҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Һуңғы бер йылда вафат булған шәхестәр]]
[[Категория:2022 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:7 мартта вафат булғандар]]
[[Категория:Ҡазанда тыуғандар]]
[[Категория:1999 йылда тыуғандар]]
[[Категория:21 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Рәсәйҙең Украиналағы махсус хәрби операцияһында ҡатнашыусылар]]</text>
      <sha1>00ua5jp6rle01oo0vuaiw9ellade5an</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьев Виктор Михайлович (астрофизик)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183666</id>
    <revision>
      <id>1147772</id>
      <parentid>1139633</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:00:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8640" xml:space="preserve">{{ФШ|Григорьев}}
{{Ук}}
'''Григорьев Виктор Михайлович''' ([[12 ғинуар]] [[1939 йыл]]) — ҡояш физикаһы һәм астрофизика приборҙары эшләү өлкәһендәге белгес, Рәсәй Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты (2000).

== Биографияһы ==
Виктор Михайлович Григорьев [[1939 йыл]]дың [[12 ғинуар]]ында [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Өфө ҡалаһы]]нда тыуа.

1962 йылда [[Ҡазан дәүләт университеты]]ның астрономия факультетын тамамлай&lt;ref&gt;[Составитель Е. Г. Водичев и др. Российская академия наук. Сибирское отделение: Персональный состав / В. М. Фомин. — Новосибирск: Наука, 2007. — С. 354—355. — 601 с. — ISBN 978-5-02-032106-9.]&lt;/ref&gt;

[[1962 йыл]]дан СССР Фәндәр академияһы Себер бүлексәһенең Себер ионосфера һәм радиотулҡындар таралыу магнетизмы институтында (хәҙер ул — Рәсәй Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе, Иркутск) эшләй. Өлкән лаборанттан алып бүлек мөдиренә (1986 йылдан) һәм директор урынбаҫарына (1991 йылдан) тиклем хеҙмәт юлы үтә.

[[2000 йыл]]да Рәсәй Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты итеп һайлана.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
Фәнни эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәре ҡояштың дөйөм магнит ҡырының тәбиғәтен һәм уның үҙгәреүсәнлеген өйрәнеү, әүҙем өлкәләрҙең көслө магнит ҡырҙарының барлыҡҡа килеүе һәм үҫеше проблемалары менән бәйле

Ҡояштың дөйөм магнит ҡырының һәм уның структураһының яңы һан һәм сифат характеристикаларын билдәләй. Тәүге тапҡыр ҡояштың поляр өлкәләрендә магнит ҡыры векторын үлсәй. Ҡояштың магнит ҡырының үҙгәрешен, ҙур масштаблы структураны һәм фон магнит ҡырының динамикаһын тикшеренеүҙәр ҡояш магнетизмы тәбиғәте тураһында күҙаллауҙарҙы киңәйтә.

Көслө магнит майҙандарын өйрәнеү өлкәһендә бер нисә фундаменталь һөҙөмтәләргә өлгәшә. Тәүге тапҡыр әүҙем өлкә барлыҡҡа килгәндә магнит ҡыры векторын туранан-тура үлсәүҙәр менән ҡояш өҫтөнә магнит ағымы көпшәһенең ҡалҡыуын иҫбатлай.


Коллегалары менән берлектә ҡояш һүрәтенең иң мөһим параметрҙарының береһенә мониторинг үткәреү өсөн астрофизик үлсәүҙәр үткәреү ысулын тәҡдим итә. «Физика солнечных процессов и явлений и создание новых методов их изучения» фәнни мәктәбенең лидеры.

'''Фәнни-ойоштороу эшмәкәрлектә ҡатнашыуы'''

* «Астросоветтың ҡояшлы ҡоралдары» эшсе төркөмө һәм Рәсәй Фәндәр академияһының «Ҡояш — Ер» ғилми советы рәйесе
* Астрономия буйынса Рәсәй Фәндәр академияһы Ғилми советының «Ҡояш» секцияһы ағзаһы, Йыһан буйынса Рәсәй Фәндәр академияһы Ғилми советының «Физика плазмы и солнечно-земные связи» секцияһы ағзаһы
* РФА Себер бүлексәһенең физика-техник фәндәр буйынса Берләштерелгән ғилми советы ағзаһы
* Халыҡ-ара астрономия союзы, Халыҡ-ара оптика йәмғиәте ағзаһы (SPIE)
* Ялған фәнгә һәм ғилми тикшеренеүҙәрҙе боҙоп күрһәтеүгә ҡаршы көрәш комиссияһы ағзаһы (2013 йылдан)

== Төп баҫмалары ==
* Вспышка 23 сентября 1998 года: Новые аргументы в пользу модели CSHKP // Исследования по геомагнетизму, астрономии и физике Солнца. 2000. Вып.113. С.120-126 (в соавт.)
* Структура супергрануляции активной области и формирование волокон // Активные процессы на Солнце и звездах. СПб., 2002. С.32-35
* Стоксометрические наблюдения общего магнитного поля Солнца: Возможности проявления сильных мелкомасштабных магнитных полей // Астрон. журн. 2005. Т.82, N 7. С.628-636 (в соавт.)
* Эволюция волокна, связанная с изменением магнитного поля сложной активной области // Там же. 2006. Т.83, N 5. С.1-11 (в соавт.).

== Әҙәбиәт ==
* Наука в Сибири. 2000. № 22.

== Бүләктәре ==
* II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштары өсөн» орден миҙалы (1999) — ''Ватан фәнен үҫтереүгә һәм квалификациялы кадрҙар әҙерләүгә ҙур өлөш индергәне өсөн''&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.kremlin.ru/acts/bank/13671|title=Указ Президента Российской Федерации от 05.04.1999 № 431|publisher=kremlin.ru|accessdate=2017-07-26}}&lt;/ref&gt;
* [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почет ордены]] (2006) — ''Хеҙмәт уңыштары һәм күп йыллыҡ намыҫлы хеҙмәте өсөн.''&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.kremlin.ru/acts/bank/24059|title=Указ Президента Российской Федерации от 20.07.2006 № 730|publisher=kremlin.ru|accessdate=2017-07-26}}&lt;/ref&gt;
* Рәсәй Федерацияһы Президентының Почет грамотаһы (2014) — ''Хеҙмәттә өлгәшелгән уңыштары, гуманитар өлкәләге ҡаҙаныштары, әүҙем йәмәғәт эшмәкәрлеге һәм күп йыллыҡ намыҫлы хеҙмәте өсөн''&lt;ref&gt;Распоряжение Президента Российской Федерации от 23.06.2014 № 193-рп. kremlin.ru. &lt;small&gt;Дата обращения: 26 июля 2017.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{Сотрудник РАН|3088|}}
* {{Cite web|url=http://isaran.ru/?q=ru/person&amp;guid=3418B40A-A3C2-F209-ACDA-52261BB397F9|title=Григорьев Виктор Михайлович (ИС АРАН)|publisher=isaran.ru|accessdate=2017-07-26}}
[[Категория:Ҡазан университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Рәсәй Федерацияһы Президентының Почёт грамотаһы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Почёт ордены кавалерҙары]]
[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Физика-математика фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Өфөлә тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1939 йылда тыуғандар]]
[[Категория:12 ғинуарҙа тыуғандар]]
[[Категория:Ғалимдар]]</text>
      <sha1>1rdk4qmf0b7zu4vb0kee07yin57y8k4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Гарипов Руслан Хисаметдинович</title>
    <ns>3</ns>
    <id>184237</id>
    <revision>
      <id>1147947</id>
      <parentid>1146834</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:06:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Гарипов Руслан Хисаметдинович</username>
        <id>35443</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="277" xml:space="preserve">Әссәләмүгәлейкүм вә рәхмәтүллаһи вә бәрәкәтүһү!!!

==  ==

{{Сәләм}} [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 16:09, 23 июль 2022 (UTC)</text>
      <sha1>9jix7goy1cw3kctfvs82x2vnwnwij75</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғосман империяһы тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184273</id>
    <revision>
      <id>1147787</id>
      <parentid>1147758</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:47:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Йәш төрөктәр революцияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165736" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]]
В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс».

После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения.


=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
&lt;!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены.

В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря.

Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы.

2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]]
Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]].

Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]].

Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.
--&gt;

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>nujfi0ca9d1rishczmrdefsupwpd6e7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147788</id>
      <parentid>1147787</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:15:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165313" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
&lt;!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены.

В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря.

Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы.

2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]]
Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]].

Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]].

Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.
--&gt;

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>818et9m1g3p24nq3rgz3e2g80aumbkz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147789</id>
      <parentid>1147788</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:27:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165169" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар  хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан алалар.

В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря.

Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы.

2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]]
Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]].

Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]].

Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>4hnx83ynhvdtjfejyg5zbx8zdhyy15s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147795</id>
      <parentid>1147789</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:03:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165068" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар  хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы.

2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]]
Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]].

Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]].

Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>bx8cgghlz6ep6whyafroxy0rzdmdw6h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147799</id>
      <parentid>1147795</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:18:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="164876" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы.

2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]]
Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]].

Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]].

Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>0mla913x2qvllkfbf6fnbhzv94xqjw9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147800</id>
      <parentid>1147799</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:25:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Беренсе донъя һуғышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="164820" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Ғосман империяһы [[Бөйөк Британия]] менән көслө дипломатик һәм Өсөнсө Француз республикаһы менән иҡтисади яҡтан бәйләнгән булһа ла, 1914 йылға төрөк хөкүмәте прогерман характерлы була. Триумвираттың икеһе — Әнүәр паша һәм Тәлғәт паша германофил була. Илдең армияһы герман хәрби системаһы моделенә нигеҙләнеп төҙөлгән була.

2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]]
Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]].

Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]].

Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>kjwue8c6968bk2zijtzvdack68qbt9h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147813</id>
      <parentid>1147800</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:17:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Беренсе донъя һуғышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="164378" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Ғосман империяһы [[Бөйөк Британия]] менән көслө дипломатик һәм Өсөнсө Француз республикаһы менән иҡтисади яҡтан бәйләнгән булһа ла, 1914 йылға төрөк хөкүмәте прогерман характерлы була. Триумвираттың икеһе — Әнүәр паша һәм Тәлғәт паша германофил була. Илдең армияһы герман хәрби системаһы моделенә нигеҙләнеп төҙөлгән була.

1914 йылдың 2 авгусында Ғосман империяһы Германия менән йәшерен килешеү төҙөй, һәм был килешеү буйынса ғосмандарға Үҙәк державалар яҡлы булып һуғышта ҡатнашыу йөкләмәһе һалынмай. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман хәрби министрлығы илдә дөйөм мобилизация иғлан итә. Ғосман империяһының Беренсе донъя һуғышына йәлеп ителеүендә кайзер хәрби-диңгеҙ көстәренең (Кайзерлихмарине) Ҡара диңгеҙҙә Рәсәй империяһына ҡаршы операциялары менән етәкелек иткән немец адмиралы Вильгельм Сушондың агрессив позицияһы мөһим роль уйнай&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Мостафа Кәмал Ататөрк]] Дарданелльская операцияһы Галлиполи окоптарында]] (1915)]]
Оҙайлы һәм ауыр һуғыш Ғосман империяһында һанап бөткөһөҙ бәләләргә алып килгән. Хеҙмәткә яраҡлы күп халыҡты армияға саҡырыу һәм артабанғы хәрби хәрәкәттәрҙә күп кешенең һәләк булыуы ил иҡтисадына кире йоғонто яһаны. Төрөк ғәскрҙәренә бер үк ваҡытта дүрт фронтта — на [[Балҡан ярымутрауы]]нда, на [[Кавказ]]да, [[Месопотамия]]ла һәм [[Синай ярымутрауы]]нда һуғышырға тура килгән.

Беренсе донъя һуғышы осоронда Ғосман империяһы контролдә тотҡан территорияларҙа христиан аҙсылығына ҡаршы геноцид — [[әрмәндәр геноциды]], [[ассирийлылар геноциды]] һәм [[гректар геноциды]] башлана. Геноцид физик юҡ итеү һәм депортация юлы менән тормошҡа ашырылған, һәм граждан халҡы үлем һәләкәтенә илтә торған шарттарҙа күсерелгән. Геноцидты төп ойоштороусылар — Тәлғәт паша, Жемал паша һәм Әнүәр паша, шулай уҡ руководитель «Тешкилят-и Махсуса» («Особая организация») етәксеһе Бехаэтдин Шакир була.

Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>fvp9ju9m91wgpvwr2d4o25lacxttld2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147825</id>
      <parentid>1147813</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:29:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Беренсе донъя һуғышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="164262" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Ғосман империяһы [[Бөйөк Британия]] менән көслө дипломатик һәм Өсөнсө Француз республикаһы менән иҡтисади яҡтан бәйләнгән булһа ла, 1914 йылға төрөк хөкүмәте прогерман характерлы була. Триумвираттың икеһе — Әнүәр паша һәм Тәлғәт паша германофил була. Илдең армияһы герман хәрби системаһы моделенә нигеҙләнеп төҙөлгән була.

1914 йылдың 2 авгусында Ғосман империяһы Германия менән йәшерен килешеү төҙөй, һәм был килешеү буйынса ғосмандарға Үҙәк державалар яҡлы булып һуғышта ҡатнашыу йөкләмәһе һалынмай. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман хәрби министрлығы илдә дөйөм мобилизация иғлан итә. Ғосман империяһының Беренсе донъя һуғышына йәлеп ителеүендә кайзер хәрби-диңгеҙ көстәренең (Кайзерлихмарине) Ҡара диңгеҙҙә Рәсәй империяһына ҡаршы операциялары менән етәкелек иткән немец адмиралы Вильгельм Сушондың агрессив позицияһы мөһим роль уйнай&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Мостафа Кәмал Ататөрк]] Дарданелл операцияһы барышында Галлиполи окоптарында (1915)]]
Оҙайлы һәм ауыр һуғыш Ғосман империяһында һанап бөткөһөҙ бәләләргә алып килгән. Хеҙмәткә яраҡлы күп халыҡты армияға саҡырыу һәм артабанғы хәрби хәрәкәттәрҙә күп кешенең һәләк булыуы ил иҡтисадына кире йоғонто яһаны. Төрөк ғәскрҙәренә бер үк ваҡытта дүрт фронтта — на [[Балҡан ярымутрауы]]нда, на [[Кавказ]]да, [[Месопотамия]]ла һәм [[Синай ярымутрауы]]нда һуғышырға тура килгән.

Беренсе донъя һуғышы осоронда Ғосман империяһы контролдә тотҡан территорияларҙа христиан аҙсылығына ҡаршы геноцид — [[әрмәндәр геноциды]], [[ассирийлылар геноциды]] һәм [[гректар геноциды]] башлана. Геноцид физик юҡ итеү һәм депортация юлы менән тормошҡа ашырылған, һәм граждан халҡы үлем һәләкәтенә илтә торған шарттарҙа күсерелгән. Геноцидты төп ойоштороусылар — Тәлғәт паша, Жемал паша һәм Әнүәр паша, шулай уҡ руководитель «Тешкилят-и Махсуса» («Особая организация») етәксеһе Бехаэтдин Шакир була.

1916 йылдың йәйе майор Жәмил Яҡуп (Yakub Cemil) триумвириатты ҡолатыу һәм сепарат килешеүе маҡсатында заговор төҙөй. Жемил ҡулға алына һәм, Берлинға кәңәшмәгә йүнәлгән Әнүәр паша ҡайтҡансы приговорҙы үтәмәй торорға ҡушыуына ҡарамаҫтан, Жемилде 1916 йылдың 11 сентябрендә язалайҙар&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>8hzdm16wrkquij1n8vmh9l9ongwgend</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147870</id>
      <parentid>1147825</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:02:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Беренсе донъя һуғышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="164173" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Ғосман империяһы [[Бөйөк Британия]] менән көслө дипломатик һәм Өсөнсө Француз республикаһы менән иҡтисади яҡтан бәйләнгән булһа ла, 1914 йылға төрөк хөкүмәте прогерман характерлы була. Триумвираттың икеһе — Әнүәр паша һәм Тәлғәт паша германофил була. Илдең армияһы герман хәрби системаһы моделенә нигеҙләнеп төҙөлгән була.

1914 йылдың 2 авгусында Ғосман империяһы Германия менән йәшерен килешеү төҙөй, һәм был килешеү буйынса ғосмандарға Үҙәк державалар яҡлы булып һуғышта ҡатнашыу йөкләмәһе һалынмай. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман хәрби министрлығы илдә дөйөм мобилизация иғлан итә. Ғосман империяһының Беренсе донъя һуғышына йәлеп ителеүендә кайзер хәрби-диңгеҙ көстәренең (Кайзерлихмарине) Ҡара диңгеҙҙә Рәсәй империяһына ҡаршы операциялары менән етәкелек иткән немец адмиралы Вильгельм Сушондың агрессив позицияһы мөһим роль уйнай&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Мостафа Кәмал Ататөрк]] Дарданелл операцияһы барышында Галлиполи окоптарында (1915)]]
Оҙайлы һәм ауыр һуғыш Ғосман империяһында һанап бөткөһөҙ бәләләргә алып килгән. Хеҙмәткә яраҡлы күп халыҡты армияға саҡырыу һәм артабанғы хәрби хәрәкәттәрҙә күп кешенең һәләк булыуы ил иҡтисадына кире йоғонто яһаны. Төрөк ғәскрҙәренә бер үк ваҡытта дүрт фронтта — на [[Балҡан ярымутрауы]]нда, на [[Кавказ]]да, [[Месопотамия]]ла һәм [[Синай ярымутрауы]]нда һуғышырға тура килгән.

Беренсе донъя һуғышы осоронда Ғосман империяһы контролдә тотҡан территорияларҙа христиан аҙсылығына ҡаршы геноцид — [[әрмәндәр геноциды]], [[ассирийлылар геноциды]] һәм [[гректар геноциды]] башлана. Геноцид физик юҡ итеү һәм депортация юлы менән тормошҡа ашырылған, һәм граждан халҡы үлем һәләкәтенә илтә торған шарттарҙа күсерелгән. Геноцидты төп ойоштороусылар — Тәлғәт паша, Жемал паша һәм Әнүәр паша, шулай уҡ руководитель «Тешкилят-и Махсуса» («Особая организация») етәксеһе Бехаэтдин Шакир була.

1916 йылдың йәйе майор Жәмил Яҡуп (Yakub Cemil) триумвириатты ҡолатыу һәм сепарат килешеүе маҡсатында заговор төҙөй. Жемил ҡулға алына һәм, Берлинға кәңәшмәгә йүнәлгән Әнүәр паша ҡайтҡансы приговорҙы үтәмәй торорға ҡушыуына ҡарамаҫтан, Жемилде 1916 йылдың 11 сентябрендә язалайҙар&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Ғосман командованиеһының уңышһыҙ хәрәкәте 1918 йылдың сентябрь-октябрендә [[Дамаск]] һәм [[Алеппо]]ны инглиздәр баҫып алыуына килтерә. Наступление войск [[Антанта]] ғәскәрҙәренең [[Салоники фронты]]нда һөжүм итеүе һәм Болгарияның капитуляцияһы Ғосман империяһын союздаштарынан айыра. Министрҙар кабинетының отставкаһы һәм тыныслыҡ һөйләшеүе юлдарын эҙләргә тотонған яңы хөкүмәт формалашыуы өлгөргән сәйәси көрсөктөң йомғағы булып тоҙо. 1918 йылдың 30 октябрендә  союздаштар менән Мудрос ваҡытлыса килешеүенә ҡул ҡуйылды. 3 ноябргә ҡаршы төндә йәш төрөктәр лидерҙары, шул иҫәптән Әнүәр паша, Тәлғәт паша һәм Жемал паша триумвираты герман хәрби судноһында [[Одесса]]ға йүнәлә, унан Германияға сыға&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>c0kpeh8sjkcl521uaz8na4rh0mqx7z3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147871</id>
      <parentid>1147870</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:08:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Беренсе донъя һуғышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="164133" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Ғосман империяһы [[Бөйөк Британия]] менән көслө дипломатик һәм Өсөнсө Француз республикаһы менән иҡтисади яҡтан бәйләнгән булһа ла, 1914 йылға төрөк хөкүмәте прогерман характерлы була. Триумвираттың икеһе — Әнүәр паша һәм Тәлғәт паша германофил була. Илдең армияһы герман хәрби системаһы моделенә нигеҙләнеп төҙөлгән була.

