Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү Урмансы 0 13265 1148570 1146485 2022-08-03T14:13:27Z Akkashka 14326 /* Ауылдың XX быуаттағы үҫеше */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында, район үҙәге [[Малаяҙ]] ауылынан көнсығышҡа 32 километр һәм [[Мөрсәлим]] тимер юл станцияһынан төньяҡҡа табан 20 километр алыҫлыҡта урынлашҡан<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref>. == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың ырыу аралары: Аҡбалта • Мырҙаш • Аушан • Манғол • Ҡырғыҙ • Үзбәк • Аҡмырҙа • Тайшан • Тәүеш • Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Тимәк, ауылдың атамаһы Урмансы антропонимы менән бәйле һәм ауылдың күп кенә нәҫелдәре бер атайҙан, Урмансынан, таралған булып сыға. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан. Рамазандың улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол. Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы, [[Ҡалмаҡҡол]] кеүек, 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. Был мәғлүмәт уның яңыраҡ барлыҡҡа килеүен дәлилләй. Тәүге нигеҙ һалыусының улдарының йәше лә (1735—1775) был фаразды раҫлай. Тимәк, ауылға нигеҙ XVIII быуат уртаһында һалынған. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. * Быны ла белергә кәрәк: 8-се рәүиз мәғлүмәттәре ([[1834 йыл|1834]]) Ҡорбанғәли Тимрәковтың Илсекәйгә күсерелеү сәбәбен былай аңлата: «1832 йылда вазифаһынан бушатылған элекке ахун Урмансынан Илсекәйгә күсерелде». Киләсәктә ошо материалды өйрәнеүселәр табылһа, бик яҡшы булыр ине. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. 1813 йылдың 4-7 октябрендә биш башҡорт полкы [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда ҡатнашҡан. Ошо һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн байтаҡ башҡорт егеттәре Изге Анна ордены менән бүләкләнгән<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Шулар араһында Урмансы батыры зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин да була<ref>А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18</ref>. 1816 йылғы VII рәүиз материалында, Илсекәй списогы бөткәс, 35-се һан аҫтында поход есаулы Ҡалмаҡ Һағынов теркәлгән һәм 1813 йылда вафат булған тиелә. Был яугирҙең француздарға ҡаршы 1812 йылғы Ватан һуғышында башын һалғанын ышаныслы фаразларға була. 36-сы һан менән 31 йәшлек йөҙ башы Биктимер Ғайсин теркәлгән. Һуғыш сыҡҡанда уға 27 йәш булған, хәрби чины ла бар, уның да регуляр булмаған ғәскәри хеҙмәттә йөрөгәнлеге көн кеүек асыҡ<ref> полевые записи краеведа М. Ф. Абдуллиной </ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>«Ағизел» ж., 2021 йыл, июнь, №6, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] 8lflt2bf3fnhg9iqjs7cuipr4dhbq95 1148571 1148570 2022-08-03T14:17:41Z Akkashka 14326 /* Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында, район үҙәге [[Малаяҙ]] ауылынан көнсығышҡа 32 километр һәм [[Мөрсәлим]] тимер юл станцияһынан төньяҡҡа табан 20 километр алыҫлыҡта урынлашҡан<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref>. == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың ырыу аралары: Аҡбалта • Мырҙаш • Аушан • Манғол • Ҡырғыҙ • Үзбәк • Аҡмырҙа • Тайшан • Тәүеш • Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Тимәк, ауылдың атамаһы Урмансы антропонимы менән бәйле һәм ауылдың күп кенә нәҫелдәре бер атайҙан, Урмансынан, таралған булып сыға. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан. Рамазандың улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол. Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы, [[Ҡалмаҡҡол]] кеүек, 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. Был мәғлүмәт уның яңыраҡ барлыҡҡа килеүен дәлилләй. Тәүге нигеҙ һалыусының улдарының йәше лә (1735—1775) был фаразды раҫлай. Тимәк, ауылға нигеҙ XVIII быуат уртаһында һалынған. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. * Быны ла белергә кәрәк: 8-се рәүиз мәғлүмәттәре ([[1834 йыл|1834]]) Ҡорбанғәли Тимрәковтың Илсекәйгә күсерелеү сәбәбен былай аңлата: «1832 йылда вазифаһынан бушатылған элекке ахун Урмансынан Илсекәйгә күсерелде». Киләсәктә ошо материалды өйрәнеүселәр табылһа, бик яҡшы булыр ине. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. 1813 йылдың 4-7 октябрендә биш башҡорт полкы [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда ҡатнашҡан. Ошо һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн байтаҡ башҡорт егеттәре Изге Анна ордены менән бүләкләнгән<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Шулар араһында Урмансы батыры зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин да була<ref>А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18</ref>. 1816 йылғы VII рәүиз материалында, Илсекәй списогы бөткәс, 35-се һан аҫтында поход есаулы Ҡалмаҡ Һағынов теркәлгән һәм 1813 йылда вафат булған тиелә. Был яугирҙең француздарға ҡаршы 1812 йылғы Ватан һуғышында башын һалғанын ышаныслы фаразларға була. 36-сы һан менән 31 йәшлек йөҙ башы Биктимер Ғайсин теркәлгән. Һуғыш сыҡҡанда уға 27 йәш булған, хәрби чины ла бар, уның да регуляр булмаған ғәскәри хеҙмәттә йөрөгәнлеге көн кеүек асыҡ<ref> полевые записи краеведа М. Ф. Абдуллиной </ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>«Ағизел» ж., 2021 йыл, июнь, №6, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] ngkt9y0uh4ua45f8b252pfdr6gj12p5 1148572 1148571 2022-08-03T14:18:35Z Akkashka 14326 /* Ауылдың XX быуаттағы үҫеше */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында, район үҙәге [[Малаяҙ]] ауылынан көнсығышҡа 32 километр һәм [[Мөрсәлим]] тимер юл станцияһынан төньяҡҡа табан 20 километр алыҫлыҡта урынлашҡан<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref>. == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың ырыу аралары: Аҡбалта • Мырҙаш • Аушан • Манғол • Ҡырғыҙ • Үзбәк • Аҡмырҙа • Тайшан • Тәүеш • Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Тимәк, ауылдың атамаһы Урмансы антропонимы менән бәйле һәм ауылдың күп кенә нәҫелдәре бер атайҙан, Урмансынан, таралған булып сыға. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан. Рамазандың улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол. Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы, [[Ҡалмаҡҡол]] кеүек, 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. Был мәғлүмәт уның яңыраҡ барлыҡҡа килеүен дәлилләй. Тәүге нигеҙ һалыусының улдарының йәше лә (1735—1775) был фаразды раҫлай. Тимәк, ауылға нигеҙ XVIII быуат уртаһында һалынған. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. * Быны ла белергә кәрәк: 8-се рәүиз мәғлүмәттәре ([[1834 йыл|1834]]) Ҡорбанғәли Тимрәковтың Илсекәйгә күсерелеү сәбәбен былай аңлата: «1832 йылда вазифаһынан бушатылған элекке ахун Урмансынан Илсекәйгә күсерелде». Киләсәктә ошо материалды өйрәнеүселәр табылһа, бик яҡшы булыр ине. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. 1813 йылдың 4-7 октябрендә биш башҡорт полкы [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда ҡатнашҡан. Ошо һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн байтаҡ башҡорт егеттәре Изге Анна ордены менән бүләкләнгән<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Шулар араһында Урмансы батыры зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин да була<ref>А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18</ref>. 1816 йылғы VII рәүиз материалында, Илсекәй списогы бөткәс, 35-се һан аҫтында поход есаулы Ҡалмаҡ Һағынов теркәлгән һәм 1813 йылда вафат булған тиелә. Был яугирҙең француздарға ҡаршы 1812 йылғы Ватан һуғышында башын һалғанын ышаныслы фаразларға була. 36-сы һан менән 31 йәшлек йөҙ башы Биктимер Ғайсин теркәлгән. Һуғыш сыҡҡанда уға 27 йәш булған, хәрби чины ла бар, уның да регуляр булмаған ғәскәри хеҙмәттә йөрөгәнлеге көн кеүек асыҡ<ref> полевые записи краеведа М. Ф. Абдуллиной </ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] nf0j749qgjvj3vs83uk9s5cw3yep4ld 1148597 1148572 2022-08-04T08:05:18Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Географик урыны */ Ҡабатлау алынды wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың ырыу аралары: Аҡбалта • Мырҙаш • Аушан • Манғол • Ҡырғыҙ • Үзбәк • Аҡмырҙа • Тайшан • Тәүеш • Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Тимәк, ауылдың атамаһы Урмансы антропонимы менән бәйле һәм ауылдың күп кенә нәҫелдәре бер атайҙан, Урмансынан, таралған булып сыға. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан. Рамазандың улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол. Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы, [[Ҡалмаҡҡол]] кеүек, 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. Был мәғлүмәт уның яңыраҡ барлыҡҡа килеүен дәлилләй. Тәүге нигеҙ һалыусының улдарының йәше лә (1735—1775) был фаразды раҫлай. Тимәк, ауылға нигеҙ XVIII быуат уртаһында һалынған. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. * Быны ла белергә кәрәк: 8-се рәүиз мәғлүмәттәре ([[1834 йыл|1834]]) Ҡорбанғәли Тимрәковтың Илсекәйгә күсерелеү сәбәбен былай аңлата: «1832 йылда вазифаһынан бушатылған элекке ахун Урмансынан Илсекәйгә күсерелде». Киләсәктә ошо материалды өйрәнеүселәр табылһа, бик яҡшы булыр ине. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. 1813 йылдың 4-7 октябрендә биш башҡорт полкы [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда ҡатнашҡан. Ошо һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн байтаҡ башҡорт егеттәре Изге Анна ордены менән бүләкләнгән<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Шулар араһында Урмансы батыры зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин да була<ref>А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18</ref>. 1816 йылғы VII рәүиз материалында, Илсекәй списогы бөткәс, 35-се һан аҫтында поход есаулы Ҡалмаҡ Һағынов теркәлгән һәм 1813 йылда вафат булған тиелә. Был яугирҙең француздарға ҡаршы 1812 йылғы Ватан һуғышында башын һалғанын ышаныслы фаразларға була. 36-сы һан менән 31 йәшлек йөҙ башы Биктимер Ғайсин теркәлгән. Һуғыш сыҡҡанда уға 27 йәш булған, хәрби чины ла бар, уның да регуляр булмаған ғәскәри хеҙмәттә йөрөгәнлеге көн кеүек асыҡ<ref> полевые записи краеведа М. Ф. Абдуллиной </ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] a6gka612yikkaarj1dz9z5vpzy9rz1y 1148598 1148597 2022-08-04T08:10:34Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Тарихы */ Энциклопедик стилгә тура килтерелде wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың ырыу аралары: Аҡбалта • Мырҙаш • Аушан • Манғол • Ҡырғыҙ • Үзбәк • Аҡмырҙа • Тайшан • Тәүеш • Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. 1813 йылдың 4-7 октябрендә биш башҡорт полкы [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда ҡатнашҡан. Ошо һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн байтаҡ башҡорт егеттәре Изге Анна ордены менән бүләкләнгән<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Шулар араһында Урмансы батыры зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин да була<ref>А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18</ref>. 1816 йылғы VII рәүиз материалында, Илсекәй списогы бөткәс, 35-се һан аҫтында поход есаулы Ҡалмаҡ Һағынов теркәлгән һәм 1813 йылда вафат булған тиелә. Был яугирҙең француздарға ҡаршы 1812 йылғы Ватан һуғышында башын һалғанын ышаныслы фаразларға була. 36-сы һан менән 31 йәшлек йөҙ башы Биктимер Ғайсин теркәлгән. Һуғыш сыҡҡанда уға 27 йәш булған, хәрби чины ла бар, уның да регуляр булмаған ғәскәри хеҙмәттә йөрөгәнлеге көн кеүек асыҡ<ref> полевые записи краеведа М. Ф. Абдуллиной </ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] 1yatwpmi35hyihm0gjvo488gnl9azgr 1148600 1148598 2022-08-04T08:13:36Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы */ фараздарҙы ВикиДәреслеккә яҙыу урынлы wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың ырыу аралары: Аҡбалта • Мырҙаш • Аушан • Манғол • Ҡырғыҙ • Үзбәк • Аҡмырҙа • Тайшан • Тәүеш • Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. Зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин 1813 йылдың 4-7 октябрендә [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда күрһәткән батырлығы өсөн Изге Анна ордены менән бүләкләнә<ref>А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18</ref><ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] am2p9222qe9cf2rmxl4whdpvdohoqkx 1148601 1148600 2022-08-04T08:22:58Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың ырыу аралары: Аҡбалта • Мырҙаш • Аушан • Манғол • Ҡырғыҙ • Үзбәк • Аҡмырҙа • Тайшан • Тәүеш • Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. Зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин 1813 йылдың 4-7 октябрендә [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда күрһәткән батырлығы өсөн Изге Анна ордены менән бүләкләнә<ref>[http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjI3MTI/0JvRjtCx0LXQt9C90YvQtSDQstGLINC80L7QuNChNDg0Mi05Ng А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.30]</ref><ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] qipeylm1o5fwmi6ytw6gwpm0g2j26y1 1148607 1148601 2022-08-04T09:20:09Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. === Ауылдың ырыу аралары === * Аҡбалта * Мырҙаш * Аушан * Манғол * Ҡырғыҙ * Үзбәк * Аҡмырҙа * Тайшан * Тәүеш * Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. Зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин 1813 йылдың 4-7 октябрендә [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда күрһәткән батырлығы өсөн Изге Анна ордены менән бүләкләнә<ref>[http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjI3MTI/0JvRjtCx0LXQt9C90YvQtSDQstGLINC80L7QuNChNDg0Mi05Ng А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.30]</ref><ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] atnuodqv6b03bzdtt142kkt93btomzm 1148608 1148607 2022-08-04T09:23:07Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Ауылдың ырыу аралары */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. === Ауылдың ырыу аралары === * '''Аҡбалта'''. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғыша, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнаша. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист булараҡ, бронь алыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. * Мырҙаш * Аушан * Манғол * Ҡырғыҙ * Үзбәк * Аҡмырҙа * Тайшан * Тәүеш * Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. Зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин 1813 йылдың 4-7 октябрендә [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда күрһәткән батырлығы өсөн Изге Анна ордены менән бүләкләнә<ref>[http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjI3MTI/0JvRjtCx0LXQt9C90YvQtSDQstGLINC80L7QuNChNDg0Mi05Ng А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.30]</ref><ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнашҡан. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләгән. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Аҡбалталарҙың арҙаҡлы улдарының береһе Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист Сәләхов М. С., бронь булыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] tewweex9if9edf3rdnvxk5561e4i3vc 1148609 1148608 2022-08-04T09:25:27Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Ауылдың XX быуаттағы үҫеше */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. === Ауылдың ырыу аралары === * '''Аҡбалта'''. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғыша, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнаша. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист булараҡ, бронь алыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. * Мырҙаш * Аушан * Манғол * Ҡырғыҙ * Үзбәк * Аҡмырҙа * Тайшан * Тәүеш * Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. Зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин 1813 йылдың 4-7 октябрендә [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда күрһәткән батырлығы өсөн Изге Анна ордены менән бүләкләнә<ref>[http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjI3MTI/0JvRjtCx0LXQt9C90YvQtSDQstGLINC80L7QuNChNDg0Mi05Ng А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.30]</ref><ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләй. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] l5zh5lljtztkevu66zkkbdxt0ziu3rz 1148610 1148609 2022-08-04T09:29:54Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Тирә-яҡ мөхит */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. === Ауылдың ырыу аралары === * '''Аҡбалта'''. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғыша, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнаша. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист булараҡ, бронь алыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. * Мырҙаш * Аушан * Манғол * Ҡырғыҙ * Үзбәк * Аҡмырҙа * Тайшан * Тәүеш * Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. Зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин 1813 йылдың 4-7 октябрендә [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда күрһәткән батырлығы өсөн Изге Анна ордены менән бүләкләнә<ref>[http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjI3MTI/0JvRjtCx0LXQt9C90YvQtSDQstGLINC80L7QuNChNDg0Mi05Ng А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.30]</ref><ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләй. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' == Золом ҡорбандары == Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> === Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] dvq66b8i38p27wlysq15nh32l6xl4jw 1148611 1148610 2022-08-04T09:30:21Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. === Ауылдың ырыу аралары === * '''Аҡбалта'''. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғыша, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнаша. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист булараҡ, бронь алыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. * Мырҙаш * Аушан * Манғол * Ҡырғыҙ * Үзбәк * Аҡмырҙа * Тайшан * Тәүеш * Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. Зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин 1813 йылдың 4-7 октябрендә [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда күрһәткән батырлығы өсөн Изге Анна ордены менән бүләкләнә<ref>[http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjI3MTI/0JvRjtCx0LXQt9C90YvQtSDQstGLINC80L7QuNChNDg0Mi05Ng А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.30]</ref><ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләй. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы революционер, Златоуст өйәҙенең милләт эштәре буйынса комиссары [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың (колхоз үҙәге — Әйле ҡәбиләһе [[Тырнаҡлы]] ырыуы башҡорттары ерендә 1760 йылда барлыҡҡа килгән мишәр ауылы Лаҡлы) бригадаһы булды. Заманында был колхоз Салауат районындағы көслө хужалыҡтарҙың береһе ине. Малсылыҡтың төрлө тармаҡтары үҫешкәйне. Лаҡлы май заводында тирә-яҡ ауылдарҙан килтерелгән һөт эшкәртелде. 90-сы йылдарҙа ағалы-энеле Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойошторҙо, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушылды. Хәҙерге көндә был хужалыҡты Айрат Иштимер улы етәкләй. Тәүге колхоз рәйесе Мөхәмәтйән Сәләховтың ҡыҙы Рая апайҙың улдары Илдар, Ратмир һәм тормош иптәше Рәмил «Солтановтар» фермер хужалығын ойошторҙо<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан — яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләне. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (Лағыр ауылында тыуған) етәкләне. 60-сы йылдар һуңында төҙөлгән Мәҙәниәт йортон күп йылдар дауамында Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы, үҙе сәсән<ref>Сәйетғәлин Сафуан. Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март </ref>, үҙе ҡурайсы-музыкант, һәм уның хәләл ефете Лидия етәкләй. Мәҙәниәт йорто эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа эшлекле егеттәрҙең береһе Мырҙашев Хәбиб тыуған ауылында «Мырҙаш» мәсетен, Урмансы шишмәһенә япма төҙөттө. Мәсеттең имамы — Шәймырҙин Наил хәҙрәт. Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' == Золом ҡорбандары == Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> == Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр == Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] hoqonm4goubb04v3w4dizvkl3wfmj33 1148612 1148611 2022-08-04T09:36:09Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Ауылдың XX быуаттағы үҫеше */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Урманчино | оригинальное название = {{lang-ba|Урмансы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 |lat_min = 8 |lat_sec = 41 | lon_deg = 58 |lon_min = 31 |lon_sec = 15 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Салаватский район{{!}}Салауат районы | район в таблице = | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы){{!}} Лаҡлы ауыл Советы | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Урманчино | тс }} | год переписи = {{ Население | Урманчино | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = [[башҡорттар]] | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452498 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80247830002 | категория в Commons = | сайт = }} '''Урмансы''' ({{lang-ru|Урманчино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы ауыл, [[Лаҡлы ауыл Советы (Салауат районы)|Лаҡлы ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 405 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452498, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80247830002. == Географик урыны == Урмансы ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Лаҡлы |Лаҡлы йылғаһы]] буйында урынлашҡан. * Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 32 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Лаҡлы]]): 6 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 20 км<ref>{{БЭ2013|76327}}</ref> == Тарихы == Урмансы ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ]] улусына ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. «Иҫке ҡыштау» тип йөрөтөлгән урында, '''Яңғыҙ Ҡарағас''' янында, борон '''Тайшан''' ауылы торған. Унан себер каторгаһына тотҡондарҙы илткән '''Ятап юлы''' үткән, һәм ауыл халҡы хөкүмәт кешеләрен аҙыҡ-түлек, аттар менән тәьмин итергә тейеш булған. Бындай талауҙарҙан биҙрәгән халыҡ ауылдың хәҙерге урынына күсеп ултырған. Урмансы ауылы [[1765 йыл]]дан билдәле булған. Ауыл атамаһы тәүге төпләнеүсенең исеменән алынған. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында Урмансының улдары Аушан, Мырҙаш һәм Аҡмырҙа тураһында мәғлүмәт бар. Урмансының ейәне 80 йәшлек Аушан Урмансиндың улдары: 57 йәшлек Ильяс, 48 йәшлек указлы аҙансы Хәсән, 41 йәшлек Рамазан (улдары — Ҡотлозаман, Ҡотлоҡәҙәм, Мөхәмәтрәхим, Буранғол). Урмансының тағы ике улы: 63 йәшлек Мырҙаш (1753—1824) һәм 56 йәшлек Аҡмырҙа Урмансиндар күрһәтелгән. [[1795 йыл]]да Урмансы 13 кенә йорттан торған һәм унда 94 кеше йәшәгән. [[1816 йыл]]да Урмансыла 140 кеше, [[1834 йыл]]да — 175 кеше йәшәгән. Урмансы халҡы игенселек, малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. === Ауылдың ырыу аралары === * '''Аҡбалта'''. Аҡбалталар нәҫеленән Мөрсәлимов Ғәбсәләм, ауылдашы Ғариф Ғәлин менән, 1919 йылда Муса Мортазин бригадаһы составында революцион Петроградта Юденич ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғыша, Украина, Польша ерҙәрен азат итеүҙә ҡатнаша. Шул уҡ нәҫелдән Фәхретдинов Илһам Йәләлетдин улы, данлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире, 1943 йылда, дошман ҡамауынан сыҡҡанда һәләк була. Сәләхов Мөхәмәтйән Сәләх улы, 1938 йылда Өфөлә комвуз тамамлағас, күрше Илсекәйҙә колхоз рәйесе булып тәжрибә туплай һәм һуңынан тыуған Урмансы ауылындағы колхозды етәкләй. Коммунист булараҡ, бронь алыуына ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китә һәм 1944 йылдың 22 авгусында Эстония ерендә башын һала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. * Мырҙаш * Аушан * Манғол * Ҡырғыҙ * Үзбәк * Аҡмырҙа * Тайшан * Тәүеш * Һунбыҡ<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.; Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар </ref>. == Биләмә берәмектәренә инеүе == <!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --> {| class="wikitable" |- ! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1795]] || Түбәләҫ улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 2-се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | [[1834]] || 2-се йорт || 4-се Көнбайыш (Тау арты) командаһы|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1850]] || 2-се йорт || 5-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1859]] || 7-се йорт || 8-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1895]] || Нәсибаш улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы |- |[[1920]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||[[Файл:COA Russian SFSR.svg|20px]] РСФСР |- |[[1926]] || Ҡалмаҡҡол улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1935]] || Лаҡлы ауыл советы || Малаяҙ районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР |- |[[1943]] || Лаҡлы ауыл советы|| Салауат районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР |- |[[1990]] || Лаҡлы ауыл советы || Салауат районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы |- <!-- |- | || || || || --> <!-- Күсереп алыу өсөн --> |} === Урмансыларҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Лейпциг-2013. У памятника башкирским воинам. делегации России и бургомистра Лейпцига.DSC00197.JPG|мини|left|<small>1813 йылда «Халыҡтар алышы» яуында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә ҡуйылған һәйкәл. [[Лейпциг]], [[Германия]]</small>]] 1812 йылғы Ватан һуғышында түбәләҫтәр 4-се Көнбайыш башҡорт кантоны улустарынан төҙөлгән 7-се полк составында һуғышҡан. Зауряд-хорунжий Биктимер Аҡбалтин 1813 йылдың 4-7 октябрендә [[Лейпциг]] янында "Халыҡтар алышы"нда күрһәткән батырлығы өсөн Изге Анна ордены менән бүләкләнә<ref>[http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjI3MTI/0JvRjtCx0LXQt9C90YvQtSDQstGLINC80L7QuNChNDg0Mi05Ng А. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.30]</ref><ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. == Урмансы ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше == Урмансыла [[1859 йыл]]да — 280 кеше, [[1865 йыл]]да 39 йортта — 230 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 145—146 с.</ref> Халыҡ ер эшкәртеү ([[1842 йыл]]да 108 сирек ужым һәм 359 сирек яҙғы икмәк сәселгән), малсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән. [[XIX быуат]] аҙағында [[Златоуст өйәҙе]] ауылдары буйынса мәғлүмәт биргән йыйынтыҡта Урмансы тураһында былай тип яҙылған: «Ер 140 рәүиз йәненә бер урында бүленгән. Ер биләү формаһы — община ере. Ер биләү формаһы — дөйөм общинаныҡы. 1890 йылдан рәүиз йәненә түгел, эшкә яраҡлы һәр ир-ат башына ҡарата ер бүлеме бирелә башлаған. Урындағы оҫталар тарафынан яһалған ике һабанлы, киҫелешле һөрөү ысулы ҡулланыла. Ауылда бер һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Сәсеү әйләнеше дөрөҫ булмаған йәғни тәртипһеҙ өс баҫыулы. Иң яҡшы уңыш түбәндәгесә: сәселгән 8 бот арыштан — 1 дисәтинәнән 85 бот, 15 бот һолонан — 120 бот, 12 бот бойҙай һәм арпанан — 100—105 бот. Көтөүлек йәғни мал утлау урындары 500 дисәтинә тәшкил итә. Файҙалана торған ерҙәрҙе халыҡ ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының күбеһе үҙҙәренең бүлендек еренән участкаларын: 157 дисәтинә һөрөнтө ерҙәрен — дисәтинәһенә 50-шәр тин, 234 дисәтинә сабынлыҡ һәм ҡалдауҙар — дисәтинәһенә 30-50-шәр тиндән ҡуртымға бирелә<ref>МИБ. Т. 5. С. 128. Такого мнения придерживаются Ф. Хи­самитдинова и Р. Шакуров ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 345 (1816 г.), 485 (1834 г.)</ref>. Ауылдың тирмән урыны — йылына 35 һум менән 12 йылға ҡортомға бирелә. Һыу тирмәне йәмғиәт милкендә. Ауылда кибет бар. Халыҡ заводтар тирәһенә лә эшкә урынлаша. Баҙар пункттары — Йүрүҙән һәм Ҡатау заводтары — менән бәйләнеште таулы-ташлы юлдар ҡыйынлаштыра»<ref>Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 </ref>. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1906 йыл]]да Урмансыла шулай уҡ 3 бакалея кибете, тимерлек теркәлгән. Ә [[1920 йыл]]да Урмансылағы 85 йортта 443 кеше йәшәгән. Урмансыла колхоз барлыҡҡа килгәндән һуң, «ауыл магазинында һатыусы, колхоз председателе, урман ҡараусыһы булып та» Мөхәмәтшәриф Мырҙакамалов эшләй. 1942 йылдың 6 ғинуарында һуғышҡа алына<ref>''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б.</ref>. Колхоздарҙы эреләткәс, Урмансы ауылы [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] исемендәге колхоздың бригадаһы була. 90-сы йылдарҙа Айрат һәм Дамир Мөрсәлимовтар «Уңыш» исемле фермер хужалығы ойоштора, бер аҙҙан үҙ аллы хужалыҡ булып айырылған «Шишмә» колхозы уға ҡушыла. Шулай уҡ «Солтановтар» фермер хужалығы бар<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар</ref>. Һуғыштан һуң — Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбе, 90-сы йылдарҙан яңы ике ҡатлы бинала урта мәктәп эшләй. Урмансы 8-йыллыҡ мәктәбен Ленин ордены кавалеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] етәкләй. 60-сы йылдар һуңында Мәҙәниәт йорто төҙөлә. Уның эргәһендә «Әхирәттәр» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм «Етегән» фольклор ансамбле уңышлы эшләй<ref>Абдуллина М. Ф. Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь</ref>. [[2000 йыл]]дарҙа «Мырҙаш» мәсете (имам — Шәймырҙин Наил хәҙрәт) төҙөлә, Урмансы шишмәһенә япма эшләнә. . Ауылда шулай уҡ балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты эшләй. Урамдарға асфальт түшәлгән, һыу колонкалары бар. == Халыҡ һаны == Урмансы ауылында башҡорттар йәшәй (2002). '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август||443|||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||509|||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар||501|||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар||434|||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь||511|||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||405||192||213||47,4||52,6 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Билдәле кешеләре == * [[Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы]] (1924—2004), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, [[Почёт Билдәһе ордены]] кавалеры, [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. * Хөрмәтуллин Әнүәр Ғәлиулла улы (1921-), [[Ленин ордены]] кавалеры. * [[Рамазанов Янис Низаметдин улы]] (1968 йыл) — филолог, [[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] алып барыусыһы, тележурналист, әҙәби программалар бүлегенең баш белгесе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2002). * Талипова (Ҡоләхмәтова) Флүрә () — Стәрлетамаҡ педагогия академияһының башҡорт-рус филологияһы факультетын, театр училищеһын тамамлаған, Татарстандың Яр Саллы ҡалаһында йәшәй, йырҙар ижад итә, йырсы. * Дилмөхәмәтов Хәйҙәр Хәбибрахман улы (1962) — Өфөләге [[Совет Армияһының музыкаль тәрбиәләнеүселәр мәктәп-интернаты]]нда уҡыған, 1979—1986 йй., тәүҙә Саратов лётчиктар училищеһының тынлы оркестрында, һуңғараҡ контракт буйынса Ватан алдында бурысын үтәй;һәүәҫкәр композитор. Мөрсәлимдә йәшәй, тимер юлсы. * Ноғаманов Айҙар Самат улы (1982) — М. Аҡмулла исемендәге БДПУ тамамлаған, журналист, Салауат районының башҡорт телендә сыҡҡан «Йүрүҙән» гәзите редакторы булып эшләй. * Бермөхәмәтов Илгиз Ирек улы () — БСТ каналының «Яңылыҡтар» бүлеге операторы * Бермөхәмәтов Рәфис Ҡасим улы (1963—2005)- БДУ- ның химия факультетын тамамлаған, «Тарк» машина майын уйлап табыусы, бик күп патент авторы. * Ноғаманова Әлиә Самат ҡыҙы (1983) — Ҡасим Дәүләткилдеев исемендәге республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын (2000), Башҡорт дәүләт университетын (2008) тамамлаған, рәссам, сит телдәр уҡытыусыһы. * [[Сәйетғәлин Сафуан Лоҡман улы]] — Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2022), мулла, сәсән, ҡурайсы. * Сәйетғәлин Сәйет Сафуан улы — йырсы, «Йәшлек шоу-2016» Республика йәштәр фестивалендә беренсе урын алыусы. == Урмансыла тыуып-үҫкәндәр == [[Зарипова Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы]] ([[1 июнь]] [[1962]], БАССР, Салауат районы, Урмансы ауылы) — Өфө ҡалаһы 140-сы Башҡорт гимназияһының башланғыс кластар уҡытыусыһы, «Баш ҡала байлығы» X конкурсында «Өфө — әүҙем гражданлыҡ позициялы кешеләр ҡалаһы» номинацияһында еңеп, Йәмәғәт премияһына лайыҡ булды. Рәғиҙә Лоҡман ҡыҙы 7 йыл директор урынбаҫары булып эшләне, башланғыс класс уҡытыусыларының мәктәп методик берекмәһен етәкләне<ref>[https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&path=wizard&parent-reqid=1632934414977879-5427098320243615835-vla1-5252-vla-l7-balancer-8080-BAL-6783&wiz_type=vital&filmId=6493127181780480112 Зарипова Рагида Лукмановна]</ref>. == Урамдары == {{Колонки|2}} * Урман урамы ({{lang-ru|}} Лесная (улица) * Йәшел урам ({{lang-ru|}} Зелёная (улица) * Таулы урамы ({{lang-ru|}} Нагорная (улица) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|}} Школьная (улица) * Рәми Ғарипов урамы ({{lang-ru| Рами Гарипова (улица)}}) * Йәштәр урамы ({{lang-ru|}} Молодёжная (улица) * Салауат урамы ({{lang-ru|}} Салавата (улица) <ref>[https://mapdata.ru/bashkortostan/salavatskiy-rayon/derevnya-urmanchino/ Карта д. Урманчино. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}} == Тирә-яҡ мөхит == ; Ер-һыу атамалары: ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — Һалҡын шишмә урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы ''Ямантау''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны «Баҡал руда идаралығы» һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән [[Силәбе өлкәһе]]ндәге [[Баҡал (Силәбе өлкәһе)|Баҡал]]ҡалаһына руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған Илсекәй осҡан тигән исеме лә халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]] йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)|Һикеяҙ]], '''Лаҡлы йылғаһы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе''' ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау '''— Урмансы ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ''Ятап юлы'' үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән<ref>''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3</ref>. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр<ref>Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь </ref>. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан. '''Балаһар, Арҡа башы''' == Золом ҡорбандары == Урмансылағы «Осҡон» колхозы ветврачы Йосопов Һиҙиәт Йосоп улы (1901—1953) 1937 йылда, 1932, 1938 йылдарҙа, ике тапҡыр, ауылдың эшлекле ире, рус-япон һуғышында ҡатнашҡан, һуңғараҡ һыу тирмәне тотҡан Буранғолов Хужахмәт Буранғол улы<ref>Ағиҙел, 2002, 4-се һан </ref>, 1938 йылда Хужин Нурый, 1932 йылда '''Шаһиморатов Хәйбулла мулла'''<ref>Ағиҙел, 2006, 8-се һан, 155-се бит </ref> репрессияға дусар ителәләр. Әйтеп үтер кәрәк, Хәйбулла имам 1917 йылдың июнь айында Ырымбурҙа үткән I Башҡорт съезында һәм 1917 авгусында үткән II Дөйөм башҡорт съезында делегат булып ҡатнаша. Һуңынан Златоуст өйәҙенең Ҡалмаҡҡол, Нәсибаш, Мырҙалар улусы башҡорттарын, 10 меңләп кешене, Нәсибаш улусына төбәк йыйынына саҡыра. Харисов Талип Харис улы 1938 йылдың 16 ғинуарында, халыҡ дошманы, тип атып үлтерелә. Динекәйев Абдрахман Динекәй улы, мөлкәте ауыл халҡына таратып бирелһә лә, балалары күп булыуға ҡарамаҫтан, бөтөн малын үҙе теләп колхозға тапшыра. [[1942 йыл]]да һуғышта хәбәрһеҙ юғала<ref>Мирхәйҙәров Рифат Мәүлит улы. Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь </ref> == Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайтмаған яугирҙәр == Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Салауат районы яугирҙәре, [https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400349377&page=9 Память Башкортостан. Книга 17. Салаватский район, 1-102 с.]. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аллаяров Йәғәфәр Аллаяр улы||__.__.1905||01.09.1943||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 73-сө уҡсылар дивизияһы уҡсыһы. Орёл өлкәһе, Кромский районы, Лепешкино ауылында ерләнгән. |- |Ғәйнитов Ғилметдин Ғәйнит улы||__.__.1910||06.07.1942||рядовой, яу яланында үлгән, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. 342-се уҡсы дивизияһы, 1146-сы уҡсы полкы. Калинин өлкәһе, Зубцовский районында ерләнгән. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Аҡмырҙин Миңдебай Йосоп улы||__.__.1903||11.12.1943||сержант, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Аллаяров Ғибәй Аллаяр улы||__.__.1917||__.10.1943||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Бәҙретдинов Ғәбит||__.__.1924||__.__.1944||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- |Ғәлләмов Баяз Ғәлләм улы||__.__.1910||__.03.1942||рядовой, хәбәрһеҙ юғалған, Салауат РВК-нан һуғышҡа алынған. |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡыуаҡан]] * [[Түбәләҫ]] == Ҡушаматтар == == Әҙәбиәт == * ''Асфандияров А. З.'' История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001, книга 9, 145—148 с. * ''Хисамитдинова Ф. Г.'' Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991. * ''Гвоздикова И. М.'' Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992. * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988. * ''Мирхайдаров Р. М.'' История деревни Урманчино. С. 132—138 — Республиканский форум краеведов и музейных работников, посвящённый 75-летию Победы в Великой Отечественной войне / Сборник статей и материалов 1 декабря 2020 г./ Ред.-сост.: М. М. Зулькарнев (отв. редактор), С. А. Севастьянов, М. В. Гаухмаг, К. А. Мельникова. —. Уфа: Книга-Принт, 2020. — 376 с.: илл. ISBN 978-5-6045370-5-3 == Урмансы тураһында ваҡытлы матбуғат == * ''Ағиҙел'', 2002, 4-се һан. * ''Мирхәйҙәров А. Р.'' Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. * ''Сәйетғәлин Сафуан.'' Түбәләҫ ырыуы. Әйт, тиһәгеҙ, әйтәйем (ҡобайырҙар) — Йүрүҙән, 2006, 20-се 11 март. * ''Абдуллина М. Ф.'' Изгелек орлоғо сәсеүселәр — Йүрүҙән, 2006, 50-се һан, 21 июнь. * ''Ағиҙел'', 2006, 8-се һан, 155-се бит. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Урмансының сәйәси золом ҡорбандары — Йүрүҙән, 2006, 88-се һан, 28 октябрь. * ''Мирхәйҙәров Р. М.'' Аҡбалталар шәжәрәһе — Йүрүҙән, 2008, 5-се һан, 16 ғинуар. * ''Ноғаманов Айҙар.'' Ғаилә фотоһы тарихынан (Фәйрүзә Дилмөхәмәтова тураһында) — Йүрүҙән, 2008, 87-се һан, 29 октябрь. * ''Зәлифә Әбүбәкерова (инеш һүҙ)'' Олатайым тормошо һәм мираҫы — «Ағизел» ж., 2021 йыл, 6-сы һан, июнь, 170 б. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|76327}} * {{ИСДБ|страница=522}} * [http://ufagen.ru/places/salavatskiy/urmanchino.html Урмансы ауылы хаҡында «Геналогия и архивы» сайтында]{{ref-ru}} * Народный ансамбль «Етегән» из д. Урманчино встречает французов из ЮНЕСКО == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Салауат районы ауылдары}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Салауат районы ауылдары]] [[Категория:Проект:Башҡортостан ауылдары]] bmmi6i428qfg1k7cblnw3a4npdvx903 Дорофеевка (Томь-Чумыш ҡушылдығы) 0 20151 1148577 724227 2022-08-03T15:50:29Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Дорофеевка |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 11 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Чумыш]] йылғаһы |Бассейн рек = Обь (өҫкө өлөшө) Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Томь-Чумыш йылғаһының һул ярына тамағынан 35 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Алтай/ Новосибирск өлкәһе, Кемерово өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Дорофеевка''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Алтай]]/ [[Новосибирск өлкәһе]], [[Кемерово өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Томь-Чумыш йылғаһының һул ярына тамағынан 35 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Чумыш]] йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны — Объ, Чулым ҡушылғанға тиклем (Томи йылғаһын индермәйенсә), йылға бассейны — Обь (өҫкө өлөшө) Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=188463|title=РФ һыу реестры: Дорофеевка}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010200412115200001770 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115200177 * Бассейн коды — 13.01.02.004 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 2 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Алтай йылғалары]] [[Категория:Новосибирск өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Кемерово өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} 595ga52ua5vtvtvcvfipbeplhuima8s 1148583 1148577 2022-08-03T17:51:16Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Дорофеевка |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 11 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Чумыш]] йылғаһы |Бассейн рек = Обь (өҫкө өлөшө) Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Томь-Чумыш йылғаһының һул ярына тамағынан 35 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Кемерово өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Дорофеевка''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Кемерово өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Томь-Чумыш йылғаһының һул ярына тамағынан 35 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Чумыш]] йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны — Объ, Чулым ҡушылғанға тиклем (Томи йылғаһын индермәйенсә), йылға бассейны — Обь (өҫкө өлөшө) Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=188463|title=РФ һыу реестры: Дорофеевка}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010200412115200001770 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115200177 * Бассейн коды — 13.01.02.004 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 2 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Кемерово өлкәһе йылғалары]][[Категория:Үрге Обь бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} 2xm8bp6ptloypycosgev2tzjbuhikxx Кара-Чумыш (йылға) 0 20170 1148584 721142 2022-08-03T17:54:49Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Томь-Чумыш |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 110 |Площадь водосбора = 526 |Бассейн = Чумыш/Обь/Кара диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 54.0107/86.2532 |Устье = Чумыш |Местоположение устья = уң ярына тамаҡынан 644 км өҫтәрәк |Высота устья = 290,5 |Координаты устья = 53.5798/86.618 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Кемеровская область |Район = Новокузнецк районы/Прокопьевск районы }} '''Кара-Чумыш''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Кемерово өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға КАР/ОБЬ/3333/644 ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 110 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Чумыш]] йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны — Объ, Чулым ҡушылғанға тиклем (Томи йылғаһын индермәйенсә), йылға бассейны — Обь (өҫкө өлөшө) Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=188425|title=РФ һыу реестры: Кара-Чумыш}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010200412115200001725 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115200172 * Бассейн коды — 13.01.02.004 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 2 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Кемерово өлкәһе йылғалары]][[Категория:Үрге Обь бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} 0cyt30wwc6fvkprs1mtzwwkhaiap7m0 Ҡалып:Флагификация/Когалым 10 42508 1148619 497762 2022-08-04T09:50:34Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы "Flag_of_Kogalym_(Khanty-Mansyisky_AO).svg" рәсеме урынына [[Рәсем:Flag_of_Kogalym.svg|Flag_of_Kogalym.svg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сәбәп: [[:c:COM:FR|File renamed]] wikitext text/x-wiki {{ {{{1<noinclude>|флагификация/флаг</noinclude>}}} | размер = {{{размер|}}} | alias = Когалым | flag alias = Flag of Kogalym.svg }}<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Рәсәй ҡалалары флагификацияһы]]</noinclude> qxkbtwy4gqv0l7vpblb3x0236r47olq Черга (йылға) 0 60354 1148599 736424 2022-08-04T08:11:36Z YiFeiBot 10779 Перемещение 1 интервики на [[d:|Викиданные]], [[d:q13056563]] wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Черга (төшөнсә)}}{{Река |Название = Черга |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 21 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Кара диңгеҙе]], [[Төньяҡ Боҙло океан]] |Бассейн рек = (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Черга №696 |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 19 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Алтай Республикаһы, Алтай крайы |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Алтай Республикаһы |Категория на Викискладе = }} '''Черга ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. Алтай Республикаһы, Алтай крайы<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Черга №696 йылғаһының һул ярына тамағынан 19 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 21 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Катунь]] йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Бия һәм Катунь, йылға бассейны — (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=187748|title=РФ һыу реестры: Черга }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010100312115100006978 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115100697 * Бассейн коды — 13.01.01.003 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Алтай Республикаһы йылғалары]] [[Категория:Алтай крайы йылғалары]] {{hydro-stub}} t7ychnpt9q3rmi8l1eo93ui3v4qwqsb Ҡананак 0 62992 1148585 729698 2022-08-03T17:58:22Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Ҡананак |Национальное название = ru/Кананак |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 27 |Площадь водосбора = |Бассейн = Тым/Обь/Кара диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = |Устье = Тым |Местоположение устья = тамағынан 391 км өҫтәрәк һул ярына |Высота устья = |Координаты устья = 60.045188/82.961669 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Томская область |Район = Каргасок районы }} '''Ҡананак''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Томск өлкәһе]] <ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Тым йылғаһының һул ярына тамағынан 391 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 27 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Обь]] йылғаһы [[Васюган]] йылғаһы ҡушылған урынған [[Вах (йылға)|Вах]] йылғаһы ҡушылған урынға тиклем . Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Васюган, йылға бассейны — (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=191879|title=РФ һыу реестры: Ҡананак}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010900112115200034145 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115203414 * Бассейн коды — 13.01.09.001 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 2 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Томск өлкәһе йылғалары]][[Категория:Үрге Обь бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} 295d75tnbqp9azw5kmiywa6m81evewv 2 август 0 71742 1148576 1148043 2022-08-03T14:35:34Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Әзербайжан}}: Милли кино көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Россия}}: [[Ненец автономиялы округы]]нда [[болан]] көнө. ** Эвенкия тәбиғәте көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар һәм Ҡораллы көстәрҙең махсус операция частары көнө. * {{Флагификация|Казахстан}} {{Флагификация|Россия}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Сербия}} {{Флагификация|Словения}}: Авиация көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[1957]]: СССР Юғары белем биреү министрлығының [[Өфө]]ләге [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]] базаһында [[Башҡорт дәүләт университеты]]н асыу тураһында приказына ҡул ҡуйыла. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Каравдин Владимир Петрович]] (1932—12.08.2011), [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] [[хоккей]]сыһы һәм тренеры, туплы (1954) һәм шайбалы хоккей (1956) буйынса халыҡ-ара класлы спорт мастеры. Сығышы менән [[Дәүләкән]] ҡалаһынан. * [[Ҡәләмова Фәнзиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном, йәмәғәтсе. 2006—2010 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе, 1991—1995 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Быҙаулыҡ» совхозының директор урынбаҫары. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), СССР хоккейсыһы Һәм Рәсәй тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). * [[Шәмсетдинов Мәсғүт Мәзит улы]] (1957—13.08.2021), табип-фтизиатр. 1987—2021 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]] [[туберкулёз]]ды дауалау диспансерының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2005) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (2003(, Рәсәйҙең атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2018) һәм Табип-фтизиатрҙар ассоциацияһы ағзаһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Иҫке Әпсәләм]] ауылынан. * [[Гәрәев Рушан Ҡәҙим улы]] (1962), агроном, [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол органдары]] ветераны, [[Муниципаль район|муниципаль хеҙмәткәр]]. 2008 йылдан [[Тәтешле районы|Тәтешле]], 2020 йылдан — [[Борай районы|Борай район]] хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2006). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Тәтешле районы]] [[Аҡсәйет]] ауылынан. * [[Ғәлиев Таһир Афзал улы]] (1972), [[спорт]]сы, тренер. Олимпия резервының бокс буйынса Н. Валуев исемендәге спорт мәктәбе тренеры. Бокс буйынса СССР-ҙың спорт мастеры, халыҡ-ара һәм [[СССР|Бөтә Союз]] ярыштарының күп тапҡыр еңеүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] b29jnouy6qwnl8sfzn531vn8aozq5sp 4 август 0 71744 1148581 1148425 2022-08-03T17:38:19Z Айсар 10823 /* {{Ваҡиғалар}} */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''4 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 216-сы ([[кәбисә йыл]]ында 217-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 149 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Эшләүсе яңғыҙ [[ҡатын-ҡыҙҙар]] көнө. ** Шампан шарабының тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Кук утрауҙары}}: Конституция көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|США}}: Яр буйы һаҡсылары көнө. * {{Флагификация|Венесуэла}}: Милли гвардия көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: Спелеологтар көнө. * {{Флагификация|Украина}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1912]]: [[Ла-Манш |Ла-Манш боғаҙы]] аша тәүге пассажир самолёты осоп үтә. * [[1932]]: [[Өфө]] протез-ортопедия предприятиеһы эш башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы]] (1850— ?), [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 1—4-се саҡырылыш [[Дәүләт думаһы]] (1906—1917) депутаты. Дворян. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнашыусы, полковник. * [[Андрианов Денис Андрианович]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]. 1967 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 1975 йылдан — гидромелиорация һәм урман хужалығы, урман хужалығы, агрономия факультеттары деканы, 2005 йылдан — ректор ярҙамсыһы, 2006—2009 йылдарҙа профсоюз комитеты рәйесе. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1968), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Вәхитов Фәйез Фәтих улы]] (1916—15.07.2006), актёр, [[театр]] эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1934—1940 йылдарҙа [[Ауырғазы колхоз-совхоз театры|Ауырғазы]] (хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]]) һәм Дүртөйлө колхоз-совхоз театрҙары актёры; 1946—1961 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры, бер үк ваҡытта 1956—1961 һәм 1965—1968 йылдарҙа театр директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1977). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944, 1946) ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Таҫҡаҡлы]] ауылынан. * [[Усова Антонина Васильевна]] (1921—8.08.2014), [[фән|ғалим]]-педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). [[Рәсәй]] мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), [[СССР]]‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] [[Ҡарлыхан]] ауылынан. * [[Шәмғолов Фәттәх Ғәфүрйән улы]] (1921—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкы командиры урынбаҫары, майор. [[Советтар Союзы Геройы]] (1946, үлгәндән һуң). * [[Власенко Василий Тихонович]] (1946), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], хужалыҡ эшмәкәре. 1975 йылдан [[Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1977—1990 йылдарҙа Учалы руднигының баш инженеры; 1994 йылдан (өҙөклөк менән) һәм 1999—2006 йылдарҙа Учалы ер аҫты руднигының участка начальнигы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1988).Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Киев өлкәһе]] Тетиев районы Софиполь ауылынан. * [[Ворошилова Наталия Николаевна]] (1946), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Микробиология|микробиолог]]. 1969 йылдан [[Өфө]]ләге «Иммунопрепарат» предприятиеһы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978 йылдан лаборатория мөдире, 2002 йылдан — цех начальнигы. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1985) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әйүпов Рәмил Исмәғил улы]] (1946), [[спорт]] ветераны, тренер. 1983—1988 йылдарҙа [[фехтование]] буйынса СССР йыйылма командаһы тренеры. 1996 йылдан олимпия резервының 23-сө, 2011 йылдан — 19-сы балалар-үҫмерҙәр махсус спорт мәктәбе, 2016 йылдан — фехтование буйынса олимпия резервы спорт мәктәбе тренеры. СССР-ҙың (1991) һәм [[РСФСР]]-ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). СССР-ҙың спорт мастеры (1966). Үҫмер спортсылар араһында РСФСР чемпионы (1966). Бөтә Рәсәй йәйге спорт төрҙәре буйынса тренерҙар смотр конкурсы еңеүсеһе (1987). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] (2016) һәм [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] (2004) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Дмитриев Дмитрий Михайлович]] (1961), ғалим-хирург, йәмәғәтсе. 1987 йылдан (өҙөклөк менән) Өфөнөң 18-се дауаханаһы табибы, 1999—2006 йылдарҙа — баш табип. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө саҡырылыш (2003—2008) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әхмәтшин Ильяс Рәмил улы]] (1986), спортсы, [[саңғы]]сы. Полиатлон (2011) һәм [[Саңғы спорты|саңғыла уҙышыу]] (2012) буйынса [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Дивеев Әмир Ғәбдрахман улы]] (1922—9.11.1993), [[Педагогика|педагог]], [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1946 йылдан [[Благовар районы]] [[Ҡарғалытамаҡ|Ҡарғалы]] мәктәбе уҡытыусыһы; 1950 йылдан [[ВКП(б)]]-ның [[Ҡандра районы|Ҡандра район]], артабан [[КПСС]]-тың [[Туймазы]] ҡала комитеттарының бүлек мөдире; Туймазы ҡалаһы һәм [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары, бүлек мөдире. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Благовар районы Ҡарғалы ауылынан. * [[Вейс Мильда Яковлевна]] (1927— ?), [[Малсылыҡ|малсы]], 1941-1982 йылдарҙа [[Архангел районы]] М. Горький исемендәге колхоз һауынсыһы. [[Ленин ордены|Ленин]] (1976) һәм [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973) ордендары кавалеры, райондың почётлы гражданы (2005). * [[Байғәҙәмов Яхъя Мөхәмәтрәхим улы]] (1932), механизатор, рационализатор. 1946—1994 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] Шайморатов исемендәге колхоз тракторсыһы. Ленин ордены кавалеры (1957). Сығышы менән ошо райондың [[Яйҡар]] ауылынан. * [[Ишмөхәмәтов Айрат Исмәғил улы]] (1932—29.02.2004), [[фән|ғалим]]-[[Физиология|физиолог]]. [[Мәскәү]] ҡалаһындағы Н. В. Склифосовский исемендәге Ашығыс медицина ярҙамы ғилми-тикшеренеү институтының клиник физиология, радиоизотоп диагностика һәм компьютер томографияһы бүлегенең (лабораторияһының) элекке мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1970), профессор (1980). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004), [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1971). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Сөләймәнова Гөлнисә Абдрахман ҡыҙы]] (1937), педагог. 1957—1994 йылдарҙа Әбйәлил районы [[Байым (Әбйәлил районы)|Байым]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1964—1981 йылдарҙа директорҙың уҡытыу-тәрбиә эштәре буйына урынбаҫары. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы (1978) һәм халыҡ мәғарифы отличнигы (1969). Сығышы менән ошо райондың [[Яңы Балапан]] ауылынан. * [[Сәйетов Ғәзим Ғилметдин улы]] (1937), [[ауыл хужалығы]], [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол]] һәм партия органдары, [[нефть|нефть сәнәғәте]] ветераны. 1963 йылдан хәҙерге [[Дүртөйлө]] ҡалаһындағы Республика удар комсомол төҙөлөшө етәксеһе, «Саҡмағошнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығының райком хоҡуҡтары менән эшләгән ВЛКСМ комитеты секретары һәм идаралыҡтың партком секретары урынбаҫары; 1969—1981 йылдарҙа һәм 1985 йылдан идаралыҡтың партком секретары; 1991—1994 йылдарҙа — производство-тәьминәт базаһы начальнигы; 1994—2001 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе]]нең Дүртөйлөләге 1-се технологик транспорт идаралығының начальник урынбаҫары. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1974) һәм [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған нефтсеһе (1987). [[Дүртөйлө районы]]ның почётлы гражданы (2014). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Туймазы районы [[Имәнкүпер]] ауылынан. * [[Осипов Денис Александрович]] (1957), [[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1987 йылдан [[Мишкә районы]]ның Ленин исемендәге колхозы (хәҙер ауыл хужалығы артеле) рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. Сығышы менән [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. * [[Хәкимова Гөлсөм Вәкил ҡыҙы]] (1957), педагог, йәмәғәтсе. 1976 йылдан (өҙөклөктәр менән) Әбйәлил районы мәктәптәре, шул иҫәптән 2012 йылдан — [[Асҡар (Әбйәлил районы)|Асҡарҙағы]] [[Таһир Күсимов]] исемендәге гимназия уҡытыусыһы, директор урынбаҫары. 2011 йылдан [[Асҡар ауыл Советы (Әбйәлил районы)|Асҡар ауыл Советы]]ның ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2007) һәм халыҡ мәғарифы отличнигы (1993). Сығышы менән ошо райондың [[Рауил]] ауылынан. * [[Сафин Тимур Марсель улы]] (1992), [[спорт]]сы. [[Өфө ҡалаһы]] спорт мәктәптәре тәрбиәләнеүсеһе, [[Башҡортостан физик культура институты]]н тамамлаусы (2010). [[Фехтование]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған (2007) һәм халыҡ-ара класлы (2012) спорт мастеры, [[Олимпия уйындары|Олимпия]], [[Европа]] һәм Рәсәй чемпионы. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] (2016) кавалеры һәм 1-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы менән бүләкләнеүсе (2021). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Антонов Леонид Андреевич]] (1938), тимер юл ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. Куйбышев тимер юлы Башҡортостан территориаль идаралығының ветерандар советы рәйесе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тимер юлсыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған энергетигы. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Пищальников Владислав Тимофеевич]] (1924—2012), [[Башҡортостан]] радио һәм телевидениеһының беренсе тауыш режиссёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1974). * [[Булат Рафиҡов]] (1934—26.04.1998), яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1990), [[Рәсәй]]ҙең [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1994), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1984). * [[Ширяев Леонид Андреевич]] (1939), ғалим-социолог. 1977—2011 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1992—2002 йылдарҙа Ватан тарихы һәм культурология кафедраһы мөдире. Социология фәндәре докторы (1992), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Ивановка (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ивановка]] ауылынан. * [[Марис Нәзиров]] (1949—3.02.2013), журналист һәм шағир. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2004). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1755]]: Никола Жак Конте, [[Франция]] рәссамы, [[Механика|механик]]. * [[1895]]: Софья Гиацинтова, [[театр]] һәм кино актёры, режиссёр, [[Педагогика|педагог]], [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1955). * [[1901]]: [[Луи Армстронг]], [[АҠШ]]-тың джаз торбасыһы. * [[1905]]: Борис Александров, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, хәрби дирижёр, СССР-ҙың халыҡ артисы (1958), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1972), генерал-майор (1972). * [[1910]]: Уильям Шуман, АҠШ композиторы. * [[1914]]: Борис Ласкин, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], сценарийҙар һәм йыр текстары авторы («Спят курганы тёмные» һ. б). * [[1945]]: Геннадий Бурбулис, СССР һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, [[сәйәсмән]]. * [[1945]]: Виктор Смирнов, СССР һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (1992). * [[1955]]: Билли Боб Торнтон, АҠШ актёры, кинорежиссёр, сценарист һәм йырсы, «[[Оскар]]» кинопремияһы һәм башҡа бүләктәр эйәһе. * [[1961]]: [[Барак Обама]], АҠШ-тың 44-се президенты. * [[1970]]: Глеб Самойлов, СССР һәм Рәсәй [[рок-музыка]]нты, «The Matrixx» төркөмөнең хәҙерге һәм «Агата Кристи» төркөмөнең элекке солисы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1875]]: [[Андерсен Ханс Кристиан]], [[Дания]] яҙыусыһы, шағиры, [[әкиәт]]тәр авторы. * [[1900]]: Исаак Ильич Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1905]]: Вальтер Флемминг (Walther Flemming), [[Германия]] анатомы, күҙәнәктең нәҫел материалдарын өйрәнеүсе цитогенетика фәненә нигеҙ һалыусы. * [[1944]]: [[Бачинский Кшиштоф Камиль|Кшишитоф Бачинский]], [[Польша]] шағиры. * [[1983]]: Юрий Борисович Левитан, [[СССР]] дикторы, РСФСР-ҙың (1973) һәм [[СССР]]-ҙың (1980) халыҡ артисы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында «Совинформбюро» хәбәрҙәрен радионан уҡыусы. * [[1984]]: Роман Иринархович Тихомиров, [[СССР]] музыканты, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З04]] [[Категория:4 август]] 7b2lw5ncma6q7khx9vax22itd3cpgn8 5 август 0 71745 1148574 1148510 2022-08-03T14:25:45Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''5 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 217-се ([[кәбисә йыл]]ында 218-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 148 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: [[Светофор]] көнө. ** [[Һыра]] көнө (августың беренсе йомаһы). ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Буркина-Фасо}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Хорватия}}: Еңеү көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Блогер көнө. * {{Флагификация|Беларусь}}: Финанс тикшереү органдары хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Латвия}}: Тимер юлсылар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1752]]: Хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Шаран районы]]ның [[Шаран]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1975]]: [[Төмән]] — [[Сорғот]] тимер юл магистрале файҙаланыуға тапшырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Мертваго Дмитрий Борисович]] (1760—23.06.1824), [[Рәсәй империяһы]]ның [[дәүләт]] һәм йәмәғәт эшмәкәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе. Дворяндарҙан. 1787—1796 йылдарҙа Өфө наместниклыҡ башҡармаһы советнигы. 1789 йылда Мертваго башланғысы менән Өфөлә мосолмандар диниә назараты асыла. [[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы]], [[18-се быуат]] аҙағы — [[19-сы быуат]] башында төбәк халҡының көнкүреше һәм йолалары тураһында мәғлүмәт тупланған «Записки Дмитрия Борисовича Мертваго. 1760—1824»; 1867) исемле китап авторы. Сығышы менән хәҙерге [[Сыуаш Республикаһы]]ның Алатырь ҡалаһы янында булған элекке Мертовщина ауылынан. * [[Ғәйфуллин Хәсән Әхмәт улы]] (1900 — билдәһеҙ), [[дәүләт]] һәм [[ВКП (б)|партия]] эшмәкәре. 1933—1935 йылдарҙа ВКП(б)-ның Мәсетле район комитетының беренсе секретаре, артабан [[Башҡорт АССР-ы Халыҡ Комиссарҙары Советы]] Рәйесенең беренсе урынбаҫары. Сәйәси золом ҡорбаны. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Йәрмәкәй районы]] [[Тарҡаҙы]] ауылынан. * [[Ғимаҙиев Үзбәк Ибраһим улы]] (1920—13.08.1987), [[Журналистика|журналист]], [[фән|ғалим]]-[[Әҙәбиәт ғилеме|әҙәбиәт белгесе]]. 1955 йылдан «[[Кызыл таң]]» гәзитенең бүлек мөдире, мөхәррир урынбаҫары, 1968 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1981 йылдан — татар теле һәм әҙәбиәте кафедраһы мөдире. Филология фәндәре докторы (1985). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Ғәйнуллин Айрат Ғәриф улы]] (1930—1992), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе эшмәкәре. 1956—1988 йылдарҙа «[[Аксаковнефть]]» нефть һәм газ сығарыу идаралығы [[Приют (Бәләбәй районы)|Приют]] медик-санитар часының баш табибы. [[РСФСР]]-ҙың һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған табибы, [[Бәләбәй]] ҡалаһының почётлы гражданы. * [[Фаҡаев Исхаҡ Фаҡайетдин улы]] (1930), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Агрономия|агроном]]. 1970—1982 йылдарҙа [[Балтас районы|Балтас район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1968). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1971), Балтас районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Иҫке Балтас (Балтас районы)|Иҫке Балтас]] ауылынан. * [[Шатов Александр Алексеевич]] (1945), ғалим-инженер-технолог, хужалыҡ эшмәкәре. 1983 йылдан [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһындағы [[«Сода» производство берекмәһе]]нең баш инженеры, 1985—1987 йылдарҙа — генераль директоры, 1988 йылдан — баш инженерҙың фән буйынса урынбаҫары һәм инженерлыҡ аналитика идаралығы начальнигы, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]] уҡытыусыһы, 1995 йылдан — Башҡортостан Республикаһы Стратегик тикшеренеүҙәр институты Стәрлетамаҡ филиалының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (1995), профессор (1997). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2008), уйлап табыу һәм рационализаторлыҡ отличнигы (1980), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы [[Химия|химигы]] (2013), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1982). Рәсәй Хөкүмәтенең (2013) һәм Башҡортостан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт (2007) премияһы лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (1986). Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең Иванов районы Перепечино ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Косоротов Василий Емельянович]] (1871—1.12.1957), [[СССР]]-ҙың совет органдары һәм хужалыҡ хеҙмәткәре. 1906 йылдан [[РСДРП (б)|РСДРП]] ағзаһы. [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 3-сө [[Рәсәй империяһының Дәүләт думаһы|Дәүләт думаһы]] (1907—1912) депутаты. 1910 йылдан [[Өфө]], [[Һамар]], [[Әстерхан]] ҡалаларында партия эшендә, 1918 йылдан [[Һамар губернаһы|Һамар губерна]] Халыҡ Хужалығы Советы рәйесе, эшсе, крәҫтиән һәм ҡыҙылармеец депутаттары Советының губерна башҡарма комитетының рәйес урынбаҫары; 1922—1932 йылдарҙа [[Мәскәү]]ҙә, 1924 йылға тиклем [[Башҡорт АССР-ы]] буйынса Тышҡы сауҙа халыҡ комиссариаты вәкиле. [[Ленин ордены]] кавалеры (1954). Сығышы менән [[Белорет]] ҡалаһынан. * [[Дусәлимов Альберт Түрйән улы]] (1946), хеҙмәт ветераны. 1995—2010 йылдарҙа «Рәсәй почтаһы» федераль дәүләт унитар предприятиеһы филиалы – Федераль почта элемтәһенең Башҡортостан Республикаһы идаралығы етәксеһе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған элемтә хеҙмәткәре һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған элемтәсеһе. Элемтә мастеры, Башҡортостандың почта элемтәһе мастеры. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Саҡмағош районы]] [[Киндеркүл]] ауылынан. * [[Хөсәйенов Әхәт Рәхмәтулла улы]] (1946), [[театр]] актёры, [[әҙәбиәт|яҙыусы]], юмористик [[хикәйә]]ләр авторы. 1982 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. 1966 йылдан [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1968 йылдан (өҙөклөк менән) [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры; 1992—2002 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ башҡорт дәүләт драма театры]] директоры, бер үк ваҡытта актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Хәйбуллин Хисаметдин Салауат улы]] (1946), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. 1990—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Мостафина Фатима Хәмит ҡыҙы исемендәге 20-се Өфө ҡала башҡорт гимназияһы]] директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. * [[Хәйруллин Солтан Ғөбәйҙулла улы]] (1951), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 2002—2010 йылдарҙа Өфөләге «УЗЭМИК» йәмғиәтенең генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө һәм дүртенсе саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған, Рәсәйҙең почётлы химигы. Сығышы менән хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]]ның [[Балтас районы (Татарстан)|Балтас районы]] Түюәнге Сасна ауылынан. * [[Вәлиуллин Наил Ғәбит улы]] (1956), эске эштәр һәм һалым органдары ветераны, [[иҡтисад]]сы, юрист. Эске эштәр министрлығының отставкалағы полковнигы. 1994—2003 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһы Һалым инспекцияһы идаралығының етәксе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]]. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бишбүләк районы]] «Дим» совхозы [[Ольховка (Бишбүләк районы)|Ольховка]] ауылынан. * [[Ишембаев Ринат Сәхиулла улы]] (1976), [[спорт]]сы. «Башнефть» шашка клубы тәрбиәләнеүсеһе. Халыҡ-ара шашка уйындары буйынса халыҡ-ара мастер (2001). Клубтар араһында Европа шашка конфедерацияһы кубогын яулаусы (2001) һәм Рәсәй чемпионы (2001, 2006). Үҫмер спортсылар араһында Рәсәй чемпионы (1997, 1999). * [[Исмәғилев Фидан Филарид улы]] (1981—6.08.2021), юрист, хужалыҡ эшмәкәре. 2020 йылдың февраленән Башҡортостан республика ҡулланыусылар йәмғиәте — Башпотребсоюз идараһы рәйесе. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бүздәк районы]] [[Бүздәк]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Торомтаев Иҙрис Ғәлим улы]] (1902—27.02.1959), [[ауыл хужалығы]] һәм урындағы совет органдары хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1930 йылдан хәҙерге [[Хәйбулла районы]] колхоздары һәм ауыл Советтары, шул иҫәптән 1944 йылдан Бикбау, 1951 йылдан — [[Атингән ауыл Советы (Хәйбулла районы)|Атингән]] ауыл Советы рәйесе; 1957—1959 йылдарҙа «Ҡыҙыл Байраҡ» колхозының [[Йәнтеш]] малсылыҡ фермаһы мөдире. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1945) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың Утарбай ауылынан. * [[Арыҫланов Әхнәф Гәрәй улы]] (1922—1.08.2003), [[КПСС|партия]] органдары һәм юғары мәктәп хеҙмәткәре, [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы, йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1952 йылдан [[ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты|ВКП(б)-ның]] (артабан [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]]) хеҙмәткәре, 1955 йылдан [[КПСС]]-тың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитеты секретары, 1959—1991 йылдарҙа [[Өфө нефть институты |Өфө нефть институты Салауат филиалының]] өлкән уҡытыусыһы, бер үк ваҡытта 1981 йылға тиклем — филиал директоры. 1956—1980 йылдарҙа Салауат ҡала Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған иҡтисадсыһы (1982), [[СССР]]-ҙың юғары мәктәп һәм нефть эшкәртеү сәнәғәте отличнигы (1982). 2-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалеры (1985), [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]]ның Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1978). Салауат ҡалаһының почётлы гражданы (1998). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Түреш (Бүздәк районы)|Түреш]] ауылынан. * [[Фәтҡуллин Әнүәр Әсәҙулла улы]] (1922—21.12.1986), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби осоусы, полковник. [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Бүздәк районы [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Солтанов Мәүлитйән Хажғәли улы]] (1927—23.05.2005), [[Баймаҡ районы]] Октябрҙең 50 йыллығы исемендәге колхоздың элекке механизаторы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1973). Сығышы менән ошо райондың [[Муллаҡай (Баймаҡ районы)|Муллаҡай]] ауылынан. * [[Норец Екатерина Ивановна]] (1937—13.11.2005), [[Педагогика|педагог]]. 1962 йылдан Хәйбулла районы [[Яңы Украинка (Хәйбулла районы)|Яңы Украинка]] башланғыс мәктәбе уҡытыусыһы һәм мөдире; 1973—1994 йылдарҙа [[Подольск (Хәйбулла районы)|Подольск]] урта мәктәбенең оҙайтылған көн төркөмө тәрбиәсеһе. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1988). Сығышы менән Новоукраинка ауылынан. * [[Поздняков Александр Васильевич]] (1937), [[фән|ғалим]]-[[География|географ]]. 1992 йылдан [[Рәсәй Фәндәр академияһы]]ның Себер бүлексәһенең [[Томск]] ҡалаһындағы Тәбиғи комплекстар экологияһы институтының директор урынбаҫары, 1994 йылдан — Климат һәм экология системалары мониторингы институтының лаборатория мөдире, бер үк ваҡытта [[Томск дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. География фәндәре докторы (1986), профессор (2003). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Ржановка (Миәкә районы)|Ржановка]] ауылынан. * [[Әхмәҙиев Вафа Исхаҡ улы]] (1937—20.10.1983), ғалим-әҙәбиәт белгесе, шағир. 1970—1983 йылдарҙа хәҙерге [[ТТӘИ|Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының]] өлкән ғилми хеҙмәткәре. 1976 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. Филология фәндәре кандидаты (1970). * [[Латыпов Ринат Закир улы]] (1942), ғалим-табип-хирург. 1974 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2000) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (2012). Рәсәй Медицина фәндәре академияһының А. Н. Бакулев исемендәге премияһы лауреаты (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балтас районы]] [[Уҫман (Балтас районы)|Уҫман]] ауылынан. * [[Завьялова Галина Сергеевна]] (1947), [[журналистика|журналист]]. 1965 йылдан (тәнәфес менән) [[Нефтекама]] ҡалаһының [[Красное знамя (гәзит)|«Красное Знамя» гәзите]] хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1984—2003 йылдарҙа — баҫманың мөхәррире. 1977 йылдан СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. Бер нисә саҡырылыш ҡала Советы депутаты. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1989). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Рәүҙе]] ҡалаһынан. * [[Скурко Евгения Романовна]] (1947), ғалим-[[музыка]] белгесе. 1971 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]], бер үк ваҡытта 2004 йылдан Ырымбур сәнғәт институты уҡытыусыһы. 1984 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. Сәнғәт ғилеме докторы (2005), профессор (2007). Башҡортостан Республикаһының (2001) һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2014) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. * [[Хафизова Гөлдәр Исмәғил ҡыҙы]] (1967), тележурналист. 1991 йылдан [[Көньяҡ Урал]] дәүләт телерадиокампанияһы [[Магнитогорск]] филиалының [[башҡорт теле]]ндәге программалар бүлеге хеҙмәткәре, өлкән мөхәррире. 2001 йылдан Рәсәй Журналистар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1995). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Әбйәлил районы]] [[Аһылай (Әбйәлил районы)|Аһылай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы]] (1923—28.07.1996), [[балет]] артисы, балетмейстер. [[РСФСР]]‑ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР‑ы]]ның (1952) атҡаҙанған артисы. * [[Тотманов Рәдис Нурислам улы]] (1953), [[бейеү]]се, [[Педагогика|педагог]]-хореограф һәм балетмейстер. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (1994). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Кувшинов Леонид Михайлович]] (1914—18.08.1973), хәрби хеҙмәткәр, осоусы, полковник (1957). [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1957). СССР-ҙың атҡаҙанған һынаусы лётчигы (1959). * [[Фәтҡуллин Ғөбәй Сәлим улы]] (1914—19.08.2012), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1950—1975 йылдарҙа [[Учалы районы]]ның «Совет» колхозы рәйесе. Бөйөк Ватан һуғышында һәм 1945 йылдағы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1957). Сығышы менән ошо райондың [[Ҡунаҡбай (Учалы районы)|Ҡунаҡбай]] ауылынан. * [[Әхмәтвәлиев Линар Миниғаян улы]] (1959), театр актёры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2009). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:5 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1850]]: [[Ги де Мопассан]], [[Франция]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1860]]: Луис Уэйн, [[Англия]] рәссамы. * [[1905]]: Василий Леонтьев, [[АҠШ]]-тың [[Иҡтисад (фән)|иҡтисадсы]] ғалимы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1973). * [[1905]]: Артём Микоян, [[СССР]] авиаконструкторы, ике тапҡыр [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]. * [[1910]]: Пимен, [[Дин|дин әһеле]], 1971—1990 йылдарҙа [[Мәскәү]] һәм [[Рәсәйҙә дин|Бөтә Рәсәй]] патриархы. * [[1930]]: [[Нил Армстронг]], [[Америка]] астронавы, [[Ай (юлдаш)|Ай]]ға аяҡ баҫҡан тәүге кеше. * [[1930]]: Эмин Хачатурян, СССР композиторы һәм дирижёры, кинокомпозитор, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. * [[1970]]: Константин Ерёменко, [[Рәсәй]] [[спорт]]сыһы, мини-футбол буйынса [[Европа]] чемпионы (1999). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:5 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1962]]: [[Мэрилин Монро]], [[АҠШ]]-тың кино актёры, [[йыр]]сы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З05]] [[Категория:5 август]] c9ilz49766t2tfetxwfv93qxgulfhdb 8 август 0 71748 1148586 1049760 2022-08-04T01:26:34Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''8 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 220-се ([[кәбисә йыл]]ында 221-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 145 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}}: Альпинистар көнө. ** Офтальмология көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя бесәйҙәр көнө. ** [[Һыуытҡыс]]тың «тыуған» көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: [[Доллар]] көнө. * {{Флагификация|Бутан}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Тайвань}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Швеция}}: Флаг көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Иран}} [[Иран]]: Журналистар көнө. * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: Төҙөүселәр көнө (августың икенсе йәкшәмбеһе). * {{Украина}} [[Украина]]: Ветеринарҙар көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Башҡортостан флагы}} [[Башҡортостан]]: Умартасылар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1899]] — АҠШ-тың Миннесота штаты уйлап табыусыһы Альберт Маршалл һыуытҡысҡа патент ала. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Воробьёв Леонид Николаевич]] (1890—1.10.1969), [[СССР]]-ҙың [[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[Филология|филолог]], профессор. 1929—1932 йылдарҙа [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]] (хәҙер [[Башҡорт дәүләт университеты]]) директоры урынбаҫары, [[тел ғилеме]] һәм [[әҙәбиәт]] кафедраһы мөдире. * [[Рахманович Анисим Наумович]] (1905—10.03.1985), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1949—1983 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1958—1963 йылдарҙа авиация двигателдәре теорияһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1948), профессор (1950). Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Кропивницкий]] ҡалаһынан. * [[Лаврёнова Гөлшат Зиннәт ҡыҙы]] (1955), [[Педагогика|педагог]], [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны, 2002—2016 йылдарҙа [[Әбйәлил районы|Әбйәлил район]] хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге етәксеһе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000) һәм мәғариф алдынғыһы (1994). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дыуан районы]] [[Иҫке Хәлил (Дыуан районы)|Иҫке Хәлил]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Герасимов Иван Александрович (хәрби етәксе)|Герасимов Иван Александрович]] (1921—4.06.2008), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда, 1945 йылдағы совет-япон һуғышында ҡатнашҡан хәрби эшмәкәр, танкист, армия генералы (1977), йәмәғәтсе. 1938—1992 йылдарҙа СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәттә, шул иҫәптән 1973 йылдан Төньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө командующийы, 1975 йылдан — Киев хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы, 1984 йылдан — Көньяҡ-Көнбайыш йүнәлеш ғәскәрҙәренең баш командующийы. 1989 йылдан СССР Оборона министрлығының генераль инспекторҙар төркөмө ағзаһы. СССР-ҙың 8—11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты; 2002 йылдан Украинаның халыҡ депутаты. 1991 йылдан Украинаның Ветерандар советы рәйесе. Украина Геройы (1999). СССР-ҙың ике Ленин (1980, 1986), Октябрь Революцияһы (1986), өс Ҡыҙыл Байраҡ (1942, 1956, 1967), 1-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1943, 1951), 2-се (1988) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» ордендары һәм сит ил ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]] [[Оло Аксаков]] ауылынан. * [[Фәрит Бикбулатов]] (1936—26.11.2016), [[йыр]]сы, диктор, рәссам. 1968 йылдан [[ГТРК Башҡортостан|Башҡорт АССР-ының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса дәүләт комитеты]] дикторы, өлкән мөхәррире, 1989—1998 йылдарҙа «Башҡортостан» ижад клубының директоры һәм солисы. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1986). [[Өфө]] ҡалаһының почётлы гражданы (2005). * [[Арыҫланов Рифхәт Мөхәмәт улы]] (1946), сценограф, рәссам. 1978 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. 1987—1990 йылдарҙа һәм 1995 йылдан [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш рәссамы, 2017 йылдан — ҡуйыусы рәссамы, бер үк ваҡытта 1978 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (2013) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2018). * Назаров Николай Григорьевич (1946), [[ауыл хужалығы]] ветераны, хеҙмәт алдынғыһы. 1969—1992 йылдарҙа Учалы районы «Байрамғол» совхозының мал ҡараусыһы, 1990—1994 йылдарҙа — бригадиры. Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры. Сығышы менән ошо райондың Вознесенка ауылынан. * [[Дәүләтов Рауил Шәрифйән улы]] (1951), [[уҡытыусы]], [[мәғариф]], [[КПСС|партия]] органдары, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1979 йылдан КПСС-тың [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө район]] комитеты инструкторы, ойоштороу бүлеге мөдире, 1990—1991 йылдарҙа КПСС-тың Дүртөйлө ҡала комитеты секретары; 1994—2010 йылдарҙа Дүртөйлө район хакимиәте башлығы; 2010—2015 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министры урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2007) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Яңы Яндыҙ]] ауылынан. * [[Фәттәхов Мөхәрәм Миңлейәр улы]] (1956), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1978 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан автомобиль юлдары һәм төҙөлөш производствоһы технологиялары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2011—2015 йылдарҙа архитектура-төҙөлөш факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (2010), профессор. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Круглов Григорий Михайлович]] (1927—26.08.2018), рәссам. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1951—1985 йылдарҙа Башҡортостан ижади-производство комбинаты рәссамы. 1968 йылдан СССР-ҙың Рәссамдар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (1996). II дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалеры (1985), Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1962). * [[Бәхтиев Индус Мәғәфүр улы]] (1937), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1974—2002 йылдарҙа [[Краснокама районы]]ның «1 Май» колхозы рәйесе, Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалеры, Башҡор­тос­тандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. Сығышы менән [[Яңы Аҡтанышбаш]] ауылынан. * [[Косарев Михаил Николаевич]] (1957), [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгәнташ» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] директоры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған экологы (2018), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған урмансыһы. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Мельников Борис Васильевич]] (1923—6.12.1951), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби осоусы, эскадрилья командиры урынбаҫары, гвардия капитаны (1947). [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ибәтуллин Ғәйнулла Хәлиулла улы]] (1943), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Стәрлетамаҡ районы]]ның элекке «Йондоҙ» колхозы бригадиры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Талас]] ауылынан. * [[Буланкин Дмитрий Александрович]] (1978), [[спорт]]сы. Боҙҙа мотоуҙыш буйынса [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2003) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2010). [[Ғабдрахман Ҡадиров]] исемендәге спорт клубы өсөн 2000 йылдан башлап сығыш яһай. 2002 йылдан Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2004). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Чулошников Александр Петрович]] (1894—1941), [[СССР]]-ҙың ғалим-тарихсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Ҡаҙағстан]], [[Урта Азия]] һәм [[Башҡортостан]] тарихы буйынса белгес. Тарих фәндәре кандидаты (1935). * [[Маньшин Василий Петрович]] (1924—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар дивизияһы артиллерия полкының орудие расчёты командиры, гвардия старшинаһы. Дан орденының тулы кавалеры. * [[Шамаев Әмир Ғабдрахман улы]] (1929—25.03.2017), медицина өлкәһе эшмәкәре, ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған табибы. * [[Шаһиәхмәтова Светлана Георгиевна]] (1939), композитор, [[Педагогика|педагог]]. 1967—1972 йылдарҙа БАССР Композиторҙар союзының яуаплы секретары. 1964 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1977). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Жернаков Владимир Сергеевич]] (1944), ғалим-инженер-механик, 1993—2003 йылдарҙа [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның фән буйынса проректоры. [[Башҡортостан Фәндәр академияһы]] академигы (2018), техник фәндәр докторы (1992), профессор (1993). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1992), Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1985). Сығышы менән [[Дәүләкән]] ҡалаһынан. * [[Күлбаев Мөсәлим Георгий улы]] (1969), театр режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (2005). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1790]]: Ференц Кёльчеи, [[Венгрия]]ның [[Романтизм|романтик]] [[Шиғриәт|шағиры]], [[дәүләт]]тең милли [[гимн]]ының һүҙҙәр авторы. * [[1930]]: Арунас Жебрюнас, [[СССР]] һәм [[Литва]] кинорежиссёры, сценарист. * [[1940]]: Паул Буткевич, СССР һәм [[Латвия]]ның эстрада һәм кино актёры. * [[1940]]: Александр Величанский, СССР шағиры, [[тәржемә]]се. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1835]]:[[Уайт Уотсон]], [[Англия]] [[Геология|геологы]], [[Скульптура|скульптор]]. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З08]] [[Категория:8 август]] meoznq31v3g6y6f6ag2zbwbrx7r8lfs 1148587 1148586 2022-08-04T01:28:26Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''8 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 220-се ([[кәбисә йыл]]ында 221-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 145 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}}: Альпинистар көнө. ** Офтальмология көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя бесәйҙәр көнө. ** [[Һыуытҡыс]]тың «тыуған» көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: [[Доллар]] көнө. * {{Флагификация|Бутан}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Тайвань}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Швеция}}: Флаг көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Иран}} [[Иран]]: Журналистар көнө. * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: Төҙөүселәр көнө (августың икенсе йәкшәмбеһе). * {{Украина}} [[Украина]]: Ветеринарҙар көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Башҡортостан флагы}} [[Башҡортостан]]: Умартасылар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1899]] — АҠШ-тың Миннесота штаты уйлап табыусыһы Альберт Маршалл һыуытҡысҡа патент ала. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Воробьёв Леонид Николаевич]] (1890—1.10.1969), [[СССР]]-ҙың [[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[Филология|филолог]], профессор. 1929—1932 йылдарҙа [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]] (хәҙер [[Башҡорт дәүләт университеты]]) директоры урынбаҫары, [[тел ғилеме]] һәм [[әҙәбиәт]] кафедраһы мөдире. * [[Рахманович Анисим Наумович]] (1905—10.03.1985), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1949—1983 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1958—1963 йылдарҙа авиация двигателдәре теорияһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1948), профессор (1950). Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Кропивницкий]] ҡалаһынан. * [[Лаврёнова Гөлшат Зиннәт ҡыҙы]] (1955), [[Педагогика|педагог]], [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны, 2002—2016 йылдарҙа [[Әбйәлил районы|Әбйәлил район]] хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге етәксеһе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000) һәм мәғариф алдынғыһы (1994). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дыуан районы]] [[Иҫке Хәлил (Дыуан районы)|Иҫке Хәлил]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Герасимов Иван Александрович (хәрби етәксе)|Герасимов Иван Александрович]] (1921—4.06.2008), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда, 1945 йылдағы совет-япон һуғышында ҡатнашҡан хәрби эшмәкәр, танкист, армия генералы (1977), йәмәғәтсе. 1938—1992 йылдарҙа СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәттә, шул иҫәптән 1973 йылдан Төньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө командующийы, 1975 йылдан — Киев хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы, 1984 йылдан — Көньяҡ-Көнбайыш йүнәлеш ғәскәрҙәренең баш командующийы. 1989 йылдан СССР Оборона министрлығының генераль инспекторҙар төркөмө ағзаһы. СССР-ҙың 8—11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты; 2002 йылдан Украинаның халыҡ депутаты. 1991 йылдан Украинаның Ветерандар советы рәйесе. Украина Геройы (1999). СССР-ҙың ике Ленин (1980, 1986), Октябрь Революцияһы (1986), өс Ҡыҙыл Байраҡ (1942, 1956, 1967), 1-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1943, 1951), 2-се (1988) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» ордендары һәм сит ил ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]] [[Оло Аксаков]] ауылынан. * [[Фәрит Бикбулатов]] (1936—26.11.2016), [[йыр]]сы, диктор, рәссам. 1968 йылдан [[ГТРК Башҡортостан|Башҡорт АССР-ының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса дәүләт комитеты]] дикторы, өлкән мөхәррире, 1989—1998 йылдарҙа «Башҡортостан» ижад клубының директоры һәм солисы. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1986). [[Өфө]] ҡалаһының почётлы гражданы (2005). * [[Арыҫланов Рифхәт Мөхәмәт улы]] (1946), сценограф, рәссам. 1978 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. 1987—1990 йылдарҙа һәм 1995 йылдан [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш рәссамы, 2017 йылдан — ҡуйыусы рәссамы, бер үк ваҡытта 1978 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (2013) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2018). * Назаров Николай Григорьевич (1946), [[ауыл хужалығы]] ветераны, хеҙмәт алдынғыһы. 1969—1992 йылдарҙа Учалы районы «Байрамғол» совхозының мал ҡараусыһы, 1990—1994 йылдарҙа — бригадиры. Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры. Сығышы менән ошо райондың Вознесенка ауылынан. * [[Дәүләтов Рауил Шәрифйән улы]] (1951), [[уҡытыусы]], [[мәғариф]], [[КПСС|партия]] органдары, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1979 йылдан КПСС-тың [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө район]] комитеты инструкторы, ойоштороу бүлеге мөдире, 1990—1991 йылдарҙа КПСС-тың Дүртөйлө ҡала комитеты секретары; 1994—2010 йылдарҙа Дүртөйлө район хакимиәте башлығы; 2010—2015 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министры урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2007) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Яңы Яндыҙ]] ауылынан. * [[Фәттәхов Мөхәрәм Миңлейәр улы]] (1956), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1978 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан автомобиль юлдары һәм төҙөлөш производствоһы технологиялары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2011—2015 йылдарҙа архитектура-төҙөлөш факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (2010), профессор. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Круглов Григорий Михайлович]] (1927—26.08.2018), [[Живопись|рәссам]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1951—1985 йылдарҙа Башҡортостан ижади-производство комбинаты рәссамы. 1968 йылдан СССР-ҙың Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы (1996). 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985), [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1962). * [[Бәхтиев Индус Мәғәфүр улы]] (1937), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1974—2002 йылдарҙа [[Краснокама районы]]ның «1 Май» колхозы рәйесе, Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалеры, Башҡор­тос­тандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. Сығышы менән [[Яңы Аҡтанышбаш]] ауылынан. * [[Косарев Михаил Николаевич]] (1957), [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгәнташ» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] директоры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған экологы (2018), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған урмансыһы. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Мельников Борис Васильевич]] (1923—6.12.1951), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби осоусы, эскадрилья командиры урынбаҫары, гвардия капитаны (1947). [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ибәтуллин Ғәйнулла Хәлиулла улы]] (1943), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Стәрлетамаҡ районы]]ның элекке «Йондоҙ» колхозы бригадиры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Талас]] ауылынан. * [[Буланкин Дмитрий Александрович]] (1978), [[спорт]]сы. Боҙҙа мотоуҙыш буйынса [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2003) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2010). [[Ғабдрахман Ҡадиров]] исемендәге спорт клубы өсөн 2000 йылдан башлап сығыш яһай. 2002 йылдан Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2004). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Чулошников Александр Петрович]] (1894—1941), [[СССР]]-ҙың ғалим-тарихсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Ҡаҙағстан]], [[Урта Азия]] һәм [[Башҡортостан]] тарихы буйынса белгес. Тарих фәндәре кандидаты (1935). * [[Маньшин Василий Петрович]] (1924—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар дивизияһы артиллерия полкының орудие расчёты командиры, гвардия старшинаһы. Дан орденының тулы кавалеры. * [[Шамаев Әмир Ғабдрахман улы]] (1929—25.03.2017), медицина өлкәһе эшмәкәре, ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған табибы. * [[Шаһиәхмәтова Светлана Георгиевна]] (1939), композитор, [[Педагогика|педагог]]. 1967—1972 йылдарҙа БАССР Композиторҙар союзының яуаплы секретары. 1964 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1977). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Жернаков Владимир Сергеевич]] (1944), ғалим-инженер-механик, 1993—2003 йылдарҙа [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның фән буйынса проректоры. [[Башҡортостан Фәндәр академияһы]] академигы (2018), техник фәндәр докторы (1992), профессор (1993). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1992), Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1985). Сығышы менән [[Дәүләкән]] ҡалаһынан. * [[Күлбаев Мөсәлим Георгий улы]] (1969), театр режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (2005). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1790]]: Ференц Кёльчеи, [[Венгрия]]ның [[Романтизм|романтик]] [[Шиғриәт|шағиры]], [[дәүләт]]тең милли [[гимн]]ының һүҙҙәр авторы. * [[1930]]: Арунас Жебрюнас, [[СССР]] һәм [[Литва]] кинорежиссёры, сценарист. * [[1940]]: Паул Буткевич, СССР һәм [[Латвия]]ның эстрада һәм кино актёры. * [[1940]]: Александр Величанский, СССР шағиры, [[тәржемә]]се. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1835]]:[[Уайт Уотсон]], [[Англия]] [[Геология|геологы]], [[Скульптура|скульптор]]. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З08]] [[Категория:8 август]] bp5rx4j733gozdzy14dkrry9ni1n0ac 1148588 1148587 2022-08-04T01:29:27Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''8 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 220-се ([[кәбисә йыл]]ында 221-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 145 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}}: Альпинистар көнө. ** Офтальмология көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя бесәйҙәр көнө. ** [[Һыуытҡыс]]тың «тыуған» көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: [[Доллар]] көнө. * {{Флагификация|Бутан}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Тайвань}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Швеция}}: Флаг көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Иран}} [[Иран]]: Журналистар көнө. * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: Төҙөүселәр көнө (августың икенсе йәкшәмбеһе). * {{Украина}} [[Украина]]: Ветеринарҙар көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Башҡортостан флагы}} [[Башҡортостан]]: Умартасылар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1899]] — АҠШ-тың Миннесота штаты уйлап табыусыһы Альберт Маршалл һыуытҡысҡа патент ала. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Воробьёв Леонид Николаевич]] (1890—1.10.1969), [[СССР]]-ҙың [[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[Филология|филолог]], профессор. 1929—1932 йылдарҙа [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]] (хәҙер [[Башҡорт дәүләт университеты]]) директоры урынбаҫары, [[тел ғилеме]] һәм [[әҙәбиәт]] кафедраһы мөдире. * [[Рахманович Анисим Наумович]] (1905—10.03.1985), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1949—1983 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1958—1963 йылдарҙа авиация двигателдәре теорияһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1948), профессор (1950). Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Кропивницкий]] ҡалаһынан. * [[Лаврёнова Гөлшат Зиннәт ҡыҙы]] (1955), [[Педагогика|педагог]], [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны, 2002—2016 йылдарҙа [[Әбйәлил районы|Әбйәлил район]] хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге етәксеһе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000) һәм мәғариф алдынғыһы (1994). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дыуан районы]] [[Иҫке Хәлил (Дыуан районы)|Иҫке Хәлил]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Герасимов Иван Александрович (хәрби етәксе)|Герасимов Иван Александрович]] (1921—4.06.2008), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда, 1945 йылдағы совет-япон һуғышында ҡатнашҡан хәрби эшмәкәр, танкист, армия генералы (1977), йәмәғәтсе. 1938—1992 йылдарҙа СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәттә, шул иҫәптән 1973 йылдан Төньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө командующийы, 1975 йылдан — Киев хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы, 1984 йылдан — Көньяҡ-Көнбайыш йүнәлеш ғәскәрҙәренең баш командующийы. 1989 йылдан СССР Оборона министрлығының генераль инспекторҙар төркөмө ағзаһы. СССР-ҙың 8—11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты; 2002 йылдан Украинаның халыҡ депутаты. 1991 йылдан Украинаның Ветерандар советы рәйесе. Украина Геройы (1999). СССР-ҙың ике Ленин (1980, 1986), Октябрь Революцияһы (1986), өс Ҡыҙыл Байраҡ (1942, 1956, 1967), 1-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1943, 1951), 2-се (1988) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» ордендары һәм сит ил ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]] [[Оло Аксаков]] ауылынан. * [[Фәрит Бикбулатов]] (1936—26.11.2016), [[йыр]]сы, диктор, рәссам. 1968 йылдан [[ГТРК Башҡортостан|Башҡорт АССР-ының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса дәүләт комитеты]] дикторы, өлкән мөхәррире, 1989—1998 йылдарҙа «Башҡортостан» ижад клубының директоры һәм солисы. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1986). [[Өфө]] ҡалаһының почётлы гражданы (2005). * [[Арыҫланов Рифхәт Мөхәмәт улы]] (1946), сценограф, рәссам. 1978 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. 1987—1990 йылдарҙа һәм 1995 йылдан [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш рәссамы, 2017 йылдан — ҡуйыусы рәссамы, бер үк ваҡытта 1978 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (2013) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2018). * Назаров Николай Григорьевич (1946), [[ауыл хужалығы]] ветераны, хеҙмәт алдынғыһы. 1969—1992 йылдарҙа Учалы районы «Байрамғол» совхозының мал ҡараусыһы, 1990—1994 йылдарҙа — бригадиры. Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры. Сығышы менән ошо райондың Вознесенка ауылынан. * [[Дәүләтов Рауил Шәрифйән улы]] (1951), [[уҡытыусы]], [[мәғариф]], [[КПСС|партия]] органдары, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1979 йылдан КПСС-тың [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө район]] комитеты инструкторы, ойоштороу бүлеге мөдире, 1990—1991 йылдарҙа КПСС-тың Дүртөйлө ҡала комитеты секретары; 1994—2010 йылдарҙа Дүртөйлө район хакимиәте башлығы; 2010—2015 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министры урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2007) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Яңы Яндыҙ]] ауылынан. * [[Фәттәхов Мөхәрәм Миңлейәр улы]] (1956), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1978 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан автомобиль юлдары һәм төҙөлөш производствоһы технологиялары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2011—2015 йылдарҙа архитектура-төҙөлөш факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (2010), профессор. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Круглов Григорий Михайлович]] (1927—26.08.2018), [[Живопись|рәссам]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1951—1985 йылдарҙа Башҡортостан ижади-производство комбинаты рәссамы. 1968 йылдан СССР-ҙың Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы (1996). 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985), [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1962). * Иванова Галина Андреевна (1932—21.07.2008), комсомол органдары һәм мәғариф хеҙмәткәре. 1956 йылдан ВЛКСМ-дың Салауат ҡала комитеты инструкторы, бүлек мөдире, секретары, 1960 йылдан — беренсе секретары; 1964 йылдан Салауат индустриаль техникумының көндөҙгө бүлек мөдире, 1974 йылдан 18-се мәктәп директорының уҡыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫары, 1981—2006 йылдарҙа 8-се лицей директоры. Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985), РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы, Салауат ҡалаһының почётлы гражданы (1998). Сығышы менән Мәскәү ҡалаһынан. * [[Бәхтиев Индус Мәғәфүр улы]] (1937), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1974—2002 йылдарҙа [[Краснокама районы]]ның «1 Май» колхозы рәйесе, Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалеры, Башҡор­тос­тандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. Сығышы менән [[Яңы Аҡтанышбаш]] ауылынан. * [[Косарев Михаил Николаевич]] (1957), [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгәнташ» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] директоры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған экологы (2018), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған урмансыһы. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Мельников Борис Васильевич]] (1923—6.12.1951), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби осоусы, эскадрилья командиры урынбаҫары, гвардия капитаны (1947). [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ибәтуллин Ғәйнулла Хәлиулла улы]] (1943), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Стәрлетамаҡ районы]]ның элекке «Йондоҙ» колхозы бригадиры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Талас]] ауылынан. * [[Буланкин Дмитрий Александрович]] (1978), [[спорт]]сы. Боҙҙа мотоуҙыш буйынса [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2003) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2010). [[Ғабдрахман Ҡадиров]] исемендәге спорт клубы өсөн 2000 йылдан башлап сығыш яһай. 2002 йылдан Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2004). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Чулошников Александр Петрович]] (1894—1941), [[СССР]]-ҙың ғалим-тарихсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Ҡаҙағстан]], [[Урта Азия]] һәм [[Башҡортостан]] тарихы буйынса белгес. Тарих фәндәре кандидаты (1935). * [[Маньшин Василий Петрович]] (1924—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар дивизияһы артиллерия полкының орудие расчёты командиры, гвардия старшинаһы. Дан орденының тулы кавалеры. * [[Шамаев Әмир Ғабдрахман улы]] (1929—25.03.2017), медицина өлкәһе эшмәкәре, ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған табибы. * [[Шаһиәхмәтова Светлана Георгиевна]] (1939), композитор, [[Педагогика|педагог]]. 1967—1972 йылдарҙа БАССР Композиторҙар союзының яуаплы секретары. 1964 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1977). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Жернаков Владимир Сергеевич]] (1944), ғалим-инженер-механик, 1993—2003 йылдарҙа [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның фән буйынса проректоры. [[Башҡортостан Фәндәр академияһы]] академигы (2018), техник фәндәр докторы (1992), профессор (1993). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1992), Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1985). Сығышы менән [[Дәүләкән]] ҡалаһынан. * [[Күлбаев Мөсәлим Георгий улы]] (1969), театр режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (2005). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1790]]: Ференц Кёльчеи, [[Венгрия]]ның [[Романтизм|романтик]] [[Шиғриәт|шағиры]], [[дәүләт]]тең милли [[гимн]]ының һүҙҙәр авторы. * [[1930]]: Арунас Жебрюнас, [[СССР]] һәм [[Литва]] кинорежиссёры, сценарист. * [[1940]]: Паул Буткевич, СССР һәм [[Латвия]]ның эстрада һәм кино актёры. * [[1940]]: Александр Величанский, СССР шағиры, [[тәржемә]]се. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1835]]:[[Уайт Уотсон]], [[Англия]] [[Геология|геологы]], [[Скульптура|скульптор]]. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З08]] [[Категория:8 август]] 3ytpot1lxm0dm2cyb65l8hpokqwh8d4 1148589 1148588 2022-08-04T01:30:54Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''8 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 220-се ([[кәбисә йыл]]ында 221-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 145 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}}: Альпинистар көнө. ** Офтальмология көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя бесәйҙәр көнө. ** [[Һыуытҡыс]]тың «тыуған» көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: [[Доллар]] көнө. * {{Флагификация|Бутан}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Тайвань}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Швеция}}: Флаг көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Иран}} [[Иран]]: Журналистар көнө. * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: Төҙөүселәр көнө (августың икенсе йәкшәмбеһе). * {{Украина}} [[Украина]]: Ветеринарҙар көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Башҡортостан флагы}} [[Башҡортостан]]: Умартасылар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1899]] — АҠШ-тың Миннесота штаты уйлап табыусыһы Альберт Маршалл һыуытҡысҡа патент ала. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Воробьёв Леонид Николаевич]] (1890—1.10.1969), [[СССР]]-ҙың [[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[Филология|филолог]], профессор. 1929—1932 йылдарҙа [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]] (хәҙер [[Башҡорт дәүләт университеты]]) директоры урынбаҫары, [[тел ғилеме]] һәм [[әҙәбиәт]] кафедраһы мөдире. * [[Рахманович Анисим Наумович]] (1905—10.03.1985), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1949—1983 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1958—1963 йылдарҙа авиация двигателдәре теорияһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1948), профессор (1950). Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Кропивницкий]] ҡалаһынан. * [[Лаврёнова Гөлшат Зиннәт ҡыҙы]] (1955), [[Педагогика|педагог]], [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны, 2002—2016 йылдарҙа [[Әбйәлил районы|Әбйәлил район]] хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге етәксеһе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000) һәм мәғариф алдынғыһы (1994). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дыуан районы]] [[Иҫке Хәлил (Дыуан районы)|Иҫке Хәлил]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Герасимов Иван Александрович (хәрби етәксе)|Герасимов Иван Александрович]] (1921—4.06.2008), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда, 1945 йылдағы совет-япон һуғышында ҡатнашҡан хәрби эшмәкәр, танкист, армия генералы (1977), йәмәғәтсе. 1938—1992 йылдарҙа СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәттә, шул иҫәптән 1973 йылдан Төньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө командующийы, 1975 йылдан — Киев хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы, 1984 йылдан — Көньяҡ-Көнбайыш йүнәлеш ғәскәрҙәренең баш командующийы. 1989 йылдан СССР Оборона министрлығының генераль инспекторҙар төркөмө ағзаһы. СССР-ҙың 8—11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты; 2002 йылдан Украинаның халыҡ депутаты. 1991 йылдан Украинаның Ветерандар советы рәйесе. Украина Геройы (1999). СССР-ҙың ике Ленин (1980, 1986), Октябрь Революцияһы (1986), өс Ҡыҙыл Байраҡ (1942, 1956, 1967), 1-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1943, 1951), 2-се (1988) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» ордендары һәм сит ил ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]] [[Оло Аксаков]] ауылынан. * [[Фәрит Бикбулатов]] (1936—26.11.2016), [[йыр]]сы, диктор, рәссам. 1968 йылдан [[ГТРК Башҡортостан|Башҡорт АССР-ының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса дәүләт комитеты]] дикторы, өлкән мөхәррире, 1989—1998 йылдарҙа «Башҡортостан» ижад клубының директоры һәм солисы. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1986). [[Өфө]] ҡалаһының почётлы гражданы (2005). * [[Арыҫланов Рифхәт Мөхәмәт улы]] (1946), сценограф, рәссам. 1978 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. 1987—1990 йылдарҙа һәм 1995 йылдан [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш рәссамы, 2017 йылдан — ҡуйыусы рәссамы, бер үк ваҡытта 1978 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (2013) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2018). * Назаров Николай Григорьевич (1946), [[ауыл хужалығы]] ветераны, хеҙмәт алдынғыһы. 1969—1992 йылдарҙа Учалы районы «Байрамғол» совхозының мал ҡараусыһы, 1990—1994 йылдарҙа — бригадиры. Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры. Сығышы менән ошо райондың Вознесенка ауылынан. * [[Дәүләтов Рауил Шәрифйән улы]] (1951), [[уҡытыусы]], [[мәғариф]], [[КПСС|партия]] органдары, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1979 йылдан КПСС-тың [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө район]] комитеты инструкторы, ойоштороу бүлеге мөдире, 1990—1991 йылдарҙа КПСС-тың Дүртөйлө ҡала комитеты секретары; 1994—2010 йылдарҙа Дүртөйлө район хакимиәте башлығы; 2010—2015 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министры урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2007) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Яңы Яндыҙ]] ауылынан. * [[Фәттәхов Мөхәрәм Миңлейәр улы]] (1956), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1978 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан автомобиль юлдары һәм төҙөлөш производствоһы технологиялары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2011—2015 йылдарҙа архитектура-төҙөлөш факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (2010), профессор. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Круглов Григорий Михайлович]] (1927—26.08.2018), [[Живопись|рәссам]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1951—1985 йылдарҙа Башҡортостан ижади-производство комбинаты рәссамы. 1968 йылдан [[СССР]]-ҙың Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы (1996). 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985), [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1962). * [[Иванова Галина Андреевна]] (1932—21.07.2008), комсомол органдары һәм мәғариф хеҙмәткәре. 1956 йылдан ВЛКСМ-дың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитеты инструкторы, бүлек мөдире, секретары, 1960 йылдан — беренсе секретары; 1964 йылдан Салауат индустриаль техникумының көндөҙгө бүлек мөдире, 1974 йылдан 18-се мәктәп директорының уҡыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫары, 1981—2006 йылдарҙа 8-се лицей директоры. [[Башҡорт АССР-ы]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985), [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы, Салауат ҡалаһының почётлы гражданы (1998). Сығышы менән [[Мәскәү]] ҡалаһынан. * [[Бәхтиев Индус Мәғәфүр улы]] (1937), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1974—2002 йылдарҙа [[Краснокама районы]]ның «1 Май» колхозы рәйесе, Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалеры, Башҡор­тос­тандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. Сығышы менән [[Яңы Аҡтанышбаш]] ауылынан. * [[Косарев Михаил Николаевич]] (1957), [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгәнташ» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] директоры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған экологы (2018), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған урмансыһы. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Мельников Борис Васильевич]] (1923—6.12.1951), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби осоусы, эскадрилья командиры урынбаҫары, гвардия капитаны (1947). [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ибәтуллин Ғәйнулла Хәлиулла улы]] (1943), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Стәрлетамаҡ районы]]ның элекке «Йондоҙ» колхозы бригадиры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Талас]] ауылынан. * [[Буланкин Дмитрий Александрович]] (1978), [[спорт]]сы. Боҙҙа мотоуҙыш буйынса [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2003) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2010). [[Ғабдрахман Ҡадиров]] исемендәге спорт клубы өсөн 2000 йылдан башлап сығыш яһай. 2002 йылдан Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2004). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Чулошников Александр Петрович]] (1894—1941), [[СССР]]-ҙың ғалим-тарихсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Ҡаҙағстан]], [[Урта Азия]] һәм [[Башҡортостан]] тарихы буйынса белгес. Тарих фәндәре кандидаты (1935). * [[Маньшин Василий Петрович]] (1924—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар дивизияһы артиллерия полкының орудие расчёты командиры, гвардия старшинаһы. Дан орденының тулы кавалеры. * [[Шамаев Әмир Ғабдрахман улы]] (1929—25.03.2017), медицина өлкәһе эшмәкәре, ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған табибы. * [[Шаһиәхмәтова Светлана Георгиевна]] (1939), композитор, [[Педагогика|педагог]]. 1967—1972 йылдарҙа БАССР Композиторҙар союзының яуаплы секретары. 1964 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1977). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Жернаков Владимир Сергеевич]] (1944), ғалим-инженер-механик, 1993—2003 йылдарҙа [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның фән буйынса проректоры. [[Башҡортостан Фәндәр академияһы]] академигы (2018), техник фәндәр докторы (1992), профессор (1993). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1992), Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1985). Сығышы менән [[Дәүләкән]] ҡалаһынан. * [[Күлбаев Мөсәлим Георгий улы]] (1969), театр режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (2005). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1790]]: Ференц Кёльчеи, [[Венгрия]]ның [[Романтизм|романтик]] [[Шиғриәт|шағиры]], [[дәүләт]]тең милли [[гимн]]ының һүҙҙәр авторы. * [[1930]]: Арунас Жебрюнас, [[СССР]] һәм [[Литва]] кинорежиссёры, сценарист. * [[1940]]: Паул Буткевич, СССР һәм [[Латвия]]ның эстрада һәм кино актёры. * [[1940]]: Александр Величанский, СССР шағиры, [[тәржемә]]се. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1835]]:[[Уайт Уотсон]], [[Англия]] [[Геология|геологы]], [[Скульптура|скульптор]]. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З08]] [[Категория:8 август]] lx9c9jez8odezs7n63yh4229o88da7h 1148590 1148589 2022-08-04T01:32:09Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''8 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 220-се ([[кәбисә йыл]]ында 221-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 145 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}}: Альпинистар көнө. ** Офтальмология көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя бесәйҙәр көнө. ** [[Һыуытҡыс]]тың «тыуған» көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: [[Доллар]] көнө. * {{Флагификация|Бутан}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Тайвань}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Швеция}}: Флаг көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Иран}} [[Иран]]: Журналистар көнө. * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: Төҙөүселәр көнө (августың икенсе йәкшәмбеһе). * {{Украина}} [[Украина]]: Ветеринарҙар көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Башҡортостан флагы}} [[Башҡортостан]]: Умартасылар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1899]] — АҠШ-тың Миннесота штаты уйлап табыусыһы Альберт Маршалл һыуытҡысҡа патент ала. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Воробьёв Леонид Николаевич]] (1890—1.10.1969), [[СССР]]-ҙың [[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[Филология|филолог]], профессор. 1929—1932 йылдарҙа [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]] (хәҙер [[Башҡорт дәүләт университеты]]) директоры урынбаҫары, [[тел ғилеме]] һәм [[әҙәбиәт]] кафедраһы мөдире. * [[Рахманович Анисим Наумович]] (1905—10.03.1985), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1949—1983 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1958—1963 йылдарҙа авиация двигателдәре теорияһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1948), профессор (1950). Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Кропивницкий]] ҡалаһынан. * [[Лаврёнова Гөлшат Зиннәт ҡыҙы]] (1955), [[Педагогика|педагог]], [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны, 2002—2016 йылдарҙа [[Әбйәлил районы|Әбйәлил район]] хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге етәксеһе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000) һәм мәғариф алдынғыһы (1994). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дыуан районы]] [[Иҫке Хәлил (Дыуан районы)|Иҫке Хәлил]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Герасимов Иван Александрович (хәрби етәксе)|Герасимов Иван Александрович]] (1921—4.06.2008), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда, 1945 йылдағы совет-япон һуғышында ҡатнашҡан хәрби эшмәкәр, танкист, армия генералы (1977), йәмәғәтсе. 1938—1992 йылдарҙа СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәттә, шул иҫәптән 1973 йылдан Төньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө командующийы, 1975 йылдан — Киев хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы, 1984 йылдан — Көньяҡ-Көнбайыш йүнәлеш ғәскәрҙәренең баш командующийы. 1989 йылдан СССР Оборона министрлығының генераль инспекторҙар төркөмө ағзаһы. СССР-ҙың 8—11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты; 2002 йылдан Украинаның халыҡ депутаты. 1991 йылдан Украинаның Ветерандар советы рәйесе. Украина Геройы (1999). СССР-ҙың ике Ленин (1980, 1986), Октябрь Революцияһы (1986), өс Ҡыҙыл Байраҡ (1942, 1956, 1967), 1-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1943, 1951), 2-се (1988) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» ордендары һәм сит ил ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]] [[Оло Аксаков]] ауылынан. * [[Фәрит Бикбулатов]] (1936—26.11.2016), [[йыр]]сы, диктор, рәссам. 1968 йылдан [[ГТРК Башҡортостан|Башҡорт АССР-ының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса дәүләт комитеты]] дикторы, өлкән мөхәррире, 1989—1998 йылдарҙа «Башҡортостан» ижад клубының директоры һәм солисы. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1986). [[Өфө]] ҡалаһының почётлы гражданы (2005). * [[Арыҫланов Рифхәт Мөхәмәт улы]] (1946), сценограф, рәссам. 1978 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. 1987—1990 йылдарҙа һәм 1995 йылдан [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш рәссамы, 2017 йылдан — ҡуйыусы рәссамы, бер үк ваҡытта 1978 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (2013) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2018). * Назаров Николай Григорьевич (1946), [[ауыл хужалығы]] ветераны, хеҙмәт алдынғыһы. 1969—1992 йылдарҙа Учалы районы «Байрамғол» совхозының мал ҡараусыһы, 1990—1994 йылдарҙа — бригадиры. Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры. Сығышы менән ошо райондың Вознесенка ауылынан. * [[Дәүләтов Рауил Шәрифйән улы]] (1951), [[уҡытыусы]], [[мәғариф]], [[КПСС|партия]] органдары, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1979 йылдан КПСС-тың [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө район]] комитеты инструкторы, ойоштороу бүлеге мөдире, 1990—1991 йылдарҙа КПСС-тың Дүртөйлө ҡала комитеты секретары; 1994—2010 йылдарҙа Дүртөйлө район хакимиәте башлығы; 2010—2015 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министры урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2007) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Яңы Яндыҙ]] ауылынан. * [[Фәттәхов Мөхәрәм Миңлейәр улы]] (1956), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1978 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан автомобиль юлдары һәм төҙөлөш производствоһы технологиялары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2011—2015 йылдарҙа архитектура-төҙөлөш факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (2010), профессор. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Круглов Григорий Михайлович]] (1927—26.08.2018), [[Живопись|рәссам]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1951—1985 йылдарҙа Башҡортостан ижади-производство комбинаты рәссамы. 1968 йылдан [[СССР]]-ҙың Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы (1996). 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985), [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1962). * [[Иванова Галина Андреевна]] (1932—21.07.2008), комсомол органдары һәм мәғариф хеҙмәткәре. 1956 йылдан ВЛКСМ-дың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитеты инструкторы, бүлек мөдире, секретары, 1960 йылдан — беренсе секретары; 1964 йылдан Салауат индустриаль техникумының көндөҙгө бүлек мөдире, 1974 йылдан 18-се мәктәп директорының уҡыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫары, 1981—2006 йылдарҙа 8-се лицей директоры. [[Башҡорт АССР-ы]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985), [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы, Салауат ҡалаһының почётлы гражданы (1998). Сығышы менән [[Мәскәү]] ҡалаһынан. * [[Бәхтиев Индус Мәғәфүр улы]] (1937), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1974—2002 йылдарҙа [[Краснокама районы]]ның «1 Май» колхозы рәйесе, Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалеры, Башҡор­тос­тандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. Сығышы менән [[Яңы Аҡтанышбаш]] ауылынан. * [[Косарев Михаил Николаевич]] (1957), [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгәнташ» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] директоры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған экологы (2018), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған урмансыһы. * Ғарипова Ленария Даһи ҡыҙы (1962), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны, шәфҡәт туташы. 1980 йылдан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының 1-се дауаханаһы, 1998 йылдан — 2-се Республика клиник дауаханыһының Психоневрология һәм эпилептология балалар үҙәге, 2004 йылдан — Республика балалар клиник дауаханаының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Дүртөйлө районы Гөлөк ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Мельников Борис Васильевич]] (1923—6.12.1951), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби осоусы, эскадрилья командиры урынбаҫары, гвардия капитаны (1947). [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ибәтуллин Ғәйнулла Хәлиулла улы]] (1943), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Стәрлетамаҡ районы]]ның элекке «Йондоҙ» колхозы бригадиры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Талас]] ауылынан. * [[Буланкин Дмитрий Александрович]] (1978), [[спорт]]сы. Боҙҙа мотоуҙыш буйынса [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2003) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2010). [[Ғабдрахман Ҡадиров]] исемендәге спорт клубы өсөн 2000 йылдан башлап сығыш яһай. 2002 йылдан Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2004). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Чулошников Александр Петрович]] (1894—1941), [[СССР]]-ҙың ғалим-тарихсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Ҡаҙағстан]], [[Урта Азия]] һәм [[Башҡортостан]] тарихы буйынса белгес. Тарих фәндәре кандидаты (1935). * [[Маньшин Василий Петрович]] (1924—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар дивизияһы артиллерия полкының орудие расчёты командиры, гвардия старшинаһы. Дан орденының тулы кавалеры. * [[Шамаев Әмир Ғабдрахман улы]] (1929—25.03.2017), медицина өлкәһе эшмәкәре, ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған табибы. * [[Шаһиәхмәтова Светлана Георгиевна]] (1939), композитор, [[Педагогика|педагог]]. 1967—1972 йылдарҙа БАССР Композиторҙар союзының яуаплы секретары. 1964 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1977). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Жернаков Владимир Сергеевич]] (1944), ғалим-инженер-механик, 1993—2003 йылдарҙа [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның фән буйынса проректоры. [[Башҡортостан Фәндәр академияһы]] академигы (2018), техник фәндәр докторы (1992), профессор (1993). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1992), Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1985). Сығышы менән [[Дәүләкән]] ҡалаһынан. * [[Күлбаев Мөсәлим Георгий улы]] (1969), театр режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (2005). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1790]]: Ференц Кёльчеи, [[Венгрия]]ның [[Романтизм|романтик]] [[Шиғриәт|шағиры]], [[дәүләт]]тең милли [[гимн]]ының һүҙҙәр авторы. * [[1930]]: Арунас Жебрюнас, [[СССР]] һәм [[Литва]] кинорежиссёры, сценарист. * [[1940]]: Паул Буткевич, СССР һәм [[Латвия]]ның эстрада һәм кино актёры. * [[1940]]: Александр Величанский, СССР шағиры, [[тәржемә]]се. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1835]]:[[Уайт Уотсон]], [[Англия]] [[Геология|геологы]], [[Скульптура|скульптор]]. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З08]] [[Категория:8 август]] 11dzsqubnqp1163mf01trr8y9v9qpst 1148591 1148590 2022-08-04T01:33:23Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''8 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 220-се ([[кәбисә йыл]]ында 221-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 145 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}}: Альпинистар көнө. ** Офтальмология көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя бесәйҙәр көнө. ** [[Һыуытҡыс]]тың «тыуған» көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: [[Доллар]] көнө. * {{Флагификация|Бутан}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Тайвань}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Швеция}}: Флаг көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Иран}} [[Иран]]: Журналистар көнө. * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: Төҙөүселәр көнө (августың икенсе йәкшәмбеһе). * {{Украина}} [[Украина]]: Ветеринарҙар көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Башҡортостан флагы}} [[Башҡортостан]]: Умартасылар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1899]] — АҠШ-тың Миннесота штаты уйлап табыусыһы Альберт Маршалл һыуытҡысҡа патент ала. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Воробьёв Леонид Николаевич]] (1890—1.10.1969), [[СССР]]-ҙың [[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[Филология|филолог]], профессор. 1929—1932 йылдарҙа [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]] (хәҙер [[Башҡорт дәүләт университеты]]) директоры урынбаҫары, [[тел ғилеме]] һәм [[әҙәбиәт]] кафедраһы мөдире. * [[Рахманович Анисим Наумович]] (1905—10.03.1985), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1949—1983 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1958—1963 йылдарҙа авиация двигателдәре теорияһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1948), профессор (1950). Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Кропивницкий]] ҡалаһынан. * [[Лаврёнова Гөлшат Зиннәт ҡыҙы]] (1955), [[Педагогика|педагог]], [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны, 2002—2016 йылдарҙа [[Әбйәлил районы|Әбйәлил район]] хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге етәксеһе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000) һәм мәғариф алдынғыһы (1994). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дыуан районы]] [[Иҫке Хәлил (Дыуан районы)|Иҫке Хәлил]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Герасимов Иван Александрович (хәрби етәксе)|Герасимов Иван Александрович]] (1921—4.06.2008), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда, 1945 йылдағы совет-япон һуғышында ҡатнашҡан хәрби эшмәкәр, танкист, армия генералы (1977), йәмәғәтсе. 1938—1992 йылдарҙа СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәттә, шул иҫәптән 1973 йылдан Төньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө командующийы, 1975 йылдан — Киев хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы, 1984 йылдан — Көньяҡ-Көнбайыш йүнәлеш ғәскәрҙәренең баш командующийы. 1989 йылдан СССР Оборона министрлығының генераль инспекторҙар төркөмө ағзаһы. СССР-ҙың 8—11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты; 2002 йылдан Украинаның халыҡ депутаты. 1991 йылдан Украинаның Ветерандар советы рәйесе. Украина Геройы (1999). СССР-ҙың ике Ленин (1980, 1986), Октябрь Революцияһы (1986), өс Ҡыҙыл Байраҡ (1942, 1956, 1967), 1-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1943, 1951), 2-се (1988) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» ордендары һәм сит ил ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]] [[Оло Аксаков]] ауылынан. * [[Фәрит Бикбулатов]] (1936—26.11.2016), [[йыр]]сы, диктор, рәссам. 1968 йылдан [[ГТРК Башҡортостан|Башҡорт АССР-ының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса дәүләт комитеты]] дикторы, өлкән мөхәррире, 1989—1998 йылдарҙа «Башҡортостан» ижад клубының директоры һәм солисы. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1986). [[Өфө]] ҡалаһының почётлы гражданы (2005). * [[Арыҫланов Рифхәт Мөхәмәт улы]] (1946), сценограф, рәссам. 1978 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. 1987—1990 йылдарҙа һәм 1995 йылдан [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш рәссамы, 2017 йылдан — ҡуйыусы рәссамы, бер үк ваҡытта 1978 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (2013) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2018). * Назаров Николай Григорьевич (1946), [[ауыл хужалығы]] ветераны, хеҙмәт алдынғыһы. 1969—1992 йылдарҙа Учалы районы «Байрамғол» совхозының мал ҡараусыһы, 1990—1994 йылдарҙа — бригадиры. Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры. Сығышы менән ошо райондың Вознесенка ауылынан. * [[Дәүләтов Рауил Шәрифйән улы]] (1951), [[уҡытыусы]], [[мәғариф]], [[КПСС|партия]] органдары, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1979 йылдан КПСС-тың [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө район]] комитеты инструкторы, ойоштороу бүлеге мөдире, 1990—1991 йылдарҙа КПСС-тың Дүртөйлө ҡала комитеты секретары; 1994—2010 йылдарҙа Дүртөйлө район хакимиәте башлығы; 2010—2015 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министры урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2007) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Яңы Яндыҙ]] ауылынан. * [[Фәттәхов Мөхәрәм Миңлейәр улы]] (1956), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1978 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан автомобиль юлдары һәм төҙөлөш производствоһы технологиялары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2011—2015 йылдарҙа архитектура-төҙөлөш факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (2010), профессор. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Круглов Григорий Михайлович]] (1927—26.08.2018), [[Живопись|рәссам]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1951—1985 йылдарҙа Башҡортостан ижади-производство комбинаты рәссамы. 1968 йылдан [[СССР]]-ҙың Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы (1996). 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985), [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1962). * [[Иванова Галина Андреевна]] (1932—21.07.2008), комсомол органдары һәм мәғариф хеҙмәткәре. 1956 йылдан ВЛКСМ-дың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитеты инструкторы, бүлек мөдире, секретары, 1960 йылдан — беренсе секретары; 1964 йылдан Салауат индустриаль техникумының көндөҙгө бүлек мөдире, 1974 йылдан 18-се мәктәп директорының уҡыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫары, 1981—2006 йылдарҙа 8-се лицей директоры. [[Башҡорт АССР-ы]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985), [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы, Салауат ҡалаһының почётлы гражданы (1998). Сығышы менән [[Мәскәү]] ҡалаһынан. * [[Бәхтиев Индус Мәғәфүр улы]] (1937), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1974—2002 йылдарҙа [[Краснокама районы]]ның «1 Май» колхозы рәйесе, Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалеры, Башҡор­тос­тандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. Сығышы менән [[Яңы Аҡтанышбаш]] ауылынан. * [[Косарев Михаил Николаевич]] (1957), [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгәнташ» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] директоры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған экологы (2018), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған урмансыһы. * [[Ғарипова Ленария Даһи ҡыҙы]] (1962), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны, шәфҡәт туташы. 1980 йылдан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының 1-се дауаханаһы, 1998 йылдан — 2-се Республика клиник дауаханыһының Психоневрология һәм эпилептология балалар үҙәге, 2004 йылдан — Республика балалар клиник дауаханаының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дүртөйлө районы]] [[Гөлөк]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Мельников Борис Васильевич]] (1923—6.12.1951), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби осоусы, эскадрилья командиры урынбаҫары, гвардия капитаны (1947). [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ибәтуллин Ғәйнулла Хәлиулла улы]] (1943), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Стәрлетамаҡ районы]]ның элекке «Йондоҙ» колхозы бригадиры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Талас]] ауылынан. * [[Буланкин Дмитрий Александрович]] (1978), [[спорт]]сы. Боҙҙа мотоуҙыш буйынса [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2003) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2010). [[Ғабдрахман Ҡадиров]] исемендәге спорт клубы өсөн 2000 йылдан башлап сығыш яһай. 2002 йылдан Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2004). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Чулошников Александр Петрович]] (1894—1941), [[СССР]]-ҙың ғалим-тарихсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Ҡаҙағстан]], [[Урта Азия]] һәм [[Башҡортостан]] тарихы буйынса белгес. Тарих фәндәре кандидаты (1935). * [[Маньшин Василий Петрович]] (1924—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар дивизияһы артиллерия полкының орудие расчёты командиры, гвардия старшинаһы. Дан орденының тулы кавалеры. * [[Шамаев Әмир Ғабдрахман улы]] (1929—25.03.2017), медицина өлкәһе эшмәкәре, ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған табибы. * [[Шаһиәхмәтова Светлана Георгиевна]] (1939), композитор, [[Педагогика|педагог]]. 1967—1972 йылдарҙа БАССР Композиторҙар союзының яуаплы секретары. 1964 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1977). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Жернаков Владимир Сергеевич]] (1944), ғалим-инженер-механик, 1993—2003 йылдарҙа [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның фән буйынса проректоры. [[Башҡортостан Фәндәр академияһы]] академигы (2018), техник фәндәр докторы (1992), профессор (1993). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1992), Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1985). Сығышы менән [[Дәүләкән]] ҡалаһынан. * [[Күлбаев Мөсәлим Георгий улы]] (1969), театр режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (2005). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1790]]: Ференц Кёльчеи, [[Венгрия]]ның [[Романтизм|романтик]] [[Шиғриәт|шағиры]], [[дәүләт]]тең милли [[гимн]]ының һүҙҙәр авторы. * [[1930]]: Арунас Жебрюнас, [[СССР]] һәм [[Литва]] кинорежиссёры, сценарист. * [[1940]]: Паул Буткевич, СССР һәм [[Латвия]]ның эстрада һәм кино актёры. * [[1940]]: Александр Величанский, СССР шағиры, [[тәржемә]]се. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1835]]:[[Уайт Уотсон]], [[Англия]] [[Геология|геологы]], [[Скульптура|скульптор]]. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З08]] [[Категория:8 август]] 5dna6rewoxsjj1l3546ni871gpw6725 Портал:Current events 100 119338 1148578 1146335 2022-08-03T16:57:11Z Zlgll 26409 /* 2022 */ NLLB-200 wikitext text/x-wiki {{Википедия:Ағымдағы ваҡиғалар/Закладки}} {{TOCright}} <br> {{tmbox | type = style | image = [[Файл:Bundesarchiv B 145 Bild-F079099-0022, Göttingen, Schreibwarengeschäft.jpg|40px]] | imageright = [[Файл:Tərxan Paşazadənin kolleksiyaları.jpg|50px]] | style = width: 400px; | textstyle = color: red; font-weight: bold; font-style: italic; | text = [[Портал:Current events/Media about us|'''Media about us''']] }} ==2022== * 22.07.2022 {{Башинформ}}: [https://www.bashinform.ru/news/social/2022-07-22/bashkirskiy-yazyk-voshel-v-top-200-mirovyh-yazykov-2882402] Bashkir is included in the multilingual machine translation model of NLLB-200. New artificial intelligence makes direct translations between pairs of 200 languages. Experts note that the results of the translation are more accurate than the methods known today using intermediate languages, usually English. This was reported to Bashinform by the developer of digital applications for the Bashkir language Aigiz Kunafin. * "Wikimedia CEE Spring 2022" article competition held from March 15th to May 15th. * "Villages of Bashkortostan" article competition held from March 21th to May 31th. This competition was supported through the Wikimedia's Rapid Fund program. * 31.05.2022. [https://bash.news/yuldash/atajsal/117649-viki-irekmender-tarikhybyzzy-kilesek-byuynga-etkereu-mekhim Wiki-volunteers of the Bashkir Wikipedia from the Askinsky district of Bashkortostan Glafira Fairshina, Rufina Mustafina, Fanira Nabiullina were guests of the radio broadcast at the [[«Юлдаш» радиоһы|Yuldash radio station]]]. * 25.04.2022 [[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] On Bashkir satellite television (BST), the guests of the morning program "Salam" were {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}} and {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova}}.[https://vk.com/salyam_bst?z=video-76222094_456243791%2F07b7e44cf78a5df085%2Fpl_wall_-76222094 ] * 23.04.2022 [[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] The guest of the program "Bashkirs" on Bashkir satellite television was {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova}}. She told viewers about the possibilities of Wikipedia. [https://bash.news/bst/bashkorttar/117114-bashkorttar-vypusk-ot-23042022 «Башҡорттар»] * March - June.[[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] On the television show held by the Bashkir satellite television (BST) , on the third round, a Wikipedia user asks a question. During the television game, the [[:en:Bashkir Wikipedia|Bashkir Wikipedia]] is advertised and a prize from the [[:en:Wikimedia Foundation|WMF]] is awarded. A TV show with a Wikipedia user is broadcast from March to June 2022. == 2021 == === December 22 === [[Файл:4-й форум башкирских википедистов.png|мини|слева]] The Russian socio-political, popular science and art magazine 'Vatandash' published an article about the 4th forum of the Bashkir Wikipedia. The forum was supported by the Wikimedia RU Non-Commercial Partnership (Moscow), the Foundation for the Preservation and Development of the Bashkir Language, the World Kurultai of the Bashkirs, the Ministry of Education and Science of the Republic of Bashkortostan. Unlike previous years, the fourth event was held online. About thirty activists from all over the repablic gathered in the virtual conference hall, while the event was broadcast live on the YouTube channel. The administrator of the Bashkir Wikipedia {{U|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}}, noted that in the past two years, Wikipedians have not been able to meet due to the pandemia. The forum participants were greeted by [[:en:Elvira Aitkulova|Elvira Aitkulova]], chairperson of the Presidium of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|The World Qoroltai of the Bashkirs]], deputy of the [[:en:State Duma|State Duma]] of the Russian Federation.[https://vatandash.ru/news/obshchestvo-/2022-02-21/istinnye-hraniteli-yazyka-i-kultury-2701208 Истинные хранители языка и культуры] [[Файл:22 дек 2021 радио Ашкадар.jpg|мини|слева]] * [[Файл:Согласованная символика Ашказар.jpg|80px]] The conversation "Our World" took place on [[Ашҡаҙар (радио)|Radio Ashkadar]]. On this radio program, scientific literature and Bashkir toponymy were discussed. This radio program was devoted to scientific literature and scientists studying Bashkir toponymy. After that, the participants of the program reported about two contests in the Bashkir Wikipedia of the toponymy of historical Bashkortostan. The first competition was held at the expense of own funds, the second competition was held at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan. The radio program was conducted by the famous journalist [[Фәрзәнә Аҡбулатова|Farzana Akbulatova]], {{U|Guram52|Guzel Sitdikova}} and {{U|ZUFAr|Zufar Salkhov}} participated in the program. The program was live and several radio listeners called during the live broadcast.[https://vk.com/radioashkadar?w=wall-108520876_172467] === December 14 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] [https://www.bashinform.ru/news/social/2021-12-14/bashkirskaya-vikipediya-podnyalas-s-29-na-17-mesto-v-mirovom-reytinge-vikimedia-fondeyshn-2619359 Bashkir Wikipedia has risen from 29th to 17th place in the world ranking of Wikimedia Fondation] On the eve of the Day of the Bashkir Language, the competition "One thousand important articles" ended. Thanks to this competition, Bashkir Wikipedia has risen from 29th to 17th place in the world ranking of language sections. Wikipedia has a list of [[:m:List of articles every Wikipedia should have|"List of articles every Wikipedia should have"]] that contains basic information from all areas of knowledge. Based on this list, the One Thousand Important Articles competition was held. This competition showed the use of the Bashkir language in science and technology. Now on the Internet you can find materials in the Bashkir language about the cycle of water in nature, the structure of the Earth, physical phenomena, the structure of matter, the most important scientific discoveries, the biography of scientists such as Nikola Tesla, Louis Pasteur and others. In total 18 volunteers participated in the competition. Users {{U|Yadgar9}}, {{U|М.Илнар}}, {{U|Зилиә}}, {{U|Г.Алтынай}} participated for the first time. === December 1 === * "One thousand important articles" article competition held from November 1th to November 30th. The competition was held at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. === August 30 === * 30.08.2021 [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] [https://www.bashinform.ru/news/1636574-vikipedisty-priglashayut-uchashchikhsya-prinyat-uchastie-v-konkurse-bashkirskie-imena/ Wikipedians invite students to take part in the competition "Bashkir names"] The Bashkir Wikipedia from September 1 to 30 holds a new competition "Bashkir Names 2021." Students of educational institutions of the republic can take part in it. The purpose of the competition is to recognize the meanings of Bashkir names, to disseminate in the world virtual space information about famous personalities of the Bashkir people, about toponyms and cultural and historical objects of the republic associated with Bashkir names. The competition is held within the framework of a project funded by a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Foundation for Assistance to Civil Society of the Republic of Bashkortostan and is part of the "Year of Bashkir History" project announced by [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|the World Kurultai of Bashkirs]]. === June 1st === On June 1, 2021, the "Warriors of the 112th Bashkir Cavalry Division" competition starts, dedicated to the creation of Wikipedia articles and elements in the Wikidata database about the soldiers of the 112th Bashkir Cavalry Division. The aim of the competition is to instill in the young generation patriotism, love for the Motherland, its heroic past; filling the Bashkir Wikipedia and related project "Wikidata" with useful, meaningful information. === May 4th === Wikipedia classes were held in the village of Starosubkhangulovo, Burzyansky district of the Republic of Bashkortostan. Rashida Hai held classes at her home. The lesson program:Lesson program: registration on the portal, writing articles, uploading photos, using a translator. The lesson was attended by: {{U|Рәшиҙә Ғизәтуллина|Gizzatullina Rashida}}, {{U|Һәҙиә|Kutlubaeva Kunsylu}}, {{U|Таңһылыу|Kuvandykova Tansylu}}, {{U|Юлдашева Луиза|Yuldasheva Luiza}}, Naurazbayeva Lilia, Naurazbayev Irandek, Yulmukhametova Zukhra, Valeeva Madina. <gallery> Дәрес №2-2021.jpg|мини| Дәрес №1 -2021. Бөрйән вики клубында яңы танышлыҡ.jpg|мини| Викидәрес-2021.jpg|мини| </gallery> === March 1 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] ;In Bashkiria, volunteers want to restore the historical toponymy of geographical names. From March 1 to March 31, a competition of encyclopedic articles [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|«Toponymy of historical Bashkortostan»]], organized by volunteers of the Bashkir Wikipedia, is held in Bashkortostan. The competition is implemented at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. The initiator of the competition, a wiki volunteer since 2012, the famous writer {{U|Guram52|Guzal Sitdykova}} calls for fixing geographical names and popularizing their use in the original Bashkir version. === Aprel 22 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] On April 22, a workshop was held at the Ufa Multidisciplinary Vocational College as part of the Year of Bashkir History for representatives of the Kurultai Bashkirs of the regions and cities of the Republic of Bashkortostan. This year, the Executive Committee of the World Kurultai (Congress) of the Bashkirs, together with the Bashkir Wikipedia, is implementing the wiki project "Year of the History of the Bashkirs." This is a kind of Wikimarathon of the year, the purpose of which is to attract new editors from among public national organizations of districts, cities to the work of Wikis, to increase the quality of Bashkir-language information on the Internet. The workshop was attended by more than 60 representatives from local Kurultai, including bibliothecs, district and city information and analysis departments, teachers. Experienced volunteers [[User:ZUFAr|Zufar Salikhov]], [[User:Аҡҡашҡа|Minsulu Abdullina]] and [[User:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigamatianova]] held a practical lesson for several hours, answered questions. During the workshop, more than a dozen new participants registered with Bashkir Wikipedia. [https://www.bashinform.ru/news/1586233-v-ufe-obuchili-volonterov-viki-proekta-posvyashchennogo-godu-bashkirskoy-istorii-/ В Уфе обучили волонтеров Вики-проекта, посвященного Году башкирской истории]{{ref-ru}} === March 1 === * [[File:Logo of the Russian Geographical Society.jpg|40px]] The Bashkir branch of the [[:en:Russian Geographical Society|Russian Geographical Society]] reported the news of the contest [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|"Toponymy of historical Bashkortostan"]] on [https://www.bashinform.ru/news/1564043-v-bashkirii-volontery-khotyat-vosstanovit-istoricheskuyu-toponimiyu-geograficheskikh-nazvaniy/?sphrase_id=16357487 website]. [[Файл:Для конкурса топонимики.jpg|безрамки|слева]] From March 1 to March 31, a competition of encyclopedic articles [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|"Toponymy of historical Bashkortostan"]] organized by volunteers of the Bashkir Wikipedia, is held in Bashkortostan. The competition is implemented at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. Active bidders will be rewarded with prizes. The initiator of the competition, a wiki volunteer since 2012, the famous writer [[:en:Guzal Sitdykowa|Guzal Sitdykowa]] calls for fixing geographical names and popularizing their use in the original Bashkir version. Even the [[:en:United Nations|UN]] in the "Guide to national standardization of place names" recommends to use the local names created in language of the autochthonic people. All big rivers and small streamlets, big and small lakes, high mountains, ridges or small heights have the local, Bashkir name. We need to enshrine them in books, in the reference media, and published in sources to transfer to Wikipedia.