1914 йылдың 2 авгусында Ғосман империяһы Германия менән йәшерен килешеү төҙөй, һәм был килешеү буйынса ғосмандарға Үҙәк державалар яҡлы булып һуғышта ҡатнашыу йөкләмәһе һалынмай. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман хәрби министрлығы илдә дөйөм мобилизация иғлан итә. Ғосман империяһының Беренсе донъя һуғышына йәлеп ителеүендә кайзер хәрби-диңгеҙ көстәренең (Кайзерлихмарине) Ҡара диңгеҙҙә Рәсәй империяһына ҡаршы операциялары менән етәкелек иткән немец адмиралы Вильгельм Сушондың агрессив позицияһы мөһим роль уйнай&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Мостафа Кәмал Ататөрк]] Дарданелл операцияһы барышында Галлиполи окоптарында (1915)]]
Оҙайлы һәм ауыр һуғыш Ғосман империяһында һанап бөткөһөҙ бәләләргә алып килгән. Хеҙмәткә яраҡлы күп халыҡты армияға саҡырыу һәм артабанғы хәрби хәрәкәттәрҙә күп кешенең һәләк булыуы ил иҡтисадына кире йоғонто яһаны. Төрөк ғәскрҙәренә бер үк ваҡытта дүрт фронтта — на [[Балҡан ярымутрауы]]нда, на [[Кавказ]]да, [[Месопотамия]]ла һәм [[Синай ярымутрауы]]нда һуғышырға тура килгән.

Беренсе донъя һуғышы осоронда Ғосман империяһы контролдә тотҡан территорияларҙа христиан аҙсылығына ҡаршы геноцид — [[әрмәндәр геноциды]], [[ассирийлылар геноциды]] һәм [[гректар геноциды]] башлана. Геноцид физик юҡ итеү һәм депортация юлы менән тормошҡа ашырылған, һәм граждан халҡы үлем һәләкәтенә илтә торған шарттарҙа күсерелгән. Геноцидты төп ойоштороусылар — Тәлғәт паша, Жемал паша һәм Әнүәр паша, шулай уҡ руководитель «Тешкилят-и Махсуса» («Особая организация») етәксеһе Бехаэтдин Шакир була.

1916 йылдың йәйе майор Жәмил Яҡуп (Yakub Cemil) триумвириатты ҡолатыу һәм сепарат килешеүе маҡсатында заговор төҙөй. Жемил ҡулға алына һәм, Берлинға кәңәшмәгә йүнәлгән Әнүәр паша ҡайтҡансы приговорҙы үтәмәй торорға ҡушыуына ҡарамаҫтан, Жемилде 1916 йылдың 11 сентябрендә язалайҙар&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Ғосман командованиеһының уңышһыҙ хәрәкәте 1918 йылдың сентябрь-октябрендә [[Дамаск]] һәм [[Һалаб]]ты инглиздәр баҫып алыуына килтерә. [[Антанта]] ғәскәрҙәренең Салоники фронтында һөжүм итеүе һәм Болгарияның капитуляцияһы Ғосман империяһын союздаштарынан айыра. Министрҙар кабинетының отставкаһы һәм тыныслыҡ һөйләшеүе юлдарын эҙләргә тотонған яңы хөкүмәт формалашыуы өлгөргән сәйәси көрсөктөң йомғағы булып тоҙо. 1918 йылдың 30 октябрендә  союздаштар менән Мудрос ваҡытлыса килешеүенә ҡул ҡуйылды. 3 ноябргә ҡаршы төндә йәш төрөктәр лидерҙары, шул иҫәптән Әнүәр паша, Тәлғәт паша һәм Жемал паша триумвираты герман хәрби судноһында [[Одесса]]ға йүнәлә, унан Германияға сыға&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
&lt;!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]]
[[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом.

[[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]].
--&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>bi6kpov8tl42gs9tushlzta7abasweq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147891</id>
      <parentid>1147871</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:32:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Империяның тарҡалыуы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="163912" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Ғосман империяһы [[Бөйөк Британия]] менән көслө дипломатик һәм Өсөнсө Француз республикаһы менән иҡтисади яҡтан бәйләнгән булһа ла, 1914 йылға төрөк хөкүмәте прогерман характерлы була. Триумвираттың икеһе — Әнүәр паша һәм Тәлғәт паша германофил була. Илдең армияһы герман хәрби системаһы моделенә нигеҙләнеп төҙөлгән була.

1914 йылдың 2 авгусында Ғосман империяһы Германия менән йәшерен килешеү төҙөй, һәм был килешеү буйынса ғосмандарға Үҙәк державалар яҡлы булып һуғышта ҡатнашыу йөкләмәһе һалынмай. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман хәрби министрлығы илдә дөйөм мобилизация иғлан итә. Ғосман империяһының Беренсе донъя һуғышына йәлеп ителеүендә кайзер хәрби-диңгеҙ көстәренең (Кайзерлихмарине) Ҡара диңгеҙҙә Рәсәй империяһына ҡаршы операциялары менән етәкелек иткән немец адмиралы Вильгельм Сушондың агрессив позицияһы мөһим роль уйнай&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Мостафа Кәмал Ататөрк]] Дарданелл операцияһы барышында Галлиполи окоптарында (1915)]]
Оҙайлы һәм ауыр һуғыш Ғосман империяһында һанап бөткөһөҙ бәләләргә алып килгән. Хеҙмәткә яраҡлы күп халыҡты армияға саҡырыу һәм артабанғы хәрби хәрәкәттәрҙә күп кешенең һәләк булыуы ил иҡтисадына кире йоғонто яһаны. Төрөк ғәскрҙәренә бер үк ваҡытта дүрт фронтта — на [[Балҡан ярымутрауы]]нда, на [[Кавказ]]да, [[Месопотамия]]ла һәм [[Синай ярымутрауы]]нда һуғышырға тура килгән.

Беренсе донъя һуғышы осоронда Ғосман империяһы контролдә тотҡан территорияларҙа христиан аҙсылығына ҡаршы геноцид — [[әрмәндәр геноциды]], [[ассирийлылар геноциды]] һәм [[гректар геноциды]] башлана. Геноцид физик юҡ итеү һәм депортация юлы менән тормошҡа ашырылған, һәм граждан халҡы үлем һәләкәтенә илтә торған шарттарҙа күсерелгән. Геноцидты төп ойоштороусылар — Тәлғәт паша, Жемал паша һәм Әнүәр паша, шулай уҡ руководитель «Тешкилят-и Махсуса» («Особая организация») етәксеһе Бехаэтдин Шакир була.

1916 йылдың йәйе майор Жәмил Яҡуп (Yakub Cemil) триумвириатты ҡолатыу һәм сепарат килешеүе маҡсатында заговор төҙөй. Жемил ҡулға алына һәм, Берлинға кәңәшмәгә йүнәлгән Әнүәр паша ҡайтҡансы приговорҙы үтәмәй торорға ҡушыуына ҡарамаҫтан, Жемилде 1916 йылдың 11 сентябрендә язалайҙар&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Ғосман командованиеһының уңышһыҙ хәрәкәте 1918 йылдың сентябрь-октябрендә [[Дамаск]] һәм [[Һалаб]]ты инглиздәр баҫып алыуына килтерә. [[Антанта]] ғәскәрҙәренең Салоники фронтында һөжүм итеүе һәм Болгарияның капитуляцияһы Ғосман империяһын союздаштарынан айыра. Министрҙар кабинетының отставкаһы һәм тыныслыҡ һөйләшеүе юлдарын эҙләргә тотонған яңы хөкүмәт формалашыуы өлгөргән сәйәси көрсөктөң йомғағы булып тоҙо. 1918 йылдың 30 октябрендә  союздаштар менән Мудрос ваҡытлыса килешеүенә ҡул ҡуйылды. 3 ноябргә ҡаршы төндә йәш төрөктәр лидерҙары, шул иҫәптән Әнүәр паша, Тәлғәт паша һәм Жемал паша триумвираты герман хәрби судноһында [[Одесса]]ға йүнәлә, унан Германияға сыға&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
1918 йылдың 30 октябрендә Мудрос ваҡытлыса килешеүе, артабан Севр тыныслыҡ килешеүе төҙөлә ([[10 августа]] [[1920]]). Уға ҡул ҡуйған яҡтарҙың бөтәһе лә  ратификацияланмағанлыҡтан (бары тик Греция ғына ратификациялай), көсөнә инмәй. Был килешеү буйынса, Ғосман империяһы бүленергә тейеш була, һәм Кесе Азияның иң ҙур ҡалаларының береһе [[Измир]]ҙе (Смирна) Грецияға бирергә вәғәҙә ителгән була. Грек армияһы уны [[1919 йыл]]дың [[15 май]]ында яулай, шунан һуң Төркиә бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш башлана. Мостафа Кемал Ататөрк паша етәкселегендәге төрөк хәрби-дәүләтселәре тыныслыҡ килешеүен таныуҙан баш татра һәм үҙҙәренең командалығындағы ҡораллы көстәр менән гректарҙы илдән ҡыуған. [[1922]] йылдың 18 сентябренә Төркәиәнән бөтә сит ил ғәскәрҙәре ҡыуып сығарыла, һәм был 1923 йылда Төркиәнең яңы сиктәрен таныған [[Лозанна тыныслыҡ килешеүе]]ндә яҙыла.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Ғосман империяһының һуңғы солтаны Меһмет VI-ның китеүе, 1922 йыл]]
[[1923 йыл]]дың [[29 октябрь|29 октябр]]ендә Төрөк Республикаһы иғлан ителә, һәм Мостафа Кәмал артабан Ататөрк (төрөктәр атаһы) фамилияһы менән, уның тәүге президенты була.

[[1924 йыл]]дың [[3 март]]ында Төркиә парламенты (Бөйөк Милли Йыйылышы) [[Хәлифәлек]]те юҡҡа сығара.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>5a83mkvpq5z9c9ggaedbziy8p0m3r10</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147906</id>
      <parentid>1147891</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:47:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="163947" xml:space="preserve">{{Ғосман империяһы тарихы}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торғ

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Ғосман империяһы [[Бөйөк Британия]] менән көслө дипломатик һәм Өсөнсө Француз республикаһы менән иҡтисади яҡтан бәйләнгән булһа ла, 1914 йылға төрөк хөкүмәте прогерман характерлы була. Триумвираттың икеһе — Әнүәр паша һәм Тәлғәт паша германофил була. Илдең армияһы герман хәрби системаһы моделенә нигеҙләнеп төҙөлгән була.

1914 йылдың 2 авгусында Ғосман империяһы Германия менән йәшерен килешеү төҙөй, һәм был килешеү буйынса ғосмандарға Үҙәк державалар яҡлы булып һуғышта ҡатнашыу йөкләмәһе һалынмай. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман хәрби министрлығы илдә дөйөм мобилизация иғлан итә. Ғосман империяһының Беренсе донъя һуғышына йәлеп ителеүендә кайзер хәрби-диңгеҙ көстәренең (Кайзерлихмарине) Ҡара диңгеҙҙә Рәсәй империяһына ҡаршы операциялары менән етәкелек иткән немец адмиралы Вильгельм Сушондың агрессив позицияһы мөһим роль уйнай&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Мостафа Кәмал Ататөрк]] Дарданелл операцияһы барышында Галлиполи окоптарында (1915)]]
Оҙайлы һәм ауыр һуғыш Ғосман империяһында һанап бөткөһөҙ бәләләргә алып килгән. Хеҙмәткә яраҡлы күп халыҡты армияға саҡырыу һәм артабанғы хәрби хәрәкәттәрҙә күп кешенең һәләк булыуы ил иҡтисадына кире йоғонто яһаны. Төрөк ғәскрҙәренә бер үк ваҡытта дүрт фронтта — на [[Балҡан ярымутрауы]]нда, на [[Кавказ]]да, [[Месопотамия]]ла һәм [[Синай ярымутрауы]]нда һуғышырға тура килгән.

Беренсе донъя һуғышы осоронда Ғосман империяһы контролдә тотҡан территорияларҙа христиан аҙсылығына ҡаршы геноцид — [[әрмәндәр геноциды]], [[ассирийлылар геноциды]] һәм [[гректар геноциды]] башлана. Геноцид физик юҡ итеү һәм депортация юлы менән тормошҡа ашырылған, һәм граждан халҡы үлем һәләкәтенә илтә торған шарттарҙа күсерелгән. Геноцидты төп ойоштороусылар — Тәлғәт паша, Жемал паша һәм Әнүәр паша, шулай уҡ руководитель «Тешкилят-и Махсуса» («Особая организация») етәксеһе Бехаэтдин Шакир була.

1916 йылдың йәйе майор Жәмил Яҡуп (Yakub Cemil) триумвириатты ҡолатыу һәм сепарат килешеүе маҡсатында заговор төҙөй. Жемил ҡулға алына һәм, Берлинға кәңәшмәгә йүнәлгән Әнүәр паша ҡайтҡансы приговорҙы үтәмәй торорға ҡушыуына ҡарамаҫтан, Жемилде 1916 йылдың 11 сентябрендә язалайҙар&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Ғосман командованиеһының уңышһыҙ хәрәкәте 1918 йылдың сентябрь-октябрендә [[Дамаск]] һәм [[Һалаб]]ты инглиздәр баҫып алыуына килтерә. [[Антанта]] ғәскәрҙәренең Салоники фронтында һөжүм итеүе һәм Болгарияның капитуляцияһы Ғосман империяһын союздаштарынан айыра. Министрҙар кабинетының отставкаһы һәм тыныслыҡ һөйләшеүе юлдарын эҙләргә тотонған яңы хөкүмәт формалашыуы өлгөргән сәйәси көрсөктөң йомғағы булып тоҙо. 1918 йылдың 30 октябрендә  союздаштар менән Мудрос ваҡытлыса килешеүенә ҡул ҡуйылды. 3 ноябргә ҡаршы төндә йәш төрөктәр лидерҙары, шул иҫәптән Әнүәр паша, Тәлғәт паша һәм Жемал паша триумвираты герман хәрби судноһында [[Одесса]]ға йүнәлә, унан Германияға сыға&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
1918 йылдың 30 октябрендә Мудрос ваҡытлыса килешеүе, артабан Севр тыныслыҡ килешеүе төҙөлә ([[10 августа]] [[1920]]). Уға ҡул ҡуйған яҡтарҙың бөтәһе лә  ратификацияланмағанлыҡтан (бары тик Греция ғына ратификациялай), көсөнә инмәй. Был килешеү буйынса, Ғосман империяһы бүленергә тейеш була, һәм Кесе Азияның иң ҙур ҡалаларының береһе [[Измир]]ҙе (Смирна) Грецияға бирергә вәғәҙә ителгән була. Грек армияһы уны [[1919 йыл]]дың [[15 май]]ында яулай, шунан һуң Төркиә бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш башлана. Мостафа Кемал Ататөрк паша етәкселегендәге төрөк хәрби-дәүләтселәре тыныслыҡ килешеүен таныуҙан баш татра һәм үҙҙәренең командалығындағы ҡораллы көстәр менән гректарҙы илдән ҡыуған. [[1922]] йылдың 18 сентябренә Төркәиәнән бөтә сит ил ғәскәрҙәре ҡыуып сығарыла, һәм был 1923 йылда Төркиәнең яңы сиктәрен таныған [[Лозанна тыныслыҡ килешеүе]]ндә яҙыла.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Ғосман империяһының һуңғы солтаны Меһмет VI-ның китеүе, 1922 йыл]]
[[1923 йыл]]дың [[29 октябрь|29 октябр]]ендә Төрөк Республикаһы иғлан ителә, һәм Мостафа Кәмал артабан Ататөрк (төрөктәр атаһы) фамилияһы менән, уның тәүге президенты була.

[[1924 йыл]]дың [[3 март]]ында Төркиә парламенты (Бөйөк Милли Йыйылышы) [[Хәлифәлек]]те юҡҡа сығара.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>9a7tqw5np633y4xoarb9lmpzg2azgaq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147909</id>
      <parentid>1147906</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:48:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="163914" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем йәшәгән.

== Империяның барлыҡҡа килеүе ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]]

Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= &quot;gug_144-145&quot;}}

XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана&lt;ref name=&quot;gug_144-145&quot; /&gt;.

Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай.

Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән.

Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә.

Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала.

[[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]]
Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән.

1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән

== Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) ==
* 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу.
* 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу.

== Бөйөк империя осоро ==
Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә.

Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған.

[[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]]
Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай.

=== Косово ҡырындағы алыш ===
1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = Чиркович Сима.
 |заглавие      = История сербов
 |место         = М.
 |издательство  = Весь мир
 |год           = 2009
 |страницы      = 109
 |isbn          = 978-5-7777-0431-3
}}&lt;/ref&gt;. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған.

==== Моратты үлтереү ====
Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан.

Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға.

=== XV быуат башы ===
Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән.

1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата.

Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була.

Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола.

Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]]
Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай.

Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған.

'''Константинополде алыу'''
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]]
Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған.

Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә

=== Баҫып алыуҙары ===
Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған.

Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән.

Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән.

1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына  Отрантоны ҡалдырған.

Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә.

=== Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы ===
Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]]
Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй.

Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған.

Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған.

Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан.

Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә.

Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән.

Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән.

Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517).

Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән.
[[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]]
Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған.

=== Сөләймән I хакимлығы ===
[[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]]
Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған.

Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона.

[[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]]
1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған.

==== Франция менән союз ====
Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй.

1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән.

Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528).

==== Хәрби уңыштары ====
1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була.

1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә.

Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә.

=== Сәлим II хакимлығы ===
[[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]]
Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай.

[[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]]
Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне.

Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған.

=== Морат III һәм Меһмет III хакимлығы ===
Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан.

Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән.

Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул  Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була.

== Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) ==
Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә.

Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат  IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған.

Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй.

Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә  ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла.

=== 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
[[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]]
1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған.

Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған.

Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла.

Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән.

1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған.

Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан.

=== Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы ===
[[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]]
Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай.

Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә.

Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир  Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә.

Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра.

=== Мәхмүт I хакимлығы ===
Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала.

Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә.

Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған.

== Реформаларға ынтылыш (1757—1839) ==
Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн  ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара.

Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай.

Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән.

Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә.

=== Абдулхәмит I хакимлығы ===
Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе  дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған.

Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған.

Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең  дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй.

=== Сәлим III хакимлығы ===
Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән.

Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине.

[[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]]
Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы.

Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный.

1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала.

Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла.

==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ====
Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән  Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була.

Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы  Мостафа үлтерелә.

Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа  IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә.

=== Мәхмүт II идаралығы ===
Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек  була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған.

Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа  IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә.

Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була.

Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан.

==== Хәрби юғалтыуҙар ====
Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта.

Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған.

==== Гражданлыҡ реформалары ====
[[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]]
Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында  тәүге рәсми гәзит сыға башлай.

Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә  байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра).

Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған.

Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан.

==== Хакимлығы йомғаҡтары ====
Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған.

Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән.

Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә.

Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа  державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман  империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған.

== Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) ==
Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона.

=== Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат ===
1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә:
* бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә;
* һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға;
* шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға.

Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған.

=== Гумайюн ===
[[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған.

Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән.

Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән.

[[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән.

=== Ҡырым һуғышы ===
[[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында  Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була.  Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында  үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған.

Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ  Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра.

== Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) ==
Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй.

Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла.

Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән.

=== Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү ===
Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған.

Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән.

Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була.

Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең  бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы.

=== Черногориялағы һуғыш ===
1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына.

=== Криттағы ихтилал ===
1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына.

Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән.

=== Дәүләт түңкәрелеше ===
1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. &lt;!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --&gt; Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти».

1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла.

== Абдулхәмит II ==
Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана.

[[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм  христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы).
&lt;!-- 
6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления.

В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.).
[[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]]
Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался.

=== 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы ===
В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков.

=== Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар ===
Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено.
[[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]]
В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]].

В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен.

Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}&lt;/ref&gt;; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства.

14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела.
[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]]
В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок.

В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями.

В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию.

Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции.

В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования.
--&gt;

== XX быуат ==
XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай.

=== Йәш төрөктәр революцияһы ===
[[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]]
[[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]]
XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан Абдулхәмит II 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай.

Буласаҡ триумвир Әнүәр паша Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана.

Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы илдәре менән һуғышы башлана.

=== Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше ===
1912 йылдың октябрендә Ғосман империяһы менән Балҡан союзы ағзалары — Өсөнсө Болгар батшалығы, Сербия короллеге, Греция короллеге һәм Черногория короллеге араһында [[Беренсе Балҡан һуғышы]] башлана. Союздың һан яғынан өҫтөнлөккә эйә ғәскәрҙәре стратегик яҡтан отошһоҙ хәлдә булған төрөктәр өҫтөнән тиҙ уңышҡа өлгәшә.
[[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|1913 йыл. Ғосман империяһындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң Әнүәр паша сит ил вәкилдәрен ҡабул итә]]
1913 йылдың ғинуарында бөйөк вәзир Меһмет Камил паша һәм министрҙар кабинеты Балҡан союзы менән түбәнселекле килешеү төҙөүгә әҙер тип ышанған иттихадсы Әнүәр паша Исмаил дәүләт түңкәрелеше ойоштора. Әнүәрҙең талабы буйынса, Меһмет V солтан Мәхмүт Шәфҡәт пашаны яңы бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй. Яңы хөкүмәттә «Единение и прогресс» партияһының бары тик өс уртансыл позицияла тороусы вәкиле генә портфелгә эйә була.