<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1564043-v-bashkirii-volontery-khotyat-vosstanovit-istoricheskuyu-toponimiyu-geograficheskikh-nazvaniy/?sphrase_id=16357487 Bashinform]</ref> === Febrary 20 === [[Файл:Башҡорт Википедияһына 15 йыл 41.jpg|безрамки|слева]] [https://pravitelstvorb.ru/ru/press-office/news.php?ELEMENT_ID=50931 The official website of the Government of the Republic of Bashkortostan] reports:the Bashkir State Opera and Ballet Theater brought together the most active editors of the Bashkir Wikipedia and journalists who provide information support to volunteers of the popular Internet encyclopedia. The reason was the Forum of Bashkir Wikipedists, organized by the Foundation for the Preservation and Development of the Bashkir Language of the Republic of Bashkortostan. Deputy Prime Minister of the Government of Bashkortostan Azat Badranov took part in the solemn event. [[Файл:Башҡорт Википедияһына 15 йыл 74.jpg|безрамки|слева]] The [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры|Bashkir Opera and Ballet Theater]] hosted a forum of Bashkir Wikipedists. The solemn forum celebrated the 15th anniversary of Bashkir wikipedia. The event was attended by Deputy Prime Minister of the [[:en:Government of Bashkortostan|Government of the Republic]] Azat Badranov, Director of the non-profit enterprise Wikimedia RU Vladimir Medeiko (Moscow), Chairman of the Presidium of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|The World Qoroltai of the Bashkirs]], Deputy Chairman of the State Assembly of Bashkortostan [[Айытҡолова Эльвира Ринат ҡыҙы|Elvira Aitkulova]], Director of the Foundation for the preservation and development of Bashkir language Gulnaz Yusupova. They presented to the audience Letters of Thanks from the Head of the Republic, the Government and the Ministry of Education of the Republic of Bashkortostan, the World Kurultai of the Bashkirs, the Foundation for the Preservation and Support of the Bashkir Language, letters of honor, congratulatory addresses. *[[:c:Category:Башҡорт Википедияһына 15 йыл| Photos of Aydar254]] * [https://cloud.mail.ru/public/YxzU/bE956JndJ/ Photos of Aibulat Akbutin in the folder Mail.ru] * [https://www.youtube.com/watch?v=g1U3pzPQUWI Recording Video on Channel YourTube] ==2020== === January 16 === Wikipedia celebrated its 20th anniversary on January 15th. Executive Director Catherine Maer in speech mentioned Bashkir Wikipedia. «Russia’s Federal Agency for ethnic Affairs formally recognized Wikipedia’s contribution to preserving and strengthening Russia’s indigenous multilingualism and gave Bashkir Wikipedia a special Merit nomination. One of the First videos I saw celebrating the birthday came from Yakutsk in Russia — a different language — it was in Sakha language Wikipedia, so very cool!» [https://www.youtube.com/watch?v=PzGAGfSObOw&fbclid=IwAR2LXgkyic7jWO5QXnimA7UdPsbGhzmzCGsow5Wt1eamRfii4kmQKbdz0hk see 44:48] === Aprel 26 === From April 2 to April 19, the Tatar Wikipedia held a wiki-contest [[:tt:Проект:Татар 4.0 - 2020|«Tatar - 0.4»]] about the culture and history of the Tatar people and its place in science. The {{u|Zlgl}} received a prize-winning place in the nomination 'Best editor' in the theme 'Science'. As part of the jury there was a participant of the Bashkir Wikipedia {{u|З. ӘЙЛЕ}}. === March 18 === [[Файл:Әтек ауылында викидәрес.jpg||thumb|слева|100px|]] The head of the burzyansky wiki club {{u|Һәҙиә|Kuncilu Kutlubaeva}} held a presentation of Wikipedia in the village Alikovo. The presentation was attended by Gadamshin Ramazan, Ishbulatova Fayruza, Abubakirova Roza, Gadamshina Raisa, Baymukhametova Aigul, Zaripova Alsyu . And Yulmukhametova Zuhra from Old Subkhankulova checked Wikipedia and got the first lessons. === March 17 === [[Файл:Телецентр 17032020 БСТ 01.jpg|безрамки|right|150px]] Users {{u|Guram52|Guzel Sitdikova}}, {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigamatzyanov}}, {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}}, {{u|Аҡҡашҡа|Zufar Salikhov}} took part in the talk show "TV Center" of the Bashkir satellite TV channel. There was a presentation of a new user group. There was also a conversation about the history and current state of the Bashkir Wikipedia. ==2019== == August 15 == [[Файл:Башҡорт йәмәғәтселеге менән осрашыу.jpg|безрамки|слева]] In [[:en:Congress Hall, Ufa|the Ufa Congress Hall]] Acting Head of the Republic of Bashkortostan [[:en:Radiy Khabirov|Radiy Khabirov]] met with representatives of the Bashkir public from the regions of Russia. At the breakout session «The history and development of the Bashkir nation» was attended by {{u|Guram52|Guzel Sitdikova}} and {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}}. Guzel Sitdikova's report on Bashkir topomimics aroused interest among delegates == June 8 == [[Кесе Тирмәнкүл|Kese Tirmunkul]] is a 49,000 article on the Bashkir Wikipedia. Creator {{u|Guram52}}. == April 17 == [[:en:Burzyansky District|The Burzyansky District]] congress of Bashkirs was visited by a member of the executive committee of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|the World Kurultai Bashkirs]], the administrator of the Wikipedia Bashkir {{u|Рөстәм Нурыев}} (Rustam Nuriev). The director of the non-profit partnership "Wikimedia Ru" Vladimir Medeiko was invited to the meeting. The guests noted the fruitful work of {{u|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} (Gizzatullina Rashida) and {{u|Һәҙиә}} (Kutlubaeva Kusilu). == Aprel 12 == [[Файл:Көнһылыу Ҡотлобаева викидәрес үткәрә.jpg|left|100px]] Members of the burzyansky wiki club {{u|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} (Gizzatullina Rashida), {{u|Һәҙиә}} (Kutlubaeva Kusilu), {{u|Юлдашева Луиза}} (Yuldsheva Luiza) met with the students of the school of the village Abulmambet. Deputy Director of the school of the Mawlid Galikeev and teacher Minor Kasimova contributed to the meeting. Students and teachers the school of the village Abdulmambetovo known in the Republic of Bashkortostan as a purposeful, diligent forward thinking. == Aprel 11-12 == Volunteers of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatjanova]], [[Ҡатнашыусы:Сәриә62|Saria Kagarmanova]], {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}}, [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Minsilu Abdullina]] took part in the 1st congress of teachers of the Bashkir language. Within the framework of the 1st congress of teachers of the Bashkir language, laureate of the interregional competition of the teacher, winner of the competition of the year 2019, Saria Kagarmanova held a master class on the application of the global Wikipedia encyclopedia in the lessons. The lesson was held in the gymnasium named after Mustai Karim in Ufa, Bashkortostan. === Aprel 23 === During the «1st congress of teachers of the Bashkir language» the Bashkir Wikipedia presented its exhibition. The exhibition was visited by Acting Head of the Republic of Bashkortostan [[:en:Radiy Khabirov|Radiy Khabirov]]. [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Minsilu Abdullina]] introduced congress delegates to Wikipedia, answered questions, made new contacts, called to join to the project Wikipedia. At a breakout session, {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}} talked about the role of Wikipedia in the educational process. [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova]], as a journalist, photographed and collected information. During the congress, [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]] met with the rector of [[:en:Bashkir State University]] Nikolai Morozkin, and they agreed to hold the next wikiconference into university bases. <gallery> Congress of teachers 13.jpg Congress of teachers 21.jpg Congress of teachers 37.jpg </gallery> === March 23 === {{u|Айсар}} received the [[wmru:Вики-премия 2019/Номинации#Проекты Викимедиа на языках России|Wiki Prize 2019]] in Wikimedia Projects in Russian Languages. === March 6 === The 47,000th article is written in the Bashkir Wikipedia. === March 2 === A meeting of Bashkir Wikipedists was held at the house of the World Kurultai Bashkir. At the same time, local Wikipedians gathered in the Burzyan district.Between the two groups held a video conference. At the meeting, the user {{U|Банат Валеева-Яубасарова}} was awarded wiki prizes for contests. The editor of the children's magazine [[Аҡбуҙат (журнал)|«Akbuzat»]] [[Юлдашева Тамара Ишбулды ҡыҙы|Tamara Yuldasheva]] attended the meeting. === Junuary 4 === [[Сиде]] is the 46,000th article in the Bashkir Wikipedia. This article began to write {{u|Хаят Йосопова1 }}. ==2018== == August, 24 == [[Файл:BashWiki meeting Aug 24 2018 UFA 18.jpg|150px|слева]] Regular meeting of the participants of the Bashkir wikipedia took place in the cafe «Idel» (Ufa). Active participants came to this meeting. The meeting noted that the year 2018 was rich in events such as [[Проект:Вики-яҙ 2018|Wiki-Spring 2018]], [[Проект:Әзербайжан айлығы|Month of Azerbaijan]], [[Проект:Башҡортостан 100|Bashortostan 100]], [[Википедия:WikiGap 2018 -Bashkortostan|WikiGap]]. Active participants received prizes from the organizers of Wiki-Spring and individual entrepreneurs. The head of the Regional Staff of the Bashkortostan Regional Branch of the All-Russian Public Organization "Young Guard of United Russia" Yultyeva Lucia was invited to the meeting. She made a congratulatory speech and presented prizes to active participants.[[C:Category:BashWiki meeting UFA 2018|''photos'']] == March 8 == [[Википедия:WikiGap 2018 -Bashkortostan]] from March 8st to April 8st 2018 == 21 февраль == [[Проект:Башҡортостан 100 |«Bashkortostan 100» —]] from February 21st to May 31st 2018. == Febrary 11 == [[Проект:Олимпия викимарафоны|Wikimarahpon Olympia]] is over. == January 8 == [[Энгельс (ҡала)]] — The Bashkir Wikipedia created 41,000 articles. === January 1 === In Bashkir Wikipedia created a club for , who created thousands of edits. Members of the wiki club have the right to conduct and participate in various events and represent Wikimedia Bashkortostan there. ==2017== == December 4== The 4th congress of the Bashkir Women's Society was held in Ufa. Delegates from cities and districts of Bashkortostan and neighboring regions were invited to the event, which took place in the Bashkir theater named after Mazhit Gafuri. The user of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaytuna Nimatjanova]] made a report "The success of bashkir grandmothers on the Internet." at this congress. === December 2 === [[Файл:WikiMeeting Ufa 08.jpg|без рамки|слева|200px|]] Youth Forum UfaForum 2017 was held in the [[en:Congress Hall, Ufa|Congress Hall]] on December 1-3. The main goal of the forum is the development of a strong society, which in the future will develop industry.About 700 active youth representatives gathered at the meeting. On the discussion "Ethno-language: we are looking for a golden mean" of the platform "Society, Republic, history, language, Ufa, association" [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|the user Bashwiki Zaytuna Nimatjanova]] made a speech. The creation of the Bashkir Wikipedia is one of the ways to preserve and develop the Bashkir language, she said. Director of the WMRU Vkadimir Medeyko and representative of the WMRU Dmitry Rozhkov acquainted with the project "Open Library" and told about the observance of copyrights in the wikwprojects. At the end of this event Vladimir Medeiko, Dnitry Rozhkov and the administrators of Bashwiki Rustam Nuriev and Zufar Salikhov met with the youth and with other experts answered their questions about their future projects.[[c:Category:WikiMeeting 2017-12-02 Ufa|…photos is here]] == November 29, 2017 == The user of the Bashkir Wikipedia {{U|Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Gizzatullina}} took part in the meeting of the women in the village Kinzyagul of the [[:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]. She told about the need to collect material about the history of the village, the name of hydronyms and place names, famous people from the village. All these materials will be placed in the [[Портал:Бөрйән районы|portal of Burzyan]]. In the future will be held trainings for Wikipedia participants. == November 27, 2017 == Volunteers of Bashkir Wikipedia of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]] [[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Konsulu Kutlubaeva]] and [[Ҡатнашыусы:Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Ghizatullina]] [[Таң (гәзит)|”Tan” newspaper]] reporters [[Ҡатнашыусы:Байназар|Damir Bainazarov]] and [[Ҡатнашыусы:Айнабад|Aynabat Akievanu]], librarian [[Ҡатнашыусы:Сая Ҡарлуғас|Aklima Altunshina]] helped to create Wikipedia accounts. They have learned uploading and editing pages, and also translating articles. On the 17<sup>th</sup> of November [[Ҡатнашыусы:Айгөл Бикйән|Aigul Safina]] added her first article about famous local singer [[Сәфәрғәлин Ғилман Зәйнәғәле улы|Gilman Safargalin]]. == November 18, 2017 == {{u|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} and {{u|Лилиә|Liliya Musina}} wiki-grandmoms gathered together In local administrative building of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]]. They shared their experience with others. New methods of contributing for Wikipedia were shown to newcomers, they will take work for the future of Wikipedia. == November 17, 2017 == Wiki-lessons with library employees were held in local library of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]] district. Experienced volunteers from [[Ҡырмыҫҡалы районы|Karmaskaly district]] {{u|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} and {{u|Лилиә|Liliya Musina}} were invited to this event. Six people in total joined to Bashkir Wikipedia team. {{Фоторяд|Бөрйән балалар китапханаһында викидәрес.jpg|Бөрйән район китапханаһында викидәрес.jpg|текст=Бөрйән район китапханаһында викидәрес|color=#BBDD99}} == November 4-6, 2017 == [[Файл:Volga wiki-seminar (6.11.17) 32.jpg|слева|130px]] In the city of [[Йошкар-Ола|Yoshkar-Ola]] the first [[wmru:Приволжский вики-семинар 2017| Volga Wiki-seminar]] was held. The head of Ministry of Culture and Relationship of [[Марий-Эл Республикаһы|Mari El Republic]] Igor Sadovin, the teacher of Mari El state university Marina Lastochkina and Mari language translators took part at this event. Conference participants watched a show of Mari El dancers. Cosmodemyansk historic museum expedition was organized. Bashkir Wikipedia representative {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}} presented a new pass card for members of conference. == November 2, 2017 == The Bashkir National Club held folling interesting meeting with BashWiki Administrator {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}} with Bashkir youth. There was an interesting conversation about Wikipedia and practical exercises. New users {{u|Гүзәл Вильданова}}, {{u|Ынйы Иргалина}}, {{u|Розалия1977‎}}, {{u|ТагирКузбеков‎}} registered there. {{Фоторяд|2017-11-02 WikiMeeting Ufa 1.jpg|2017-11-02 WikiMeeting Ufa 2.jpg|текст= Meeting with Bashkir youth|color=#BBDD99}} == October 13-15, 2017 == [[Файл:Moscow Wiki-Conference 2017 (photos) 68.jpg|слева|100px]] Users of the Bashkir Wikipedia took part in [[wmru:Вики-конференция 2017/en|WikiConference 2017]] is the 11th Annual International Forum dedicated to developing Wikimedia projects in the languages of Russia, as well as free knowledge creation and distribution in general. The event is being organized by «Wikimedia RU» NP since 2007. Conference working language is Russian. In the conference was attended by users of Russian, Buryat, Lezghin, Sakha, Tuva, Tatar, Chechen, Armenian, Ukrainian, Polish Wikipedia. The largest group was the users of the Bashkir Wikipedia. Administrator of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriyev]] conducted a conversation about "Wikipedia in the languages of Russia." === October 10, 2017 === [[Файл:Викиоләсәйҙәр бәләкәй кәңәшмәлә.jpg|слева|100px]] On this day in the village Bainazarova ([[:w:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]) of Bashkortostan the Bashkir wiki-grandmothers held a meeting. The conversation was about preparations for the Russian wiki conference. They talked about the work done and about the plans for the future. === October 10, 2017 === [[Файл:Башҡорт-инглиз бүлеге студенттары.jpg|безрамки|слева|100px]] Students of the Bashkir-English philological faculty of the [[:w:en:Bashkir State University|Bashkir State University]] met with [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaitunya Nigmatyanova]]. At the meeting was a talk about the preservation and development of the Bashkir language in Wikipedia. In practical exercises students learned to register and make the first edits in Wikipedia. [[Ҡатнашыусы:Lyaysan Sayfullina|Lyaysan Sayfullina]],[[Ҡатнашыусы:Gulsimush‎|Gulsimush‎]], [[Ҡатнашыусы:Миңлегөл|Миңлегөл]], [[Ҡатнашыусы:Земфира96|Земфира96]], [[Ҡатнашыусы:Lyalyakalim‎|Lyalyakalim‎]], [[Ҡатнашыусы:Alina Galeeva|Alina Galeeva]] and other participants registered in Wikipedia. === October 4, 2017 === [[Файл:БР Стәрлетамаҡ ҡалаһының Жәлил Кейекбаев исемендәге 3-сө гимназияла вики-осрашыу.jpg|безрамки|слева|130px]] Volonter of Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Gizzatullina]] met with schoolchildren in the 3rd gymnasium of the city of [[:w:en:Sertlamak|Sertlamak]] in the [[:w:en:Bashkortostan|Republic of Bashkortostan]]. The meeting was attended by school director Shagisultanova A., deputy directors Bayazgulova Z. and Safarova R., correspondent of the city newspaper "Ashkadar" Kubagushova R and others.The conversation was about the role of Wikipedia in inculcating love for native language in conditions of the city. === September 6, 2017 === [[Файл:2017.09.06 WikiMeeting Ufa 2.jpg|безрамки|слева|130px]] Another wiki meeting was held In the cafe "Idel" (Ufa, Tsyurupy str., 17). The event was attended by: [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]], [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Leisyan]], [[Ҡатнашыусы:ZUFAr| Zufar]], [[Ҡатнашыусы:Lizalizaufa| Liliya Kaipova]], [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ| Z.Ayli]], [[Ҡатнашыусы:Лилиә| Liliya]], [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа| Minsulu Abdullina]]. The Deputy of the State Duma of the Russian Federation [[Ишһарин Рәмзил Рафаил улы|Ramzil Ishkharin]] and his assistant Ruslan Karimov also were among invited people. Live discussion about the beginning of the third stage of the wiki-marathon [[Проект:Башҡортостан 100| “Bashkortostan 100”]] and update of the Wikibook project took place. Also the list of Wiki-conference delegates was approved (Moscow, October 14-15). Ramzil Rafailovich expressed his readiness to organize a meeting of the delegation of the Bashkir Wikipedia and participate in key events of the Wiki conference. He also spoke about the creation of a special commission for volunteerism and the adoption of draft laws in the State Duma about this widespread movement of the present day. Wikimedia exists because of volunteers’ work. The MP urged everyone to actively participate in the discussion of the current projects of the State Duma. === September 1-3, 2017 === [[Файл:Wiki-seminar in Derbent 2017 20.jpg|безрамки|слева|130px]] In the ancient city of Russia, Derbent, the Dagestan Wiki seminar called – "Problems of the development of Wikipedia in the languages ​​of the peoples of Dagestan" was held with the support of the NGO "[[:wmru:Викимедиа РУ|Wikimedia RU]]", "Derbent" Foundation, Federal Lezghin National Cultural Autonomy (FLNCA) of the Regional Information Agency of Derbent (RIA Derbent). The director of "[[:wmru:Викимедиа РУ|Wikimedia RU]]", [[:w:ru:User:Drbug|V. Medeiko]], representative of Russian Wikipedia [[:wmru:Участник:JukoFF|Dmitriy Zhukov]], representative of the Erzyan wikipedia [[Ҡатнашыусы:Erzianj jurnalist|Andrei Petrov]], administrator of the Bashkir and Lezghian wikipedia [[Ҡатнашыусы:Soul Train|Oleg Abarnikov]], representatives of the Bashkir Wikipedia Zufar Salikhov and [[Ҡатнашыусы:Borovi4ok|Rishat Sayfutdinov]] took part at the event. The greeting video of the Bashkir wiki-grandmothers caused delightful cheers from audience. Dagestan philologists, linguists, teachers, public activists were invited to the meeting. There was a discussion about issues of development and involving new editors to the Lezghian, Avar, Lak, and Chechen Wikipedia. {{Commons-inline|Category:Wiki-seminar in Derbent 2017|Wiki-seminar in Derbent 2017}} * 28.08.2017. {{Башинформ }}: [http://www.bashinform.ru/news/1038827-nachal-samostoyatelnuyu-rabotu-bashkirskiy-vikiuchebnik-rodstvennyy-proekt-bashkirskoy-vikipedii-/ Bashkir Wikibook has started which is an associate project of Bashkir Wikipedia] * 16.08.2017 [[Файл:11-й логотип Россия-1.svg|60px]] [https://gtrk.tv/heberzer/55448-halyk-tere-unyn-tele-bulganda| Minsulu Abdullina on “Rossya-Bashkortostan” TV channel] === August 16, 2017 === In August 16, representatives of the district women's council, members of the Bazal creative association, correspondents of the newspaper "Tan" have gathered in the central regional library [[Бурзянский район|Burzyan district]] of the Burzyan district for a round table meeting. Pensioners, teachers, religious figures, workers of culture and libraries, local historians, in general - writing patriots of the native language and native land participated in discussion. Participation of the head of the department of information-analytical and personnel work Gumerov Marcel Valievich and imam-khatib village [[:ru:Байназарова| Bainazarova]] Daniyar attached importance to this event. Business talk with the goal of rallying like-minded people, about cooperation with [[Портал:Бөрйән районы| Burzyan portal]] in the [[:ru:Башкирская Википедия| Bashkir Wikipedia]] was very appropriate. During the round table, everyday tasks were discussed and the participants of the event explained in detail the importance of the Burzyan district division, where it is possible to accumulate information about the history of the native land, the richest folklore heritage, national clothes, the biography of individuals, the historical past, the surrounding nature (rivers, lakes, mountains , birds, fauna and others). All this should be mentioned, with the possibility of publication in the press. As a result, important decisions were made: involving broad public in this work; a request to allocate a room for the wiki club, its equipment; the choice of the leader and the formation of a creative group. If we overcome this work by joining our knowledge, it will not only be a book about the memory of our native land, but also its passport and patent. === July 23, 2017 === [[Файл:Табын-фест 2017 06.jpg|безрамки|слева|130px]] More than 100 participants took part in the Youth Festival "Tabyn-fest". The festival was held near the Abzan waterfalls in the [[:en:Arkhangelsky District|Arkhangelsk District]] and gathered active youth from all over the republic. Participants from Arkhangelsk, Aurgazin, Gafuriy, Karaidel, Karmaskalinsky, Tatyshlinsky, Davlekanovskiy, Salavatsky districts of the Republic of [[:en:Bashkortostan|Bashkortostan]], the [[:en:Orenburg region|Orenburg region]] arrived to the festival. At the festival was organized an exhibition of [[:en:Folklore|folklore]] and a [[:en:Family tree|shazhere]]. There were held classes on ecology, industry, business, health and digital technologies. Zufar Salikhov told to participants of digital technologies about Wikipedia. All participants already knew about [[:en:Wikipedia|Wikipedia]] and about the [[:en:Bashkir Wikipedia|Bashkir Wikipedia]]. Then there were sports competitions. The festival ended a concert.{{Навигация |Викисклад = Табын-фест 2017 }} {{commonscat|Табын-фест 2017}} === June 30, 2017 === {{БГ}} [http://bashgazet.ru/koroltai/26900-bashort-internety-turaynda-uylanyuar.html Thoughts about Bashkort Internet. (edited)] Author: [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев]] Translate: [[User:Berkutsan]] Native language is an imperceptible treasure. If we don’t use it in daily life, it will not survive. Andrash Karnai – hungary scientist, mathematic linguist said that only 5% of all known 7000 languages are used for modern communication technology. Therefore Wikipedia could help them survive for future generations. If Bashkort Wikipedia exists, we can hope for future of our language. It was founded by volunteers in 2005. They consolidated together, and they became known by others. Bashkort Wikipedia associates participated at 2017 Wikipedia Conference of East and Central Europe as distinctive province representatives of Russian Federation. They shared their experience with others. Bashkort ABC was not in the list of CLDR standart, and therefore there was a lot of mistakes in computer software. Amir Aaharouni wrote statement to CLDR standart organization about this issue. This problem should be solved in short time, so programmer from Canada Brian Wolf coded special soft and this helped to solve a problem this year. This became an example that helped for many other small language groups. Wikipedia contributors don’t get any funds for their job, and visitor of site get free access to all articles. Everyone who has useful knowledge can share it on the global internet. Someone ought to find sponsors for new projects of Bashkort Wikipedia. Our main problem at the moment: we have no human resources who could show us right ways of contribution to our culture and language. Should we wait for help from individuals like Brian and Amir? We would like to see support from government, other non-profit organizations, businessmen and of course wider response of public. === June 23, 2017 === * [http://tv-rb.ru/teleproekty/informatsionno-razvlekatelnye/salyam/246296/ «Сәләм»] Television program «Salam» abaut the second stage of the competition [[Проект:Башҡортостан 100/ru|«Bashkortostan 100»]] === June 14, 2017 === {{Башинформ }}: [http://www.bashinform.ru/news/1010958-bashkirskaya-vikipediya-podvela-itogi-vtorogo-etapa-intellektualnogo-konkursa-bashkortostan-100-/ Alik Shakirov. The contest "Bashkortostan - 100" - second stage results.] Second stage of big intellectual marathon called “Bashkortostan 100” finished recently. Contest was organized among volunteers of Bashkort Wikipedia for the honor of 100<sup>th</sup> anniversary of Bashkortostan autonomy. This contest began in September 2016, it includes five stages, 100 days each, and will finish in March 2019. The contest took 729 new articles and 116 photographs. Winners of this stage are 10 participants of Bashkort and 7 of other divisions. Two finished stages includes 1119 articles and 171 photographs. Three editors: Tansilu Kuvandikova, Gulshat Suleymanova and Viktor Semenuk did norm for five stages and they opened list of winners. Third stage of this contest will start at 1<sup>st</sup> of September 2017. === May 26, 2017 === {{БГ}}: [http://bashgazet.ru/koroltai/26486-bashortostan-100-ikense-etap.html Z. AILI. The contest "Bashkortostan - 100". 2 nd stage.] In 1919 the 100th anniversary of signing of the agreement between the Bashkir government and the Soviet Russia about formation of the Bashkir Republic is celebrated. Bashkir Wikipedia has announced a competition for writing articles about Bashkortostan. At the first stage of a competition participated the Russian, Buryat, Mari, Erzya, Udmurd Wikipedias. The second stage of the contest ends on May 31.Users of the Ukrainian, Georgian, Belarusian Wikipedia participated in the second stage of the competition. The contest became international. === May 21, 2017 === 39000 article!!! [[Халиҡова Рәйсә Хәлил ҡыҙы]] === May 15, 2017 === The contest [[:wmru:Конкурсы/Узнай Россию. Начни с Дона|«Discover Russia. Start from Don»]] is over and the results are summed up.Users of Bashkir Wikimedia proved that they can participate in various competitions. In the nomination of the «Article in foreign languages» there are seven prize-winners. Three prizes were taken by Bashkir users. {{U|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} is in second place, {{U|Таңһылыу|Tanһylyu}} is in fourth place, {{U|З. ӘЙЛЕ|Z. AILI}} is in sixth place. We congratulate the wiki-winners! We hope that we will be a strong and efficient group! === May 12, 2017 === [[File:Өфө районы вики-клубы.jpg|thumb|Wikimedians of [[Жуков (Өфө районы)|Zhukovo Ufa district]]]] User [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Akkashka]] organized a meeting for Wikimedia in the village of [[Жуков (Өфө районы)|Zhukovo Ufa district]]. [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Z.AILE ]] held practical lessons for members of the wiki-club. Users [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Akkashka]], [[Ҡатнашыусы:Зөләйха|Zulaikha]] improved its knowledge, other users [[Ҡатнашыусы:rita-akbulat|rita-akbulat]], [[Ҡатнашыусы:Таналыҡ|Таналыҡ]], [[Ҡатнашыусы:Нурһылыу|Nurhiliu]], [[Ҡатнашыусы:Усманова Рита|Rita Usmanova]] created the first articles. Creating articles in Wikipedia is an interesting and useful work where you can get additional knowledge, noted members of the wiki-club. Wikimedians prefer to meet at the club than online lessons at home. === May 4-7, 2017 === [[Файл:Logo YouTube por Hernando (2005-2011).svg|36px]][https://www.youtube.com/watch?time_continue=12&v=-yEf-4xnQpU] Meeting Wikimedia Eesti with [[:ru:МАФУН|MAFUN]]. In the video mentions about Bashkir Wikipedia on the 28:30th minute. === April 24, 2017 === At a meeting of Bashkir language teachers of the [[:en:Khaybullinsky District|Khaybullinsky District]] participated users of Bashkir Wikimedia [[Ҡатнашыусы:Менәүерә Бохарбаева|Menavara Bakharbaeva]] and [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Laisan]]. Laisan told how to use Wikipedia in teaching the Bashkir language. Users of Bashkir Wikimedia answered questions and showed how to create an article in Wikipedia. === April 23, 2017 === [[Файл:Wiki-award 2017 (2017-04-25) 106.jpg|мини|слева]] The ceremony of awarding the [[:wmru:Вики-премия 2017|Wiki-Award 2017]] was held on April 23, 2017. This award is given to the Wikipedians for the seventh time.The meeting was held in the Yandex Conference Center "Extropolis" in Moscow. Director of the [[:wmru:Викимедиа:О нас/en|NP «Wikimedia RU»]] Wikimedia Vladimir Merediko made a welcoming speech. The journalist Alexander Plyushchev was the host of the meeting. Users of various wiki-projects were awarded prizes.Users in project «Wikipedia in Russian languages» were also awarded prizes. From Bashkir Wikipedia the prize was given to the administrator [[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]]. The user could not come, so Zufar Salikhov came for the prize. Taking the opportunity, Zufar Salikhov presented gifts to the winners of the contest [[Проект:Башҡортостан 100/en|Bashkortostan - 100]]. {{Навигация |Викисклад = Category:Wiki-award 2017 photos }} === April 22, 2017 === On April 22 a meeting was held in the school of village [[:en:Starosubkhangulovo|Starosubkhangulovo]] [[:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]. The meeting was organized by members of the Burzyan Wiki-Club [[Ҡатнашыусы: Һәҙиә|Hathia]] and [[Ҡатнашыусы: Рәшиҙә Ғизәтуллина|Pashitha Gizzatullina]]. [[Ҡатнашыусы: З. ӘЙЛЕ|Z. Aili]] from Ufa came to the meeting. Online conference was held with the administrator Bashwiki [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]]. The pupils were told about Wikipedia, showed the presentation, and gave a master class abaut creation of articles. New users [[Ҡатнашыусы: Zul8390|Zul8390]] and [[Ҡатнашыусы: Laluu33|Laluu33]] were registered. We thank for the organization of the meeting the director Garey Yumagulov, the teacher of informatics of [[Ҡатнашыусы:Рустам1987|Rustam Valiullin]], and the photographer Ainur Malikav. {{Фоторяд|Зал тулы.jpg|Рәшиҙә Ғизәтуллина сығыш яһай.jpg|Һәҙиә (Көнһылыу апай) телмәр тота.jpg|"Спекулирую" честными именами Азата Алтынчурина, Семена Красоткина, Олега Абарникова и Дмитрия Ерохина).jpg|Оҫталыҡ дәресе.jpg|текст= Wiki meeting in Burzyan.|color=#BBDD99}} === April 7, 2017 === [[Файл:V Международный туристический форум "Большой Урал" 07.jpg|мини|слева]] A [http://gotoural.com/posts/1378 V International tourist forum "The Big Urals-2017"] was held in the International exhibition of construction “Yekaterinburg-EXPO”, Yekaterinburg, Russia. The purpose of the forum was the development of domestic and inbound tourism, the study of experience in the field of development and promotion brands of the territories, strengthening ties between the regions of Russia. The forum included round tables, conferences and workshops with participation of representatives of authorities in the field of tourism and tourism industry professionals, hospitality industry and education. At the invitation of the organizers, Wikimedians took part in the International Tourist Forum «Bol'shoy Ural – 2017» (Big Ural – 2017).In the forum was a representative of the Bashkir wikipedia Zufar Salikhov. At the plenary session, member of the [[:wmru:Викимедиа:О нас/en|NP «Wikimedia RU»]] [[:wmru:Участник:Niklitov|Nikolay Litvinov]] spoke about the role of Wikipedia in the popularization of the Urals. At the end of his speech, he handed out prizes to the contestants [[:wmru:Вики-Урал/en|«Wiki Ural — 2017»]].{{Навигация|Викисклад = Category:Great Ural 2017|Great Ural 2017}} === March 30 — April 2, 2017 === [[Файл:Wikimedia Conference 2017 Organizational Profile Wikimedians of Bashkortostan UG.pdf|мини|справа|Information about Bashkir user group on the wall of participants]] [[m:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Users of Bashkortostan Wikimedia]] [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] and [[Ҡатнашыусы:Visem|Visem]] participated on [[m:Wikimedia Conference 2017|Berlin conference 2017]]. {{Фоторяд|Wikimedia Conference 2017 – Group photo 1 (big).jpg|Wikimedia Conference 2017.4.jpg|Wikimedia Conference 2017.5.jpg|Wikimedia Conference 2017.7.jpg| текст= Berlin conference 2017|color=#BBDD99}} * [[Ҡатнашыусы:Visem/WMCON2017|Report of Viktor Semenyuk]] *[[:ru:n:Превращение «цыплёнка» в «орлёнка» на конференции Викимедиа в Берлине|Report of Zaituna Nigmatianova]] === March 23, 2017 === In the bawiki was written 38 000 article. The article [[:en:Harmonia Caelestis]] was translated by [[Ҡатнашыусы:Alfiya55 |Alfia Akbutina]]. [[Категория:Алфавит буйынса порталдар]] [[Категория:Википедия:Башҡорт Википедияһы]] 69fohumwj27h96g7av8x70rn3nrxu4z 1148579 1148578 2022-08-03T16:58:54Z Zlgll 26409 /* 2022 */ wikitext text/x-wiki {{Википедия:Ағымдағы ваҡиғалар/Закладки}} {{TOCright}} <br> {{tmbox | type = style | image = [[Файл:Bundesarchiv B 145 Bild-F079099-0022, Göttingen, Schreibwarengeschäft.jpg|40px]] | imageright = [[Файл:Tərxan Paşazadənin kolleksiyaları.jpg|50px]] | style = width: 400px; | textstyle = color: red; font-weight: bold; font-style: italic; | text = [[Портал:Current events/Media about us|'''Media about us''']] }} ==2022== * 22.07.2022 {{Башинформ}}: [https://www.bashinform.ru/news/social/2022-07-22/bashkirskiy-yazyk-voshel-v-top-200-mirovyh-yazykov-2882402] Bashkir is included in the multilingual machine translation model of NLLB-200. New artificial intelligence makes direct translations between pairs of 200 languages. Experts note that the results of the translation are more accurate than the methods known today using intermediate languages, usually English. This was reported to Bashinform by the developer of digital applications for the Bashkir language Aigiz Kunafin. * [[Проект:Вики-яҙ 2022|"Wikimedia CEE Spring 2022"]] article competition held from March 15th to May 15th. * "Villages of Bashkortostan" article competition held from March 21th to May 31th. This competition was supported through the Wikimedia's Rapid Fund program. * 31.05.2022. [https://bash.news/yuldash/atajsal/117649-viki-irekmender-tarikhybyzzy-kilesek-byuynga-etkereu-mekhim Wiki-volunteers of the Bashkir Wikipedia from the Askinsky district of Bashkortostan Glafira Fairshina, Rufina Mustafina, Fanira Nabiullina were guests of the radio broadcast at the [[«Юлдаш» радиоһы|Yuldash radio station]]]. * 25.04.2022 [[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] On Bashkir satellite television (BST), the guests of the morning program "Salam" were {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}} and {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova}}.[https://vk.com/salyam_bst?z=video-76222094_456243791%2F07b7e44cf78a5df085%2Fpl_wall_-76222094 ] * 23.04.2022 [[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] The guest of the program "Bashkirs" on Bashkir satellite television was {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova}}. She told viewers about the possibilities of Wikipedia. [https://bash.news/bst/bashkorttar/117114-bashkorttar-vypusk-ot-23042022 «Башҡорттар»] * March - June.[[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] On the television show held by the Bashkir satellite television (BST) , on the third round, a Wikipedia user asks a question. During the television game, the [[:en:Bashkir Wikipedia|Bashkir Wikipedia]] is advertised and a prize from the [[:en:Wikimedia Foundation|WMF]] is awarded. A TV show with a Wikipedia user is broadcast from March to June 2022. == 2021 == === December 22 === [[Файл:4-й форум башкирских википедистов.png|мини|слева]] The Russian socio-political, popular science and art magazine 'Vatandash' published an article about the 4th forum of the Bashkir Wikipedia. The forum was supported by the Wikimedia RU Non-Commercial Partnership (Moscow), the Foundation for the Preservation and Development of the Bashkir Language, the World Kurultai of the Bashkirs, the Ministry of Education and Science of the Republic of Bashkortostan. Unlike previous years, the fourth event was held online. About thirty activists from all over the repablic gathered in the virtual conference hall, while the event was broadcast live on the YouTube channel. The administrator of the Bashkir Wikipedia {{U|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}}, noted that in the past two years, Wikipedians have not been able to meet due to the pandemia. The forum participants were greeted by [[:en:Elvira Aitkulova|Elvira Aitkulova]], chairperson of the Presidium of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|The World Qoroltai of the Bashkirs]], deputy of the [[:en:State Duma|State Duma]] of the Russian Federation.[https://vatandash.ru/news/obshchestvo-/2022-02-21/istinnye-hraniteli-yazyka-i-kultury-2701208 Истинные хранители языка и культуры] [[Файл:22 дек 2021 радио Ашкадар.jpg|мини|слева]] * [[Файл:Согласованная символика Ашказар.jpg|80px]] The conversation "Our World" took place on [[Ашҡаҙар (радио)|Radio Ashkadar]]. On this radio program, scientific literature and Bashkir toponymy were discussed. This radio program was devoted to scientific literature and scientists studying Bashkir toponymy. After that, the participants of the program reported about two contests in the Bashkir Wikipedia of the toponymy of historical Bashkortostan. The first competition was held at the expense of own funds, the second competition was held at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan. The radio program was conducted by the famous journalist [[Фәрзәнә Аҡбулатова|Farzana Akbulatova]], {{U|Guram52|Guzel Sitdikova}} and {{U|ZUFAr|Zufar Salkhov}} participated in the program. The program was live and several radio listeners called during the live broadcast.[https://vk.com/radioashkadar?w=wall-108520876_172467] === December 14 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] [https://www.bashinform.ru/news/social/2021-12-14/bashkirskaya-vikipediya-podnyalas-s-29-na-17-mesto-v-mirovom-reytinge-vikimedia-fondeyshn-2619359 Bashkir Wikipedia has risen from 29th to 17th place in the world ranking of Wikimedia Fondation] On the eve of the Day of the Bashkir Language, the competition "One thousand important articles" ended. Thanks to this competition, Bashkir Wikipedia has risen from 29th to 17th place in the world ranking of language sections. Wikipedia has a list of [[:m:List of articles every Wikipedia should have|"List of articles every Wikipedia should have"]] that contains basic information from all areas of knowledge. Based on this list, the One Thousand Important Articles competition was held. This competition showed the use of the Bashkir language in science and technology. Now on the Internet you can find materials in the Bashkir language about the cycle of water in nature, the structure of the Earth, physical phenomena, the structure of matter, the most important scientific discoveries, the biography of scientists such as Nikola Tesla, Louis Pasteur and others. In total 18 volunteers participated in the competition. Users {{U|Yadgar9}}, {{U|М.Илнар}}, {{U|Зилиә}}, {{U|Г.