1913 йылдың февралендә, ваҡытлыса килешеү срогы үтеү менән, Балҡан һуғышы дауам итә. Үҙенең Европалағы ҡалаларына ярҙам итергә хәле етмәгән Ғосман империяһы уларҙың союздаштар ҡулына күсеүен күҙәтә генә алған. Март аҙағында [[Эдирне]] һаҡсылары ҡаланы болгарҙарға бирә. Илдә тәрән милли көрсөк барлыҡҡа килтергән еңелеүҙән һуң, бөйөк вәзир шундуҡ тыныслыҡ килешеү төҙөргә әҙерлеген иғлан итә. Нәтижәлә Ғосман империяһы, бөтә европа биләмәләрен тиерлек, үҙенең 4 миллион халҡы булған 155,4 мең м² территорияһын, Балҡан союзы ағзаларына бирә.

=== Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы ===
1913 йылғы дәүләт түңкәрелешен империя составында Эдирнены һаҡлап ҡалыу менән аҡлаған иттихадсылар уңайһыҙ хәлгә юлыға һәм улар бәреп төшөргән либералдар хәҙер оппоненттары менән ҡаты көрәшергә әҙер була. 1913 йылғы Лондон тыныслыҡ килешеүен төҙөгәндән һуң, һуғышмандар (боевик) бөйөк вәзир Мәхмүт Шәфҡәт пашаны атып үлтерә. «Берләшеү һәм прогресс» ағзалары, хәл менән оҫта файҙаланып, «таҙартыу» барышында либералдарҙы сәйәси аренанан ала.

1913 йылдың июнендә солтан иттихадсы Сәйет Хәлим пашаны бөйөк вәзир итеп тәғәйенләй һәм уға яңы хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Әнүәр паша, Меһмет Тәлғәт паша һәм Әхмәт Жемал паша «паша» титулына эйә була. Әнүәр паша хәрби министр итеп, Тәлғәт паша — эске эштәр министры итеп тәғәйенләнә, ә Жемал паша баш ҡала губернаторы вазифаһында ҡала. Ошо мәлдән алып был өсаяҡ ағзалары Ғосман империяһының ысын хакимдары булып китә, һәм уларҙың власы солтандың үҙенең һәм уның бөйөк вәзиренең власынан да өҫтөн кимәлгә күтәрелә.

Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға ике ай үтеүгә элекке союздаштар араһында яңы һуғыш тоҡана. Һуғыш башлаған Өсөнсө Болгар батшалығына бөтә күрше илдәр ҡаршы сыға. Әнүәр паша, болгарҙар үҙ ғәскәрен ғосман сигенән ситкә күсергәне менән файҙаланып, Эдирне янына ғәскәре менән килеп, гарнизонды ҡаланы ҡаршылашмай биреүгә күндерә. Еңелгән Болгария менән тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Көнсығыш Фракияның күп өлөшө яңынан Ғосман империяһы составына ингән. Был һуғыштағы еңеү Әнүәр пашаны милли геройға әйләндергән, ә [[йәш төрөктәр]] ысынбарлыҡта илдәге берҙән-бер сәйәси көскә әйләнгән.

=== Беренсе донъя һуғышы ===
Ғосман империяһы [[Бөйөк Британия]] менән көслө дипломатик һәм Өсөнсө Француз республикаһы менән иҡтисади яҡтан бәйләнгән булһа ла, 1914 йылға төрөк хөкүмәте прогерман характерлы була. Триумвираттың икеһе — Әнүәр паша һәм Тәлғәт паша германофил була. Илдең армияһы герман хәрби системаһы моделенә нигеҙләнеп төҙөлгән була.

1914 йылдың 2 авгусында Ғосман империяһы Германия менән йәшерен килешеү төҙөй, һәм был килешеү буйынса ғосмандарға Үҙәк державалар яҡлы булып һуғышта ҡатнашыу йөкләмәһе һалынмай. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман хәрби министрлығы илдә дөйөм мобилизация иғлан итә. Ғосман империяһының Беренсе донъя һуғышына йәлеп ителеүендә кайзер хәрби-диңгеҙ көстәренең (Кайзерлихмарине) Ҡара диңгеҙҙә Рәсәй империяһына ҡаршы операциялары менән етәкелек иткән немец адмиралы Вильгельм Сушондың агрессив позицияһы мөһим роль уйнай&lt;ref&gt;{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Мостафа Кәмал Ататөрк]] Дарданелл операцияһы барышында Галлиполи окоптарында (1915)]]
Оҙайлы һәм ауыр һуғыш Ғосман империяһында һанап бөткөһөҙ бәләләргә алып килгән. Хеҙмәткә яраҡлы күп халыҡты армияға саҡырыу һәм артабанғы хәрби хәрәкәттәрҙә күп кешенең һәләк булыуы ил иҡтисадына кире йоғонто яһаны. Төрөк ғәскрҙәренә бер үк ваҡытта дүрт фронтта — на [[Балҡан ярымутрауы]]нда, на [[Кавказ]]да, [[Месопотамия]]ла һәм [[Синай ярымутрауы]]нда һуғышырға тура килгән.

Беренсе донъя һуғышы осоронда Ғосман империяһы контролдә тотҡан территорияларҙа христиан аҙсылығына ҡаршы геноцид — [[әрмәндәр геноциды]], [[ассирийлылар геноциды]] һәм [[гректар геноциды]] башлана. Геноцид физик юҡ итеү һәм депортация юлы менән тормошҡа ашырылған, һәм граждан халҡы үлем һәләкәтенә илтә торған шарттарҙа күсерелгән. Геноцидты төп ойоштороусылар — Тәлғәт паша, Жемал паша һәм Әнүәр паша, шулай уҡ руководитель «Тешкилят-и Махсуса» («Особая организация») етәксеһе Бехаэтдин Шакир була.

1916 йылдың йәйе майор Жәмил Яҡуп (Yakub Cemil) триумвириатты ҡолатыу һәм сепарат килешеүе маҡсатында заговор төҙөй. Жемил ҡулға алына һәм, Берлинға кәңәшмәгә йүнәлгән Әнүәр паша ҡайтҡансы приговорҙы үтәмәй торорға ҡушыуына ҡарамаҫтан, Жемилде 1916 йылдың 11 сентябрендә язалайҙар&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Ғосман командованиеһының уңышһыҙ хәрәкәте 1918 йылдың сентябрь-октябрендә [[Дамаск]] һәм [[Һалаб]]ты инглиздәр баҫып алыуына килтерә. [[Антанта]] ғәскәрҙәренең Салоники фронтында һөжүм итеүе һәм Болгарияның капитуляцияһы Ғосман империяһын союздаштарынан айыра. Министрҙар кабинетының отставкаһы һәм тыныслыҡ һөйләшеүе юлдарын эҙләргә тотонған яңы хөкүмәт формалашыуы өлгөргән сәйәси көрсөктөң йомғағы булып тоҙо. 1918 йылдың 30 октябрендә  союздаштар менән Мудрос ваҡытлыса килешеүенә ҡул ҡуйылды. 3 ноябргә ҡаршы төндә йәш төрөктәр лидерҙары, шул иҫәптән Әнүәр паша, Тәлғәт паша һәм Жемал паша триумвираты герман хәрби судноһында [[Одесса]]ға йүнәлә, унан Германияға сыға&lt;ref name=&quot;петросян&quot;&gt;{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&amp;pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}&lt;/ref&gt;.

=== Империяның тарҡалыуы ===
1918 йылдың 30 октябрендә Мудрос ваҡытлыса килешеүе, артабан Севр тыныслыҡ килешеүе төҙөлә ([[10 августа]] [[1920]]). Уға ҡул ҡуйған яҡтарҙың бөтәһе лә  ратификацияланмағанлыҡтан (бары тик Греция ғына ратификациялай), көсөнә инмәй. Был килешеү буйынса, Ғосман империяһы бүленергә тейеш була, һәм Кесе Азияның иң ҙур ҡалаларының береһе [[Измир]]ҙе (Смирна) Грецияға бирергә вәғәҙә ителгән була. Грек армияһы уны [[1919 йыл]]дың [[15 май]]ында яулай, шунан һуң Төркиә бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш башлана. Мостафа Кемал Ататөрк паша етәкселегендәге төрөк хәрби-дәүләтселәре тыныслыҡ килешеүен таныуҙан баш татра һәм үҙҙәренең командалығындағы ҡораллы көстәр менән гректарҙы илдән ҡыуған. [[1922]] йылдың 18 сентябренә Төркәиәнән бөтә сит ил ғәскәрҙәре ҡыуып сығарыла, һәм был 1923 йылда Төркиәнең яңы сиктәрен таныған [[Лозанна тыныслыҡ килешеүе]]ндә яҙыла.
[[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Ғосман империяһының һуңғы солтаны Меһмет VI-ның китеүе, 1922 йыл]]
[[1923 йыл]]дың [[29 октябрь|29 октябр]]ендә Төрөк Республикаһы иғлан ителә, һәм Мостафа Кәмал артабан Ататөрк (төрөктәр атаһы) фамилияһы менән, уның тәүге президенты була.

[[1924 йыл]]дың [[3 март]]ында Төркиә парламенты (Бөйөк Милли Йыйылышы) [[Хәлифәлек]]те юҡҡа сығара.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]]
* [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи].

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{Османская империя в темах}}
{{История Турции}}

[[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]]
[[Категория:Ғосман империяһы тарихы]]</text>
      <sha1>r7o1741d124o8mzcnqkkt3bf70knuc6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олёкминск улусы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184306</id>
    <revision>
      <id>1147924</id>
      <parentid>1147627</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:17:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8588" xml:space="preserve">{{Административная единица
 | Цвет1                          = {{Цвет|Россия}}
 | Цвет2                          = 
 | Русское название               = Олёкминский улус (район)
 | Оригинальное название          = Өлүөхүмэ улууһа
 | Герб                           = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png
 | Флаг                           = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png
 | Описание флага                 = Флаг Олёкминского района
 | Описание герба                 = Герб Олёкминского района
 | Страна                         = {{RUS}}
 | Статус                         =  [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])&lt;ref&gt;c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]&lt;/ref&gt; / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]&lt;ref&gt;c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]&lt;/ref&gt;
 | Гимн                           = 
 | Входит в                       = [[Саха Республикаһы]]
 | Включает                       = 23 муниципаль берәмек
 | Столица                        =  [[Олёкминск]]
 | Крупный город                  = 
 | Крупные города                 = 
 | Дата                           = [[9 январь]] [[1930]]
 |Глава района = С. М. Федулов
 | Глава                          = 
 | Название главы                 = 
 | Глава2                         = 
 | Название главы2                = 
 | ВВП                            = 
 | Год ВВП                        = 
 | Место по ВВП                   = 
 | ВВП на душу населения          = 
 | Место по ВВП на душу населения = 

 | Национальный состав            = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]]
 | Конфессиональный состав        = православлыҡ, мәжүсилек
 | Площадь                        = 160 791,84&lt;ref name='98_8006001'&gt;{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 | Место по площади               = 
 | Максимальная высота            = 
 | Средняя высота                 = 
 | Минимальная высота             = 
 | Широта                         = 
 | Долгота                        = 
 | Карта                          = Olekminsky ulus location.PNG
 | Часовой пояс                   = {{MSK+6}}
 | Аббревиатура                   = 
 | ISO                            = 
 | FIPS                           =

 | Сайт                           = 
 | Название параметра1            = код [[ОКАТО]]
 | Параметр1                      = {{ОКАТО|98241000}}
 | Примечания                     = 
}}
[[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]]
'''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге — [[Олёкминск]] ҡалаһы.

== Географияһы ==
Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яны платоһы]], көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы).

== Халҡы ==
; Милли составы
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса:
!милләте!!кеше!!%
|-
|[[урыҫтар]]||13 284||48.2
|-
|[[сахалар]]||11 481||41.65
|-
|[[эвенктар]]||1 064||3.86
|-
|[[татарҙар]]||621||2.25
|-
|[[украиндар]]||316||1.15
|-
|[[эвендар]]||149||0.54
|-
|''башҡалар''||648||2.35
|}

== Муниципаль-территориаль ҡоролошо ==
Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]&lt;nowiki/&gt;тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt; тора.

== Билдәле шәхестәре ==
* Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры
* Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер
* Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}}
* [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}}
{{Навигация}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Саха Республикаһы}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы географияһы]]</text>
      <sha1>orapnujq8g595u7m0cu1mew5xashloz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147935</id>
      <parentid>1147924</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T02:06:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8576" xml:space="preserve">{{Административная единица
 | Цвет1                          = {{Цвет|Россия}}
 | Цвет2                          = 
 | Русское название               = Олёкминский улус (район)
 | Оригинальное название          = Өлүөхүмэ улууһа
 | Герб                           = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png
 | Флаг                           = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png
 | Описание флага                 = Флаг Олёкминского района
 | Описание герба                 = Герб Олёкминского района
 | Страна                         = {{RUS}}
 | Статус                         =  [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])&lt;ref&gt;c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]&lt;/ref&gt; / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]&lt;ref&gt;c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]&lt;/ref&gt;
 | Гимн                           = 
 | Входит в                       = [[Саха Республикаһы]]
 | Включает                       = 23 муниципаль берәмек
 | Столица                        =  [[Олёкминск]]
 | Крупный город                  = 
 | Крупные города                 = 
 | Дата                           = [[9 январь]] [[1930]]
 |Глава района = С. М. Федулов
 | Глава                          = 
 | Название главы                 = 
 | Глава2                         = 
 | Название главы2                = 
 | ВВП                            = 
 | Год ВВП                        = 
 | Место по ВВП                   = 
 | ВВП на душу населения          = 
 | Место по ВВП на душу населения = 

 | Национальный состав            = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]]
 | Конфессиональный состав        = православлыҡ, мәжүсилек
 | Площадь                        = 160 791,84&lt;ref name='98_8006001'&gt;{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 | Место по площади               = 
 | Максимальная высота            = 
 | Средняя высота                 = 
 | Минимальная высота             = 
 | Широта                         = 
 | Долгота                        = 
 | Карта                          = Olekminsky ulus location.PNG
 | Часовой пояс                   = {{MSK+6}}
 | Аббревиатура                   = 
 | ISO                            = 
 | FIPS                           =

 | Сайт                           = 
 | Название параметра1            = код [[ОКАТО]]
 | Параметр1                      = {{ОКАТО|98241000}}
 | Примечания                     = 
}}
[[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]]
'''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) —  [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге — [[Олёкминск]] ҡалаһы.

== Географияһы ==
Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яны платоһы]], көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы).

== Халҡы ==
; Милли составы
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса:
!милләте!!кеше!!%
|-
|[[урыҫтар]]||13 284||48.2
|-
|[[сахалар]]||11 481||41.65
|-
|[[эвенктар]]||1 064||3.86
|-
|[[татарҙар]]||621||2.25
|-
|[[украиндар]]||316||1.15
|-
|[[эвендар]]||149||0.54
|-
|''башҡалар''||648||2.35
|}

== Муниципаль-территориаль ҡоролошо ==
Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]&lt;nowiki/&gt;тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt; тора.

== Билдәле шәхестәре ==
* Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры
* Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер
* Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}}
* [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}}
{{Навигация}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Саха Республикаһы}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы географияһы]]</text>
      <sha1>qr36td2dekanrn96g5ojo8m33kod81i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147941</id>
      <parentid>1147935</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T02:47:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4636" xml:space="preserve">{{Ук}}
[[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]]
'''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) —  [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге — [[Олёкминск]] ҡалаһы.

== Географияһы ==
Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яны платоһы]], көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы).

== Халҡы ==
; Милли составы
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса:
!милләте!!кеше!!%
|-
|[[урыҫтар]]||13 284||48.2
|-
|[[сахалар]]||11 481||41.65
|-
|[[эвенктар]]||1 064||3.86
|-
|[[татарҙар]]||621||2.25
|-
|[[украиндар]]||316||1.15
|-
|[[эвендар]]||149||0.54
|-
|''башҡалар''||648||2.35
|}

== Муниципаль-территориаль ҡоролошо ==
Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]&lt;nowiki/&gt;тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt; тора.

== Билдәле шәхестәре ==
* Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры
* Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер
* Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}}
* [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}}
{{Навигация}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Саха Республикаһы}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы географияһы]]</text>
      <sha1>pv0pr19cde3srzgs1e60c93frqp13m6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гриценко</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184320</id>
    <revision>
      <id>1147759</id>
      <timestamp>2022-07-30T12:31:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Гриценко''' — украин ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Фамилия == * [[Гриценко Анатолий Иванович]] (1936—2007) — рус совет шағиры. --------------- * [[Гриценко Яна Викторовна]] (1994) — спортсы, ултырып волейбол уйнаусы.  == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исе...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="454" xml:space="preserve">'''Гриценко''' — украин ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Гриценко Анатолий Иванович]] (1936—2007) — рус совет шағиры.
---------------
* [[Гриценко Яна Викторовна]] (1994) — спортсы, ултырып волейбол уйнаусы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>0fs9goslp1rqxak533a5vaiwya954i6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорян</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184321</id>
    <revision>
      <id>1147764</id>
      <timestamp>2022-07-30T12:42:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Григорян''' — әрмән ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Фамилия == * [[Григорян Самвел Самвелович]] (1930—2015]) — ғалим, академик. * [[Григорян Рафик Григорьевич]] (1948) — ғалим, йәмәғәт эшмәкәре. --------------- * [[Григорян Сабрина Маркосовна]] (1956—1986) — италья...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="577" xml:space="preserve">'''Григорян''' — әрмән ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Григорян Самвел Самвелович]] (1930—2015]) — ғалим, академик.
* [[Григорян Рафик Григорьевич]] (1948) — ғалим, йәмәғәт эшмәкәре.
---------------
* [[Григорян Сабрина Маркосовна]] (1956—1986) — итальян сығышлы әрмән актрисаһы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>i8136w1vya5qvqf72rwj1tq4efa8g5s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184322</id>
    <revision>
      <id>1147770</id>
      <timestamp>2022-07-30T12:59:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Григорьев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. [[Григорий]] исеменән барлыҡҡа килгән.  '''Григорьева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.   == Фамилия == * [[Григорьев Иван Антонович]] (1902—1942) — партизандар хәрәкәтен ойоштороусы, майор, партизан бригадаһы командиры...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1397" xml:space="preserve">'''Григорьев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. [[Григорий]] исеменән барлыҡҡа килгән.

'''Григорьева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. 

== Фамилия ==
* [[Григорьев Иван Антонович]] (1902—1942) — партизандар хәрәкәтен ойоштороусы, майор, партизан бригадаһы командиры.
* [[Григорьев Иван Васильевич]] (1933—2014) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1991).
* [[Григорьев Юрий Григорьевич]] (1925—2021) — совет һәм Рәсәй ғалимы, медицина фәндәре докторы, профессор, СССР Дәүләт премияһы лауреаты.
* [[Григорьев Виктор Михайлович (астрофизик)|Григорьев Виктор Михайлович]] (1939) — ғалим-астрофизик.
* [[Григорьев Николай Дмитриевич]] (1895—1938) — совет шахматсыһы.
---------------
* [[Григорьева Зинаида Алексеевна]] (1923—1996) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1949).

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Григорьевка]] — топоним.
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>0fx3dzbn4uqxazj8313dn36l11tgov6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьева</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184323</id>
    <redirect title="Григорьев" />
    <revision>
      <id>1147775</id>
      <timestamp>2022-07-30T13:02:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Григорьев]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Григорьев]]</text>
      <sha1>5o7pe5tozorjim79w5dznd2wopkwquh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Грибанов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184324</id>
    <revision>
      <id>1147776</id>
      <timestamp>2022-07-30T13:07:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Грибанов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы.   '''Грибанова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.   == Фамилия == * [[Грибанов Евгений Никитич]] (1895—1941) — ғалим-физик, профессор. --------------- * [[Грибанова Антонина Сергеевна]] (1932—1999) — СССР-ҙың еңел сәнәғәт алдынғыһы. Соц...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="625" xml:space="preserve">'''Грибанов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. 

'''Грибанова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. 

== Фамилия ==
* [[Грибанов Евгений Никитич]] (1895—1941) — ғалим-физик, профессор.
---------------
* [[Грибанова Антонина Сергеевна]] (1932—1999) — СССР-ҙың еңел сәнәғәт алдынғыһы. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971).