Алтынай}} participated for the first time. === December 1 === * "One thousand important articles" article competition held from November 1th to November 30th. The competition was held at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. === August 30 === * 30.08.2021 [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] [https://www.bashinform.ru/news/1636574-vikipedisty-priglashayut-uchashchikhsya-prinyat-uchastie-v-konkurse-bashkirskie-imena/ Wikipedians invite students to take part in the competition "Bashkir names"] The Bashkir Wikipedia from September 1 to 30 holds a new competition "Bashkir Names 2021." Students of educational institutions of the republic can take part in it. The purpose of the competition is to recognize the meanings of Bashkir names, to disseminate in the world virtual space information about famous personalities of the Bashkir people, about toponyms and cultural and historical objects of the republic associated with Bashkir names. The competition is held within the framework of a project funded by a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Foundation for Assistance to Civil Society of the Republic of Bashkortostan and is part of the "Year of Bashkir History" project announced by [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|the World Kurultai of Bashkirs]]. === June 1st === On June 1, 2021, the "Warriors of the 112th Bashkir Cavalry Division" competition starts, dedicated to the creation of Wikipedia articles and elements in the Wikidata database about the soldiers of the 112th Bashkir Cavalry Division. The aim of the competition is to instill in the young generation patriotism, love for the Motherland, its heroic past; filling the Bashkir Wikipedia and related project "Wikidata" with useful, meaningful information. === May 4th === Wikipedia classes were held in the village of Starosubkhangulovo, Burzyansky district of the Republic of Bashkortostan. Rashida Hai held classes at her home. The lesson program:Lesson program: registration on the portal, writing articles, uploading photos, using a translator. The lesson was attended by: {{U|Рәшиҙә Ғизәтуллина|Gizzatullina Rashida}}, {{U|Һәҙиә|Kutlubaeva Kunsylu}}, {{U|Таңһылыу|Kuvandykova Tansylu}}, {{U|Юлдашева Луиза|Yuldasheva Luiza}}, Naurazbayeva Lilia, Naurazbayev Irandek, Yulmukhametova Zukhra, Valeeva Madina. <gallery> Дәрес №2-2021.jpg|мини| Дәрес №1 -2021. Бөрйән вики клубында яңы танышлыҡ.jpg|мини| Викидәрес-2021.jpg|мини| </gallery> === March 1 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] ;In Bashkiria, volunteers want to restore the historical toponymy of geographical names. From March 1 to March 31, a competition of encyclopedic articles [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|«Toponymy of historical Bashkortostan»]], organized by volunteers of the Bashkir Wikipedia, is held in Bashkortostan. The competition is implemented at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. The initiator of the competition, a wiki volunteer since 2012, the famous writer {{U|Guram52|Guzal Sitdykova}} calls for fixing geographical names and popularizing their use in the original Bashkir version. === Aprel 22 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] On April 22, a workshop was held at the Ufa Multidisciplinary Vocational College as part of the Year of Bashkir History for representatives of the Kurultai Bashkirs of the regions and cities of the Republic of Bashkortostan. This year, the Executive Committee of the World Kurultai (Congress) of the Bashkirs, together with the Bashkir Wikipedia, is implementing the wiki project "Year of the History of the Bashkirs." This is a kind of Wikimarathon of the year, the purpose of which is to attract new editors from among public national organizations of districts, cities to the work of Wikis, to increase the quality of Bashkir-language information on the Internet. The workshop was attended by more than 60 representatives from local Kurultai, including bibliothecs, district and city information and analysis departments, teachers. Experienced volunteers [[User:ZUFAr|Zufar Salikhov]], [[User:Аҡҡашҡа|Minsulu Abdullina]] and [[User:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigamatianova]] held a practical lesson for several hours, answered questions. During the workshop, more than a dozen new participants registered with Bashkir Wikipedia. [https://www.bashinform.ru/news/1586233-v-ufe-obuchili-volonterov-viki-proekta-posvyashchennogo-godu-bashkirskoy-istorii-/ В Уфе обучили волонтеров Вики-проекта, посвященного Году башкирской истории]{{ref-ru}} === March 1 === * [[File:Logo of the Russian Geographical Society.jpg|40px]] The Bashkir branch of the [[:en:Russian Geographical Society|Russian Geographical Society]] reported the news of the contest [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|"Toponymy of historical Bashkortostan"]] on [https://www.bashinform.ru/news/1564043-v-bashkirii-volontery-khotyat-vosstanovit-istoricheskuyu-toponimiyu-geograficheskikh-nazvaniy/?sphrase_id=16357487 website]. [[Файл:Для конкурса топонимики.jpg|безрамки|слева]] From March 1 to March 31, a competition of encyclopedic articles [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|"Toponymy of historical Bashkortostan"]] organized by volunteers of the Bashkir Wikipedia, is held in Bashkortostan. The competition is implemented at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. Active bidders will be rewarded with prizes. The initiator of the competition, a wiki volunteer since 2012, the famous writer [[:en:Guzal Sitdykowa|Guzal Sitdykowa]] calls for fixing geographical names and popularizing their use in the original Bashkir version. Even the [[:en:United Nations|UN]] in the "Guide to national standardization of place names" recommends to use the local names created in language of the autochthonic people. All big rivers and small streamlets, big and small lakes, high mountains, ridges or small heights have the local, Bashkir name. We need to enshrine them in books, in the reference media, and published in sources to transfer to Wikipedia.<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1564043-v-bashkirii-volontery-khotyat-vosstanovit-istoricheskuyu-toponimiyu-geograficheskikh-nazvaniy/?sphrase_id=16357487 Bashinform]</ref> === Febrary 20 === [[Файл:Башҡорт Википедияһына 15 йыл 41.jpg|безрамки|слева]] [https://pravitelstvorb.ru/ru/press-office/news.php?ELEMENT_ID=50931 The official website of the Government of the Republic of Bashkortostan] reports:the Bashkir State Opera and Ballet Theater brought together the most active editors of the Bashkir Wikipedia and journalists who provide information support to volunteers of the popular Internet encyclopedia. The reason was the Forum of Bashkir Wikipedists, organized by the Foundation for the Preservation and Development of the Bashkir Language of the Republic of Bashkortostan. Deputy Prime Minister of the Government of Bashkortostan Azat Badranov took part in the solemn event. [[Файл:Башҡорт Википедияһына 15 йыл 74.jpg|безрамки|слева]] The [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры|Bashkir Opera and Ballet Theater]] hosted a forum of Bashkir Wikipedists. The solemn forum celebrated the 15th anniversary of Bashkir wikipedia. The event was attended by Deputy Prime Minister of the [[:en:Government of Bashkortostan|Government of the Republic]] Azat Badranov, Director of the non-profit enterprise Wikimedia RU Vladimir Medeiko (Moscow), Chairman of the Presidium of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|The World Qoroltai of the Bashkirs]], Deputy Chairman of the State Assembly of Bashkortostan [[Айытҡолова Эльвира Ринат ҡыҙы|Elvira Aitkulova]], Director of the Foundation for the preservation and development of Bashkir language Gulnaz Yusupova. They presented to the audience Letters of Thanks from the Head of the Republic, the Government and the Ministry of Education of the Republic of Bashkortostan, the World Kurultai of the Bashkirs, the Foundation for the Preservation and Support of the Bashkir Language, letters of honor, congratulatory addresses. *[[:c:Category:Башҡорт Википедияһына 15 йыл| Photos of Aydar254]] * [https://cloud.mail.ru/public/YxzU/bE956JndJ/ Photos of Aibulat Akbutin in the folder Mail.ru] * [https://www.youtube.com/watch?v=g1U3pzPQUWI Recording Video on Channel YourTube] ==2020== === January 16 === Wikipedia celebrated its 20th anniversary on January 15th. Executive Director Catherine Maer in speech mentioned Bashkir Wikipedia. «Russia’s Federal Agency for ethnic Affairs formally recognized Wikipedia’s contribution to preserving and strengthening Russia’s indigenous multilingualism and gave Bashkir Wikipedia a special Merit nomination. One of the First videos I saw celebrating the birthday came from Yakutsk in Russia — a different language — it was in Sakha language Wikipedia, so very cool!» [https://www.youtube.com/watch?v=PzGAGfSObOw&fbclid=IwAR2LXgkyic7jWO5QXnimA7UdPsbGhzmzCGsow5Wt1eamRfii4kmQKbdz0hk see 44:48] === Aprel 26 === From April 2 to April 19, the Tatar Wikipedia held a wiki-contest [[:tt:Проект:Татар 4.0 - 2020|«Tatar - 0.4»]] about the culture and history of the Tatar people and its place in science. The {{u|Zlgl}} received a prize-winning place in the nomination 'Best editor' in the theme 'Science'. As part of the jury there was a participant of the Bashkir Wikipedia {{u|З. ӘЙЛЕ}}. === March 18 === [[Файл:Әтек ауылында викидәрес.jpg||thumb|слева|100px|]] The head of the burzyansky wiki club {{u|Һәҙиә|Kuncilu Kutlubaeva}} held a presentation of Wikipedia in the village Alikovo. The presentation was attended by Gadamshin Ramazan, Ishbulatova Fayruza, Abubakirova Roza, Gadamshina Raisa, Baymukhametova Aigul, Zaripova Alsyu . And Yulmukhametova Zuhra from Old Subkhankulova checked Wikipedia and got the first lessons. === March 17 === [[Файл:Телецентр 17032020 БСТ 01.jpg|безрамки|right|150px]] Users {{u|Guram52|Guzel Sitdikova}}, {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigamatzyanov}}, {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}}, {{u|Аҡҡашҡа|Zufar Salikhov}} took part in the talk show "TV Center" of the Bashkir satellite TV channel. There was a presentation of a new user group. There was also a conversation about the history and current state of the Bashkir Wikipedia. ==2019== == August 15 == [[Файл:Башҡорт йәмәғәтселеге менән осрашыу.jpg|безрамки|слева]] In [[:en:Congress Hall, Ufa|the Ufa Congress Hall]] Acting Head of the Republic of Bashkortostan [[:en:Radiy Khabirov|Radiy Khabirov]] met with representatives of the Bashkir public from the regions of Russia. At the breakout session «The history and development of the Bashkir nation» was attended by {{u|Guram52|Guzel Sitdikova}} and {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}}. Guzel Sitdikova's report on Bashkir topomimics aroused interest among delegates == June 8 == [[Кесе Тирмәнкүл|Kese Tirmunkul]] is a 49,000 article on the Bashkir Wikipedia. Creator {{u|Guram52}}. == April 17 == [[:en:Burzyansky District|The Burzyansky District]] congress of Bashkirs was visited by a member of the executive committee of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|the World Kurultai Bashkirs]], the administrator of the Wikipedia Bashkir {{u|Рөстәм Нурыев}} (Rustam Nuriev). The director of the non-profit partnership "Wikimedia Ru" Vladimir Medeiko was invited to the meeting. The guests noted the fruitful work of {{u|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} (Gizzatullina Rashida) and {{u|Һәҙиә}} (Kutlubaeva Kusilu). == Aprel 12 == [[Файл:Көнһылыу Ҡотлобаева викидәрес үткәрә.jpg|left|100px]] Members of the burzyansky wiki club {{u|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} (Gizzatullina Rashida), {{u|Һәҙиә}} (Kutlubaeva Kusilu), {{u|Юлдашева Луиза}} (Yuldsheva Luiza) met with the students of the school of the village Abulmambet. Deputy Director of the school of the Mawlid Galikeev and teacher Minor Kasimova contributed to the meeting. Students and teachers the school of the village Abdulmambetovo known in the Republic of Bashkortostan as a purposeful, diligent forward thinking. == Aprel 11-12 == Volunteers of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatjanova]], [[Ҡатнашыусы:Сәриә62|Saria Kagarmanova]], {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}}, [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Minsilu Abdullina]] took part in the 1st congress of teachers of the Bashkir language. Within the framework of the 1st congress of teachers of the Bashkir language, laureate of the interregional competition of the teacher, winner of the competition of the year 2019, Saria Kagarmanova held a master class on the application of the global Wikipedia encyclopedia in the lessons. The lesson was held in the gymnasium named after Mustai Karim in Ufa, Bashkortostan. === Aprel 23 === During the «1st congress of teachers of the Bashkir language» the Bashkir Wikipedia presented its exhibition. The exhibition was visited by Acting Head of the Republic of Bashkortostan [[:en:Radiy Khabirov|Radiy Khabirov]]. [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Minsilu Abdullina]] introduced congress delegates to Wikipedia, answered questions, made new contacts, called to join to the project Wikipedia. At a breakout session, {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}} talked about the role of Wikipedia in the educational process. [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova]], as a journalist, photographed and collected information. During the congress, [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]] met with the rector of [[:en:Bashkir State University]] Nikolai Morozkin, and they agreed to hold the next wikiconference into university bases. <gallery> Congress of teachers 13.jpg Congress of teachers 21.jpg Congress of teachers 37.jpg </gallery> === March 23 === {{u|Айсар}} received the [[wmru:Вики-премия 2019/Номинации#Проекты Викимедиа на языках России|Wiki Prize 2019]] in Wikimedia Projects in Russian Languages. === March 6 === The 47,000th article is written in the Bashkir Wikipedia. === March 2 === A meeting of Bashkir Wikipedists was held at the house of the World Kurultai Bashkir. At the same time, local Wikipedians gathered in the Burzyan district.Between the two groups held a video conference. At the meeting, the user {{U|Банат Валеева-Яубасарова}} was awarded wiki prizes for contests. The editor of the children's magazine [[Аҡбуҙат (журнал)|«Akbuzat»]] [[Юлдашева Тамара Ишбулды ҡыҙы|Tamara Yuldasheva]] attended the meeting. === Junuary 4 === [[Сиде]] is the 46,000th article in the Bashkir Wikipedia. This article began to write {{u|Хаят Йосопова1 }}. ==2018== == August, 24 == [[Файл:BashWiki meeting Aug 24 2018 UFA 18.jpg|150px|слева]] Regular meeting of the participants of the Bashkir wikipedia took place in the cafe «Idel» (Ufa). Active participants came to this meeting. The meeting noted that the year 2018 was rich in events such as [[Проект:Вики-яҙ 2018|Wiki-Spring 2018]], [[Проект:Әзербайжан айлығы|Month of Azerbaijan]], [[Проект:Башҡортостан 100|Bashortostan 100]], [[Википедия:WikiGap 2018 -Bashkortostan|WikiGap]]. Active participants received prizes from the organizers of Wiki-Spring and individual entrepreneurs. The head of the Regional Staff of the Bashkortostan Regional Branch of the All-Russian Public Organization "Young Guard of United Russia" Yultyeva Lucia was invited to the meeting. She made a congratulatory speech and presented prizes to active participants.[[C:Category:BashWiki meeting UFA 2018|''photos'']] == March 8 == [[Википедия:WikiGap 2018 -Bashkortostan]] from March 8st to April 8st 2018 == 21 февраль == [[Проект:Башҡортостан 100 |«Bashkortostan 100» —]] from February 21st to May 31st 2018. == Febrary 11 == [[Проект:Олимпия викимарафоны|Wikimarahpon Olympia]] is over. == January 8 == [[Энгельс (ҡала)]] — The Bashkir Wikipedia created 41,000 articles. === January 1 === In Bashkir Wikipedia created a club for , who created thousands of edits. Members of the wiki club have the right to conduct and participate in various events and represent Wikimedia Bashkortostan there. ==2017== == December 4== The 4th congress of the Bashkir Women's Society was held in Ufa. Delegates from cities and districts of Bashkortostan and neighboring regions were invited to the event, which took place in the Bashkir theater named after Mazhit Gafuri. The user of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaytuna Nimatjanova]] made a report "The success of bashkir grandmothers on the Internet." at this congress. === December 2 === [[Файл:WikiMeeting Ufa 08.jpg|без рамки|слева|200px|]] Youth Forum UfaForum 2017 was held in the [[en:Congress Hall, Ufa|Congress Hall]] on December 1-3. The main goal of the forum is the development of a strong society, which in the future will develop industry.About 700 active youth representatives gathered at the meeting. On the discussion "Ethno-language: we are looking for a golden mean" of the platform "Society, Republic, history, language, Ufa, association" [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|the user Bashwiki Zaytuna Nimatjanova]] made a speech. The creation of the Bashkir Wikipedia is one of the ways to preserve and develop the Bashkir language, she said. Director of the WMRU Vkadimir Medeyko and representative of the WMRU Dmitry Rozhkov acquainted with the project "Open Library" and told about the observance of copyrights in the wikwprojects. At the end of this event Vladimir Medeiko, Dnitry Rozhkov and the administrators of Bashwiki Rustam Nuriev and Zufar Salikhov met with the youth and with other experts answered their questions about their future projects.[[c:Category:WikiMeeting 2017-12-02 Ufa|…photos is here]] == November 29, 2017 == The user of the Bashkir Wikipedia {{U|Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Gizzatullina}} took part in the meeting of the women in the village Kinzyagul of the [[:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]. She told about the need to collect material about the history of the village, the name of hydronyms and place names, famous people from the village. All these materials will be placed in the [[Портал:Бөрйән районы|portal of Burzyan]]. In the future will be held trainings for Wikipedia participants. == November 27, 2017 == Volunteers of Bashkir Wikipedia of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]] [[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Konsulu Kutlubaeva]] and [[Ҡатнашыусы:Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Ghizatullina]] [[Таң (гәзит)|”Tan” newspaper]] reporters [[Ҡатнашыусы:Байназар|Damir Bainazarov]] and [[Ҡатнашыусы:Айнабад|Aynabat Akievanu]], librarian [[Ҡатнашыусы:Сая Ҡарлуғас|Aklima Altunshina]] helped to create Wikipedia accounts. They have learned uploading and editing pages, and also translating articles. On the 17<sup>th</sup> of November [[Ҡатнашыусы:Айгөл Бикйән|Aigul Safina]] added her first article about famous local singer [[Сәфәрғәлин Ғилман Зәйнәғәле улы|Gilman Safargalin]]. == November 18, 2017 == {{u|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} and {{u|Лилиә|Liliya Musina}} wiki-grandmoms gathered together In local administrative building of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]]. They shared their experience with others. New methods of contributing for Wikipedia were shown to newcomers, they will take work for the future of Wikipedia. == November 17, 2017 == Wiki-lessons with library employees were held in local library of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]] district. Experienced volunteers from [[Ҡырмыҫҡалы районы|Karmaskaly district]] {{u|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} and {{u|Лилиә|Liliya Musina}} were invited to this event. Six people in total joined to Bashkir Wikipedia team. {{Фоторяд|Бөрйән балалар китапханаһында викидәрес.jpg|Бөрйән район китапханаһында викидәрес.jpg|текст=Бөрйән район китапханаһында викидәрес|color=#BBDD99}} == November 4-6, 2017 == [[Файл:Volga wiki-seminar (6.11.17) 32.jpg|слева|130px]] In the city of [[Йошкар-Ола|Yoshkar-Ola]] the first [[wmru:Приволжский вики-семинар 2017| Volga Wiki-seminar]] was held. The head of Ministry of Culture and Relationship of [[Марий-Эл Республикаһы|Mari El Republic]] Igor Sadovin, the teacher of Mari El state university Marina Lastochkina and Mari language translators took part at this event. Conference participants watched a show of Mari El dancers. Cosmodemyansk historic museum expedition was organized. Bashkir Wikipedia representative {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}} presented a new pass card for members of conference. == November 2, 2017 == The Bashkir National Club held folling interesting meeting with BashWiki Administrator {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}} with Bashkir youth. There was an interesting conversation about Wikipedia and practical exercises. New users {{u|Гүзәл Вильданова}}, {{u|Ынйы Иргалина}}, {{u|Розалия1977‎}}, {{u|ТагирКузбеков‎}} registered there. {{Фоторяд|2017-11-02 WikiMeeting Ufa 1.jpg|2017-11-02 WikiMeeting Ufa 2.jpg|текст= Meeting with Bashkir youth|color=#BBDD99}} == October 13-15, 2017 == [[Файл:Moscow Wiki-Conference 2017 (photos) 68.jpg|слева|100px]] Users of the Bashkir Wikipedia took part in [[wmru:Вики-конференция 2017/en|WikiConference 2017]] is the 11th Annual International Forum dedicated to developing Wikimedia projects in the languages of Russia, as well as free knowledge creation and distribution in general. The event is being organized by «Wikimedia RU» NP since 2007. Conference working language is Russian. In the conference was attended by users of Russian, Buryat, Lezghin, Sakha, Tuva, Tatar, Chechen, Armenian, Ukrainian, Polish Wikipedia. The largest group was the users of the Bashkir Wikipedia. Administrator of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriyev]] conducted a conversation about "Wikipedia in the languages of Russia." === October 10, 2017 === [[Файл:Викиоләсәйҙәр бәләкәй кәңәшмәлә.jpg|слева|100px]] On this day in the village Bainazarova ([[:w:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]) of Bashkortostan the Bashkir wiki-grandmothers held a meeting. The conversation was about preparations for the Russian wiki conference. They talked about the work done and about the plans for the future. === October 10, 2017 === [[Файл:Башҡорт-инглиз бүлеге студенттары.jpg|безрамки|слева|100px]] Students of the Bashkir-English philological faculty of the [[:w:en:Bashkir State University|Bashkir State University]] met with [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaitunya Nigmatyanova]]. At the meeting was a talk about the preservation and development of the Bashkir language in Wikipedia. In practical exercises students learned to register and make the first edits in Wikipedia. [[Ҡатнашыусы:Lyaysan Sayfullina|Lyaysan Sayfullina]],[[Ҡатнашыусы:Gulsimush‎|Gulsimush‎]], [[Ҡатнашыусы:Миңлегөл|Миңлегөл]], [[Ҡатнашыусы:Земфира96|Земфира96]], [[Ҡатнашыусы:Lyalyakalim‎|Lyalyakalim‎]], [[Ҡатнашыусы:Alina Galeeva|Alina Galeeva]] and other participants registered in Wikipedia. === October 4, 2017 === [[Файл:БР Стәрлетамаҡ ҡалаһының Жәлил Кейекбаев исемендәге 3-сө гимназияла вики-осрашыу.jpg|безрамки|слева|130px]] Volonter of Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Gizzatullina]] met with schoolchildren in the 3rd gymnasium of the city of [[:w:en:Sertlamak|Sertlamak]] in the [[:w:en:Bashkortostan|Republic of Bashkortostan]]. The meeting was attended by school director Shagisultanova A., deputy directors Bayazgulova Z. and Safarova R., correspondent of the city newspaper "Ashkadar" Kubagushova R and others.The conversation was about the role of Wikipedia in inculcating love for native language in conditions of the city. === September 6, 2017 === [[Файл:2017.09.06 WikiMeeting Ufa 2.jpg|безрамки|слева|130px]] Another wiki meeting was held In the cafe "Idel" (Ufa, Tsyurupy str., 17). The event was attended by: [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]], [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Leisyan]], [[Ҡатнашыусы:ZUFAr| Zufar]], [[Ҡатнашыусы:Lizalizaufa| Liliya Kaipova]], [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ| Z.Ayli]], [[Ҡатнашыусы:Лилиә| Liliya]], [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа| Minsulu Abdullina]]. The Deputy of the State Duma of the Russian Federation [[Ишһарин Рәмзил Рафаил улы|Ramzil Ishkharin]] and his assistant Ruslan Karimov also were among invited people. Live discussion about the beginning of the third stage of the wiki-marathon [[Проект:Башҡортостан 100| “Bashkortostan 100”]] and update of the Wikibook project took place. Also the list of Wiki-conference delegates was approved (Moscow, October 14-15). Ramzil Rafailovich expressed his readiness to organize a meeting of the delegation of the Bashkir Wikipedia and participate in key events of the Wiki conference. He also spoke about the creation of a special commission for volunteerism and the adoption of draft laws in the State Duma about this widespread movement of the present day. Wikimedia exists because of volunteers’ work. The MP urged everyone to actively participate in the discussion of the current projects of the State Duma. === September 1-3, 2017 === [[Файл:Wiki-seminar in Derbent 2017 20.jpg|безрамки|слева|130px]] In the ancient city of Russia, Derbent, the Dagestan Wiki seminar called – "Problems of the development of Wikipedia in the languages ​​of the peoples of Dagestan" was held with the support of the NGO "[[:wmru:Викимедиа РУ|Wikimedia RU]]", "Derbent" Foundation, Federal Lezghin National Cultural Autonomy (FLNCA) of the Regional Information Agency of Derbent (RIA Derbent). The director of "[[:wmru:Викимедиа РУ|Wikimedia RU]]", [[:w:ru:User:Drbug|V. Medeiko]], representative of Russian Wikipedia [[:wmru:Участник:JukoFF|Dmitriy Zhukov]], representative of the Erzyan wikipedia [[Ҡатнашыусы:Erzianj jurnalist|Andrei Petrov]], administrator of the Bashkir and Lezghian wikipedia [[Ҡатнашыусы:Soul Train|Oleg Abarnikov]], representatives of the Bashkir Wikipedia Zufar Salikhov and [[Ҡатнашыусы:Borovi4ok|Rishat Sayfutdinov]] took part at the event. The greeting video of the Bashkir wiki-grandmothers caused delightful cheers from audience. Dagestan philologists, linguists, teachers, public activists were invited to the meeting. There was a discussion about issues of development and involving new editors to the Lezghian, Avar, Lak, and Chechen Wikipedia. {{Commons-inline|Category:Wiki-seminar in Derbent 2017|Wiki-seminar in Derbent 2017}} * 28.08.2017. {{Башинформ }}: [http://www.bashinform.ru/news/1038827-nachal-samostoyatelnuyu-rabotu-bashkirskiy-vikiuchebnik-rodstvennyy-proekt-bashkirskoy-vikipedii-/ Bashkir Wikibook has started which is an associate project of Bashkir Wikipedia] * 16.08.2017 [[Файл:11-й логотип Россия-1.svg|60px]] [https://gtrk.tv/heberzer/55448-halyk-tere-unyn-tele-bulganda| Minsulu Abdullina on “Rossya-Bashkortostan” TV channel] === August 16, 2017 === In August 16, representatives of the district women's council, members of the Bazal creative association, correspondents of the newspaper "Tan" have gathered in the central regional library [[Бурзянский район|Burzyan district]] of the Burzyan district for a round table meeting. Pensioners, teachers, religious figures, workers of culture and libraries, local historians, in general - writing patriots of the native language and native land participated in discussion. Participation of the head of the department of information-analytical and personnel work Gumerov Marcel Valievich and imam-khatib village [[:ru:Байназарова| Bainazarova]] Daniyar attached importance to this event. Business talk with the goal of rallying like-minded people, about cooperation with [[Портал:Бөрйән районы| Burzyan portal]] in the [[:ru:Башкирская Википедия| Bashkir Wikipedia]] was very appropriate. During the round table, everyday tasks were discussed and the participants of the event explained in detail the importance of the Burzyan district division, where it is possible to accumulate information about the history of the native land, the richest folklore heritage, national clothes, the biography of individuals, the historical past, the surrounding nature (rivers, lakes, mountains , birds, fauna and others). All this should be mentioned, with the possibility of publication in the press. As a result, important decisions were made: involving broad public in this work; a request to allocate a room for the wiki club, its equipment; the choice of the leader and the formation of a creative group. If we overcome this work by joining our knowledge, it will not only be a book about the memory of our native land, but also its passport and patent. === July 23, 2017 === [[Файл:Табын-фест 2017 06.jpg|безрамки|слева|130px]] More than 100 participants took part in the Youth Festival "Tabyn-fest". The festival was held near the Abzan waterfalls in the [[:en:Arkhangelsky District|Arkhangelsk District]] and gathered active youth from all over the republic. Participants from Arkhangelsk, Aurgazin, Gafuriy, Karaidel, Karmaskalinsky, Tatyshlinsky, Davlekanovskiy, Salavatsky districts of the Republic of [[:en:Bashkortostan|Bashkortostan]], the [[:en:Orenburg region|Orenburg region]] arrived to the festival. At the festival was organized an exhibition of [[:en:Folklore|folklore]] and a [[:en:Family tree|shazhere]]. There were held classes on ecology, industry, business, health and digital technologies. Zufar Salikhov told to participants of digital technologies about Wikipedia. All participants already knew about [[:en:Wikipedia|Wikipedia]] and about the [[:en:Bashkir Wikipedia|Bashkir Wikipedia]]. Then there were sports competitions. The festival ended a concert.{{Навигация |Викисклад = Табын-фест 2017 }} {{commonscat|Табын-фест 2017}} === June 30, 2017 === {{БГ}} [http://bashgazet.ru/koroltai/26900-bashort-internety-turaynda-uylanyuar.html Thoughts about Bashkort Internet. (edited)] Author: [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев]] Translate: [[User:Berkutsan]] Native language is an imperceptible treasure. If we don’t use it in daily life, it will not survive. Andrash Karnai – hungary scientist, mathematic linguist said that only 5% of all known 7000 languages are used for modern communication technology. Therefore Wikipedia could help them survive for future generations. If Bashkort Wikipedia exists, we can hope for future of our language. It was founded by volunteers in 2005. They consolidated together, and they became known by others. Bashkort Wikipedia associates participated at 2017 Wikipedia Conference of East and Central Europe as distinctive province representatives of Russian Federation. They shared their experience with others. Bashkort ABC was not in the list of CLDR standart, and therefore there was a lot of mistakes in computer software. Amir Aaharouni wrote statement to CLDR standart organization about this issue. This problem should be solved in short time, so programmer from Canada Brian Wolf coded special soft and this helped to solve a problem this year. This became an example that helped for many other small language groups. Wikipedia contributors don’t get any funds for their job, and visitor of site get free access to all articles. Everyone who has useful knowledge can share it on the global internet. Someone ought to find sponsors for new projects of Bashkort Wikipedia. Our main problem at the moment: we have no human resources who could show us right ways of contribution to our culture and language. Should we wait for help from individuals like Brian and Amir? We would like to see support from government, other non-profit organizations, businessmen and of course wider response of public. === June 23, 2017 === * [http://tv-rb.ru/teleproekty/informatsionno-razvlekatelnye/salyam/246296/ «Сәләм»] Television program «Salam» abaut the second stage of the competition [[Проект:Башҡортостан 100/ru|«Bashkortostan 100»]] === June 14, 2017 === {{Башинформ }}: [http://www.bashinform.ru/news/1010958-bashkirskaya-vikipediya-podvela-itogi-vtorogo-etapa-intellektualnogo-konkursa-bashkortostan-100-/ Alik Shakirov. The contest "Bashkortostan - 100" - second stage results.] Second stage of big intellectual marathon called “Bashkortostan 100” finished recently. Contest was organized among volunteers of Bashkort Wikipedia for the honor of 100<sup>th</sup> anniversary of Bashkortostan autonomy. This contest began in September 2016, it includes five stages, 100 days each, and will finish in March 2019. The contest took 729 new articles and 116 photographs. Winners of this stage are 10 participants of Bashkort and 7 of other divisions. Two finished stages includes 1119 articles and 171 photographs. Three editors: Tansilu Kuvandikova, Gulshat Suleymanova and Viktor Semenuk did norm for five stages and they opened list of winners. Third stage of this contest will start at 1<sup>st</sup> of September 2017. === May 26, 2017 === {{БГ}}: [http://bashgazet.ru/koroltai/26486-bashortostan-100-ikense-etap.html Z. AILI. The contest "Bashkortostan - 100". 2 nd stage.] In 1919 the 100th anniversary of signing of the agreement between the Bashkir government and the Soviet Russia about formation of the Bashkir Republic is celebrated. Bashkir Wikipedia has announced a competition for writing articles about Bashkortostan. At the first stage of a competition participated the Russian, Buryat, Mari, Erzya, Udmurd Wikipedias. The second stage of the contest ends on May 31.Users of the Ukrainian, Georgian, Belarusian Wikipedia participated in the second stage of the competition. The contest became international. === May 21, 2017 === 39000 article!!! [[Халиҡова Рәйсә Хәлил ҡыҙы]] === May 15, 2017 === The contest [[:wmru:Конкурсы/Узнай Россию. Начни с Дона|«Discover Russia. Start from Don»]] is over and the results are summed up.Users of Bashkir Wikimedia proved that they can participate in various competitions. In the nomination of the «Article in foreign languages» there are seven prize-winners. Three prizes were taken by Bashkir users. {{U|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} is in second place, {{U|Таңһылыу|Tanһylyu}} is in fourth place, {{U|З. ӘЙЛЕ|Z. AILI}} is in sixth place. We congratulate the wiki-winners! We hope that we will be a strong and efficient group! === May 12, 2017 === [[File:Өфө районы вики-клубы.jpg|thumb|Wikimedians of [[Жуков (Өфө районы)|Zhukovo Ufa district]]]] User [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Akkashka]] organized a meeting for Wikimedia in the village of [[Жуков (Өфө районы)|Zhukovo Ufa district]]. [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Z.AILE ]] held practical lessons for members of the wiki-club. Users [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Akkashka]], [[Ҡатнашыусы:Зөләйха|Zulaikha]] improved its knowledge, other users [[Ҡатнашыусы:rita-akbulat|rita-akbulat]], [[Ҡатнашыусы:Таналыҡ|Таналыҡ]], [[Ҡатнашыусы:Нурһылыу|Nurhiliu]], [[Ҡатнашыусы:Усманова Рита|Rita Usmanova]] created the first articles. Creating articles in Wikipedia is an interesting and useful work where you can get additional knowledge, noted members of the wiki-club. Wikimedians prefer to meet at the club than online lessons at home. === May 4-7, 2017 === [[Файл:Logo YouTube por Hernando (2005-2011).svg|36px]][https://www.youtube.com/watch?time_continue=12&v=-yEf-4xnQpU] Meeting Wikimedia Eesti with [[:ru:МАФУН|MAFUN]]. In the video mentions about Bashkir Wikipedia on the 28:30th minute. === April 24, 2017 === At a meeting of Bashkir language teachers of the [[:en:Khaybullinsky District|Khaybullinsky District]] participated users of Bashkir Wikimedia [[Ҡатнашыусы:Менәүерә Бохарбаева|Menavara Bakharbaeva]] and [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Laisan]]. Laisan told how to use Wikipedia in teaching the Bashkir language. Users of Bashkir Wikimedia answered questions and showed how to create an article in Wikipedia. === April 23, 2017 === [[Файл:Wiki-award 2017 (2017-04-25) 106.jpg|мини|слева]] The ceremony of awarding the [[:wmru:Вики-премия 2017|Wiki-Award 2017]] was held on April 23, 2017. This award is given to the Wikipedians for the seventh time.The meeting was held in the Yandex Conference Center "Extropolis" in Moscow. Director of the [[:wmru:Викимедиа:О нас/en|NP «Wikimedia RU»]] Wikimedia Vladimir Merediko made a welcoming speech. The journalist Alexander Plyushchev was the host of the meeting. Users of various wiki-projects were awarded prizes.Users in project «Wikipedia in Russian languages» were also awarded prizes. From Bashkir Wikipedia the prize was given to the administrator [[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]]. The user could not come, so Zufar Salikhov came for the prize. Taking the opportunity, Zufar Salikhov presented gifts to the winners of the contest [[Проект:Башҡортостан 100/en|Bashkortostan - 100]]. {{Навигация |Викисклад = Category:Wiki-award 2017 photos }} === April 22, 2017 === On April 22 a meeting was held in the school of village [[:en:Starosubkhangulovo|Starosubkhangulovo]] [[:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]. The meeting was organized by members of the Burzyan Wiki-Club [[Ҡатнашыусы: Һәҙиә|Hathia]] and [[Ҡатнашыусы: Рәшиҙә Ғизәтуллина|Pashitha Gizzatullina]]. [[Ҡатнашыусы: З. ӘЙЛЕ|Z. Aili]] from Ufa came to the meeting. Online conference was held with the administrator Bashwiki [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]]. The pupils were told about Wikipedia, showed the presentation, and gave a master class abaut creation of articles. New users [[Ҡатнашыусы: Zul8390|Zul8390]] and [[Ҡатнашыусы: Laluu33|Laluu33]] were registered. We thank for the organization of the meeting the director Garey Yumagulov, the teacher of informatics of [[Ҡатнашыусы:Рустам1987|Rustam Valiullin]], and the photographer Ainur Malikav. {{Фоторяд|Зал тулы.jpg|Рәшиҙә Ғизәтуллина сығыш яһай.jpg|Һәҙиә (Көнһылыу апай) телмәр тота.jpg|"Спекулирую" честными именами Азата Алтынчурина, Семена Красоткина, Олега Абарникова и Дмитрия Ерохина).jpg|Оҫталыҡ дәресе.jpg|текст= Wiki meeting in Burzyan.|color=#BBDD99}} === April 7, 2017 === [[Файл:V Международный туристический форум "Большой Урал" 07.jpg|мини|слева]] A [http://gotoural.com/posts/1378 V International tourist forum "The Big Urals-2017"] was held in the International exhibition of construction “Yekaterinburg-EXPO”, Yekaterinburg, Russia. The purpose of the forum was the development of domestic and inbound tourism, the study of experience in the field of development and promotion brands of the territories, strengthening ties between the regions of Russia. The forum included round tables, conferences and workshops with participation of representatives of authorities in the field of tourism and tourism industry professionals, hospitality industry and education. At the invitation of the organizers, Wikimedians took part in the International Tourist Forum «Bol'shoy Ural – 2017» (Big Ural – 2017).In the forum was a representative of the Bashkir wikipedia Zufar Salikhov. At the plenary session, member of the [[:wmru:Викимедиа:О нас/en|NP «Wikimedia RU»]] [[:wmru:Участник:Niklitov|Nikolay Litvinov]] spoke about the role of Wikipedia in the popularization of the Urals. At the end of his speech, he handed out prizes to the contestants [[:wmru:Вики-Урал/en|«Wiki Ural — 2017»]].