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Грибановка]] — топоним.
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>cmo00kypc880rumkqvziy00xqu3v2ev</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Грибанова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184325</id>
    <redirect title="Грибанов" />
    <revision>
      <id>1147779</id>
      <timestamp>2022-07-30T13:09:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Грибанов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Грибанов]]</text>
      <sha1>9lxynry9wr0bumn1znzuy2yaygfxmqz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гречишников</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184326</id>
    <revision>
      <id>1147780</id>
      <timestamp>2022-07-30T13:22:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Гречишников''' — урыҫ ир-ат фамилияһы.   '''Гречишникова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.   == Фамилия == * [[Гречишников Василий Алексеевич]] (1912-1941) — Советтар Союзы Геройы. * [[Гречишников Владимир Фёдорович]] (1917-1958) — Социалистик Хеҙмәт Геройы. * Гре...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="891" xml:space="preserve">'''Гречишников''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. 

'''Гречишникова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. 

== Фамилия ==
* [[Гречишников Василий Алексеевич]] (1912-1941) — Советтар Союзы Геройы.
* [[Гречишников Владимир Фёдорович]] (1917-1958) — Социалистик Хеҙмәт Геройы.
* [[Гречишник Геннадий Константинович]] (1939) — совет футболсыһы.


---------------
* [[Гречишникова Евдокия Юрьевна]] (1982) — рәсәй пятиборка.
* [[Гречишникова Елизавета Андрияновна]] (1983) — рәсәй спортсыһы, еңел атлет.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>3dkdsic2v7g7sxsh7rjrqku4jowk4tk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гречишникова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184327</id>
    <redirect title="Гречишников" />
    <revision>
      <id>1147783</id>
      <timestamp>2022-07-30T13:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Гречишников]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Гречишников]]</text>
      <sha1>d3oww33wmzkr8motd2ybszdo5on2sr3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғаянов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184328</id>
    <revision>
      <id>1147790</id>
      <timestamp>2022-07-30T14:31:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Ғаянов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғаян (исем)|Ғаян]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.  '''Ғаянова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Фамилия == * [[Ғаянов Зөфәр Ғаян улы]] (1941—2015) — рәссам, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * Ғаян...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="622" xml:space="preserve">'''Ғаянов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғаян (исем)|Ғаян]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.

'''Ғаянова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Ғаянов Зөфәр Ғаян улы]] (1941—2015) — рәссам, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Ғаянов Илдар Ихсан улы]] (1957) — рәссам, график.
---------------
* 

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>5p31ohaijgvlhbszvkzw7egkw6evkyg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғаянова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184329</id>
    <redirect title="Ғаянов" />
    <revision>
      <id>1147793</id>
      <timestamp>2022-07-30T14:34:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ғаянов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ғаянов]]</text>
      <sha1>p0mh90esbyzxzhmzwzoouc54jblz3jw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҙнағолов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184330</id>
    <revision>
      <id>1147801</id>
      <timestamp>2022-07-30T15:55:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. '''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилияның яһалышы == Аҙнағол — [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1269" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы.
'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Аҙнағол — [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға ҡушылған мосолман исеменән барлыҡҡа килгән&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
* 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==

[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>lmso33tadpcwfv79l88udw1ox6leyj2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147802</id>
      <parentid>1147801</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:55:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1270" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Аҙнағол — [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға ҡушылған мосолман исеменән барлыҡҡа килгән&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
* 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==

[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>7zi1pynirgbzfegin70qgl146cotdmj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147807</id>
      <parentid>1147802</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:00:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1398" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Аҙнағол — [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға ҡушылған мосолман исеменән барлыҡҡа килгән&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
* 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>py56g13uqw6uqd44vheh65p8b7wb7pb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147808</id>
      <parentid>1147807</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:02:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1481" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Аҙнағол — [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға ҡушылған мосолман исеменән барлыҡҡа килгән&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>a23e5nfre1wv4npxsw00lgj87z8ad1k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147832</id>
      <parentid>1147808</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:33:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилияның яһалышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1524" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
[[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]]  [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға ҡушылған мосолман исеменән барлыҡҡа килгән фамилия&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>m07874eluavkyj67vyfbuoihva51dso</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147840</id>
      <parentid>1147832</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:38:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1541" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
[[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]]  [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға ҡушылған мосолман исеменән барлыҡҡа килгән фамилия&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>k3f4rkrbb2i18r3xvtkmrnqpii39cwc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147841</id>
      <parentid>1147840</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:38:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1542" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
[[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]]  [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға ҡушылған мосолман исеменән барлыҡҡа килгән фамилия&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==


== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>6ak5iw1jbz5wow3tsjc7kf8kx2j4sgc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147842</id>
      <parentid>1147841</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:40:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1591" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
[[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]]  [[Фарсы теле|фарсы]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] теленән «аҙна+ҡол»; «аҙна», «йома көн тыуған» мәғәнәһен аңлатҡан ир балаларға ҡушылған мосолман исеменән барлыҡҡа килгән фамилия&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>8xhbz78ynmrizg4liniebl01ev1p5xv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147892</id>
      <parentid>1147842</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:32:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилияның яһалышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="803" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>rhe7zlwe15s1qmgoconezeske30ryc2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147893</id>
      <parentid>1147892</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:32:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Иҫкәрмәләр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="751" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]]
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>jc6txjxxga149df8lk0etsi8sv65cw1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147894</id>
      <parentid>1147893</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:33:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="811" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]] — тел белгесе, педагог-методист.
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]]
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]]
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>tliqyu9nc039g33mw6hj52w45msd2go</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147895</id>
      <parentid>1147894</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:34:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="896" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]] — тел белгесе, педагог-методист.
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]] — артия, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]] — 
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>rjxx4ngk3cgo5r8afwrhsskim360ah2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147896</id>
      <parentid>1147895</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:35:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1091" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]] — тел белгесе, педагог-методист.
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]] — артия, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]] — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының комсомол эше буйынса политотдел (сәйәси бүлек) начальнигы ярҙамсыһы. 
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>k8fvfp76vufcvo19wzwb23vz22h7a4b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147900</id>
      <parentid>1147896</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:38:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="976" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]] — тел белгесе, педагог-методист.
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]] — артия, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры. 
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>rv6urfxvajtofdek650kb6mpbjidbwn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147902</id>
      <parentid>1147900</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:39:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="978" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]] — тел белгесе, педагог-методист.
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]] — партия, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры. 
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>j6rl4n440hn0y34dva743xiprypfws1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147925</id>
      <parentid>1147902</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:19:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>removed [[Category:Фамилиялар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="934" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]] — тел белгесе, педагог-методист.
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]] — партия, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры. 
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>g4cmcvaffdwrjr6poflkrfgothvo8q7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147950</id>
      <parentid>1147925</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:47:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1077" xml:space="preserve">'''Аҙнағолов''' ({{lang-ru|Азнагулов}}) —  башҡорт ир-ат фамилияһы. 

'''Аҙнағолова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

[[Фарсы теле]]нән ингән: аҙна +кол; аҙна, йома көнө тыуған тигәнде аңлата.&lt;ref&gt;{{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы =33 }}&lt;/ref&gt;
== Билдәле шәхестәр == 
* [[Аҙнағолов Рафаил Ғәйнетдин улы]] — тел белгесе, педагог-методист.
* [[Аҙнағолов Венир Ғәлимйән улы]] — партия, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим
* [[Аҙнағолов Нурмөхәмәт Дилмөхәмәт улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры. 
---------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҙнағол (исем)|Аҙнағол]] 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>9wco7mvnhlc6z97tc7ewv9jbbp6kzow</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғибәҙуллин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184331</id>
    <revision>
      <id>1147803</id>
      <timestamp>2022-07-30T15:55:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Ғибәҙуллин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғибәҙулла (исем)|Ғибәҙулла]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.  '''Ғибәҙуллина''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Фамилия == * [[Ғибәҙуллин Миңлетаһир Ғибәҙулла улы]] (1898—1982)...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="873" xml:space="preserve">'''Ғибәҙуллин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғибәҙулла (исем)|Ғибәҙулла]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.

'''Ғибәҙуллина''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Ғибәҙуллин Миңлетаһир Ғибәҙулла улы]] (1898—1982), әкиәтсе. Беренсе донъя, Граждандар һуғыштарында, Башҡорт милли хәрәкәтендә ҡатнашыусы. Сәйәси золом ҡорбаны.
* [[Ғибәҙуллин Рафаил Вәһит улы]] (1954) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре.
---------------
* 

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>24snyc0fvnf07zbsfgi47gae0slbbyb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғибәҙуллина</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184332</id>
    <redirect title="Ғибәҙуллин" />
    <revision>
      <id>1147806</id>
      <timestamp>2022-07-30T15:59:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ғибәҙуллин]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ғибәҙуллин]]</text>
      <sha1>63pwg0oqbpfwiadqhjtpudblz7ftlty</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҙнағолова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184333</id>
    <redirect title="Аҙнағолов" />
    <revision>
      <id>1147812</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:13:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Аҙнағолов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Аҙнағолов]]</text>
      <sha1>j21kvvwp8vcr3k5mgyq6qgnh2tgxvw4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилемханов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184334</id>
    <revision>
      <id>1147814</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:18:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Ғилемханов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғилемхан (исем)|Ғилемхан]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарында ла ҡулланыла.  '''Ғилемханова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Фамилия == * [[Ғилемханов Дамир Рәшит улы]] (1999—2022) — Рәсәй...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="845" xml:space="preserve">'''Ғилемханов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғилемхан (исем)|Ғилемхан]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарында ла ҡулланыла.

'''Ғилемханова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Ғилемханов Дамир Рәшит улы]] (1999—2022) — Рәсәй хәрби хеҙмәткәре, ефрейтор.
---------------
* [[Ғилемханова Зәйтүнә Ғилемхан ҡыҙы]] (1922—2015) — гвардия сержанты, приборсы, зенитсы, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Ғилемхан (исем)]]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>ne3o4m65ul2rfk5au2yfdxdwu1svd9a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азаматов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184335</id>
    <revision>
      <id>1147816</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:19:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.  '''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилияның яһалышы == [[Башҡорттар|башҡорт]] [[Башҡорт ир-ат исемдәре|ир-ат исеме]] [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, граж...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1085" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
[[Башҡорттар|башҡорт]] [[Башҡорт ир-ат исемдәре|ир-ат исеме]] [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.
== Билдәле шәхестәр ==
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>mzxvqywiqdo88kwctz7dah4d35l3sbx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147819</id>
      <parentid>1147816</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:20:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилияның яһалышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1015" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>0q7edn9r5vznmcdokdvg4kofl2ccdh9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147820</id>
      <parentid>1147819</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:21:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7928" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
[[Юлдашбаев Азамат Рәмил улы]] ([[10 октябрь]] [[1964 йыл]]) — [[башҡорт]] журналисы, публицист, шағир һәм әҙәби тәнҡитсе. [[Башҡортостан Республикаһы]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Журналистар һәм Яҙыусылар союздары ағзаһы. [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия]] лауреаты (2005).
* [[Бикбаев Азамат Иҙебай улы]] ([[9 июнь]] [[1986 йыл]]) — [[спорт]]сы, классик ([[Грек-рим көрәше|грек-рим]]) стилдәге [[көрәш]]се. [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2012).
* [[Тимеров Азамат Камил улы]] ([[14 февраль]] [[1969 йыл]]) — [[Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы]] йырсыһы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ артисы (2006).
* [[Ҡолмөхәмәтов Азамат Рәхмәт улы]] ([[6 август]] [[1953 йыл]]) — [[Рәсәй]] дипломаты. Батырлыҡ ордены кавалеры (2013).
* [[Әхтәмов Азамат Мөхтәр улы]] ([[31 март]] [[1962 йыл]] — [[14 август]] [[2020 йыл]]) — ғалим-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Физика‑математика фәндәре докторы (2005), профессор (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2011), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2011).
* [[Илембәтов Азамат Фәттәх улы]] ([[26 сентябрь]] [[1972 йыл]]) — ғалим-инженер, хөкүмәт һәм хужалыҡ эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһының 7-се премьер-министры (2011—2012).
* [[Хәлилов Азамат Самат улы]] ([[3 май]] [[1970 йыл]] — [[27 май]] [[2018 йыл]]) — театр һәм кино актёры. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы]] (2000) һәм [[Башҡортостан Республикаһының Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы|Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (2000).
* [[Тажетдинов Азамат Әғзәм улы]] (12 декабрь 1938 йыл — 2015 йыл) — Рәсәй Федерацияһының мәғариф алдынғыһы (1993). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2013). Батыр Вәлид исемендәге премия лауреаты (2005).
* [[Нуғаев Азамат Ҡотләхмәт улы]] (1898, [[Кәлтәй]] ауылы — 1938, [[Силәбе]]) — хужалыҡ һәм партия етәксеһе.
* [[Сәғитов Азамат Тәлғәт улы]] ([[15 март]] [[1967 йыл]], [[Ишембай]], [[Башҡорт АССР-ы]]) — эшҡыуар, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның кесе эшҡыуарлыҡты үҫтереү һәм яҡлау фондының генераль директоры.
* [[Ҡәҙерғолов Азамат Яхъя улы]] (1938 йыл — 23 март 1983 йыл) — башҡорт яҙыусыһы.
* [[Ғиләжев Азамат Лоҡман‑Хәким улы]] (1956 т.) — сценограф. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995).
* Хәсәншин Азамат Данил улы&lt;ref&gt;[http://ufaart.ru/ob-akademii/struktura/fakultety-i-kafedry/kafedra-estradno-dzhazovogo-ispolnitelstva/ КАФЕДРА ЭСТРАДНО-ДЖАЗОВОГО ИСПОЛНИТЕЛЬСТВА | Академия искусств г. Уфа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014091027/http://ufaart.ru/ob-akademii/struktura/fakultety-i-kafedry/kafedra-estradno-dzhazovogo-ispolnitelstva/ |date=2013-10-14 }}&lt;/ref&gt; — [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]]ның эстрада-джаз башҡарыуы һәм тауыш режиссураһы кафедраһы доценты.
* [[Ғафаров Азамат Фидан улы]] (1974), театр актёры һәм йырсы. 1996 йылдан [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2014).
* [[Байназаров Азамат Хажмөхәмәт улы]] (1936), хеҙмәт ветераны. 1982—1996 йылдарҙа «Башмедьстрой» тресы идарасыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның һәм Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған төҙөүсеһе. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Сибай]] ҡалаһының почётлы гражданы.
* Азамат Берадор улы Әбраимов (1964) — совет һәм үзбәк футболсыһы, футбол тренеры.
* Азамат Гәрәй (? — 24 июнь 1632) — Ҡырым нуреддины һәм калга
* Азамат Ҡайрат улы Желтыргузов — ҡаҙаҡ опера йырсыһы. Ҡаҙағстан Республикаһының атҡаҙанған эшмәкәре.
* Азамат Вячеслав улы Засеев — Рәсәй футболсыһы.
* Азамат Керефов — Рәсәйҙең ҡатнаш көрәш сәнғәте яугиры.
* Азамат Казбек улы Кудзаев — Рәсәй хип-хоп-башҡарыусы.
* Азамат Ҡайсын улы Кулиев — совет һәм Рәсәй рәссамы.
* Азамат Муканов — ҡаҙаҡ самбосы һәм дзюдосыһы, донъя чемпионы.
* Азамат Таһир улы Мөсәғәлиев — Рәсәй актёры, юморист, телевидение алып барыусыһы һәм музыкант.
* Азамат Хайролавич Ниғманов — Рәсәй актёры.
* Азамат Хөсәйен улы Нуриков — Беларусь Республикаһының халыҡ-ара класлы спорт мастеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>5uq7uvqbmrxue06od6sym7id7cbrn86</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147821</id>
      <parentid>1147820</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:22:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1016" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>5v69407xoeyigztmezayvii2124yn4q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147822</id>
      <parentid>1147821</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:26:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1247" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>4j6p0zckbudsozyfsjv5qd0fpwtpreb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147823</id>
      <parentid>1147822</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:27:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1333" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}

== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>t0qwjep30hrn1tts06q65t55tg4bfxr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147824</id>
      <parentid>1147823</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:29:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1506" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>px7hnd7u1ghc4lroboa95ejzvqt0g21</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147827</id>
      <parentid>1147824</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:30:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1535" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Азаматовтар]]
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>ohia34axpx44z25kv3fcyn1ofhqd0yd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147838</id>
      <parentid>1147827</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:37:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1551" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Азаматовтар]]
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>5kxrcjq3t7t38emuwdp3ih6g4dtsjkp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147843</id>
      <parentid>1147838</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:43:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1581" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Азаматовтар]]
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>tvahbdp56466cwlp9anscsh5ji5kooc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147844</id>
      <parentid>1147843</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:45:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1681" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Азаматовтар]]
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]
* [[Азаматов кантон (йыр)]]— башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй.
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>0lwfdl8p87e8blo4mt7gthi6x8gkb7v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147845</id>
      <parentid>1147844</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:46:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1681" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. Ғәрәп теленән бөйөк, ғорур; ил ағаһы, гражданин; батыр егет тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Таңһылыу Күсимова]].
[https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Азаматовтар]]
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]
* [[Азаматов кантон (йыр)]]— башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>7vvrdo2xpye2wdnftsl183c0l5cxw8k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147879</id>
      <parentid>1147845</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:22:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1110" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. 
== Фамилия ==
* [[Азаматовтар]] — идара итеүҙең кантон системаһы осоро эшмәкәрҙәре.
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] 
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]
* [[Азаматов кантон (йыр)]]— башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй.
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>cvahya8auslw7ec58sx705qzlm2op4q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147882</id>
      <parentid>1147879</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:25:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилия */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1248" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. 
== Фамилия ==
* [[Азаматовтар]] — идара итеүҙең кантон системаһы осоро эшмәкәрҙәре.
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] —  [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978).
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]]
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]
* [[Азаматов кантон (йыр)]]— башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй.
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>83a44xfxtnfa8gumvw869zjkuj1fvrz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147885</id>
      <parentid>1147882</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:26:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилия */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1279" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. 
== Фамилия ==
* [[Азаматовтар]] — идара итеүҙең кантон системаһы осоро эшмәкәрҙәре.
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] —  [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978).
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]] — ғалим-философ.
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]
* [[Азаматов кантон (йыр)]]— башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй.
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>tu8f24i847mn5cnx62z4zxzdetwpv4i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147887</id>
      <parentid>1147885</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:27:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилия */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1380" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. 
== Фамилия ==
* [[Азаматовтар]] — идара итеүҙең кантон системаһы осоро эшмәкәрҙәре.
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] —  [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978).
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]] — ғалим-философ.
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]]
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]] — инженер-технолог, хужалыҡ эшмәкәре, үҙешмәкәр йырсы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]
* [[Азаматов кантон (йыр)]]— башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй.
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>06x1fh77fc0dm075enu74uvgnmjk4ki</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147888</id>
      <parentid>1147887</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:28:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилия */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1501" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. 
== Фамилия ==
* [[Азаматовтар]] — идара итеүҙең кантон системаһы осоро эшмәкәрҙәре.
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] —  [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978).
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]] — ғалим-философ.
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]] —  журналист, партия органдары хеҙмәткәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе.
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]] — инженер-технолог, хужалыҡ эшмәкәре, үҙешмәкәр йырсы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]
* [[Азаматов кантон (йыр)]]— башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй.
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>1ipc7p40pj0sib2mvgzpgh3a2d5dwf8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147926</id>
      <parentid>1147888</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:19:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>removed [[Category:Фамилиялар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1457" xml:space="preserve">'''Азаматов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Азаматова''' —  башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Азамат (исем)|Азамат]]тан яһалған. 
== Фамилия ==
* [[Азаматовтар]] — идара итеүҙең кантон системаһы осоро эшмәкәрҙәре.
* [[Азаматов Марат Мостафа улы]] —  [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978).
* [[Азаматов Дамир Мостафа улы]] — ғалим-философ.
* [[Азаматов Фәтих Хәсән улы]] —  журналист, партия органдары хеҙмәткәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе.
---------------
* [[Азаматова Бибисара Мостафа ҡыҙы]] — инженер-технолог, хужалыҡ эшмәкәре, үҙешмәкәр йырсы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азамат (исем)]]
* [[Азаматов кантон (йыр)]]— башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй.
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>k2a5zr6g93oo8b4wucqm6q6we1jpd0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилемханова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184336</id>
    <redirect title="Ғилемханов" />
    <revision>
      <id>1147818</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:20:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ғилемханов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ғилемханов]]</text>
      <sha1>7bfjw09lq4kvl93y3v688r8lpgz4rgf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилманов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184337</id>
    <revision>
      <id>1147826</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:30:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Ғилманов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғилман (исем)|Ғилман]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.  '''Ғилманова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Фамилия == * [[Ғилманов Илдар Рәшит улы]] (1970) — рәссам, юғары мәктәп уҡ...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1343" xml:space="preserve">'''Ғилманов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғилман (исем)|Ғилман]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.

'''Ғилманова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Ғилманов Илдар Рәшит улы]] (1970) — рәссам, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Ғилманов Фитрат Абдулла улы]] (1921—2015) — хәрби хеҙмәткәр. Генерал-майор (1971).
* [[Ғилманов Фәнүр Мөғәмбәр улы]] (1956) — журналист.
* [[Ғилманов Фәрит Фәррәх улы]] (1976) — дәүләт эшмәкәре.
---------------
* [[Ғилманова Рәсимә Хәмбәл ҡыҙы]] (1963) — географ, геоморфолог. Техник фәндәре докторы (2010), профессор.
* [[Ғилманова Шәүрә Ғәббәс ҡыҙы]] (1954) — тележурналист, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* Ғилманова Рәйхана Ғарифулла ҡыҙы (1954) — журналист.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Ғилман (исем)]]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>md1joru0izd7iqbog166jm2sret5mmx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147837</id>
      <parentid>1147826</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:37:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилия */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1347" xml:space="preserve">'''Ғилманов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғилман (исем)|Ғилман]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.

'''Ғилманова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Ғилманов Илдар Рәшит улы]] (1970) — рәссам, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Ғилманов Фитрат Абдулла улы]] (1921—2015) — хәрби хеҙмәткәр. Генерал-майор (1971).
* [[Ғилманов Фәнүр Мөғәмбәр улы]] (1956) — журналист.
* [[Ғилманов Фәрит Фәррәх улы]] (1976) — дәүләт эшмәкәре.
---------------
* [[Ғилманова Рәсимә Хәмбәл ҡыҙы]] (1963) — географ, геоморфолог. Техник фәндәре докторы (2010), профессор.
* [[Ғилманова Шәүрә Ғәббәс ҡыҙы]] (1954) — тележурналист, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Ғилманова Рәйхана Ғарифулла ҡыҙы]] (1954) — журналист.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Ғилман (исем)]]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>deirmruagpv6bd83xayoz0ahlrxg0jm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилманова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184338</id>
    <redirect title="Ғилманов" />
    <revision>
      <id>1147835</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:36:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ғилманов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ғилманов]]</text>
      <sha1>8tpx254rd6rd61p5asxvh3yllue0cn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҫылғужин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184339</id>
    <revision>
      <id>1147847</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:52:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.  '''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилияның яһалылышы == [[башҡорт]] ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан  яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар. Ғәрәп, фарсы телдәренән үҙл...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1233" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалылышы ==
[[башҡорт]] ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан  яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар. Ғәрәп, фарсы телдәренән үҙләштереләгән — аҫыл + ғужа; ҡәҙерле кеше тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит&lt;/ref&gt;.
== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]]
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>phyp7mp3mr3v3v83li3yoo2ckimsp00</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147848</id>
      <parentid>1147847</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:53:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилияның яһалылышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1230" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
[[башҡорт]] ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан  яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар. Ғәрәп, фарсы телдәренән үҙләштереләгән — аҫыл + ғужа; ҡәҙерле кеше тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]]
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>jd2klxx6xsxz4c24tpmuijb0pa1fl9m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147849</id>
      <parentid>1147848</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:53:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилияның яһалышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1225" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар. Ғәрәп, фарсы телдәренән үҙләштереләгән — аҫыл + ғужа; ҡәҙерле кеше тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]]
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>47ctcmpvy03j06gapzba0opzfc6lajy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147850</id>
      <parentid>1147849</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:56:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1447" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар. Ғәрәп, фарсы телдәренән үҙләштереләгән — аҫыл + ғужа; ҡәҙерле кеше тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]]
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>ntlscplw45ff4cfjcd4hj3b20p3b0ok</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147855</id>
      <parentid>1147850</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:58:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1535" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар. Ғәрәп, фарсы телдәренән үҙләштереләгән — аҫыл + ғужа; ҡәҙерле кеше тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]]
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>c1p29inskdzar5acutszwlvwys3ey3i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147864</id>
      <parentid>1147855</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:01:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1691" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар. Ғәрәп, фарсы телдәренән үҙләштереләгән — аҫыл + ғужа; ҡәҙерле кеше тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]]
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]

* [[Аҫылғужина Розалия]] — йырсы.&lt;br&gt;
* [[Аҫылғужина Әнисә]] — уҡытыусы, шағирә, прозаик.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>0ukbvfucg8p1q9rqg8y439vys46b5ao</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147868</id>
      <parentid>1147864</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:02:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1706" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар. Ғәрәп, фарсы телдәренән үҙләштереләгән — аҫыл + ғужа; ҡәҙерле кеше тигәнде аңлата&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]]
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]
---------------
* [[Аҫылғужина Розалия]] — йырсы.&lt;br&gt;
* [[Аҫылғужина Әнисә]] — уҡытыусы, шағирә, прозаик.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>3to58stq21dp8zm6rjqi4r7h586jj81</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147874</id>
      <parentid>1147868</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:16:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилияның яһалышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1176" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]]
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]
---------------
* [[Аҫылғужина Розалия]] — йырсы.&lt;br&gt;
* [[Аҫылғужина Әнисә]] — уҡытыусы, шағирә, прозаик.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>dlzluj9lcrv4h79rj93g04uzmulv0rn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147875</id>
      <parentid>1147874</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:17:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1211" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]] — урмансы, солоҡсо
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]]
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]
---------------
* [[Аҫылғужина Розалия]] — йырсы.&lt;br&gt;
* [[Аҫылғужина Әнисә]] — уҡытыусы, шағирә, прозаик.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>ht3j98sy5yq7impumw7mser8tdyrnfo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147877</id>
      <parentid>1147875</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:18:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1368" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар.

== Фамилия ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]] — урмансы, солоҡсо
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]] — хеҙмәт ветераны, 1971—2004 йылдарҙа Белорет металлургия комбинатының сым һуҙыу цехы бригадиры.
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]]
---------------
* [[Аҫылғужина Розалия]] — йырсы.&lt;br&gt;
* [[Аҫылғужина Әнисә]] — уҡытыусы, шағирә, прозаик.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>1z25mwwo51u6ikhtxrhhtavggxkgokh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147878</id>
      <parentid>1147877</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:19:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фамилия */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1443" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар.

== Фамилия ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]] — урмансы, солоҡсо.
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]] — хеҙмәт ветераны, 1971—2004 йылдарҙа Белорет металлургия комбинатының сым һуҙыу цехы бригадиры.
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған нефтсеһе.
---------------
* [[Аҫылғужина Розалия]] — йырсы.&lt;br&gt;
* [[Аҫылғужина Әнисә]] — уҡытыусы, шағирә, прозаик.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>0p2wpwogbui8eygp37yrzanh8wvhp3b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147890</id>
      <parentid>1147878</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:30:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Иҫкәрмәләр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1391" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар.

== Фамилия ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]] — урмансы, солоҡсо.
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]] — хеҙмәт ветераны, 1971—2004 йылдарҙа Белорет металлургия комбинатының сым һуҙыу цехы бригадиры.
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған нефтсеһе.
---------------
* [[Аҫылғужина Розалия]] — йырсы.&lt;br&gt;
* [[Аҫылғужина Әнисә]] — уҡытыусы, шағирә, прозаик.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}
[[Категория:фамилиялар]]</text>
      <sha1>ka5uf2nx572cm51u1zmtq21v0xid6po</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147927</id>
      <parentid>1147890</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:20:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>removed [[Category:Фамилиялар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1347" xml:space="preserve">'''Аҫылғужин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҫылғужина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Фамилияның яһалышы ==
Башҡорт ир-ат исеме [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]нан яһалған фамилия. Башҡа [[төрки халыҡтар]]ҙа ла бар.

== Фамилия ==
* [[Аҫылғужин Рамаҙан Ҡунаҡбай улы]] — урмансы, солоҡсо.
* [[Аҫылғужин Ғайсар Бәхтегәрәй улы]] — хеҙмәт ветераны, 1971—2004 йылдарҙа Белорет металлургия комбинатының сым һуҙыу цехы бригадиры.
* [[Аҫылғужин Вәхит Ишмөхәмәт улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған нефтсеһе.
---------------
* [[Аҫылғужина Розалия]] — йырсы.&lt;br&gt;
* [[Аҫылғужина Әнисә]] — уҡытыусы, шағирә, прозаик.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Аҫылғужа (исем)|Аҫылғужа]]

== Һылтанмалар ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf С. Х. «Төпәев Башҡорт фамилиялары»]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>tp0luseweiz6o04v0ges9rysu9ztukw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Греков</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184340</id>
    <revision>
      <id>1147851</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:56:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Греков''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.  '''Грекова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.   == Фамилия == * [[Греков Александр Петрович (реставратор)|Греков Александр Петрович]] (1909—2000) — реставратор, рәссам, иконалар эшләүсе. * Греков...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1236" xml:space="preserve">'''Греков''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Грекова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. 

== Фамилия ==
* [[Греков Александр Петрович (реставратор)|Греков Александр Петрович]] (1909—2000) — реставратор, рәссам, иконалар эшләүсе.
* [[Греков Митрофан Борисович]] (1882—1934) — Рәсәй империяһы һәм СССР-ҙың рәссамы-баталисы.
* [[Греков Сергей Николаевич]] (1968) — муниципаль һәм дәүләт хеҙмәткәре.

---------------
* [[Грекова Анастасия Ивановна]] (1923—2000) — ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп эшмәкәре. 
* [[Грекова Валентина Борисовна]] (1931—2019) — СССР һәм Рәсәйҙең рәссам-реставраторы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Грековтың айырым йорто (Таганрог)]]
* [[М. Б. Грековтың йорт-музейы]]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>q0oiyn4erdtgcg7dx2ijyqundwyr2a7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Хыянат</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184341</id>
    <revision>
      <id>1147852</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Буллинг</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184342</id>
    <revision>
      <id>1147853</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:57:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Фестиваль</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184343</id>
    <revision>
      <id>1147854</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:58:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Туй</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184344</id>
    <revision>
      <id>1147856</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:58:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Комод</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184345</id>
    <revision>
      <id>1147857</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:58:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Пицца</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184346</id>
    <revision>
      <id>1147859</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:59:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Ҡамыр аштары</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184347</id>
    <revision>
      <id>1147861</id>
      <timestamp>2022-07-30T17:00:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Грекова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184348</id>
    <redirect title="Греков" />
    <revision>
      <id>1147865</id>
      <timestamp>2022-07-30T17:01:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Греков]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Греков]]</text>
      <sha1>sxk327db6zlufshtjs8zrathscfi8le</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилметдинов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184349</id>
    <revision>
      <id>1147873</id>
      <timestamp>2022-07-30T17:15:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Ғилметдинов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғилметдин (исем)|Ғилметдин]] исеменән барлыҡҡа килгән.   '''Ғилметдинова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.   == Фамилия == * Ғилметдинов  Альберт Харис улы (1956) — ғалим. * [[Ғилметдинов Динар Заһит улы (]]1969) —...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1044" xml:space="preserve">'''Ғилметдинов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғилметдин (исем)|Ғилметдин]] исеменән барлыҡҡа килгән. 

'''Ғилметдинова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. 

== Фамилия ==
* Ғилметдинов  Альберт Харис улы (1956) — ғалим.
* [[Ғилметдинов Динар Заһит улы (]]1969) — юрист, дәүләт хеҙмәткәре, запасатғы полиция полковнигы, йәмәғәт эшмәкәре. 
* [[Ғилметдинов Минһажетдин Ғилметдин улы]] (1903— 1979) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы.
---------------
* [[Ғилметдинова Лира Тәлғәт ҡыҙы]] (1953) — ғалим-терапевт-кардиолог, юғары мәктәп эшмәкәре. 

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Ғилметдин (исем)]] 

 {{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>l7zxi0x76517n298l8ra9ktaqy5t82c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147876</id>
      <parentid>1147873</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:17:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1114" xml:space="preserve">'''Ғилметдинов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғилметдин (исем)|Ғилметдин]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла. 

'''Ғилметдинова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. 

== Фамилия ==
* [[Ғилметдинов  Альберт Харис улы]] (1956) — ғалим.
* [[Ғилметдинов Динар Заһит улы]]1969) — юрист, дәүләт хеҙмәткәре, запасатғы полиция полковнигы, йәмәғәт эшмәкәре. 
* [[Ғилметдинов Минһажетдин Ғилметдин улы]] (1903— 1979) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы.
---------------
* [[Ғилметдинова Лира Тәлғәт ҡыҙы]] (1953) — ғалим-терапевт-кардиолог, юғары мәктәп эшмәкәре. 

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Ғилметдин (исем)]] 

 {{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>muszjkqumwx16nqdl59mqkfcqmryeas</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғилметдинова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184350</id>
    <redirect title="Ғилметдинов" />
    <revision>
      <id>1147886</id>
      <timestamp>2022-07-30T17:26:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ғилметдинов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ғилметдинов]]</text>
      <sha1>k5nmtb0vaqin4zsvz8qia1he13mzxfj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғиләжетдинов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184351</id>
    <revision>
      <id>1147897</id>
      <timestamp>2022-07-30T17:36:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Ғиләжетдинов''' — ир-ат фамилияһы. [[Ғиләжетдин (исем)|Ғиләжетдин]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.  '''Ғиләжетдинов''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Фамилия == * [[Ғиләжетдинов Йәүҙәт Мәхмүт улы]] (1930—2011) — ғалим-филосо...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1005" xml:space="preserve">'''Ғиләжетдинов''' — ир-ат фамилияһы. [[Ғиләжетдин (исем)|Ғиләжетдин]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.

'''Ғиләжетдинов''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Ғиләжетдинов Йәүҙәт Мәхмүт улы]] (1930—2011) — ғалим-философ, социолог, йәмәғәтсе.
* [[Ғиләжетдинов Мөхәмәт Миңнейәр улы]] — хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Ғиләжетдинов Салауат Мөхәмәт улы]] (1959) — башҡорт рәссамы, уҡытыусы.
* [[Ғиләжетдинов Тажетдин Баһауетдин улы]] (1924—2012) — Советтар Союзы Геройы (1945).

---------------
* [[Ғиләжетдин (исем)]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>ae1a8hb096jij58uvdcr3f4kc6q0kls</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147904</id>
      <parentid>1147897</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:40:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1007" xml:space="preserve">'''Ғиләжетдинов''' — ир-ат фамилияһы. [[Ғиләжетдин (исем)|Ғиләжетдин]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.

'''Ғиләжетдинова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Ғиләжетдинов Йәүҙәт Мәхмүт улы]] (1930—2011) — ғалим-философ, социолог, йәмәғәтсе.
* [[Ғиләжетдинов Мөхәмәт Миңнейәр улы]] — хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Ғиләжетдинов Салауат Мөхәмәт улы]] (1959) — башҡорт рәссамы, уҡытыусы.
* [[Ғиләжетдинов Тажетдин Баһауетдин улы]] (1924—2012) — Советтар Союзы Геройы (1945).

---------------
* [[Ғиләжетдин (исем)]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>f0r293jp1bvt0agsv8eoizsosodcyr8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғиләжетдинова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184352</id>
    <redirect title="Ғиләжетдинов" />
    <revision>
      <id>1147903</id>
      <timestamp>2022-07-30T17:39:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ғиләжетдинов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ғиләжетдинов]]</text>
      <sha1>fvh618xtkg9au79hg08vdnvp9hl2bht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғималов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184353</id>
    <revision>
      <id>1147905</id>
      <timestamp>2022-07-30T17:46:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Ғималов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғималетдин (исем)|Ғималетдин]] исеменән ҡыҫҡартылып булдырылған. Башҡа төрки халыҡтарҙы ла ҡулланыла.  '''Ғималова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Фамилия == * [[Ғималов Фуат Рамазан улы]] (1957) — ғалим.   -...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="850" xml:space="preserve">'''Ғималов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. [[Ғималетдин (исем)|Ғималетдин]] исеменән ҡыҫҡартылып булдырылған. Башҡа төрки халыҡтарҙы ла ҡулланыла.

'''Ғималова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Фамилия ==
* [[Ғималов Фуат Рамазан улы]] (1957) — ғалим.
 
---------------
* [[Ғималова Мәрйәм Ғилметдин ҡыҙы]] (1922—2006) — ғалим-педагог-методист, әҙәбиәт белгесе.
* [[Ғималова Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы]] (1957) — ғалим-химик-органик.


== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Ғималетдин (исем)]]
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>niiwbzpkjqppxsalexsjiqo4uf2kux0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғималова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184354</id>
    <redirect title="Ғималов" />
    <revision>
      <id>1147911</id>
      <timestamp>2022-07-30T17:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ғималов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ғималов]]</text>
      <sha1>l2azawmmkyos2zk54zyyhmzmjjxl79j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азаматова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184355</id>
    <redirect title="Азаматов" />
    <revision>
      <id>1147921</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:08:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>[[Азаматова]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Азаматова]]</text>
      <sha1>kqzx25opzu1pzg09z6fz98ui8nhg869</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147922</id>
      <parentid>1147921</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:09:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>Перенаправление изменено с [[Азаматова]] на [[Азаматов]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Азаматов]]</text>
      <sha1>29wiy22ltqf4nok53lw2u8qhxn6nwln</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лозанна тыныслыҡ килешеүе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184356</id>
    <revision>
      <id>1147928</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:32:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Договор|подписан={{флагификация|Турция}} ---- {{флагификация|Великобритания}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Третья французская республика|Франция}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Королевство Италия (1861—1946)|Италия}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Японская империя|Япония}} &lt;br&gt;{{флагифик...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9427" xml:space="preserve">{{Договор|подписан={{флагификация|Турция}}
----
{{флагификация|Великобритания}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Третья французская республика|Франция}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Королевство Италия (1861—1946)|Италия}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Японская империя|Япония}}
&lt;br&gt;{{флагификация|Греция|1822}}
&lt;br&gt;{{флаг|Югославия|королевство}} [[Королевство сербов, хорватов и словенцев|Королевство СХС]]
{{флагификация|Королевство Румыния}}}}

1923 йылғы '''Лозанна тыныслыҡ килешеүе''' — 1922—1923 йылдарҙа үткән Лозанна конференцияһының төп йомғаҡлау документтарының береһе, 1923 йылдың 24 июля июлендә Бөйөк Британия, Франция, Италия, Япония, Греция, Румыния, Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге, бер яҡтан, һәм Төреиә — икенсе яҡтан ҡул ҡуйған. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүен алмаштырҙы&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |title=Лозаннский мирный договор 1923 года |website= |accessdate=2020-10-28 |archive-date=2020-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201031073835/https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Килешеү Ғосман империяһының тарҡалыуын юридик яҡтан билдәләп һәм Төркиә территорияһын хәҙерге сиктәрендә нығытып ҡуйҙы, ә Александретта санжагы Төркиәгә 1939 йылдың 29 июнендә кире ҡайтарылды. Килешеү Төркиә һәм [[Антанта]] державалары араһында тыныслыҡ урынлаштырҙы. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүе буйынса алынған Көнсығыш Фракия һ. б. территориялары, Измир Төркиәгә кире ҡайтарылды. Шуның менән бергә, Төркиә Ғәрәбстан, Мысыр короллеге, Инглиз-мысыр Суданынан, Ғосман Триполитанияһына, Киренаикаға, Месопотамияға, Палестинаға, Трансиорданияға, Ливан һәм Сүриәгә, Эгей диңгеҙендәге Утрауҙарға (Лемнос, Самотраки, Лесбос, Хиос, Самос, Икарияны индереп) дәғүәһенән баш тартты. [[Фракия]]лағы сик Марица йылғаһы сиге буйлап үткәрелде.

Решение вопроса о границе с [[Ирак]]ом и, соответственно, контроле над нефтеносным районом [[Мосул]], откладывалось до определения её Турцией и Великобританией, а при недостижении согласия в течение 9 месяцев передавалось в [[Лига Наций|Лигу Наций]] (см. [[Мосульский конфликт]]).

Договор отменил [[Капитуляции Оттоманской империи|режим капитуляций]] (экономических и политических привилегий иностранцев) в Турции и международный финансовый контроль над Турцией. Турция соглашалась на выплату части Оттоманского долга (внешнего долга Османской империи). [[Оттоманский долг]] распределялся между Турцией и теми державами, в пользу которых была отделена от Османской империи территория в результате войн 1912—1923 годов. Оттоманский долг должен был погашаться в равных долях в течение 20 лет.