{{Навигация|Викисклад = Category:Great Ural 2017|Great Ural 2017}} === March 30 — April 2, 2017 === [[Файл:Wikimedia Conference 2017 Organizational Profile Wikimedians of Bashkortostan UG.pdf|мини|справа|Information about Bashkir user group on the wall of participants]] [[m:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Users of Bashkortostan Wikimedia]] [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] and [[Ҡатнашыусы:Visem|Visem]] participated on [[m:Wikimedia Conference 2017|Berlin conference 2017]]. {{Фоторяд|Wikimedia Conference 2017 – Group photo 1 (big).jpg|Wikimedia Conference 2017.4.jpg|Wikimedia Conference 2017.5.jpg|Wikimedia Conference 2017.7.jpg| текст= Berlin conference 2017|color=#BBDD99}} * [[Ҡатнашыусы:Visem/WMCON2017|Report of Viktor Semenyuk]] *[[:ru:n:Превращение «цыплёнка» в «орлёнка» на конференции Викимедиа в Берлине|Report of Zaituna Nigmatianova]] === March 23, 2017 === In the bawiki was written 38 000 article. The article [[:en:Harmonia Caelestis]] was translated by [[Ҡатнашыусы:Alfiya55 |Alfia Akbutina]]. [[Категория:Алфавит буйынса порталдар]] [[Категория:Википедия:Башҡорт Википедияһы]] 44r0f0ks84tbtae8ngj7nxnlarcruzl 1148580 1148579 2022-08-03T17:02:19Z Zlgll 26409 /* 2022 */ wikitext text/x-wiki {{Википедия:Ағымдағы ваҡиғалар/Закладки}} {{TOCright}} <br> {{tmbox | type = style | image = [[Файл:Bundesarchiv B 145 Bild-F079099-0022, Göttingen, Schreibwarengeschäft.jpg|40px]] | imageright = [[Файл:Tərxan Paşazadənin kolleksiyaları.jpg|50px]] | style = width: 400px; | textstyle = color: red; font-weight: bold; font-style: italic; | text = [[Портал:Current events/Media about us|'''Media about us''']] }} ==2022== * 22.07.2022 {{Башинформ}}: [https://www.bashinform.ru/news/social/2022-07-22/bashkirskiy-yazyk-voshel-v-top-200-mirovyh-yazykov-2882402] Bashkir is included in the multilingual machine translation model of NLLB-200. New artificial intelligence makes direct translations between pairs of 200 languages. Experts note that the results of the translation are more accurate than the methods known today using intermediate languages, usually English. This was reported to Bashinform by the developer of digital applications for the Bashkir language Aigiz Kunafin. * [[Проект:Вики-яҙ 2022|"Wikimedia CEE Spring 2022"]] article competition held from March 15th to May 15th. * [[Проект:Башҡортостан ауылдары 2022|"Villages of Bashkortostan 2022" article competition]] held from March 21th to May 31th. This competition was supported through the Wikimedia's Rapid Fund program. * 31.05.2022. [https://bash.news/yuldash/atajsal/117649-viki-irekmender-tarikhybyzzy-kilesek-byuynga-etkereu-mekhim Wiki-volunteers of the Bashkir Wikipedia from the Askinsky district of Bashkortostan Glafira Fairshina, Rufina Mustafina, Fanira Nabiullina were guests of the radio broadcast at the [[«Юлдаш» радиоһы|Yuldash radio station]]]. * 25.04.2022 [[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] On Bashkir satellite television (BST), the guests of the morning program "Salam" were {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}} and {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova}}.[https://vk.com/salyam_bst?z=video-76222094_456243791%2F07b7e44cf78a5df085%2Fpl_wall_-76222094 ] * 23.04.2022 [[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] The guest of the program "Bashkirs" on Bashkir satellite television was {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova}}. She told viewers about the possibilities of Wikipedia. [https://bash.news/bst/bashkorttar/117114-bashkorttar-vypusk-ot-23042022 «Башҡорттар»] * March - June.[[Файл:Башҡортостан юлдаш телевидениеһы.png|50px|Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]] On the television show held by the Bashkir satellite television (BST) , on the third round, a Wikipedia user asks a question. During the television game, the [[:en:Bashkir Wikipedia|Bashkir Wikipedia]] is advertised and a prize from the [[:en:Wikimedia Foundation|WMF]] is awarded. A TV show with a Wikipedia user is broadcast from March to June 2022. == 2021 == === December 22 === [[Файл:4-й форум башкирских википедистов.png|мини|слева]] The Russian socio-political, popular science and art magazine 'Vatandash' published an article about the 4th forum of the Bashkir Wikipedia. The forum was supported by the Wikimedia RU Non-Commercial Partnership (Moscow), the Foundation for the Preservation and Development of the Bashkir Language, the World Kurultai of the Bashkirs, the Ministry of Education and Science of the Republic of Bashkortostan. Unlike previous years, the fourth event was held online. About thirty activists from all over the repablic gathered in the virtual conference hall, while the event was broadcast live on the YouTube channel. The administrator of the Bashkir Wikipedia {{U|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}}, noted that in the past two years, Wikipedians have not been able to meet due to the pandemia. The forum participants were greeted by [[:en:Elvira Aitkulova|Elvira Aitkulova]], chairperson of the Presidium of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|The World Qoroltai of the Bashkirs]], deputy of the [[:en:State Duma|State Duma]] of the Russian Federation.[https://vatandash.ru/news/obshchestvo-/2022-02-21/istinnye-hraniteli-yazyka-i-kultury-2701208 Истинные хранители языка и культуры] [[Файл:22 дек 2021 радио Ашкадар.jpg|мини|слева]] * [[Файл:Согласованная символика Ашказар.jpg|80px]] The conversation "Our World" took place on [[Ашҡаҙар (радио)|Radio Ashkadar]]. On this radio program, scientific literature and Bashkir toponymy were discussed. This radio program was devoted to scientific literature and scientists studying Bashkir toponymy. After that, the participants of the program reported about two contests in the Bashkir Wikipedia of the toponymy of historical Bashkortostan. The first competition was held at the expense of own funds, the second competition was held at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan. The radio program was conducted by the famous journalist [[Фәрзәнә Аҡбулатова|Farzana Akbulatova]], {{U|Guram52|Guzel Sitdikova}} and {{U|ZUFAr|Zufar Salkhov}} participated in the program. The program was live and several radio listeners called during the live broadcast.[https://vk.com/radioashkadar?w=wall-108520876_172467] === December 14 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] [https://www.bashinform.ru/news/social/2021-12-14/bashkirskaya-vikipediya-podnyalas-s-29-na-17-mesto-v-mirovom-reytinge-vikimedia-fondeyshn-2619359 Bashkir Wikipedia has risen from 29th to 17th place in the world ranking of Wikimedia Fondation] On the eve of the Day of the Bashkir Language, the competition "One thousand important articles" ended. Thanks to this competition, Bashkir Wikipedia has risen from 29th to 17th place in the world ranking of language sections. Wikipedia has a list of [[:m:List of articles every Wikipedia should have|"List of articles every Wikipedia should have"]] that contains basic information from all areas of knowledge. Based on this list, the One Thousand Important Articles competition was held. This competition showed the use of the Bashkir language in science and technology. Now on the Internet you can find materials in the Bashkir language about the cycle of water in nature, the structure of the Earth, physical phenomena, the structure of matter, the most important scientific discoveries, the biography of scientists such as Nikola Tesla, Louis Pasteur and others. In total 18 volunteers participated in the competition. Users {{U|Yadgar9}}, {{U|М.Илнар}}, {{U|Зилиә}}, {{U|Г.Алтынай}} participated for the first time. === December 1 === * "One thousand important articles" article competition held from November 1th to November 30th. The competition was held at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. === August 30 === * 30.08.2021 [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] [https://www.bashinform.ru/news/1636574-vikipedisty-priglashayut-uchashchikhsya-prinyat-uchastie-v-konkurse-bashkirskie-imena/ Wikipedians invite students to take part in the competition "Bashkir names"] The Bashkir Wikipedia from September 1 to 30 holds a new competition "Bashkir Names 2021." Students of educational institutions of the republic can take part in it. The purpose of the competition is to recognize the meanings of Bashkir names, to disseminate in the world virtual space information about famous personalities of the Bashkir people, about toponyms and cultural and historical objects of the republic associated with Bashkir names. The competition is held within the framework of a project funded by a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Foundation for Assistance to Civil Society of the Republic of Bashkortostan and is part of the "Year of Bashkir History" project announced by [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|the World Kurultai of Bashkirs]]. === June 1st === On June 1, 2021, the "Warriors of the 112th Bashkir Cavalry Division" competition starts, dedicated to the creation of Wikipedia articles and elements in the Wikidata database about the soldiers of the 112th Bashkir Cavalry Division. The aim of the competition is to instill in the young generation patriotism, love for the Motherland, its heroic past; filling the Bashkir Wikipedia and related project "Wikidata" with useful, meaningful information. === May 4th === Wikipedia classes were held in the village of Starosubkhangulovo, Burzyansky district of the Republic of Bashkortostan. Rashida Hai held classes at her home. The lesson program:Lesson program: registration on the portal, writing articles, uploading photos, using a translator. The lesson was attended by: {{U|Рәшиҙә Ғизәтуллина|Gizzatullina Rashida}}, {{U|Һәҙиә|Kutlubaeva Kunsylu}}, {{U|Таңһылыу|Kuvandykova Tansylu}}, {{U|Юлдашева Луиза|Yuldasheva Luiza}}, Naurazbayeva Lilia, Naurazbayev Irandek, Yulmukhametova Zukhra, Valeeva Madina. <gallery> Дәрес №2-2021.jpg|мини| Дәрес №1 -2021. Бөрйән вики клубында яңы танышлыҡ.jpg|мини| Викидәрес-2021.jpg|мини| </gallery> === March 1 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] ;In Bashkiria, volunteers want to restore the historical toponymy of geographical names. From March 1 to March 31, a competition of encyclopedic articles [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|«Toponymy of historical Bashkortostan»]], organized by volunteers of the Bashkir Wikipedia, is held in Bashkortostan. The competition is implemented at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. The initiator of the competition, a wiki volunteer since 2012, the famous writer {{U|Guram52|Guzal Sitdykova}} calls for fixing geographical names and popularizing their use in the original Bashkir version. === Aprel 22 === [[File:Logo bashinform eng.jpg|100px]] On April 22, a workshop was held at the Ufa Multidisciplinary Vocational College as part of the Year of Bashkir History for representatives of the Kurultai Bashkirs of the regions and cities of the Republic of Bashkortostan. This year, the Executive Committee of the World Kurultai (Congress) of the Bashkirs, together with the Bashkir Wikipedia, is implementing the wiki project "Year of the History of the Bashkirs." This is a kind of Wikimarathon of the year, the purpose of which is to attract new editors from among public national organizations of districts, cities to the work of Wikis, to increase the quality of Bashkir-language information on the Internet. The workshop was attended by more than 60 representatives from local Kurultai, including bibliothecs, district and city information and analysis departments, teachers. Experienced volunteers [[User:ZUFAr|Zufar Salikhov]], [[User:Аҡҡашҡа|Minsulu Abdullina]] and [[User:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigamatianova]] held a practical lesson for several hours, answered questions. During the workshop, more than a dozen new participants registered with Bashkir Wikipedia. [https://www.bashinform.ru/news/1586233-v-ufe-obuchili-volonterov-viki-proekta-posvyashchennogo-godu-bashkirskoy-istorii-/ В Уфе обучили волонтеров Вики-проекта, посвященного Году башкирской истории]{{ref-ru}} === March 1 === * [[File:Logo of the Russian Geographical Society.jpg|40px]] The Bashkir branch of the [[:en:Russian Geographical Society|Russian Geographical Society]] reported the news of the contest [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|"Toponymy of historical Bashkortostan"]] on [https://www.bashinform.ru/news/1564043-v-bashkirii-volontery-khotyat-vosstanovit-istoricheskuyu-toponimiyu-geograficheskikh-nazvaniy/?sphrase_id=16357487 website]. [[Файл:Для конкурса топонимики.jpg|безрамки|слева]] From March 1 to March 31, a competition of encyclopedic articles [[Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021|"Toponymy of historical Bashkortostan"]] organized by volunteers of the Bashkir Wikipedia, is held in Bashkortostan. The competition is implemented at the expense of a grant from the Head of the Republic of Bashkortostan with the support of the Civil Society Assistance Fund of the Republic of Bashkortostan. Active bidders will be rewarded with prizes. The initiator of the competition, a wiki volunteer since 2012, the famous writer [[:en:Guzal Sitdykowa|Guzal Sitdykowa]] calls for fixing geographical names and popularizing their use in the original Bashkir version. Even the [[:en:United Nations|UN]] in the "Guide to national standardization of place names" recommends to use the local names created in language of the autochthonic people. All big rivers and small streamlets, big and small lakes, high mountains, ridges or small heights have the local, Bashkir name. We need to enshrine them in books, in the reference media, and published in sources to transfer to Wikipedia.<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1564043-v-bashkirii-volontery-khotyat-vosstanovit-istoricheskuyu-toponimiyu-geograficheskikh-nazvaniy/?sphrase_id=16357487 Bashinform]</ref> === Febrary 20 === [[Файл:Башҡорт Википедияһына 15 йыл 41.jpg|безрамки|слева]] [https://pravitelstvorb.ru/ru/press-office/news.php?ELEMENT_ID=50931 The official website of the Government of the Republic of Bashkortostan] reports:the Bashkir State Opera and Ballet Theater brought together the most active editors of the Bashkir Wikipedia and journalists who provide information support to volunteers of the popular Internet encyclopedia. The reason was the Forum of Bashkir Wikipedists, organized by the Foundation for the Preservation and Development of the Bashkir Language of the Republic of Bashkortostan. Deputy Prime Minister of the Government of Bashkortostan Azat Badranov took part in the solemn event. [[Файл:Башҡорт Википедияһына 15 йыл 74.jpg|безрамки|слева]] The [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры|Bashkir Opera and Ballet Theater]] hosted a forum of Bashkir Wikipedists. The solemn forum celebrated the 15th anniversary of Bashkir wikipedia. The event was attended by Deputy Prime Minister of the [[:en:Government of Bashkortostan|Government of the Republic]] Azat Badranov, Director of the non-profit enterprise Wikimedia RU Vladimir Medeiko (Moscow), Chairman of the Presidium of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|The World Qoroltai of the Bashkirs]], Deputy Chairman of the State Assembly of Bashkortostan [[Айытҡолова Эльвира Ринат ҡыҙы|Elvira Aitkulova]], Director of the Foundation for the preservation and development of Bashkir language Gulnaz Yusupova. They presented to the audience Letters of Thanks from the Head of the Republic, the Government and the Ministry of Education of the Republic of Bashkortostan, the World Kurultai of the Bashkirs, the Foundation for the Preservation and Support of the Bashkir Language, letters of honor, congratulatory addresses. *[[:c:Category:Башҡорт Википедияһына 15 йыл| Photos of Aydar254]] * [https://cloud.mail.ru/public/YxzU/bE956JndJ/ Photos of Aibulat Akbutin in the folder Mail.ru] * [https://www.youtube.com/watch?v=g1U3pzPQUWI Recording Video on Channel YourTube] ==2020== === January 16 === Wikipedia celebrated its 20th anniversary on January 15th. Executive Director Catherine Maer in speech mentioned Bashkir Wikipedia. «Russia’s Federal Agency for ethnic Affairs formally recognized Wikipedia’s contribution to preserving and strengthening Russia’s indigenous multilingualism and gave Bashkir Wikipedia a special Merit nomination. One of the First videos I saw celebrating the birthday came from Yakutsk in Russia — a different language — it was in Sakha language Wikipedia, so very cool!» [https://www.youtube.com/watch?v=PzGAGfSObOw&fbclid=IwAR2LXgkyic7jWO5QXnimA7UdPsbGhzmzCGsow5Wt1eamRfii4kmQKbdz0hk see 44:48] === Aprel 26 === From April 2 to April 19, the Tatar Wikipedia held a wiki-contest [[:tt:Проект:Татар 4.0 - 2020|«Tatar - 0.4»]] about the culture and history of the Tatar people and its place in science. The {{u|Zlgl}} received a prize-winning place in the nomination 'Best editor' in the theme 'Science'. As part of the jury there was a participant of the Bashkir Wikipedia {{u|З. ӘЙЛЕ}}. === March 18 === [[Файл:Әтек ауылында викидәрес.jpg||thumb|слева|100px|]] The head of the burzyansky wiki club {{u|Һәҙиә|Kuncilu Kutlubaeva}} held a presentation of Wikipedia in the village Alikovo. The presentation was attended by Gadamshin Ramazan, Ishbulatova Fayruza, Abubakirova Roza, Gadamshina Raisa, Baymukhametova Aigul, Zaripova Alsyu . And Yulmukhametova Zuhra from Old Subkhankulova checked Wikipedia and got the first lessons. === March 17 === [[Файл:Телецентр 17032020 БСТ 01.jpg|безрамки|right|150px]] Users {{u|Guram52|Guzel Sitdikova}}, {{u|З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigamatzyanov}}, {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}}, {{u|Аҡҡашҡа|Zufar Salikhov}} took part in the talk show "TV Center" of the Bashkir satellite TV channel. There was a presentation of a new user group. There was also a conversation about the history and current state of the Bashkir Wikipedia. ==2019== == August 15 == [[Файл:Башҡорт йәмәғәтселеге менән осрашыу.jpg|безрамки|слева]] In [[:en:Congress Hall, Ufa|the Ufa Congress Hall]] Acting Head of the Republic of Bashkortostan [[:en:Radiy Khabirov|Radiy Khabirov]] met with representatives of the Bashkir public from the regions of Russia. At the breakout session «The history and development of the Bashkir nation» was attended by {{u|Guram52|Guzel Sitdikova}} and {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}}. Guzel Sitdikova's report on Bashkir topomimics aroused interest among delegates == June 8 == [[Кесе Тирмәнкүл|Kese Tirmunkul]] is a 49,000 article on the Bashkir Wikipedia. Creator {{u|Guram52}}. == April 17 == [[:en:Burzyansky District|The Burzyansky District]] congress of Bashkirs was visited by a member of the executive committee of [[:en:The World Qoroltai of the Bashkirs|the World Kurultai Bashkirs]], the administrator of the Wikipedia Bashkir {{u|Рөстәм Нурыев}} (Rustam Nuriev). The director of the non-profit partnership "Wikimedia Ru" Vladimir Medeiko was invited to the meeting. The guests noted the fruitful work of {{u|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} (Gizzatullina Rashida) and {{u|Һәҙиә}} (Kutlubaeva Kusilu). == Aprel 12 == [[Файл:Көнһылыу Ҡотлобаева викидәрес үткәрә.jpg|left|100px]] Members of the burzyansky wiki club {{u|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} (Gizzatullina Rashida), {{u|Һәҙиә}} (Kutlubaeva Kusilu), {{u|Юлдашева Луиза}} (Yuldsheva Luiza) met with the students of the school of the village Abulmambet. Deputy Director of the school of the Mawlid Galikeev and teacher Minor Kasimova contributed to the meeting. Students and teachers the school of the village Abdulmambetovo known in the Republic of Bashkortostan as a purposeful, diligent forward thinking. == Aprel 11-12 == Volunteers of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatjanova]], [[Ҡатнашыусы:Сәриә62|Saria Kagarmanova]], {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}}, [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Minsilu Abdullina]] took part in the 1st congress of teachers of the Bashkir language. Within the framework of the 1st congress of teachers of the Bashkir language, laureate of the interregional competition of the teacher, winner of the competition of the year 2019, Saria Kagarmanova held a master class on the application of the global Wikipedia encyclopedia in the lessons. The lesson was held in the gymnasium named after Mustai Karim in Ufa, Bashkortostan. === Aprel 23 === During the «1st congress of teachers of the Bashkir language» the Bashkir Wikipedia presented its exhibition. The exhibition was visited by Acting Head of the Republic of Bashkortostan [[:en:Radiy Khabirov|Radiy Khabirov]]. [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Minsilu Abdullina]] introduced congress delegates to Wikipedia, answered questions, made new contacts, called to join to the project Wikipedia. At a breakout session, {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}} talked about the role of Wikipedia in the educational process. [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaituna Nigmatyanova]], as a journalist, photographed and collected information. During the congress, [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]] met with the rector of [[:en:Bashkir State University]] Nikolai Morozkin, and they agreed to hold the next wikiconference into university bases. <gallery> Congress of teachers 13.jpg Congress of teachers 21.jpg Congress of teachers 37.jpg </gallery> === March 23 === {{u|Айсар}} received the [[wmru:Вики-премия 2019/Номинации#Проекты Викимедиа на языках России|Wiki Prize 2019]] in Wikimedia Projects in Russian Languages. === March 6 === The 47,000th article is written in the Bashkir Wikipedia. === March 2 === A meeting of Bashkir Wikipedists was held at the house of the World Kurultai Bashkir. At the same time, local Wikipedians gathered in the Burzyan district.Between the two groups held a video conference. At the meeting, the user {{U|Банат Валеева-Яубасарова}} was awarded wiki prizes for contests. The editor of the children's magazine [[Аҡбуҙат (журнал)|«Akbuzat»]] [[Юлдашева Тамара Ишбулды ҡыҙы|Tamara Yuldasheva]] attended the meeting. === Junuary 4 === [[Сиде]] is the 46,000th article in the Bashkir Wikipedia. This article began to write {{u|Хаят Йосопова1 }}. ==2018== == August, 24 == [[Файл:BashWiki meeting Aug 24 2018 UFA 18.jpg|150px|слева]] Regular meeting of the participants of the Bashkir wikipedia took place in the cafe «Idel» (Ufa). Active participants came to this meeting. The meeting noted that the year 2018 was rich in events such as [[Проект:Вики-яҙ 2018|Wiki-Spring 2018]], [[Проект:Әзербайжан айлығы|Month of Azerbaijan]], [[Проект:Башҡортостан 100|Bashortostan 100]], [[Википедия:WikiGap 2018 -Bashkortostan|WikiGap]]. Active participants received prizes from the organizers of Wiki-Spring and individual entrepreneurs. The head of the Regional Staff of the Bashkortostan Regional Branch of the All-Russian Public Organization "Young Guard of United Russia" Yultyeva Lucia was invited to the meeting. She made a congratulatory speech and presented prizes to active participants.[[C:Category:BashWiki meeting UFA 2018|''photos'']] == March 8 == [[Википедия:WikiGap 2018 -Bashkortostan]] from March 8st to April 8st 2018 == 21 февраль == [[Проект:Башҡортостан 100 |«Bashkortostan 100» —]] from February 21st to May 31st 2018. == Febrary 11 == [[Проект:Олимпия викимарафоны|Wikimarahpon Olympia]] is over. == January 8 == [[Энгельс (ҡала)]] — The Bashkir Wikipedia created 41,000 articles. === January 1 === In Bashkir Wikipedia created a club for , who created thousands of edits. Members of the wiki club have the right to conduct and participate in various events and represent Wikimedia Bashkortostan there. ==2017== == December 4== The 4th congress of the Bashkir Women's Society was held in Ufa. Delegates from cities and districts of Bashkortostan and neighboring regions were invited to the event, which took place in the Bashkir theater named after Mazhit Gafuri. The user of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaytuna Nimatjanova]] made a report "The success of bashkir grandmothers on the Internet." at this congress. === December 2 === [[Файл:WikiMeeting Ufa 08.jpg|без рамки|слева|200px|]] Youth Forum UfaForum 2017 was held in the [[en:Congress Hall, Ufa|Congress Hall]] on December 1-3. The main goal of the forum is the development of a strong society, which in the future will develop industry.About 700 active youth representatives gathered at the meeting. On the discussion "Ethno-language: we are looking for a golden mean" of the platform "Society, Republic, history, language, Ufa, association" [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|the user Bashwiki Zaytuna Nimatjanova]] made a speech. The creation of the Bashkir Wikipedia is one of the ways to preserve and develop the Bashkir language, she said. Director of the WMRU Vkadimir Medeyko and representative of the WMRU Dmitry Rozhkov acquainted with the project "Open Library" and told about the observance of copyrights in the wikwprojects. At the end of this event Vladimir Medeiko, Dnitry Rozhkov and the administrators of Bashwiki Rustam Nuriev and Zufar Salikhov met with the youth and with other experts answered their questions about their future projects.[[c:Category:WikiMeeting 2017-12-02 Ufa|…photos is here]] == November 29, 2017 == The user of the Bashkir Wikipedia {{U|Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Gizzatullina}} took part in the meeting of the women in the village Kinzyagul of the [[:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]. She told about the need to collect material about the history of the village, the name of hydronyms and place names, famous people from the village. All these materials will be placed in the [[Портал:Бөрйән районы|portal of Burzyan]]. In the future will be held trainings for Wikipedia participants. == November 27, 2017 == Volunteers of Bashkir Wikipedia of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]] [[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Konsulu Kutlubaeva]] and [[Ҡатнашыусы:Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Ghizatullina]] [[Таң (гәзит)|”Tan” newspaper]] reporters [[Ҡатнашыусы:Байназар|Damir Bainazarov]] and [[Ҡатнашыусы:Айнабад|Aynabat Akievanu]], librarian [[Ҡатнашыусы:Сая Ҡарлуғас|Aklima Altunshina]] helped to create Wikipedia accounts. They have learned uploading and editing pages, and also translating articles. On the 17<sup>th</sup> of November [[Ҡатнашыусы:Айгөл Бикйән|Aigul Safina]] added her first article about famous local singer [[Сәфәрғәлин Ғилман Зәйнәғәле улы|Gilman Safargalin]]. == November 18, 2017 == {{u|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} and {{u|Лилиә|Liliya Musina}} wiki-grandmoms gathered together In local administrative building of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]]. They shared their experience with others. New methods of contributing for Wikipedia were shown to newcomers, they will take work for the future of Wikipedia. == November 17, 2017 == Wiki-lessons with library employees were held in local library of [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)| Stariy Subkhanghol]] small town of [[Бөрйән районы|Burzyan]] district. Experienced volunteers from [[Ҡырмыҫҡалы районы|Karmaskaly district]] {{u|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} and {{u|Лилиә|Liliya Musina}} were invited to this event. Six people in total joined to Bashkir Wikipedia team. {{Фоторяд|Бөрйән балалар китапханаһында викидәрес.jpg|Бөрйән район китапханаһында викидәрес.jpg|текст=Бөрйән район китапханаһында викидәрес|color=#BBDD99}} == November 4-6, 2017 == [[Файл:Volga wiki-seminar (6.11.17) 32.jpg|слева|130px]] In the city of [[Йошкар-Ола|Yoshkar-Ola]] the first [[wmru:Приволжский вики-семинар 2017| Volga Wiki-seminar]] was held. The head of Ministry of Culture and Relationship of [[Марий-Эл Республикаһы|Mari El Republic]] Igor Sadovin, the teacher of Mari El state university Marina Lastochkina and Mari language translators took part at this event. Conference participants watched a show of Mari El dancers. Cosmodemyansk historic museum expedition was organized. Bashkir Wikipedia representative {{u|ZUFAr|Zufar Salikhov}} presented a new pass card for members of conference. == November 2, 2017 == The Bashkir National Club held folling interesting meeting with BashWiki Administrator {{u|Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev}} with Bashkir youth. There was an interesting conversation about Wikipedia and practical exercises. New users {{u|Гүзәл Вильданова}}, {{u|Ынйы Иргалина}}, {{u|Розалия1977‎}}, {{u|ТагирКузбеков‎}} registered there. {{Фоторяд|2017-11-02 WikiMeeting Ufa 1.jpg|2017-11-02 WikiMeeting Ufa 2.jpg|текст= Meeting with Bashkir youth|color=#BBDD99}} == October 13-15, 2017 == [[Файл:Moscow Wiki-Conference 2017 (photos) 68.jpg|слева|100px]] Users of the Bashkir Wikipedia took part in [[wmru:Вики-конференция 2017/en|WikiConference 2017]] is the 11th Annual International Forum dedicated to developing Wikimedia projects in the languages of Russia, as well as free knowledge creation and distribution in general. The event is being organized by «Wikimedia RU» NP since 2007. Conference working language is Russian. In the conference was attended by users of Russian, Buryat, Lezghin, Sakha, Tuva, Tatar, Chechen, Armenian, Ukrainian, Polish Wikipedia. The largest group was the users of the Bashkir Wikipedia. Administrator of the Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriyev]] conducted a conversation about "Wikipedia in the languages of Russia." === October 10, 2017 === [[Файл:Викиоләсәйҙәр бәләкәй кәңәшмәлә.jpg|слева|100px]] On this day in the village Bainazarova ([[:w:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]) of Bashkortostan the Bashkir wiki-grandmothers held a meeting. The conversation was about preparations for the Russian wiki conference. They talked about the work done and about the plans for the future. === October 10, 2017 === [[Файл:Башҡорт-инглиз бүлеге студенттары.jpg|безрамки|слева|100px]] Students of the Bashkir-English philological faculty of the [[:w:en:Bashkir State University|Bashkir State University]] met with [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Zaitunya Nigmatyanova]]. At the meeting was a talk about the preservation and development of the Bashkir language in Wikipedia. In practical exercises students learned to register and make the first edits in Wikipedia. [[Ҡатнашыусы:Lyaysan Sayfullina|Lyaysan Sayfullina]],[[Ҡатнашыусы:Gulsimush‎|Gulsimush‎]], [[Ҡатнашыусы:Миңлегөл|Миңлегөл]], [[Ҡатнашыусы:Земфира96|Земфира96]], [[Ҡатнашыусы:Lyalyakalim‎|Lyalyakalim‎]], [[Ҡатнашыусы:Alina Galeeva|Alina Galeeva]] and other participants registered in Wikipedia. === October 4, 2017 === [[Файл:БР Стәрлетамаҡ ҡалаһының Жәлил Кейекбаев исемендәге 3-сө гимназияла вики-осрашыу.jpg|безрамки|слева|130px]] Volonter of Bashkir Wikipedia [[Ҡатнашыусы:Рәшиҙә Ғизәтуллина|Rashida Gizzatullina]] met with schoolchildren in the 3rd gymnasium of the city of [[:w:en:Sertlamak|Sertlamak]] in the [[:w:en:Bashkortostan|Republic of Bashkortostan]]. The meeting was attended by school director Shagisultanova A., deputy directors Bayazgulova Z. and Safarova R., correspondent of the city newspaper "Ashkadar" Kubagushova R and others.The conversation was about the role of Wikipedia in inculcating love for native language in conditions of the city. === September 6, 2017 === [[Файл:2017.09.06 WikiMeeting Ufa 2.jpg|безрамки|слева|130px]] Another wiki meeting was held In the cafe "Idel" (Ufa, Tsyurupy str., 17). The event was attended by: [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]], [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Leisyan]], [[Ҡатнашыусы:ZUFAr| Zufar]], [[Ҡатнашыусы:Lizalizaufa| Liliya Kaipova]], [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ| Z.Ayli]], [[Ҡатнашыусы:Лилиә| Liliya]], [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа| Minsulu Abdullina]]. The Deputy of the State Duma of the Russian Federation [[Ишһарин Рәмзил Рафаил улы|Ramzil Ishkharin]] and his assistant Ruslan Karimov also were among invited people. Live discussion about the beginning of the third stage of the wiki-marathon [[Проект:Башҡортостан 100| “Bashkortostan 100”]] and update of the Wikibook project took place. Also the list of Wiki-conference delegates was approved (Moscow, October 14-15). Ramzil Rafailovich expressed his readiness to organize a meeting of the delegation of the Bashkir Wikipedia and participate in key events of the Wiki conference. He also spoke about the creation of a special commission for volunteerism and the adoption of draft laws in the State Duma about this widespread movement of the present day. Wikimedia exists because of volunteers’ work. The MP urged everyone to actively participate in the discussion of the current projects of the State Duma. === September 1-3, 2017 === [[Файл:Wiki-seminar in Derbent 2017 20.jpg|безрамки|слева|130px]] In the ancient city of Russia, Derbent, the Dagestan Wiki seminar called – "Problems of the development of Wikipedia in the languages ​​of the peoples of Dagestan" was held with the support of the NGO "[[:wmru:Викимедиа РУ|Wikimedia RU]]", "Derbent" Foundation, Federal Lezghin National Cultural Autonomy (FLNCA) of the Regional Information Agency of Derbent (RIA Derbent). The director of "[[:wmru:Викимедиа РУ|Wikimedia RU]]", [[:w:ru:User:Drbug|V. Medeiko]], representative of Russian Wikipedia [[:wmru:Участник:JukoFF|Dmitriy Zhukov]], representative of the Erzyan wikipedia [[Ҡатнашыусы:Erzianj jurnalist|Andrei Petrov]], administrator of the Bashkir and Lezghian wikipedia [[Ҡатнашыусы:Soul Train|Oleg Abarnikov]], representatives of the Bashkir Wikipedia Zufar Salikhov and [[Ҡатнашыусы:Borovi4ok|Rishat Sayfutdinov]] took part at the event. The greeting video of the Bashkir wiki-grandmothers caused delightful cheers from audience. Dagestan philologists, linguists, teachers, public activists were invited to the meeting. There was a discussion about issues of development and involving new editors to the Lezghian, Avar, Lak, and Chechen Wikipedia. {{Commons-inline|Category:Wiki-seminar in Derbent 2017|Wiki-seminar in Derbent 2017}} * 28.08.2017. {{Башинформ }}: [http://www.bashinform.ru/news/1038827-nachal-samostoyatelnuyu-rabotu-bashkirskiy-vikiuchebnik-rodstvennyy-proekt-bashkirskoy-vikipedii-/ Bashkir Wikibook has started which is an associate project of Bashkir Wikipedia] * 16.08.2017 [[Файл:11-й логотип Россия-1.svg|60px]] [https://gtrk.tv/heberzer/55448-halyk-tere-unyn-tele-bulganda| Minsulu Abdullina on “Rossya-Bashkortostan” TV channel] === August 16, 2017 === In August 16, representatives of the district women's council, members of the Bazal creative association, correspondents of the newspaper "Tan" have gathered in the central regional library [[Бурзянский район|Burzyan district]] of the Burzyan district for a round table meeting. Pensioners, teachers, religious figures, workers of culture and libraries, local historians, in general - writing patriots of the native language and native land participated in discussion. Participation of the head of the department of information-analytical and personnel work Gumerov Marcel Valievich and imam-khatib village [[:ru:Байназарова| Bainazarova]] Daniyar attached importance to this event. Business talk with the goal of rallying like-minded people, about cooperation with [[Портал:Бөрйән районы| Burzyan portal]] in the [[:ru:Башкирская Википедия| Bashkir Wikipedia]] was very appropriate. During the round table, everyday tasks were discussed and the participants of the event explained in detail the importance of the Burzyan district division, where it is possible to accumulate information about the history of the native land, the richest folklore heritage, national clothes, the biography of individuals, the historical past, the surrounding nature (rivers, lakes, mountains , birds, fauna and others). All this should be mentioned, with the possibility of publication in the press. As a result, important decisions were made: involving broad public in this work; a request to allocate a room for the wiki club, its equipment; the choice of the leader and the formation of a creative group. If we overcome this work by joining our knowledge, it will not only be a book about the memory of our native land, but also its passport and patent. === July 23, 2017 === [[Файл:Табын-фест 2017 06.jpg|безрамки|слева|130px]] More than 100 participants took part in the Youth Festival "Tabyn-fest". The festival was held near the Abzan waterfalls in the [[:en:Arkhangelsky District|Arkhangelsk District]] and gathered active youth from all over the republic. Participants from Arkhangelsk, Aurgazin, Gafuriy, Karaidel, Karmaskalinsky, Tatyshlinsky, Davlekanovskiy, Salavatsky districts of the Republic of [[:en:Bashkortostan|Bashkortostan]], the [[:en:Orenburg region|Orenburg region]] arrived to the festival. At the festival was organized an exhibition of [[:en:Folklore|folklore]] and a [[:en:Family tree|shazhere]]. There were held classes on ecology, industry, business, health and digital technologies. Zufar Salikhov told to participants of digital technologies about Wikipedia. All participants already knew about [[:en:Wikipedia|Wikipedia]] and about the [[:en:Bashkir Wikipedia|Bashkir Wikipedia]]. Then there were sports competitions. The festival ended a concert.