В вопросе о [[Черноморские проливы|проливах]] английская дипломатия добилась значительных уступок со стороны Турции: договор предусматривал свободу прохода через проливы в мирное и военное время торговых и военных (морских и воздушных) судов и демилитаризацию [[Босфор]]а и Дарданелл, то есть уничтожение береговых укреплений. Максимальное число судов, которые любая страна могла провести через проливы в [[Чёрное море]], не должно было превышать численности военно-морских сил, принадлежащих самому большому черноморскому флоту. Вместе с тем державы получали право при всяких обстоятельствах посылать в Чёрное море не более трёх судов, ни одно из которых не должно было превышать 10 тысяч тонн.

В Стамбуле учреждалась международная комиссия — Комиссия проливов из представителей Франции, Великобритании, Италии, Японии, Болгарии, Греции, Румынии, [[СССР]], Югославии и Турции. В случае присоединения США к Лозаннскому договору они получали право иметь в комиссии своего представителя.

Греция обязывалась возместить «ущерб, причинённый в [[Анатолия|Анатолии]] противными законам войны действиями эллинской армии или эллинской администрации». С другой стороны, Турция, принимая во внимание положение Греции, отказывалась от всяких претензий на репарации.

Турция добилась отказа Антанты от создания какой-либо автономии для армян и курдов. В целях недопущения этнических конфликтов между турками и проживавших в Малой Азии греками правительства Турции и Греции договорились об обмене населением. (См. [[Греко-турецкий обмен населением]]).

23 августа 1923 года Договор ратифицировала Турция; к 6 августа 1924 года — все остальные участники Договора, за исключением [[Королевство сербов, хорватов и словенцев|Королевства сербов, хорватов и словенцев]], которое заявило о несогласии с отнесением на его счёт части Оттоманского долга.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne Текст договора]{{ref-en}}
{{вс}}
{{История Турции}}
{{Великая идея}}
{{Предпосылки и последствия Первой мировой войны}}

[[Категория:Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш]]
[[Категория:Алфавит буйынса килешеүҙәр]]
[[Категория:Бөйөк Британияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Италияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Румынияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Грецияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Төркиәнең халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Өсөнсө республика осоронда Францияның килешеүҙәре]]
[[Категория:Японияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:XX быуат тыныслыҡ килешеүҙәре]]
[[Категория:Сәйәсәттә 1923 йыл]]
[[Категория:24 июль ваҡиғалары]]
[[Категория:Лозанна]]
[[Категория:Төркиә территорияһының үҙгәрештәре]]
[[Категория:1923 йылдың июле]]
[[Категория:Беренсе донъя һуғышы килешеүҙәре]]</text>
      <sha1>63onn19c8to22hrlz1adqmkpfxq58gj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147929</id>
      <parentid>1147928</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:21:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9219" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{Договор|подписан={{флагификация|Турция}}
----
{{флагификация|Великобритания}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Третья французская республика|Франция}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Королевство Италия (1861—1946)|Италия}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Японская империя|Япония}}
&lt;br&gt;{{флагификация|Греция|1822}}
&lt;br&gt;{{флаг|Югославия|королевство}} [[Королевство сербов, хорватов и словенцев|Королевство СХС]]
{{флагификация|Королевство Румыния}}}}

'''Лозанна тыныслыҡ килешеүе''' — 1922—1923 йылдарҙа үткән Лозанна конференцияһының төп йомғаҡлау документтарының береһе, 1923 йылдың 24 июля июлендә Бөйөк Британия, Франция, Италия, Япония, Греция, Румыния, Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге, бер яҡтан, һәм Төркиә — икенсе яҡтан, ҡул ҡуйған. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүен алмаштырҙы&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |title=Лозаннский мирный договор 1923 года |website= |accessdate=2020-10-28 |archive-date=2020-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201031073835/https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Килешеү Ғосман империяһының тарҡалыуын юридик яҡтан билдәләп һәм Төркиә территорияһын хәҙерге сиктәрендә нығытып ҡуйҙы, ә Александретта санжагы Төркиәгә 1939 йылдың 29 июнендә кире ҡайтарылды. Килешеү Төркиә һәм [[Антанта]] державалары араһында тыныслыҡ урынлаштырҙы. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүе буйынса алынған Көнсығыш Фракия һ. б. территориялары, Измир Төркиәгә кире ҡайтарылды. Шуның менән бергә, Төркиә Ғәрәбстан, Мысыр короллеге, Инглиз-мысыр Суданынан, Ғосман Триполитанияһына, Киренаикаға, Месопотамияға, Палестинаға, Трансиорданияға, Ливан һәм Сүриәгә, Эгей диңгеҙендәге Утрауҙарға (Лемнос, Самотраки, Лесбос, Хиос, Самос, Икарияны индереп) дәғүәһенән баш тартты. [[Фракия]]лағы сик Марица йылғаһы сиге буйлап үткәрелде.

[[Ираҡ]] сиге, шуға ярашлы, контроле над нефткә бай [[Мосул]] районына контроль мәсьәләһен сисеү Төркиә һәм Бөйөк Британия билдәләгәнгә тиклем кисектереп торолдо, ә 9 ай дауамында килешеүгә килмәһәләр, Милләттәр Лигаһына бирелә тигән ҡарар сығарылды (ҡара: Мосул конфликты).

Килешеү Төркиәлә Оттоман империяһының капитуляция режимын (сит ил кешеләренең иҡтисади һәм сәйәси өҫтөнлөктәрен) һәм Төркиә өҫтөнән халыҡ-ара финанс контролен юҡҡа сығарҙы. Төркиә Оттоман бурысының бер өлөшөн (Ғосман империяһының тышҡы бурысы) түләргә ризалаша. Оттоман бурысы Төркиә һәм 1912—1923 йылдарҙа барған һуғыш һөҙөмтәһендә Ғосман империяһы территорияларына эйә булған башҡа державалар араһында бүленгән. Оттоман бурысы 20 йыл дауамында улар тарафынан тигеҙ өлөшләтә ҡапланырға тейеш була.

Ҡара диңгеҙ боғаҙҙары мәсьәләһен хәл иткәндә инглиз дипломатияһы Төркиә яғынан байтаҡ ташламаларға: килешеү боғаҙҙар аша тыныс ваҡытта ла һәм һуғыш осоронда ла сауҙа һәм хәрби (диңгеҙ һәм һауа) судноларының ирекле үтеүе һәм [[Босфор]] һәм Дарданеллды демилитаризациялау, йәғни яр буйы нығытмаларын юҡ итеүҙе өлгәшә. Теләһә ниндәй ил боғаҙҙар аша [[Ҡара диңгеҙ]]гә үткәргән судноларҙың максималь һаны ҡара диңгеҙ флотында иң ҙур хәрби-диңгеҙ көстәре һанынан күберәк булырға тейеш булмай. Шуның менән бергә, державалар төрлө хәлдәрҙә лә Ҡара диңгеҙгә һәр береһе 10 мең тонна ауырлыҡтан юғары булмаған өс судно ғына индереү хоҡуғына эйә була.

Истанбулда халыҡ-ара комиссия — Франция, Бөйөк Британия, Италия, Япония, Болгария, Греция, Румыния, [[СССР]], Югославия һәм Төркиә вәкилдәренән боғаҙҙар комиссияһы булдырыла. Лозанна килешеүенә АҠШ-тың ҡушылыу осрағында, улар комиссияла үҙенең вәкилен булдырыу хоҡуғына эйә.

Греция «эллин армияһы йәки эллин администрацияһы һуғыш закондарына ҡаршы барған хәрәкәттәре менән [[Анатолия]]ға килтерелгән зыянды» ҡапларға вәғәҙә бирә. Икенсе яҡтан, Төркиә, Грецияның хәлен иғтибарға алып, репарация буйынса бөтә претензияларынан да баш тартҡан.

Төркиә Антантаның әрмән һәм курдтар өсөн ниндәй ҙә булһа автономия булдырыуҙан баш тартыуына өлгәшә. Төрөктәр һәм Кесе Азияла йәшәгән гректар араһында  этник конфликттарҙы булдырмау маҡсатында Төркиә һәм Греция хөкүмәттәре халыҡ менән алмашыуҙы килеште. (ҡара: Грек-төрөк халыҡ менән алмашыуы).

1923 йылдың 23 авгусында килешеүҙе Төркиә ратификациялай; 1924 йылдың 6 авгусына — Килешеүҙең бөтә ҡатнашыусылары ратификациялай. Оттоман бурысы буйынса ризалашмаған Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге генә килешеүҙе ратификацияламай.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne Текст договора]{{ref-en}}
{{вс}}
{{История Турции}}
{{Великая идея}}
{{Предпосылки и последствия Первой мировой войны}}

[[Категория:Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш]]
[[Категория:Алфавит буйынса килешеүҙәр]]
[[Категория:Бөйөк Британияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Италияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Румынияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Грецияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Төркиәнең халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Өсөнсө республика осоронда Францияның килешеүҙәре]]
[[Категория:Японияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:XX быуат тыныслыҡ килешеүҙәре]]
[[Категория:Сәйәсәттә 1923 йыл]]
[[Категория:24 июль ваҡиғалары]]
[[Категория:Лозанна]]
[[Категория:Төркиә территорияһының үҙгәрештәре]]
[[Категория:1923 йылдың июле]]
[[Категория:Беренсе донъя һуғышы килешеүҙәре]]</text>
      <sha1>8sq75jtnz8f2nmvs6c860ex1qzthyov</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147930</id>
      <parentid>1147929</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:25:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9210" xml:space="preserve">{{Договор|подписан={{флагификация|Турция}}
----
{{флагификация|Великобритания}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Третья французская республика|Франция}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Королевство Италия (1861—1946)|Италия}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Японская империя|Япония}}
&lt;br&gt;{{флагификация|Греция|1822}}
&lt;br&gt;{{флаг|Югославия|королевство}} [[Королевство сербов, хорватов и словенцев|Королевство СХС]]
{{флагификация|Королевство Румыния}}}}

'''Лозанна тыныслыҡ килешеүе''' — 1922—1923 йылдарҙа үткән Лозанна конференцияһының төп йомғаҡлау документтарының береһе, 1923 йылдың 24 июля июлендә Бөйөк Британия, Франция, Италия, Япония, Греция, Румыния, Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге, бер яҡтан, һәм Төркиә — икенсе яҡтан, ҡул ҡуйған. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүен алмаштырҙы&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |title=Лозаннский мирный договор 1923 года |website= |accessdate=2020-10-28 |archive-date=2020-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201031073835/https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Килешеү Ғосман империяһының тарҡалыуын юридик яҡтан билдәләп һәм Төркиә территорияһын хәҙерге сиктәрендә нығытып ҡуйҙы, ә Александретта санжагы Төркиәгә 1939 йылдың 29 июнендә кире ҡайтарылды. Килешеү Төркиә һәм [[Антанта]] державалары араһында тыныслыҡ урынлаштырҙы. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүе буйынса алынған Көнсығыш Фракия һ. б. территориялары, Измир Төркиәгә кире ҡайтарылды. Шуның менән бергә, Төркиә Ғәрәбстан, Мысыр короллеге, Инглиз-мысыр Суданынан, Ғосман Триполитанияһына, Киренаикаға, Месопотамияға, Палестинаға, Трансиорданияға, Ливан һәм Сүриәгә, Эгей диңгеҙендәге Утрауҙарға (Лемнос, Самотраки, Лесбос, Хиос, Самос, Икарияны индереп) дәғүәһенән баш тартты. [[Фракия]]лағы сик Марица йылғаһы сиге буйлап үткәрелде.

[[Ираҡ]] сиге, шуға ярашлы, контроле над нефткә бай [[Мосул]] районына контроль мәсьәләһен сисеү Төркиә һәм Бөйөк Британия билдәләгәнгә тиклем кисектереп торолдо, ә 9 ай дауамында килешеүгә килмәһәләр, Милләттәр Лигаһына бирелә тигән ҡарар сығарылды (ҡара: Мосул конфликты).

Килешеү Төркиәлә Оттоман империяһының капитуляция режимын (сит ил кешеләренең иҡтисади һәм сәйәси өҫтөнлөктәрен) һәм Төркиә өҫтөнән халыҡ-ара финанс контролен юҡҡа сығарҙы. Төркиә Оттоман бурысының бер өлөшөн (Ғосман империяһының тышҡы бурысы) түләргә ризалаша. Оттоман бурысы Төркиә һәм 1912—1923 йылдарҙа барған һуғыш һөҙөмтәһендә Ғосман империяһы территорияларына эйә булған башҡа державалар араһында бүленгән. Оттоман бурысы 20 йыл дауамында улар тарафынан тигеҙ өлөшләтә ҡапланырға тейеш була.

Ҡара диңгеҙ боғаҙҙары мәсьәләһен хәл иткәндә инглиз дипломатияһы Төркиә яғынан байтаҡ ташламаларға: килешеү боғаҙҙар аша тыныс ваҡытта ла һәм һуғыш осоронда ла сауҙа һәм хәрби (диңгеҙ һәм һауа) судноларының ирекле үтеүе һәм [[Босфор]] һәм Дарданеллды демилитаризациялау, йәғни яр буйы нығытмаларын юҡ итеүҙе өлгәшә. Теләһә ниндәй ил боғаҙҙар аша [[Ҡара диңгеҙ]]гә үткәргән судноларҙың максималь һаны ҡара диңгеҙ флотында иң ҙур хәрби-диңгеҙ көстәре һанынан күберәк булырға тейеш булмай. Шуның менән бергә, державалар төрлө хәлдәрҙә лә Ҡара диңгеҙгә һәр береһе 10 мең тонна ауырлыҡтан юғары булмаған өс судно ғына индереү хоҡуғына эйә була.

Истанбулда халыҡ-ара комиссия — Франция, Бөйөк Британия, Италия, Япония, Болгария, Греция, Румыния, [[СССР]], Югославия һәм Төркиә вәкилдәренән боғаҙҙар комиссияһы булдырыла. Лозанна килешеүенә АҠШ-тың ҡушылыу осрағында, улар комиссияла үҙенең вәкилен булдырыу хоҡуғына эйә.

Греция «эллин армияһы йәки эллин администрацияһы һуғыш закондарына ҡаршы барған хәрәкәттәре менән [[Анатолия]]ға килтерелгән зыянды» ҡапларға вәғәҙә бирә. Икенсе яҡтан, Төркиә, Грецияның хәлен иғтибарға алып, репарация буйынса бөтә претензияларынан да баш тартҡан.

Төркиә Антантаның әрмән һәм курдтар өсөн ниндәй ҙә булһа автономия булдырыуҙан баш тартыуына өлгәшә. Төрөктәр һәм Кесе Азияла йәшәгән гректар араһында  этник конфликттарҙы булдырмау маҡсатында Төркиә һәм Греция хөкүмәттәре халыҡ менән алмашыуҙы килеште. (ҡара: Грек-төрөк халыҡ менән алмашыуы).

1923 йылдың 23 авгусында килешеүҙе Төркиә ратификациялай; 1924 йылдың 6 авгусына — Килешеүҙең бөтә ҡатнашыусылары ратификациялай. Оттоман бурысы буйынса ризалашмаған Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге генә килешеүҙе ратификацияламай.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne Текст договора]{{ref-en}}
{{вс}}
{{История Турции}}
{{Великая идея}}
{{Предпосылки и последствия Первой мировой войны}}

[[Категория:Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш]]
[[Категория:Алфавит буйынса килешеүҙәр]]
[[Категория:Бөйөк Британияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Италияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Румынияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Грецияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Төркиәнең халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Өсөнсө республика осоронда Францияның килешеүҙәре]]
[[Категория:Японияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:XX быуат тыныслыҡ килешеүҙәре]]
[[Категория:Сәйәсәттә 1923 йыл]]
[[Категория:24 июль ваҡиғалары]]
[[Категория:Лозанна]]
[[Категория:Төркиә территорияһының үҙгәрештәре]]
[[Категория:1923 йылдың июле]]
[[Категория:Беренсе донъя һуғышы килешеүҙәре]]</text>
      <sha1>kzdc0vugtths67b1qi6amzlqpsa5swf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147931</id>
      <parentid>1147930</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:26:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9213" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{Договор|подписан={{флагификация|Турция}}
{{флагификация|Великобритания}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Третья французская республика|Франция}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Королевство Италия (1861—1946)|Италия}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Японская империя|Япония}}
&lt;br&gt;{{флагификация|Греция|1822}}
&lt;br&gt;{{флаг|Югославия|королевство}} [[Королевство сербов, хорватов и словенцев|Королевство СХС]]
{{флагификация|Королевство Румыния}}}}

'''Лозанна тыныслыҡ килешеүе''' — 1922—1923 йылдарҙа үткән Лозанна конференцияһының төп йомғаҡлау документтарының береһе, 1923 йылдың 24 июля июлендә Бөйөк Британия, Франция, Италия, Япония, Греция, Румыния, Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге, бер яҡтан, һәм Төркиә — икенсе яҡтан, ҡул ҡуйған. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүен алмаштырҙы&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |title=Лозаннский мирный договор 1923 года |website= |accessdate=2020-10-28 |archive-date=2020-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201031073835/https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Килешеү Ғосман империяһының тарҡалыуын юридик яҡтан билдәләп һәм Төркиә территорияһын хәҙерге сиктәрендә нығытып ҡуйҙы, ә Александретта санжагы Төркиәгә 1939 йылдың 29 июнендә кире ҡайтарылды. Килешеү Төркиә һәм [[Антанта]] державалары араһында тыныслыҡ урынлаштырҙы. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүе буйынса алынған Көнсығыш Фракия һ. б. территориялары, Измир Төркиәгә кире ҡайтарылды. Шуның менән бергә, Төркиә Ғәрәбстан, Мысыр короллеге, Инглиз-мысыр Суданынан, Ғосман Триполитанияһына, Киренаикаға, Месопотамияға, Палестинаға, Трансиорданияға, Ливан һәм Сүриәгә, Эгей диңгеҙендәге Утрауҙарға (Лемнос, Самотраки, Лесбос, Хиос, Самос, Икарияны индереп) дәғүәһенән баш тартты. [[Фракия]]лағы сик Марица йылғаһы сиге буйлап үткәрелде.

[[Ираҡ]] сиге, шуға ярашлы, контроле над нефткә бай [[Мосул]] районына контроль мәсьәләһен сисеү Төркиә һәм Бөйөк Британия билдәләгәнгә тиклем кисектереп торолдо, ә 9 ай дауамында килешеүгә килмәһәләр, Милләттәр Лигаһына бирелә тигән ҡарар сығарылды (ҡара: Мосул конфликты).

Килешеү Төркиәлә Оттоман империяһының капитуляция режимын (сит ил кешеләренең иҡтисади һәм сәйәси өҫтөнлөктәрен) һәм Төркиә өҫтөнән халыҡ-ара финанс контролен юҡҡа сығарҙы. Төркиә Оттоман бурысының бер өлөшөн (Ғосман империяһының тышҡы бурысы) түләргә ризалаша. Оттоман бурысы Төркиә һәм 1912—1923 йылдарҙа барған һуғыш һөҙөмтәһендә Ғосман империяһы территорияларына эйә булған башҡа державалар араһында бүленгән. Оттоман бурысы 20 йыл дауамында улар тарафынан тигеҙ өлөшләтә ҡапланырға тейеш була.

Ҡара диңгеҙ боғаҙҙары мәсьәләһен хәл иткәндә инглиз дипломатияһы Төркиә яғынан байтаҡ ташламаларға: килешеү боғаҙҙар аша тыныс ваҡытта ла һәм һуғыш осоронда ла сауҙа һәм хәрби (диңгеҙ һәм һауа) судноларының ирекле үтеүе һәм [[Босфор]] һәм Дарданеллды демилитаризациялау, йәғни яр буйы нығытмаларын юҡ итеүҙе өлгәшә. Теләһә ниндәй ил боғаҙҙар аша [[Ҡара диңгеҙ]]гә үткәргән судноларҙың максималь һаны ҡара диңгеҙ флотында иң ҙур хәрби-диңгеҙ көстәре һанынан күберәк булырға тейеш булмай. Шуның менән бергә, державалар төрлө хәлдәрҙә лә Ҡара диңгеҙгә һәр береһе 10 мең тонна ауырлыҡтан юғары булмаған өс судно ғына индереү хоҡуғына эйә була.

Истанбулда халыҡ-ара комиссия — Франция, Бөйөк Британия, Италия, Япония, Болгария, Греция, Румыния, [[СССР]], Югославия һәм Төркиә вәкилдәренән боғаҙҙар комиссияһы булдырыла. Лозанна килешеүенә АҠШ-тың ҡушылыу осрағында, улар комиссияла үҙенең вәкилен булдырыу хоҡуғына эйә.

Греция «эллин армияһы йәки эллин администрацияһы һуғыш закондарына ҡаршы барған хәрәкәттәре менән [[Анатолия]]ға килтерелгән зыянды» ҡапларға вәғәҙә бирә. Икенсе яҡтан, Төркиә, Грецияның хәлен иғтибарға алып, репарация буйынса бөтә претензияларынан да баш тартҡан.

Төркиә Антантаның әрмән һәм курдтар өсөн ниндәй ҙә булһа автономия булдырыуҙан баш тартыуына өлгәшә. Төрөктәр һәм Кесе Азияла йәшәгән гректар араһында этник конфликттарҙы булдырмау маҡсатында Төркиә һәм Греция хөкүмәттәре халыҡ менән алмашыуҙы килеште. (ҡара: Грек-төрөк халыҡ менән алмашыуы).

1923 йылдың 23 авгусында килешеүҙе Төркиә ратификациялай; 1924 йылдың 6 авгусына — Килешеүҙең бөтә ҡатнашыусылары ратификациялай. Оттоман бурысы буйынса ризалашмаған Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге генә килешеүҙе ратификацияламай.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne Текст договора]{{ref-en}}
{{вс}}
{{История Турции}}
{{Великая идея}}
{{Предпосылки и последствия Первой мировой войны}}

[[Категория:Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш]]
[[Категория:Алфавит буйынса килешеүҙәр]]
[[Категория:Бөйөк Британияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Италияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Румынияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Грецияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Төркиәнең халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Өсөнсө республика осоронда Францияның килешеүҙәре]]
[[Категория:Японияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:XX быуат тыныслыҡ килешеүҙәре]]
[[Категория:Сәйәсәттә 1923 йыл]]
[[Категория:24 июль ваҡиғалары]]
[[Категория:Лозанна]]
[[Категория:Төркиә территорияһының үҙгәрештәре]]
[[Категория:1923 йылдың июле]]
[[Категория:Беренсе донъя һуғышы килешеүҙәре]]</text>
      <sha1>4ctlgy70pvvnubgcu4b5qtav8k8o0nm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147945</id>
      <parentid>1147931</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:37:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9227" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{Договор|подписан={{флагификация|Турция}}
{{флагификация|Великобритания}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Третья французская республика|Франция}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Королевство Италия (1861—1946)|Италия}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Японская империя|Япония}}
&lt;br&gt;{{флагификация|Греция|1822}}
&lt;br&gt;{{флаг|Югославия|королевство}} [[Королевство сербов, хорватов и словенцев|Королевство СХС]]
{{флагификация|Королевство Румыния}}}}

'''Лозанна тыныслыҡ килешеүе''' — 1922—1923 йылдарҙа үткән Лозанна конференцияһының төп йомғаҡлау документтарының береһе, 1923 йылдың 24 июля июлендә Бөйөк Британия, Франция, Италия, Япония, Греция, Румыния, Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге, бер яҡтан, һәм Төркиә — икенсе яҡтан, ҡул ҡуйған. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүен алмаштырҙы&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |title=Лозаннский мирный договор 1923 года |website= |accessdate=2020-10-28 |archive-date=2020-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201031073835/https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Килешеү Ғосман империяһының тарҡалыуын юридик яҡтан билдәләп һәм Төркиә территорияһын хәҙерге сиктәрендә нығытып ҡуйҙы, ә Александретта санжагы Төркиәгә 1939 йылдың 29 июнендә кире ҡайтарылды. Килешеү Төркиә һәм [[Антанта]] державалары араһында тыныслыҡ урынлаштырҙы. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүе буйынса алынған Көнсығыш Фракия һ. б. территориялары, Измир Төркиәгә кире ҡайтарылды. Шуның менән бергә, Төркиә Ғәрәбстан, Мысыр короллеге, Инглиз-мысыр Суданынан, Ғосман Триполитанияһына, Киренаикаға, Месопотамияға, Палестинаға, Трансиорданияға, Ливан һәм Сүриәгә, Эгей диңгеҙендәге Утрауҙарға (Лемнос, Самотраки, Лесбос, Хиос, Самос, Икарияны индереп) дәғүәһенән баш тартты. [[Фракия]]лағы сик Марица йылғаһы сиге буйлап үткәрелде.

[[Ираҡ]] сиге, шуға ярашлы, контроле над нефткә бай Мүсил районына контроль мәсьәләһен сисеү Төркиә һәм Бөйөк Британия билдәләгәнгә тиклем кисектереп торолдо, ә 9 ай дауамында килешеүгә килмәһәләр, Милләттәр Лигаһына бирелә тигән ҡарар сығарылды (ҡара: Мосул конфликты).

Килешеү Төркиәлә Оттоман империяһының капитуляция режимын (сит ил кешеләренең иҡтисади һәм сәйәси өҫтөнлөктәрен) һәм Төркиә өҫтөнән халыҡ-ара финанс контролен юҡҡа сығарҙы. Төркиә Оттоман бурысының бер өлөшөн (Ғосман империяһының тышҡы бурысы) түләргә ризалаша. Оттоман бурысы Төркиә һәм 1912—1923 йылдарҙа барған һуғыш һөҙөмтәһендә Ғосман империяһы территорияларына эйә булған башҡа державалар араһында бүленгән. Оттоман бурысы 20 йыл дауамында улар тарафынан тигеҙ өлөшләтә ҡапланырға тейеш була.

Ҡара диңгеҙ боғаҙҙары мәсьәләһен хәл иткәндә инглиз дипломатияһы Төркиә яғынан байтаҡ ташламаларға: килешеү боғаҙҙар аша тыныс ваҡытта ла һәм һуғыш осоронда ла сауҙа һәм хәрби (диңгеҙ һәм һауа) судноларының ирекле үтеүе һәм [[Босфор]] һәм Дарданеллды демилитаризациялау, йәғни яр буйы нығытмаларын юҡ итеүҙе өлгәшә. Теләһә ниндәй ил боғаҙҙар аша [[Ҡара диңгеҙ]]гә үткәргән судноларҙың максималь һаны ҡара диңгеҙ флотында иң ҙур хәрби-диңгеҙ көстәре һанынан күберәк булырға тейеш булмай. Шуның менән бергә, державалар төрлө хәлдәрҙә лә Ҡара диңгеҙгә һәр береһе 10 мең тонна ауырлыҡтан юғары булмаған өс судно ғына индереү хоҡуғына эйә була.

Истанбулда халыҡ-ара комиссия — Франция, Бөйөк Британия, Италия, Япония, Болгария, Греция, Румыния, [[СССР]], Югославия һәм Төркиә вәкилдәренән боғаҙҙар комиссияһы булдырыла. Лозанна килешеүенә АҠШ-тың ҡушылыу осрағында, улар комиссияла үҙенең вәкилен булдырыу хоҡуғына эйә.

Греция «эллин армияһы йәки эллин администрацияһы һуғыш закондарына ҡаршы барған хәрәкәттәре менән [[Анатолия|Кесе Азия]]ға килтерелгән зыянды» ҡапларға вәғәҙә бирә. Икенсе яҡтан, Төркиә, Грецияның хәлен иғтибарға алып, репарация буйынса бөтә претензияларынан да баш тартҡан.

Төркиә Антантаның әрмән һәм курдтар өсөн ниндәй ҙә булһа автономия булдырыуҙан баш тартыуына өлгәшә. Төрөктәр һәм Кесе Азияла йәшәгән гректар араһында этник конфликттарҙы булдырмау маҡсатында Төркиә һәм Греция хөкүмәттәре халыҡ менән алмашыуҙы килеште. (ҡара: Грек-төрөк халыҡ менән алмашыуы).

1923 йылдың 23 авгусында килешеүҙе Төркиә ратификациялай; 1924 йылдың 6 авгусына — Килешеүҙең бөтә ҡатнашыусылары ратификациялай. Оттоман бурысы буйынса ризалашмаған Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге генә килешеүҙе ратификацияламай.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne Текст договора]{{ref-en}}
{{вс}}
{{История Турции}}
{{Великая идея}}
{{Предпосылки и последствия Первой мировой войны}}

[[Категория:Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш]]
[[Категория:Алфавит буйынса килешеүҙәр]]
[[Категория:Бөйөк Британияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Италияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Румынияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Грецияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Төркиәнең халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Өсөнсө республика осоронда Францияның килешеүҙәре]]
[[Категория:Японияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:XX быуат тыныслыҡ килешеүҙәре]]
[[Категория:Сәйәсәттә 1923 йыл]]
[[Категория:24 июль ваҡиғалары]]
[[Категория:Лозанна]]
[[Категория:Төркиә территорияһының үҙгәрештәре]]
[[Категория:1923 йылдың июле]]
[[Категория:Беренсе донъя һуғышы килешеүҙәре]]</text>
      <sha1>bb969n8bhxd7oysti44taoe2rs5io2g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147946</id>
      <parentid>1147945</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:38:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9229" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{Договор|подписан={{флагификация|Турция}}
{{флагификация|Великобритания}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Третья французская республика|Франция}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Королевство Италия (1861—1946)|Италия}}&lt;br&gt;{{флагификация2||Японская империя|Япония}}
&lt;br&gt;{{флагификация|Греция|1822}}
&lt;br&gt;{{флаг|Югославия|королевство}} [[Королевство сербов, хорватов и словенцев|Королевство СХС]]
{{флагификация|Королевство Румыния}}}}

'''Лозанна тыныслыҡ килешеүе''' — 1922—1923 йылдарҙа үткән Лозанна конференцияһының төп йомғаҡлау документтарының береһе, 1923 йылдың 24 июля июлендә Бөйөк Британия, Франция, Италия, Япония, Греция, Румыния, Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге, бер яҡтан, һәм Төркиә — икенсе яҡтан, ҡул ҡуйған. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүен алмаштырҙы&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |title=Лозаннский мирный договор 1923 года |website= |accessdate=2020-10-28 |archive-date=2020-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201031073835/https://w.histrf.ru/articles/article/show/lozannskii_mirnyi_dogovor_1923 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Килешеү Ғосман империяһының тарҡалыуын юридик яҡтан билдәләп һәм Төркиә территорияһын хәҙерге сиктәрендә нығытып ҡуйҙы, ә Александретта санжагы Төркиәгә 1939 йылдың 29 июнендә кире ҡайтарылды. Килешеү Төркиә һәм [[Антанта]] державалары араһында тыныслыҡ урынлаштырҙы. 1920 йылғы Севр тыныслыҡ килешеүе буйынса алынған Көнсығыш Фракия һ. б. территориялары, Измир Төркиәгә кире ҡайтарылды. Шуның менән бергә, Төркиә Ғәрәбстан, Мысыр короллеге, Инглиз-мысыр Суданынан, Ғосман Триполитанияһына, Киренаикаға, Месопотамияға, Палестинаға, Трансиорданияға, Ливан һәм Сүриәгә, Эгей диңгеҙендәге Утрауҙарға (Лемнос, Самотраки, Лесбос, Хиос, Самос, Икарияны индереп) дәғүәһенән баш тартты. [[Фракия]]лағы сик Марица йылғаһы сиге буйлап үткәрелде.

[[Ираҡ]] сиге, шуға ярашлы, контроле над нефткә бай Мүсил районына контроль мәсьәләһен сисеү Төркиә һәм Бөйөк Британия билдәләгәнгә тиклем кисектереп торолдо, ә 9 ай дауамында килешеүгә килмәһәләр, Милләттәр Лигаһына бирелә тигән ҡарар сығарылды (ҡара: Мосул конфликты).

Килешеү Төркиәлә Оттоман империяһының капитуляция режимын (сит ил кешеләренең иҡтисади һәм сәйәси өҫтөнлөктәрен) һәм Төркиә өҫтөнән халыҡ-ара финанс контролен юҡҡа сығарҙы. Төркиә Оттоман бурысының бер өлөшөн (Ғосман империяһының тышҡы бурысы) түләргә ризалаша. Оттоман бурысы Төркиә һәм 1912—1923 йылдарҙа барған һуғыш һөҙөмтәһендә Ғосман империяһы территорияларына эйә булған башҡа державалар араһында бүленгән. Оттоман бурысы 20 йыл дауамында улар тарафынан тигеҙ өлөшләтә ҡапланырға тейеш була.

Ҡара диңгеҙ боғаҙҙары мәсьәләһен хәл иткәндә инглиз дипломатияһы Төркиә яғынан байтаҡ ташламаларға: килешеү боғаҙҙар аша тыныс ваҡытта ла һәм һуғыш осоронда ла сауҙа һәм хәрби (диңгеҙ һәм һауа) судноларының ирекле үтеүе һәм [[Босфор]] һәм Дарданеллды демилитаризациялау, йәғни яр буйы нығытмаларын юҡ итеүҙе өлгәшә. Теләһә ниндәй ил боғаҙҙар аша [[Ҡара диңгеҙ]]гә үткәргән судноларҙың максималь һаны ҡара диңгеҙ флотында иң ҙур хәрби-диңгеҙ көстәре һанынан күберәк булырға тейеш булмай. Шуның менән бергә, державалар төрлө хәлдәрҙә лә Ҡара диңгеҙгә һәр береһе 10 мең тонна ауырлыҡтан юғары булмаған өс судно ғына индереү хоҡуғына эйә була.

Истанбулда халыҡ-ара комиссия — Франция, Бөйөк Британия, Италия, Япония, Болгария, Греция, Румыния, [[СССР]], Югославия һәм Төркиә вәкилдәренән боғаҙҙар комиссияһы булдырыла. Лозанна килешеүенә АҠШ-тың ҡушылыу осрағында, улар комиссияла үҙенең вәкилен булдырыу хоҡуғына эйә.

Греция «эллин армияһы йәки эллин администрацияһы һуғыш закондарына ҡаршы барған хәрәкәттәре менән Анатолияға ([[Кесе Азия]]) килтерелгән зыянды» ҡапларға вәғәҙә бирә. Икенсе яҡтан, Төркиә, Грецияның хәлен иғтибарға алып, репарация буйынса бөтә претензияларынан да баш тартҡан.

Төркиә Антантаның әрмән һәм курдтар өсөн ниндәй ҙә булһа автономия булдырыуҙан баш тартыуына өлгәшә. Төрөктәр һәм Кесе Азияла йәшәгән гректар араһында этник конфликттарҙы булдырмау маҡсатында Төркиә һәм Греция хөкүмәттәре халыҡ менән алмашыуҙы килеште. (ҡара: Грек-төрөк халыҡ менән алмашыуы).

1923 йылдың 23 авгусында килешеүҙе Төркиә ратификациялай; 1924 йылдың 6 авгусына — Килешеүҙең бөтә ҡатнашыусылары ратификациялай. Оттоман бурысы буйынса ризалашмаған Сербтар, хорваттар һәм словендар короллеге генә килешеүҙе ратификацияламай.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne Текст договора]{{ref-en}}
{{вс}}
{{История Турции}}
{{Великая идея}}
{{Предпосылки и последствия Первой мировой войны}}

[[Категория:Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш]]
[[Категория:Алфавит буйынса килешеүҙәр]]
[[Категория:Бөйөк Британияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Италияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Румынияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Грецияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Төркиәнең халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Өсөнсө республика осоронда Францияның килешеүҙәре]]
[[Категория:Японияның халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:XX быуат тыныслыҡ килешеүҙәре]]
[[Категория:Сәйәсәттә 1923 йыл]]
[[Категория:24 июль ваҡиғалары]]
[[Категория:Лозанна]]
[[Категория:Төркиә территорияһының үҙгәрештәре]]
[[Категория:1923 йылдың июле]]
[[Категория:Беренсе донъя һуғышы килешеүҙәре]]</text>
      <sha1>1ovrpzk91uirnb2t6umwkhut0qrf9wm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сунтар улусы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184357</id>
    <revision>
      <id>1147936</id>
      <timestamp>2022-07-31T02:28:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/119236316|Сунтарский улус]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6391" xml:space="preserve">'''Сунтар улусы (районы)''' ({{Lang-sah|Сунтаар улууһа}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге —  [[Сунтар]] ауылы.

== Географияһы ==
Майҙаны — 57,8 мең км²

Улус Вилюй йылғаһының урта ағымында урынлашҡан. Сиктәш Төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта Нюрбин улусы, көнсығышта — Үрге Вилюй,  көньяҡ-көнсығышта - [[Олёкминск улусы|Олёкминск]], көньяҡ-көнбайышта —Лена, көнбайышта — Мирный улустары менән сикләшә.

Яҫы таулы рельеф. Улустың төньяғында —Вилюй платоһы, көньяғында  — Лена буйы платоһы.


; Милли составы

== Улус менән бәйле шәхестәр ==

; '''Милли составы'''

Халыҡтың төп өлөшө — саха (92,5 %). Шулай уҡ бында : [[урыҫтар]] (5,0 %), [[эвендар]] (0,2 %), [[эвенктар]] (0,2 %) һәм башҡа милләттәр (2,1 %) йәшәй.

== Палеонтология ==
Тээтэ елғаһы буйында, Сунтар улусы Хоро ауылы янында, [[аҡбур осоро]] башындағы [[динозаврҙар]] табылған (145-125 млн йыл элек).  Аллозавр, целурозавр һәм дромеозавр, утлау четвероногий стегозавр&lt;ref&gt;''Pavel P. Skutschas'' et al. [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0248163 Wear patterns and dental functioning in an Early Cretaceous stegosaur from Yakutia, Eastern Russia], March 17, 2021&lt;/ref&gt; һәм камаразавр,  хампозавр рептилияһы&lt;ref&gt;[http://www.microanswers.ru/article/stegozavri-mestnosti-naslega-syntarskogo-ylysa.html Стегозавры местности Тээти Хоринского наслега Сунтарского улуса Республики Саха (Якутия)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.ykt.ru/article/820 Сунтарозавры]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://yakutmuseum.ru/stati/dinozavry-v-yakutii/ Динозавры в Якутии]&lt;/ref&gt;,  терапсид ''Xenocretosuchus'' ҡалдыҡтары осраған. Шулай уҡ кимереүселәргә оҡшаш Cryoharamia tarda төрө  асыҡлана&lt;ref&gt;[https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.2019.1762089 A new euharamiyidan mammaliaform from the Lower Cretaceous of Yakutia, Russia], 2020&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://indicator.ru/biology/rod-mezozoiskikh-mlekopitayushikh-v-sibirskom-ubezhishe-08-07-2020.htm Новый род мезозойских млекопитающих нашли в сибирском «убежище»]&lt;/ref&gt;.


Муниципаль-территориаль ҡоролошо

Сунтарский улусы (районда), ойошмалар сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ, шул иҫәптән 26 [[муниципаль берәмек]] статусы [[ауыл биләмәһе]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/802046386 Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|accessdate=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;:

=== Тораҡ пункттар ===
Сунтарский улусы тораҡ пункттар 39 булырға.

== Һылтанмалар ==

== Иҫкәрмәләр ==

* Попов, Леонид Андреевич (1919, Наслег Арылахский — 1990) — саха совет яҙыусыһы.
* Хәҙер Георгий Евдокимович (1915-2005) — урта мәктәбе уҡытыусыһы (ауыл Тойбохой), Социалистик Хеҙмәт Геройы.
* Кривошапкин Мария Афанасьевна (1981), бокс буйынса халыҡ-ара класлы спорт мастеры, рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, ике тапҡыр донъя чемпионы, рәсәй чемпионаты (2012 йылдың 1 урын), бокс буйынса европа кубогы чемпионы, профессионалдар араһында кикбоксинг буйынса донъя чемпионы.
* Семенов Григорий Трофимович (1903-1970) — совет геологы, социалистик хеҙмәт геройы.
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;

* [https://web.archive.org/web/20050116074941/http://www.sitc.ru/monitoring/suntar/index.shtml Сунтарский улус на сайте Центра СЭПМ]
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2 Сунтарский улус на сайте Энциклопедии «][[:ru:Лучшие_люди_России_(энциклопедия)|Лучшие Люди России]]&lt;nowiki/&gt;» {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2|date=20200629194434}}
{{Навигация}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]]</text>
      <sha1>pychxo6irsutm424hzk9rj9bk8hl0wm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147937</id>
      <parentid>1147936</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T02:38:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6409" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Сунтар улусы (районы)''' ({{Lang-sah|Сунтаар улууһа}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге —  [[Сунтар]] ауылы.

== Географияһы ==
Майҙаны — 57,8 мең км²

Улус Вилюй йылғаһының урта ағымында урынлашҡан. Сиктәш Төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта Нюрбин улусы, көнсығышта — Үрге Вилюй,  көньяҡ-көнсығышта - [[Олёкминск улусы|Олёкминск]], көньяҡ-көнбайышта —Лена, көнбайышта — Мирный улустары менән сикләшә.

Яҫы таулы рельеф. Улустың төньяғында —Вилюй платоһы, көньяғында  — Лена буйы платоһы.

== Муниципаль-территориаль ҡоролошо ==

Сунтарский улусы (районда), ойошмалар сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ, шул иҫәптән 26 [[муниципаль берәмек]] статусы [[ауыл биләмәһе]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/802046386 Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|accessdate=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;:

=== Милли составы ===
Халыҡтың төп өлөшө — саха (92,5 %). Шулай уҡ бында : [[урыҫтар]] (5,0 %), [[эвендар]] (0,2 %), [[эвенктар]] (0,2 %) һәм башҡа милләттәр (2,1 %) йәшәй.

=== Тораҡ пункттар ===
Сунтар улусы 39 тораҡ пункттан  тора.

== Улус менән бәйле шәхестәр ==
* Попов, Леонид Андреевич (1919, Наслег Арылахский — 1990) — саха совет яҙыусыһы.
* Хәҙер Георгий Евдокимович (1915-2005) — урта мәктәбе уҡытыусыһы (ауыл Тойбохой), Социалистик Хеҙмәт Геройы.
* Кривошапкин Мария Афанасьевна (1981), бокс буйынса халыҡ-ара класлы спорт мастеры, рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, ике тапҡыр донъя чемпионы, рәсәй чемпионаты (2012 йылдың 1 урын), бокс буйынса европа кубогы чемпионы, профессионалдар араһында кикбоксинг буйынса донъя чемпионы.
* Семенов Григорий Трофимович (1903-1970) — совет геологы, социалистик хеҙмәт геройы.

== Палеонтология ==
Тээтэ елғаһы буйында, Сунтар улусы Хоро ауылы янында, [[аҡбур осоро]] башындағы [[динозаврҙар]] табылған (145-125 млн йыл элек).  Аллозавр, целурозавр һәм дромеозавр, утлау четвероногий стегозавр&lt;ref&gt;''Pavel P. Skutschas'' et al. [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0248163 Wear patterns and dental functioning in an Early Cretaceous stegosaur from Yakutia, Eastern Russia], March 17, 2021&lt;/ref&gt; һәм камаразавр,  хампозавр рептилияһы&lt;ref&gt;[http://www.microanswers.ru/article/stegozavri-mestnosti-naslega-syntarskogo-ylysa.html Стегозавры местности Тээти Хоринского наслега Сунтарского улуса Республики Саха (Якутия)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.ykt.ru/article/820 Сунтарозавры]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://yakutmuseum.ru/stati/dinozavry-v-yakutii/ Динозавры в Якутии]&lt;/ref&gt;,  терапсид ''Xenocretosuchus'' ҡалдыҡтары осраған. Шулай уҡ кимереүселәргә оҡшаш Cryoharamia tarda төрө  асыҡлана&lt;ref&gt;[https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.2019.1762089 A new euharamiyidan mammaliaform from the Lower Cretaceous of Yakutia, Russia], 2020&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://indicator.ru/biology/rod-mezozoiskikh-mlekopitayushikh-v-sibirskom-ubezhishe-08-07-2020.htm Новый род мезозойских млекопитающих нашли в сибирском «убежище»]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20050116074941/http://www.sitc.ru/monitoring/suntar/index.shtml Сунтарский улус на сайте Центра СЭПМ]
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2 Сунтарский улус на сайте Энциклопедии «][[:ru:Лучшие_люди_России_(энциклопедия)|Лучшие Люди России]]&lt;nowiki/&gt;» {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2|date=20200629194434}}

{{Навигация}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Саха Республикаһы}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]]</text>
      <sha1>tub2cc2p2t64pcnyyr233mf8myiw5z0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147938</id>
      <parentid>1147937</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T02:39:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <comment>/* Палеонтология */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6373" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Сунтар улусы (районы)''' ({{Lang-sah|Сунтаар улууһа}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге —  [[Сунтар]] ауылы.

== Географияһы ==
Майҙаны — 57,8 мең км²

Улус Вилюй йылғаһының урта ағымында урынлашҡан. Сиктәш Төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта Нюрбин улусы, көнсығышта — Үрге Вилюй,  көньяҡ-көнсығышта - [[Олёкминск улусы|Олёкминск]], көньяҡ-көнбайышта —Лена, көнбайышта — Мирный улустары менән сикләшә.

Яҫы таулы рельеф. Улустың төньяғында —Вилюй платоһы, көньяғында  — Лена буйы платоһы.

== Муниципаль-территориаль ҡоролошо ==

Сунтарский улусы (районда), ойошмалар сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ, шул иҫәптән 26 [[муниципаль берәмек]] статусы [[ауыл биләмәһе]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/802046386 Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|accessdate=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;:

=== Милли составы ===
Халыҡтың төп өлөшө — саха (92,5 %). Шулай уҡ бында : [[урыҫтар]] (5,0 %), [[эвендар]] (0,2 %), [[эвенктар]] (0,2 %) һәм башҡа милләттәр (2,1 %) йәшәй.

=== Тораҡ пункттар ===
Сунтар улусы 39 тораҡ пункттан  тора.

== Улус менән бәйле шәхестәр ==
* Попов, Леонид Андреевич (1919, Наслег Арылахский — 1990) — саха совет яҙыусыһы.
* Хәҙер Георгий Евдокимович (1915-2005) — урта мәктәбе уҡытыусыһы (ауыл Тойбохой), Социалистик Хеҙмәт Геройы.
* Кривошапкин Мария Афанасьевна (1981), бокс буйынса халыҡ-ара класлы спорт мастеры, рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, ике тапҡыр донъя чемпионы, рәсәй чемпионаты (2012 йылдың 1 урын), бокс буйынса европа кубогы чемпионы, профессионалдар араһында кикбоксинг буйынса донъя чемпионы.
* Семенов Григорий Трофимович (1903-1970) — совет геологы, социалистик хеҙмәт геройы.

== Палеонтология ==
Тээтэ елғаһы буйында, Сунтар улусы Хоро ауылы янында, [[аҡбур осоро]] башындағы [[динозаврҙар]] табылған (145-125 млн йыл элек).  Аллозавр, целурозавр һәм дромеозавр, стегозавр&lt;ref&gt;''Pavel P. Skutschas'' et al. [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0248163 Wear patterns and dental functioning in an Early Cretaceous stegosaur from Yakutia, Eastern Russia], March 17, 2021&lt;/ref&gt; һәм камаразавр,  хампозавр рептилияһы&lt;ref&gt;[http://www.microanswers.ru/article/stegozavri-mestnosti-naslega-syntarskogo-ylysa.html Стегозавры местности Тээти Хоринского наслега Сунтарского улуса Республики Саха (Якутия)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.ykt.ru/article/820 Сунтарозавры]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://yakutmuseum.ru/stati/dinozavry-v-yakutii/ Динозавры в Якутии]&lt;/ref&gt;,  терапсид ''Xenocretosuchus'' ҡалдыҡтары осраған. Шулай уҡ кимереүселәргә оҡшаш Cryoharamia tarda төрө  асыҡлана&lt;ref&gt;[https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.2019.1762089 A new euharamiyidan mammaliaform from the Lower Cretaceous of Yakutia, Russia], 2020&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://indicator.ru/biology/rod-mezozoiskikh-mlekopitayushikh-v-sibirskom-ubezhishe-08-07-2020.htm Новый род мезозойских млекопитающих нашли в сибирском «убежище»]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20050116074941/http://www.sitc.ru/monitoring/suntar/index.shtml Сунтарский улус на сайте Центра СЭПМ]
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2 Сунтарский улус на сайте Энциклопедии «][[:ru:Лучшие_люди_России_(энциклопедия)|Лучшие Люди России]]&lt;nowiki/&gt;» {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2|date=20200629194434}}

{{Навигация}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Саха Республикаһы}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]]</text>
      <sha1>6hotactcwpru4znl74cqdotm8r2aufb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147939</id>
      <parentid>1147938</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T02:39:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <comment>/* Палеонтология */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6375" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Сунтар улусы (районы)''' ({{Lang-sah|Сунтаар улууһа}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге —  [[Сунтар]] ауылы.

== Географияһы ==
Майҙаны — 57,8 мең км²

Улус Вилюй йылғаһының урта ағымында урынлашҡан. Сиктәш Төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта Нюрбин улусы, көнсығышта — Үрге Вилюй,  көньяҡ-көнсығышта - [[Олёкминск улусы|Олёкминск]], көньяҡ-көнбайышта —Лена, көнбайышта — Мирный улустары менән сикләшә.

Яҫы таулы рельеф. Улустың төньяғында —Вилюй платоһы, көньяғында  — Лена буйы платоһы.

== Муниципаль-территориаль ҡоролошо ==

Сунтарский улусы (районда), ойошмалар сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ, шул иҫәптән 26 [[муниципаль берәмек]] статусы [[ауыл биләмәһе]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/802046386 Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|accessdate=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;:

=== Милли составы ===
Халыҡтың төп өлөшө — саха (92,5 %). Шулай уҡ бында : [[урыҫтар]] (5,0 %), [[эвендар]] (0,2 %), [[эвенктар]] (0,2 %) һәм башҡа милләттәр (2,1 %) йәшәй.

=== Тораҡ пункттар ===
Сунтар улусы 39 тораҡ пункттан  тора.

== Улус менән бәйле шәхестәр ==
* Попов, Леонид Андреевич (1919, Наслег Арылахский — 1990) — саха совет яҙыусыһы.
* Хәҙер Георгий Евдокимович (1915-2005) — урта мәктәбе уҡытыусыһы (ауыл Тойбохой), Социалистик Хеҙмәт Геройы.
* Кривошапкин Мария Афанасьевна (1981), бокс буйынса халыҡ-ара класлы спорт мастеры, рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, ике тапҡыр донъя чемпионы, рәсәй чемпионаты (2012 йылдың 1 урын), бокс буйынса европа кубогы чемпионы, профессионалдар араһында кикбоксинг буйынса донъя чемпионы.
* Семенов Григорий Трофимович (1903-1970) — совет геологы, социалистик хеҙмәт геройы.

== Палеонтология ==
Тээтэ йылғаһы буйында, Сунтар улусы Хоро ауылы янында, [[аҡбур осоро]] башындағы [[динозаврҙар]] табылған (145-125 млн йыл элек).  Аллозавр, целурозавр һәм дромеозавр, стегозавр&lt;ref&gt;''Pavel P. Skutschas'' et al. [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0248163 Wear patterns and dental functioning in an Early Cretaceous stegosaur from Yakutia, Eastern Russia], March 17, 2021&lt;/ref&gt; һәм камаразавр,  хампозавр рептилияһы&lt;ref&gt;[http://www.microanswers.ru/article/stegozavri-mestnosti-naslega-syntarskogo-ylysa.html Стегозавры местности Тээти Хоринского наслега Сунтарского улуса Республики Саха (Якутия)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.ykt.ru/article/820 Сунтарозавры]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://yakutmuseum.ru/stati/dinozavry-v-yakutii/ Динозавры в Якутии]&lt;/ref&gt;,  терапсид ''Xenocretosuchus'' ҡалдыҡтары осраған. Шулай уҡ кимереүселәргә оҡшаш Cryoharamia tarda төрө  асыҡлана&lt;ref&gt;[https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.2019.1762089 A new euharamiyidan mammaliaform from the Lower Cretaceous of Yakutia, Russia], 2020&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://indicator.ru/biology/rod-mezozoiskikh-mlekopitayushikh-v-sibirskom-ubezhishe-08-07-2020.htm Новый род мезозойских млекопитающих нашли в сибирском «убежище»]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20050116074941/http://www.sitc.ru/monitoring/suntar/index.shtml Сунтарский улус на сайте Центра СЭПМ]
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2 Сунтарский улус на сайте Энциклопедии «][[:ru:Лучшие_люди_России_(энциклопедия)|Лучшие Люди России]]&lt;nowiki/&gt;» {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2|date=20200629194434}}

{{Навигация}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Саха Республикаһы}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]]</text>
      <sha1>3mbpwx9f0xfqutbl6zmpdu3okt3dbwv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147940</id>
      <parentid>1147939</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T02:44:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <comment>/* Улус менән бәйле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6386" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Сунтар улусы (районы)''' ({{Lang-sah|Сунтаар улууһа}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге —  [[Сунтар]] ауылы.

== Географияһы ==
Майҙаны — 57,8 мең км²

Улус Вилюй йылғаһының урта ағымында урынлашҡан. Сиктәш Төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта Нюрбин улусы, көнсығышта — Үрге Вилюй,  көньяҡ-көнсығышта - [[Олёкминск улусы|Олёкминск]], көньяҡ-көнбайышта —Лена, көнбайышта — Мирный улустары менән сикләшә.

Яҫы таулы рельеф. Улустың төньяғында —Вилюй платоһы, көньяғында  — Лена буйы платоһы.

== Муниципаль-территориаль ҡоролошо ==

Сунтарский улусы (районда), ойошмалар сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ, шул иҫәптән 26 [[муниципаль берәмек]] статусы [[ауыл биләмәһе]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/802046386 Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|accessdate=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;:

=== Милли составы ===
Халыҡтың төп өлөшө — саха (92,5 %). Шулай уҡ бында : [[урыҫтар]] (5,0 %), [[эвендар]] (0,2 %), [[эвенктар]] (0,2 %) һәм башҡа милләттәр (2,1 %) йәшәй.

=== Тораҡ пункттар ===
Сунтар улусы 39 тораҡ пункттан  тора.

== Улус менән бәйле шәхестәр ==
* Попов Леонид Андреевич (1919, Наслег Арылахский — 1990) — саха совет яҙыусыһы.
* Бессонов Георгий Евдокимович (1915-2005) — урта мәктәп уҡытыусыһы ( Тойбохой ауылы), Социалистик Хеҙмәт Геройы.
* Кривошапкина Мария Афанасьевна (1981), бокс буйынса халыҡ-ара класлы спорт мастеры, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, ике тапҡыр донъя чемпионы, Рәсәй чемпионаты (2012 йылда 1-се урын), бокс буйынса Европа кубогы чемпионы, профессионалдар араһында кикбоксинг буйынса донъя чемпионы.
* Семёнов Григорий Трофимович (1903-1970) — совет геологы, Социалистик хеҙмәт геройы.

== Палеонтология ==
Тээтэ йылғаһы буйында, Сунтар улусы Хоро ауылы янында, [[аҡбур осоро]] башындағы [[динозаврҙар]] табылған (145-125 млн йыл элек).  Аллозавр, целурозавр һәм дромеозавр, стегозавр&lt;ref&gt;''Pavel P. Skutschas'' et al. [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0248163 Wear patterns and dental functioning in an Early Cretaceous stegosaur from Yakutia, Eastern Russia], March 17, 2021&lt;/ref&gt; һәм камаразавр,  хампозавр рептилияһы&lt;ref&gt;[http://www.microanswers.ru/article/stegozavri-mestnosti-naslega-syntarskogo-ylysa.html Стегозавры местности Тээти Хоринского наслега Сунтарского улуса Республики Саха (Якутия)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.ykt.ru/article/820 Сунтарозавры]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://yakutmuseum.ru/stati/dinozavry-v-yakutii/ Динозавры в Якутии]&lt;/ref&gt;,  терапсид ''Xenocretosuchus'' ҡалдыҡтары осраған. Шулай уҡ кимереүселәргә оҡшаш Cryoharamia tarda төрө  асыҡлана&lt;ref&gt;[https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.2019.1762089 A new euharamiyidan mammaliaform from the Lower Cretaceous of Yakutia, Russia], 2020&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://indicator.ru/biology/rod-mezozoiskikh-mlekopitayushikh-v-sibirskom-ubezhishe-08-07-2020.htm Новый род мезозойских млекопитающих нашли в сибирском «убежище»]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20050116074941/http://www.sitc.ru/monitoring/suntar/index.shtml Сунтарский улус на сайте Центра СЭПМ]
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2 Сунтарский улус на сайте Энциклопедии «][[:ru:Лучшие_люди_России_(энциклопедия)|Лучшие Люди России]]&lt;nowiki/&gt;» {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2|date=20200629194434}}

{{Навигация}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Саха Республикаһы}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]]</text>
      <sha1>lin1oiik6yf2zywsqiw6pkzot9539of</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1147942</id>
      <parentid>1147940</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T02:48:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guram52</username>
        <id>5505</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6399" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Сунтар улусы (районы)''' ({{Lang-sah|Сунтаар улууһа}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]])

Административ үҙәге — [[Сунтар]] ауылы.

== Географияһы ==
Майҙаны — 57,8 мең км²

Улус Вилюй йылғаһының урта ағымында урынлашҡан. Сиктәш Төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта Нюрбин улусы, көнсығышта — Үрге Вилюй, көньяҡ-көнсығышта — [[Олёкминск улусы|Олёкминск]], көньяҡ-көнбайышта —Лена, көнбайышта — Мирный улустары менән сикләшә.

Яҫы таулы рельеф. Улустың төньяғында —Вилюй платоһы, көньяғында — Лена буйы платоһы.

== Муниципаль-территориаль ҡоролошо ==
Сунтарский улусы (районда), ойошмалар сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ, шул иҫәптән 26 [[муниципаль берәмек]] статусы [[ауыл биләмәһе]] (наслег)&lt;ref name=&quot;МОЯ&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/802046386 Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|accessdate=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&amp;page=10&amp;nd=458203575|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;:

=== Милли составы ===
Халыҡтың төп өлөшө — саха (92,5 %). Шулай уҡ бында : [[урыҫтар]] (5,0 %), [[эвендар]] (0,2 %), [[эвенктар]] (0,2 %) һәм башҡа милләттәр (2,1 %) йәшәй.

=== Тораҡ пункттар ===
Сунтар улусы 39 тораҡ пункттан тора.

== Улус менән бәйле шәхестәр ==
* Попов Леонид Андреевич (1919, Наслег Арылахский — 1990) — саха совет яҙыусыһы.
* Бессонов Георгий Евдокимович (1915—2005) — урта мәктәп уҡытыусыһы (Тойбохой ауылы), Социалистик Хеҙмәт Геройы.
* Кривошапкина Мария Афанасьевна (1981), бокс буйынса халыҡ-ара класлы спорт мастеры, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, ике тапҡыр донъя чемпионы, Рәсәй чемпионаты (2012 йылда 1-се урын), бокс буйынса Европа кубогы чемпионы, профессионалдар араһында кикбоксинг буйынса донъя чемпионы.
* Семёнов Григорий Трофимович (1903—1970) — совет геологы, Социалистик хеҙмәт геройы.

== Палеонтология ==
Тээтэ йылғаһы буйында, Сунтар улусы Хоро ауылы янында, [[аҡбур осоро]] башындағы [[динозаврҙар]] табылған (145—125 млн йыл элек). Аллозавр, целурозавр һәм дромеозавр, стегозавр&lt;ref&gt;''Pavel P. Skutschas'' et al. [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0248163 Wear patterns and dental functioning in an Early Cretaceous stegosaur from Yakutia, Eastern Russia], March 17, 2021&lt;/ref&gt; һәм камаразавр, хампозавр рептилияһы&lt;ref&gt;[http://www.microanswers.ru/article/stegozavri-mestnosti-naslega-syntarskogo-ylysa.html Стегозавры местности Тээти Хоринского наслега Сунтарского улуса Республики Саха (Якутия)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.ykt.ru/article/820 Сунтарозавры]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://yakutmuseum.ru/stati/dinozavry-v-yakutii/ Динозавры в Якутии]&lt;/ref&gt;, терапсид ''Xenocretosuchus'' ҡалдыҡтары осраған. Шулай уҡ кимереүселәргә оҡшаш Cryoharamia tarda төрө асыҡлана&lt;ref&gt;[https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.2019.1762089 A new euharamiyidan mammaliaform from the Lower Cretaceous of Yakutia, Russia], 2020&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://indicator.ru/biology/rod-mezozoiskikh-mlekopitayushikh-v-sibirskom-ubezhishe-08-07-2020.htm Новый род мезозойских млекопитающих нашли в сибирском «убежище»]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20050116074941/http://www.sitc.ru/monitoring/suntar/index.shtml Сунтарский улус на сайте Центра СЭПМ]
* [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2 Сунтарский улус на сайте Энциклопедии «][[:ru:Лучшие люди России (энциклопедия)|Лучшие Люди России]]&lt;nowiki/&gt;» {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r4=3076&amp;id_r3=112&amp;simb=%D1&amp;page=2|date=20200629194434}}

{{Навигация}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Саха Республикаһы}}
[[Категория:Саха Республикаһы]]
[[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]]</text>
      <sha1>np14ujtwbvlbxv191ukhnksddv1clrf</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>