{{Навигация |Викисклад = Табын-фест 2017 }} {{commonscat|Табын-фест 2017}} === June 30, 2017 === {{БГ}} [http://bashgazet.ru/koroltai/26900-bashort-internety-turaynda-uylanyuar.html Thoughts about Bashkort Internet. (edited)] Author: [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев]] Translate: [[User:Berkutsan]] Native language is an imperceptible treasure. If we don’t use it in daily life, it will not survive. Andrash Karnai – hungary scientist, mathematic linguist said that only 5% of all known 7000 languages are used for modern communication technology. Therefore Wikipedia could help them survive for future generations. If Bashkort Wikipedia exists, we can hope for future of our language. It was founded by volunteers in 2005. They consolidated together, and they became known by others. Bashkort Wikipedia associates participated at 2017 Wikipedia Conference of East and Central Europe as distinctive province representatives of Russian Federation. They shared their experience with others. Bashkort ABC was not in the list of CLDR standart, and therefore there was a lot of mistakes in computer software. Amir Aaharouni wrote statement to CLDR standart organization about this issue. This problem should be solved in short time, so programmer from Canada Brian Wolf coded special soft and this helped to solve a problem this year. This became an example that helped for many other small language groups. Wikipedia contributors don’t get any funds for their job, and visitor of site get free access to all articles. Everyone who has useful knowledge can share it on the global internet. Someone ought to find sponsors for new projects of Bashkort Wikipedia. Our main problem at the moment: we have no human resources who could show us right ways of contribution to our culture and language. Should we wait for help from individuals like Brian and Amir? We would like to see support from government, other non-profit organizations, businessmen and of course wider response of public. === June 23, 2017 === * [http://tv-rb.ru/teleproekty/informatsionno-razvlekatelnye/salyam/246296/ «Сәләм»] Television program «Salam» abaut the second stage of the competition [[Проект:Башҡортостан 100/ru|«Bashkortostan 100»]] === June 14, 2017 === {{Башинформ }}: [http://www.bashinform.ru/news/1010958-bashkirskaya-vikipediya-podvela-itogi-vtorogo-etapa-intellektualnogo-konkursa-bashkortostan-100-/ Alik Shakirov. The contest "Bashkortostan - 100" - second stage results.] Second stage of big intellectual marathon called “Bashkortostan 100” finished recently. Contest was organized among volunteers of Bashkort Wikipedia for the honor of 100<sup>th</sup> anniversary of Bashkortostan autonomy. This contest began in September 2016, it includes five stages, 100 days each, and will finish in March 2019. The contest took 729 new articles and 116 photographs. Winners of this stage are 10 participants of Bashkort and 7 of other divisions. Two finished stages includes 1119 articles and 171 photographs. Three editors: Tansilu Kuvandikova, Gulshat Suleymanova and Viktor Semenuk did norm for five stages and they opened list of winners. Third stage of this contest will start at 1<sup>st</sup> of September 2017. === May 26, 2017 === {{БГ}}: [http://bashgazet.ru/koroltai/26486-bashortostan-100-ikense-etap.html Z. AILI. The contest "Bashkortostan - 100". 2 nd stage.] In 1919 the 100th anniversary of signing of the agreement between the Bashkir government and the Soviet Russia about formation of the Bashkir Republic is celebrated. Bashkir Wikipedia has announced a competition for writing articles about Bashkortostan. At the first stage of a competition participated the Russian, Buryat, Mari, Erzya, Udmurd Wikipedias. The second stage of the contest ends on May 31.Users of the Ukrainian, Georgian, Belarusian Wikipedia participated in the second stage of the competition. The contest became international. === May 21, 2017 === 39000 article!!! [[Халиҡова Рәйсә Хәлил ҡыҙы]] === May 15, 2017 === The contest [[:wmru:Конкурсы/Узнай Россию. Начни с Дона|«Discover Russia. Start from Don»]] is over and the results are summed up.Users of Bashkir Wikimedia proved that they can participate in various competitions. In the nomination of the «Article in foreign languages» there are seven prize-winners. Three prizes were taken by Bashkir users. {{U|Банат Валеева-Яубасарова|Banat Valeeva-Yaubasarova}} is in second place, {{U|Таңһылыу|Tanһylyu}} is in fourth place, {{U|З. ӘЙЛЕ|Z. AILI}} is in sixth place. We congratulate the wiki-winners! We hope that we will be a strong and efficient group! === May 12, 2017 === [[File:Өфө районы вики-клубы.jpg|thumb|Wikimedians of [[Жуков (Өфө районы)|Zhukovo Ufa district]]]] User [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Akkashka]] organized a meeting for Wikimedia in the village of [[Жуков (Өфө районы)|Zhukovo Ufa district]]. [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Z.AILE ]] held practical lessons for members of the wiki-club. Users [[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Akkashka]], [[Ҡатнашыусы:Зөләйха|Zulaikha]] improved its knowledge, other users [[Ҡатнашыусы:rita-akbulat|rita-akbulat]], [[Ҡатнашыусы:Таналыҡ|Таналыҡ]], [[Ҡатнашыусы:Нурһылыу|Nurhiliu]], [[Ҡатнашыусы:Усманова Рита|Rita Usmanova]] created the first articles. Creating articles in Wikipedia is an interesting and useful work where you can get additional knowledge, noted members of the wiki-club. Wikimedians prefer to meet at the club than online lessons at home. === May 4-7, 2017 === [[Файл:Logo YouTube por Hernando (2005-2011).svg|36px]][https://www.youtube.com/watch?time_continue=12&v=-yEf-4xnQpU] Meeting Wikimedia Eesti with [[:ru:МАФУН|MAFUN]]. In the video mentions about Bashkir Wikipedia on the 28:30th minute. === April 24, 2017 === At a meeting of Bashkir language teachers of the [[:en:Khaybullinsky District|Khaybullinsky District]] participated users of Bashkir Wikimedia [[Ҡатнашыусы:Менәүерә Бохарбаева|Menavara Bakharbaeva]] and [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Laisan]]. Laisan told how to use Wikipedia in teaching the Bashkir language. Users of Bashkir Wikimedia answered questions and showed how to create an article in Wikipedia. === April 23, 2017 === [[Файл:Wiki-award 2017 (2017-04-25) 106.jpg|мини|слева]] The ceremony of awarding the [[:wmru:Вики-премия 2017|Wiki-Award 2017]] was held on April 23, 2017. This award is given to the Wikipedians for the seventh time.The meeting was held in the Yandex Conference Center "Extropolis" in Moscow. Director of the [[:wmru:Викимедиа:О нас/en|NP «Wikimedia RU»]] Wikimedia Vladimir Merediko made a welcoming speech. The journalist Alexander Plyushchev was the host of the meeting. Users of various wiki-projects were awarded prizes.Users in project «Wikipedia in Russian languages» were also awarded prizes. From Bashkir Wikipedia the prize was given to the administrator [[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]]. The user could not come, so Zufar Salikhov came for the prize. Taking the opportunity, Zufar Salikhov presented gifts to the winners of the contest [[Проект:Башҡортостан 100/en|Bashkortostan - 100]]. {{Навигация |Викисклад = Category:Wiki-award 2017 photos }} === April 22, 2017 === On April 22 a meeting was held in the school of village [[:en:Starosubkhangulovo|Starosubkhangulovo]] [[:en:Burzyansky District|Burzyansky District]]. The meeting was organized by members of the Burzyan Wiki-Club [[Ҡатнашыусы: Һәҙиә|Hathia]] and [[Ҡатнашыусы: Рәшиҙә Ғизәтуллина|Pashitha Gizzatullina]]. [[Ҡатнашыусы: З. ӘЙЛЕ|Z. Aili]] from Ufa came to the meeting. Online conference was held with the administrator Bashwiki [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Rustam Nuriev]]. The pupils were told about Wikipedia, showed the presentation, and gave a master class abaut creation of articles. New users [[Ҡатнашыусы: Zul8390|Zul8390]] and [[Ҡатнашыусы: Laluu33|Laluu33]] were registered. We thank for the organization of the meeting the director Garey Yumagulov, the teacher of informatics of [[Ҡатнашыусы:Рустам1987|Rustam Valiullin]], and the photographer Ainur Malikav. {{Фоторяд|Зал тулы.jpg|Рәшиҙә Ғизәтуллина сығыш яһай.jpg|Һәҙиә (Көнһылыу апай) телмәр тота.jpg|"Спекулирую" честными именами Азата Алтынчурина, Семена Красоткина, Олега Абарникова и Дмитрия Ерохина).jpg|Оҫталыҡ дәресе.jpg|текст= Wiki meeting in Burzyan.|color=#BBDD99}} === April 7, 2017 === [[Файл:V Международный туристический форум "Большой Урал" 07.jpg|мини|слева]] A [http://gotoural.com/posts/1378 V International tourist forum "The Big Urals-2017"] was held in the International exhibition of construction “Yekaterinburg-EXPO”, Yekaterinburg, Russia. The purpose of the forum was the development of domestic and inbound tourism, the study of experience in the field of development and promotion brands of the territories, strengthening ties between the regions of Russia. The forum included round tables, conferences and workshops with participation of representatives of authorities in the field of tourism and tourism industry professionals, hospitality industry and education. At the invitation of the organizers, Wikimedians took part in the International Tourist Forum «Bol'shoy Ural – 2017» (Big Ural – 2017).In the forum was a representative of the Bashkir wikipedia Zufar Salikhov. At the plenary session, member of the [[:wmru:Викимедиа:О нас/en|NP «Wikimedia RU»]] [[:wmru:Участник:Niklitov|Nikolay Litvinov]] spoke about the role of Wikipedia in the popularization of the Urals. At the end of his speech, he handed out prizes to the contestants [[:wmru:Вики-Урал/en|«Wiki Ural — 2017»]].{{Навигация|Викисклад = Category:Great Ural 2017|Great Ural 2017}} === March 30 — April 2, 2017 === [[Файл:Wikimedia Conference 2017 Organizational Profile Wikimedians of Bashkortostan UG.pdf|мини|справа|Information about Bashkir user group on the wall of participants]] [[m:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Users of Bashkortostan Wikimedia]] [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] and [[Ҡатнашыусы:Visem|Visem]] participated on [[m:Wikimedia Conference 2017|Berlin conference 2017]]. {{Фоторяд|Wikimedia Conference 2017 – Group photo 1 (big).jpg|Wikimedia Conference 2017.4.jpg|Wikimedia Conference 2017.5.jpg|Wikimedia Conference 2017.7.jpg| текст= Berlin conference 2017|color=#BBDD99}} * [[Ҡатнашыусы:Visem/WMCON2017|Report of Viktor Semenyuk]] *[[:ru:n:Превращение «цыплёнка» в «орлёнка» на конференции Викимедиа в Берлине|Report of Zaituna Nigmatianova]] === March 23, 2017 === In the bawiki was written 38 000 article. The article [[:en:Harmonia Caelestis]] was translated by [[Ҡатнашыусы:Alfiya55 |Alfia Akbutina]]. [[Категория:Алфавит буйынса порталдар]] [[Категория:Википедия:Башҡорт Википедияһы]] rb5m9nv1ju9fmvktlo8ri245qixjk8l Рәүҙе 0 149546 1148573 1056886 2022-08-03T14:24:43Z Айсар 10823 стилде төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Рәүҙе''' ({{lang-ru|Ревда}}) — [[Рәсәй]]ҙең [[Свердловск өлкәһе]]ндәге ҡала, Рәүҙе ҡала округының административ үҙәге. Ҡала хакимиәте бойһоноуындағы территория майҙаны — 970 км², был Свердловск өлкәһенең 0,57 % майҙанын тәшкил итә. Ҡала округы биләмәһе буйлап [[Европа]] һәм [[Азия]] сиге үтә. Ҡала Рәүҙе йылғаһы һәм быуаһы ярында, уның Чусовая йылғаһына ҡойған ерендә урынлашҡан. Рәүҙене «Европаның беренсе ҡалаһы» тип йөрөтәләр, сөнки ул Европа һәм Азияның шартлы сиген иң яҡын торған ҡала. [[Ҡазан]] — [[Екатеринбург]] тимер юлындағы станция. == Гербы һәм флагы == ; Гербы Көмөш һәм йәшел төҫтәге яланда өс башлы төрлө төҫтәге тауҙа ҡара айыу һәм соболь тимер балдаҡ тотоп тора һәм ул төҫ осланған боронғо уҡ башағы менән тамамлана. ; Флаг Туҡыманың нисбәте 2:3, ул вертикаль рәүештә ике өлөшкә тигеҙ бүленгән йәшел һәм аҡ төҫтә. Флаг өҫтөнә Ревданың гербы төшөрөлгән. == Тарихы == [[Файл:W_W_Revda_Pervouralsk.png|мини|311x311пкс|Ревда (аҫтағы) һәм [[Первоуральск]] (өҫкө), йыһандан ҡарағанда]] Ревда — [[Урал]]дың иң боронғо ҡалаларының береһе — уға нигеҙ һалыу датаһы булып [[1734 йыл]]дың [[1 сентябрь|1 сентябре]] һанала — был көндә Акинфий Демидов төҙөгән ҡасабала беренсе алты бот суйын ҡойола. Атаманың этимологияһы билдәле түгел, ә «Рәүҙе—ревда» атамаһы — мәғәнәһе буйынса башҡорт телендәге — «баҡыр йылға» тигәнгә яҡын. Йылға янында был урынға урыҫтар килгәнгә тиклем үк баҡыр ятҡылығы табылған. Рус халҡы бында килгәнгә тиклем был урында башҡорттар йәшәгән, артабан заводчик (Демидов) бик осһоҙ хаҡҡа был ерҙәрҙе һатып алған һәм башҡорттарға ул ерҙе ташлап китергә тура килгән. 1841 йылда Ревдала завод крәҫтиәндәре сыуалыштары булған<ref name="autogenerated1">Лобанов а. Горнозаводской ғәскәрҙәре XVIII — көкөрт. XIX вв. / / Кама Хеҙмәт региональной археолог-этнографической студенческой экспедицияһы. — 2014. — № 9. — 103 с.</ref>. [[Екатеринбург]]тан Ырымбур һыҙығы № 14 батальонының ике ротаһы уларҙы баҫтырыу өсөн килгән<ref name="autogenerated1" />. Баш күтәреүселәр һалдаттарға ҡойолма суйын киҫәктәрен һәм таш ташлап, командирҙы, ике офицерҙы һәм 17 һалдатты йәрәхәтләй<ref name="autogenerated1" />. Быға яуап итеп пушкаларҙан ут асҡандар: заводтың 33 кешеһе һәләк булған һәм 62 кешеһе яраланған<ref name="autogenerated1" />. 1929 йылда эшселәр ҡасабаһына ҡала тибындағы ҡасаба статусы бирелә. Ҡала статусы [[1935 йыл|1935 йылдың 3 майында]] бирелә. 1963 йылдың 1 февралендә хеҙмәтсәндәр депутаттарының Рәүҙе ҡала Советы Свердловск өлкә Советы ҡарамағына тапшырыла<ref>{{Cite web|url=https://ipravo.info/sssr1/law78/734.htm|title=Об укрупнении сельских районов, образовании промышленных районов и изменении подчиненности районов и городов Свердловской области - Российский Правовой Портал|author=ipravo.info|publisher=ipravo.info|lang=ru|accessdate=2018-05-20}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180520192925/https://ipravo.info/sssr1/law78/734.htm |date=2018-05-20 }}</ref>. == Халыҡ == {{Население|Ревда (Свердловская область)}}{{население|Ревда (Свердловская область)|график}}{{Численность городов России}} == Мәҙәниәт == [[Файл:Demidov1.jpg|мини|«Демидов Үҙәге» музейы]] * «Демидов үҙәге» Ревда тарих-крайҙы өйрәнеү музейы; * МАУ «Ревда ҡала округы мәҙәниәт һарайы»; * Бер нисә мәҙәни һәм ял итеү үҙәге; * Музыкаль театр «Гастион»; * Күңел асыу үҙәгендәге «Кин-дза-дза» кинотеатры; * Екатеринбург филармонияһы филиалы; * МБУК «Үҙәкләштерелгән китапханалар системаһы», уға 11 китапхана инә (үҙәк ҡала китапхана; Үҙәк ҡала балалар китапханаһы; 3 ҡала китапханаһы; 2 балалар китапханаһы; 3 ауыл китапханаһы, 1 һуҡырҙар өсөн махсус китапхана); * Ҡала паркы Ревда ҡалаһының ҡала паркы; * «Еңеү» мәҙәниәт паркы; * Елань паркы. == Сәнәғәте == Ҡалала 13 ҙур<ref>{{Cite web|url=http://admrevda.ru/novosti/3296-administratsiya-gorodskogo-okruga-revda-podvela-itogi-sotsialno-ekonomicheskogo-razvitiya-okruga-za-2015-god.html|title=Администрация городского округа Ревда подвела итоги социально-экономического развития округа за 2015 год - Администрация Городского Округа Ревда|author=Super User|publisher=admrevda.ru|accessdate=2016-04-13}}</ref> һәм уртаса ҙурлыҡтағы металлургия сәнәғәте, төҙөлөш комплексы, кабель етештереү , электр энергияһы һәм һыу бүлеү предприятиелары бар. Ҡаланың дүрт предприятие Ревданың ике эре сәнәғәт холдингына ҡарай. Урал тау-металлургия компанияһына: * Урта Урал баҡыр иретеү заводы (СУМЗА); * Ревда кирбес заводы(РКЗ); * Төҫлө металдарҙы эшкәртеү буйынса Ревда заводы (РзОЦМ) НЛМК төркөмө: * НЛМК-Урал (НЛМК-Сорт дивизионында). == Транспорт == === Йәмәғәт транспорты === Ҡалала 7 ҡала, 5 ҡала яны һәм 1 ҡала-ара автобус маршруты эшләй. === Тимер юл бәйләнеше === Ревда аша [[Екатеринбург]] ([[Ҡазан]]) менән Мәскәү (ҡазан вокзалына) тимер юлы үтә. Ревда тимер юл станцияһы Екатеринбург линияһының ҡушылдығы — Дружинино — Ҡазан — Мәскәү. Мәскәү 1612 км алыҫлыҡта урынлашҡан. == Интернет провайдеры һәм киң мәғлүмәт саралары == Ҡалала түбәндәге гәзиттәр сыға: * "Городские вести"арҙы, видео һәм мәҡәлә фекер алышыу мәғлүмәт интернет-порталында гәзите www.revda-info.ru. * Реклама гәзите «Дана». Сығыу көнө: дүшәмбе. * «Ревдинский рабочий» . * «Info Абсолют» 2015 йылдан айына ике тапҡыр сыға, тиражы 5000 экз. === Радио === '''[http://www.mayama.ru/ Радио Майяма]''' '''Радио Дача'''. '''[http://interra.fm/ Интерра FM радиоһы]''' 97.6 МГц '''[http://radiogold.ru Gold FM радиоһы]''' 98,1 МГц === Телевидение === Кабель телевидениеһы «Берҙәмлек»<ref name="test2">[http://www.edinstvo.tv/index.php/digtv] форматындағы һанлы каналдар Исемлеге.</ref> "Новости телекомпании «Единство» программаһы. [http://www.revda-novosti.ru www.revda-novosti.ru]. === Интернет провайдерҙары === * «Интерр», «Единство», «Utel» (сауҙа маркаһы «Ростелеком»), К-Телеком, «Конвекс», Билайн == Иҫкәрмәләр == <references group="" responsive="1"></references> [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Алфавит буйынса тораҡ пункттары]] l8rqcyjnoj5ysdcm0twwbebft1r64eg 1148582 1148573 2022-08-03T17:39:37Z Баныу 28584 орфография wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Рәүҙе''' ({{lang-ru|Ревда}}) — [[Рәсәй]]ҙең [[Свердловск өлкәһе]]ндәге ҡала, Рәүҙе ҡала округының административ үҙәге. Ҡала хакимиәте буйһоноуындағы территория майҙаны — 970 км², был Свердловск өлкәһенең 0,57 % майҙанын тәшкил итә. Ҡала округы биләмәһе буйлап [[Европа]] һәм [[Азия]] сиге үтә. Ҡала Рәүҙе йылғаһы һәм быуаһы ярында, уның Чусовая йылғаһына ҡойған ерендә урынлашҡан. Рәүҙене «Европаның беренсе ҡалаһы» тип йөрөтәләр, сөнки ул Европа һәм Азияның шартлы сиген иң яҡын торған ҡала. [[Ҡазан]] — [[Екатеринбург]] тимер юлындағы станция. == Гербы һәм флагы == ; Гербы Көмөш һәм йәшел төҫтәге яланда өс башлы төрлө төҫтәге тауҙа ҡара айыу һәм соболь тимер балдаҡ тотоп тора һәм ул төҫ осланған боронғо уҡ башағы менән тамамлана. ; Флаг Туҡыманың нисбәте 2:3, ул вертикаль рәүештә ике өлөшкә тигеҙ бүленгән йәшел һәм аҡ төҫтә. Флаг өҫтөнә Ревданың гербы төшөрөлгән. == Тарихы == [[Файл:W_W_Revda_Pervouralsk.png|мини|311x311пкс|Ревда (аҫтағы) һәм [[Первоуральск]] (өҫкө), йыһандан ҡарағанда]] Ревда — [[Урал]]дың иң боронғо ҡалаларының береһе — уға нигеҙ һалыу датаһы булып [[1734 йыл]]дың [[1 сентябрь|1 сентябре]] һанала — был көндә Акинфий Демидов төҙөгән ҡасабала беренсе алты бот суйын ҡойола. Атаманың этимологияһы билдәле түгел, ә «Рәүҙе—ревда» атамаһы — мәғәнәһе буйынса башҡорт телендәге — «баҡыр йылға» тигәнгә яҡын. Йылға янында был урынға урыҫтар килгәнгә тиклем үк баҡыр ятҡылығы табылған. Рус халҡы бында килгәнгә тиклем был урында башҡорттар йәшәгән, артабан заводчик (Демидов) бик осһоҙ хаҡҡа был ерҙәрҙе һатып алған һәм башҡорттарға ул ерҙе ташлап китергә тура килгән. 1841 йылда Ревдала завод крәҫтиәндәре сыуалыштары булған<ref name="autogenerated1">Лобанов а. Горнозаводской ғәскәрҙәре XVIII — көкөрт. XIX вв. / / Кама Хеҙмәт региональной археолог-этнографической студенческой экспедицияһы. — 2014. — № 9. — 103 с.</ref>. [[Екатеринбург]]тан Ырымбур һыҙығы № 14 батальонының ике ротаһы уларҙы баҫтырыу өсөн килгән<ref name="autogenerated1" />. Баш күтәреүселәр һалдаттарға ҡойолма суйын киҫәктәрен һәм таш ташлап, командирҙы, ике офицерҙы һәм 17 һалдатты йәрәхәтләй<ref name="autogenerated1" />. Быға яуап итеп пушкаларҙан ут асҡандар: заводтың 33 кешеһе һәләк булған һәм 62 кешеһе яраланған<ref name="autogenerated1" />. 1929 йылда эшселәр ҡасабаһына ҡала тибындағы ҡасаба статусы бирелә. Ҡала статусы [[1935 йыл|1935 йылдың 3 майында]] бирелә. 1963 йылдың 1 февралендә хеҙмәтсәндәр депутаттарының Рәүҙе ҡала Советы Свердловск өлкә Советы ҡарамағына тапшырыла<ref>{{Cite web|url=https://ipravo.info/sssr1/law78/734.htm|title=Об укрупнении сельских районов, образовании промышленных районов и изменении подчиненности районов и городов Свердловской области - Российский Правовой Портал|author=ipravo.info|publisher=ipravo.info|lang=ru|accessdate=2018-05-20}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180520192925/https://ipravo.info/sssr1/law78/734.htm |date=2018-05-20 }}</ref>. == Халыҡ == {{Население|Ревда (Свердловская область)}}{{население|Ревда (Свердловская область)|график}}{{Численность городов России}} == Мәҙәниәт == [[Файл:Demidov1.jpg|мини|«Демидов Үҙәге» музейы]] * «Демидов үҙәге» Ревда тарих-крайҙы өйрәнеү музейы; * МАУ «Ревда ҡала округы мәҙәниәт һарайы»; * Бер нисә мәҙәни һәм ял итеү үҙәге; * Музыкаль театр «Гастион»; * Күңел асыу үҙәгендәге «Кин-дза-дза» кинотеатры; * Екатеринбург филармонияһы филиалы; * МБУК «Үҙәкләштерелгән китапханалар системаһы», уға 11 китапхана инә (үҙәк ҡала китапхана; Үҙәк ҡала балалар китапханаһы; 3 ҡала китапханаһы; 2 балалар китапханаһы; 3 ауыл китапханаһы, 1 һуҡырҙар өсөн махсус китапхана); * Ҡала паркы Ревда ҡалаһының ҡала паркы; * «Еңеү» мәҙәниәт паркы; * Елань паркы. == Сәнәғәте == Ҡалала 13 ҙур<ref>{{Cite web|url=http://admrevda.ru/novosti/3296-administratsiya-gorodskogo-okruga-revda-podvela-itogi-sotsialno-ekonomicheskogo-razvitiya-okruga-za-2015-god.html|title=Администрация городского округа Ревда подвела итоги социально-экономического развития округа за 2015 год - Администрация Городского Округа Ревда|author=Super User|publisher=admrevda.ru|accessdate=2016-04-13}}</ref> һәм уртаса ҙурлыҡтағы металлургия сәнәғәте, төҙөлөш комплексы, кабель етештереү , электр энергияһы һәм һыу бүлеү предприятиелары бар. Ҡаланың дүрт предприятие Ревданың ике эре сәнәғәт холдингына ҡарай. Урал тау-металлургия компанияһына: * Урта Урал баҡыр иретеү заводы (СУМЗА); * Ревда кирбес заводы(РКЗ); * Төҫлө металдарҙы эшкәртеү буйынса Ревда заводы (РзОЦМ) НЛМК төркөмө: * НЛМК-Урал (НЛМК-Сорт дивизионында). == Транспорт == === Йәмәғәт транспорты === Ҡалала 7 ҡала, 5 ҡала яны һәм 1 ҡала-ара автобус маршруты эшләй. === Тимер юл бәйләнеше === Ревда аша [[Екатеринбург]] ([[Ҡазан]]) менән Мәскәү (ҡазан вокзалына) тимер юлы үтә. Ревда тимер юл станцияһы Екатеринбург линияһының ҡушылдығы — Дружинино — Ҡазан — Мәскәү. Мәскәү 1612 км алыҫлыҡта урынлашҡан. == Интернет провайдеры һәм киң мәғлүмәт саралары == Ҡалала түбәндәге гәзиттәр сыға: * "Городские вести"арҙы, видео һәм мәҡәлә фекер алышыу мәғлүмәт интернет-порталында гәзите www.revda-info.ru. * Реклама гәзите «Дана». Сығыу көнө: дүшәмбе. * «Ревдинский рабочий» . * «Info Абсолют» 2015 йылдан айына ике тапҡыр сыға, тиражы 5000 экз. === Радио === '''[http://www.mayama.ru/ Радио Майяма]''' '''Радио Дача'''. '''[http://interra.fm/ Интерра FM радиоһы]''' 97.6 МГц '''[http://radiogold.ru Gold FM радиоһы]''' 98,1 МГц === Телевидение === Кабель телевидениеһы «Берҙәмлек»<ref name="test2">[http://www.edinstvo.tv/index.php/digtv] форматындағы һанлы каналдар Исемлеге.</ref> "Новости телекомпании «Единство» программаһы. [http://www.revda-novosti.ru www.revda-novosti.ru]. === Интернет провайдерҙары === * «Интерр», «Единство», «Utel» (сауҙа маркаһы «Ростелеком»), К-Телеком, «Конвекс», Билайн == Иҫкәрмәләр == <references group="" responsive="1"></references> [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Алфавит буйынса тораҡ пункттары]] qsf8lblucc3bmarelrwhgsun2agl9rd Дударева Зәйтүнә Мөхтәр ҡыҙы 0 155656 1148624 978912 2022-08-04T10:22:32Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{ФШ|Дударев}} '''Дударева Зәйтүнә Мөхтәр ҡыҙы''' ([[24 октябрь]] [[1954 йыл]]) — ғалим-тел белгесе, юғары мәктәп эшмәкәре. 1999—2006 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]] һәм [[Зәйнәб Биишева исемендәге Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия академияһы]] проректоры. Филология фәндәре докторы (2006). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). == Биографияһы == Зәйтүнә Мөхтәр ҡыҙы Дударева (ҡыҙ фамилияһы Тимербулатова) [[1954 йыл]]дың [[24 октябрь|24 октябрендә]] [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Октябрьский]] ҡалаһында тыуған. [[Тимербулатов Зөфәр Мөхтәр улы|З. М. Тимербулатовтың]] һеңлеһе<ref name="БЭ">{{БЭ2013|/index.php/4326}}</ref>. Бала саҡта журналист булырға хыяллана, «Стерлитамакский рабочий» гәзите эргәһендә ойошторолған «Юнкор» исемле йәш корреспонденттар түңәрәгендә шөғөлләнә, гәзиттәргә ҡыҫҡа мәҡәләләр яҙа. Йәйге каникулдарҙы ағаһы менән ауылда үткәрәләр, атаһы балаларын ауыр эштән ҡурҡмаҫҡа, ҡасмаҫҡа өйрәтә. Зәйтүнәгә хатта комбайнсы ярҙамсыһы булып йөрөргә тура килә. Эшкә һәләтлелек һәм түҙемлек сифаттары уға университетта уҡыған саҡта төҙөлөш отряды комиссары булғанда ла һәм артабан тормошта ла ярҙам итә<ref name="Вопросы из шляпы">[https://srgazeta.ru/articles/novosti-sterlitamaka/menya-razdrazhaet-diletantstvo/ «Меня раздражает дилетантство» — на вопросы из шляпы отвечает доктор филологии З. М. Дударева]</ref>. 1977 йылда [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетын тамамлай. Ошо уҡ йылда [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]]нда эшләй башлай. Башта урыҫ теле кафедраһында — ассистент, артабан — өлкән уҡытыусы, доцент. 1999 йылдан алып — ситтән тороп уҡыу һәм иҡтисади мәсьәләләре буйынса, 2006 йылдан ситтән тороп уҡыу һәм социаль мәсьәләләр буйынса проректор вазифаһын биләй. 2006 йылдың декабренән [[ Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның Стәрлетамаҡ ҡалаһындағы филиалында эшләй: башта — директор урынбаҫары, ә 2010 йылдан башлап гуманитар һәм социаль иҡтисади фәндәр кафедраһы мөдире<ref name="БЭ"></ref>. Аспирантурала Мәскәү дәүләт педагогия университетында уҡый, докторлыҡ диссертацияһын [[Екатеринбург]]та яҡлай<ref name="Вопросы из шляпы"></ref>. == Фәнни эшмәкәрлеге == Ғалим булараҡ Дударева З. М. оҙайлы йылдар дауамында фәнни тикшеренеүҙәрен башҡорт теле һәм урыҫ теле материалында когнитив лингвистика проблемаларына арнай, башҡорт һәм урыҫ телдәренең ваҡыт мәғәнәһе лексикаһын өйрәнә. Бындай сағыштырыу эше бик мауыҡтырғыс, сөнки ваҡыт төшөнсәһе халыҡтың менталитетын һәм философияһын сағылдыра<ref name="Вопросы из шляпы"></ref>. 70-тән ашыу фәнни хеҙмәт авторы<ref name="БЭ"></ref>. '''Төп ғилми хеҙмәте:''' Контрастивное исследование концептуальной сферы «Время» в русской и башкирской языковых картинах мира. Екатеринбург; Стерлитамак, 2004. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|/index.php/4326}} [[Категория:Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты уҡытыусылары]] 1ncrewza06rd3idozkxgxx91kq9f3gj Дринфельд Гершон Ихелевич 0 155803 1148617 1052690 2022-08-04T09:48:06Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{ФШ|Дринфельд}} '''Гершон Ихелевич Дринфельд''' ([[29 февраль]] [[1908 йыл]] — [[18 август]] [[2000 йыл]]) — украин совет математигы. Физика-математика фәндәре докторы. == Биографияһы == Гершон Ихелевич Волынь губернаһы Григоровка ауылында Дринфельд Дринфельд Ихель Иосифович (? — 1927, [[Хмельницкий|Проскуров]])<ref>В Проскурове отец работал на шоссейном строительстве, затем каменщиком на керамическом заводе.</ref> һәм Ита Пинхасовна ғаиләһендә тыуған. Бала сағында ғаилә Иҫке Константиновҡа күсеп килә. 1922 йылда Проскуровта (Хмельницкий ҡалаһы) ете йыллыҡ мәктәпте тамамлай, итекселә өйрәнсек була һәм шунда уҡ ағас бысыу эшендә эшләй 1927 йылда [[Тарас Шевченко исемендәге Киев милли университеты|Халыҡ мәғарифының Киев институты]]на уҡырға инә, профессор М.Ф. Кравчук тарафынан фәнни эшкә йәлеп ителә. 1931 йылда институтты тамамлағандан һуң уҡытыусы һәм Г.В. Пфейффер етәкселеге аҫтында УССР ФА математика институтында өлкән ғилми хеҙмәткәр булып ҡалдырыла<ref>[http://jmagr.ilt.kharkov.ua/jmag/pdf/7/m07-0366r.pdf Памяти Г. И. Дринфельда]</ref>. 1937 йылдан — Киев аҙыҡ-түлек сәнәғәте технологияһы институтында юғары математика кафедраһы мөдире<ref>[http://matematika.nuft.edu.ua/index.php/uk/istoriia-kafedry История кафедры высшей математики]</ref>. 1943—1945 йылдарҙа Өфө авиация институтында юғары математика кафедраһы менән етәкселек итә<ref>Гордимся прошлым, строим будущее. УГАТУ 85 лет / сост. М. А. Филимонов; Уфимск. гос. авиац. техн. ун-т. — Уфа: РИК УГАТУ, 2017. — 379 с. ISBN 978-5-4221-1028-5.</ref>. 1945—1962 йылдарҙа [[В. Н. Каразин исемендәге Харьков милли университеты|Харьков дәүләт университетының]]<ref>[http://timeua.info/100113/69981.html Гениальная математическая династия из Харькова]</ref> математик анализ кафедраһы менән етәкселек итә. Физика-математика фәндәре кандидаты (1935), физика-математика фәндәре докторы (1941)<ref>[http://www.mathsociety.kiev.ua/Drinfeld_G.html Дрінфельд Гершон Іхельович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071224224124/http://www.mathsociety.kiev.ua/Drinfeld_G.html |date=2007-12-24 }}</ref>. Бер үк ваҡытта 1950 йылда ябылған Харьков математика институтының директор урынбаҫары була. 1945 йылда, һуғыш ваҡытында туҡтатылған Харьков математика йәмғиәте эштәрен яңырта, Харьков университетының механика- математика факультетында математика әҙәбиәте кабинетын ойоштора. Шулай уҡ Харьков авиация институтында (математика һәм системалы анализ кафедраһы мөдире)<ref>[https://faculty4.khai.edu/ru/site/kafedra-visshei-matemati.html Кафедра математики и системного анализа ХАИ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191205161056/http://faculty4.khai.edu/ru/site/kafedra-visshei-matemati.html |date=2019-12-05 }}</ref>, Ауыл хужалығын механизациялау институтында, Украина политехник ситтән тороп уҡыу институтында һәм Советтар Союзы маршалы Н.И. Крылов исемендәге ракета ғәскәрҙәренең Харьков юғары хәрби команда-инженер училищеһында уҡыта. 1952—1953 йылдарҙа космополитизм менән көрәш буйынса кампаниялар барышында эҙәрлекләүгә дусар була. Фәнни хеҙмәттәре дифференциаль тигеҙләмәләрҙең интеграль инварианттар теорияһы, ихтималлыҡ теорияһы һәм математика тарихы өлкәһендә. Бер нисә дәреслек («Вступ до вищої математики», Киев, 1932, һәм «Теория детермінантів», Киев, 1933, икеһе лә М. Ф. Кравчук менән берлектә), «Введение в математический анализ» (Харьков, 1971, И. А. Яковлев менән берлектә), «Введение в математический анализ» ([[Харьков]], 1971, И. А. Яковлев менән берлектә), «Трансцендентность чисел π и ε» (1952), «Квадратура круга и трансцендентность числа π» (1976) һәм «Интерполирование и способ наименьших квадратов» китаптары (1984) авторы == Ғаиләһе == * Ҡатыны — Фрида Иосифовна Луцкая-Литвак (1921—2011), филолог-классик ** Улы — Владимир Гершонович Дринфельд, математик. * Ҡустыһы — Вольф Ихелевич Дринфельд (1912—1943), Шәкәр сәнәғәте институтын тамамлаған, Цыбулевский шәкәр заводында баш инженер урынбаҫары; фронтта һәләк була<ref>В честь него был назван сын Г. И. Дринфельда — математик Владимир (среди домашних Воля) Дринфельд.</ref>. == Баҫмалары == * ''Г. И. Дринфельд''. Трансцендентность чисел π и ε. — Харьков: Издательство Харьковского государственого университета имени А. М. Горького, 1952. — 76 с. * ''Г. И. Дринфельд''. Математический анализ. — Харьков: Издательство Харьковского государственого университета имени А. М. Горького, 1953. — 64 с. * ''Г. И. Дринфельд''. Дополнения к общему курсу математического анализа. — Харьков: Издательство Харьковского государственого университета, 1958. — 118 с * ''В. Н. Слепушенко, И. А. Яковлев, Г. И. Дринфельд''. Аналитическая геометрия (учебное пособие для слушателей ХВКИУ). — 3-е издание. — Харьков: ХВКИУ, 1971. — 251 с. * ''Г. И. Дринфельд, И. Я. Рябчикова, Р. Н. Слепушенко''. Практикум по приближенным вычислениям. — Харьков: ХВКИУ, 1971. — 99 с. * ''Г. И. Дринфельд, И. А. Яковлев''. Введение в математический анализ. — Харьков: Харьковское высшее военное училище имени Маршала Советского Союза Н. И. Крылова, 1971. — 43 с. * ''Г. И. Дринфельд''. Квадратура круга и трансцендентность числа π. — Киев: Вища школа, 1976. — 83 с. * ''G. I. Drinfeld''. Quadratur des Kreises und Transzendenz von [pi]. Berlin: VEB Deutscher Verlag der Wissenschaften, 1980. — 138 p. * ''Г. И. Дринфельд''. Интерполирование и способ наименьших квадратов. — Киев: Вища школа, 1984. — 102 с. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.mathnet.ru/links/fb0b6517ea1dd507b7ac8b2a23bda0f0/inta48.pdf Г. И. Дринфельд «Интегральная геометрия»] [[Категория:Өфө дәүләт авиация техник университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Алфавит буйынса математиктар]] [[Категория:Физика-математика фәндәре докторҙары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Фән докторҙары]] [[Категория:2000 йылда вафат булғандар]] [[Категория:18 августа вафат булғандар]] [[Категория:1908 йылда тыуғандар]] [[Категория:29 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Киев университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Рәсәй юғары уҡыу йорттары уҡытыусылары]] qjs1zeombgytu9f3ttviwuw15mf0sec Дринфельд Владимир Гершонович 0 182956 1148618 1135178 2022-08-04T09:49:59Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{ФШ|Дринфельд}} '''Дринфельд Владимир Гершонович''' ([[14 февраль]] [[1954 йыл]]) — СССР, украин һәм Америка математигы. Чикаго университетының атҡаҙанған профессоры, АҠШ Фәндәре милли академияһы ағзаһы (2016), Украина Фәндәре милли академияһы ағза-корреспонденты (1992), Франция Фәндәре академияһының сит ил ағзаһы<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/members/20038933.html Vladimir Drinfeld]</ref>. Филдсов премияһы (1990) һәм математика буйынса Вольф премияһы (2018, А. А. Бейлинсон менән) лауреаты. == Биографияһы == Дринфельд Владимир Гершонович [[Харьков]]та математик, Харьков университеты профессоры [[Дринфельд Гершон Ихелевич|Гершон Ихелевич Дринфельд]] (1908—2000) һәм филолог-классик Фрида Иосифовна Луцкая-Литвак (1921—2011) ғаиләһендә тыуа. 15 йәшендә Халыҡ-ара математика олимпиадаһында абсолют еңеүсе була (1969)<ref>[http://www.imo-official.org/participant_r.aspx?id=10169 Результаты Дринфельда на Международной математической олимпиаде]</ref>. [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның механика-математика факультетын тамамлай, [[1978 йыл]]<nowiki/>да Ю. И. Манин етәкселегендә кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай<ref>Дринфельд В. Г. [http://search.rsl.ru/ru/record/01007670875 Эллиптические модули и их приложения к гипотезам Ленглендса и Петерсона для GL (2) над функциональным полем.] Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата физико-математических наук : 01.01.03. МГУ. Механико-математический факультет. — М.: Издательство Московского университета, 1977. — 10 с.</ref>. Уның биографияһында билдәләнеүенсә, Мәскәү дәүләт университетын тамамлағандан һуң ул үҙенең йәһүд булыуы, шулай уҡ прописка мәсьәләһе арҡаһында [[Мәскәү]]ҙә эш таба алмай һәм [[Өфө]]гә китергә мәжбүр булған, унда [[Башҡорт дәүләт университеты]]нда математиканан уҡыта. [[1981 йыл]]да Харьковҡа ҡайтып, [[Украина]]ның Милли фәндәр академияһының Б. И. Веркин исемендәге Түбән температуралар физика-техника институтына эшкә урынлаша, унда [[1999 йыл]]ға тиклем эшләй. Йылдар үткәс, В. Г. Дринфельд «Үҙгәртеп ҡороуға тиклем илдән китергә теләгем дә, мөмкинлегем дә булманы», тип билдәләй. Ул [[1990 йыл]]дарҙан уҡ Көнбайышта эш таба ала ине, тик ул саҡта баш тарта<ref name="gazeta11792839">[https://www.gazeta.ru/science/2018/06/10_a_11792839.shtml Лауреаты премии Вольфа рассказали о своей жизни в СССР — Газета.Ru]</ref>. [[1988 йыл]]да В. А. Стеклов исемендәге Математика институтында [[Фән докторы|докторлыҡ]] диссертацияһы яҡлай<ref>Дринфельд В. Г. [http://search.rsl.ru/ru/record/01000016388 Глобальная некоммутативная теория полей классов для GL(2) над функциональным полем.] Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора физико-математических наук : 01.01.06. АН СССР. Математический институт им. В. А. Стеклова. — М., 1988. — 22 с.</ref>. 1990 йылда Филдсов премияһы менән бүләкләнә. [[1998 йыл]]<nowiki/>да АҠШ-ҡа эмиграцияға китә, шул уҡ йылдың декабрендә Чикаго университеты профессоры була. Америка сәнғәт һәм фән академияһы ағзаһы (2008). Төп хеҙмәттәре алгебраик геометрия, [[һандар теорияһы]] өлкәһендә, бында ул GL(2) өсөн Ленглендстың функциональ майҙан һәм математик физика (Квант төркөмдәре теорияһын — Хопфа алгебраһының яңы класын уйлап табыусы.) өҫтөндәге гипотезаһын иҫбатлай. Дринфельд — Соколов теорияһы авторҙашы<ref>В. Г. Дринфельд, В. В. Соколов // Докл. АН СССР, 258:1 (1981), 11-16</ref>, ассоциатор Дринфельд төшөнсәһен индерә == Библиография == * Дринфельд В. Г., Соколов В. В. Алгебры Ли и уравнения типа Кортевега&amp;nbsp;— де Фриза // Итоги науки и техники. Современные проблемы математики. Т. 24. — М.: ВИНИТИ, 1984. * A. A. Belavin, V. G. Drinfeld. Triangle equations and simple Lie algebras. — Chur : New York : Harwood Academic Publ., 1984 * В. Г. Дринфельд. Алгебры Хопфа и квантовое уравнение Янга — Бакстера // ДАН СССР.— 1985. — Т. 283. — № 5. * V. Ginzburg, Vladimir Drinfeld : Preface, Transformation Groups 10 (3-4), (2005), 277—278. * S. Koppes, Math department welcomes latest addition to its stellar team of recruits, University of Chicago Chronicle 18 (8) (21 January, 1999). * V. G. Drinfeld. On a conjecture of Kashiwara. — MATHEMATICAL RESEARCH LETTERS, 8, Part 5/6 (2001): 713—728 * V. G. Drinfeld. DG quotients of DG categories. — JOURNAL OF ALGEBRA, 272, no. 2, (2004): 643—691 * A. Beilinson, V. G. Drinfeld. Chiral algebras. — Providence, R.I. : American Mathematical Society, 2004 * V. G. Drinfeld. Infinite-Dimensional Vector Bundles in Algebraic Geometry: An Introduction. — PROGRESS IN MATHEMATICS.- BOSTON, 244, (2006): 263—304 * V. Ginzburg, V. G. Drinfeld. Algebraic geometry and number theory. (in honor of Vladimir Drinfeld’s 50th birthday) Boston, Basel, Berlin, 2006. ISBN 978-0-81-764471-0 == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.math.uchicago.edu/~mitya/langlands/ Langlands Seminar homepage] * [http://chronicle.uchicago.edu/010426/named-professors.shtml В. Дринфельд на сайте Chicago Chronicle]{{Ref-en}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:XXI быуат математиктары]] [[Категория:XX быуат математиктары]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусылары]] [[Категория:АҠШ Милли ФА ағзалары һәм мөхбир ағзалары]] [[Категория:СССР математиктары]] [[Категория:Алфавит буйынса математиктар]] [[Категория:Харьковта тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1954 йылда тыуғандар]] [[Категория:14 февралдә тыуғандар]] jf59qdzs9mohb9pvdig185vbmso903r Дударев Анатолий Лукич 0 183064 1148623 1134740 2022-08-04T10:18:04Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki {{Дәүләт эшмәкәре | имя = | оригинал имени = | изображение = |ширина = | должность = | порядок = | флаг = | периодначало = | периодконец = | предшественник = | преемник = | дата рождения =24.11.1936 | место рождения ={{ТУ|Елец|Елецта}}, [[Липецк өлкәһендә]], [[СССР]] | дата смерти = | место смерти = | годы службы =[[1955 йыл|1955]] — [[1988 йыл|1988]] | принадлежность =[[Хәрби медицина]] | род войск = | звание = {{СССР, Полковник}} | командовал = Үҙәк рентгенорадиология ғилми-тикшеренеү институты | сражения = | учёная степень = {{Учёная степень|доктор|медицина фәндәре}} <small>(1979)</small> | учёное звание ={{Учёное звание||0}}<small>(1986)</small> | образование =[[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы]] <small>(1960)</small> | награды = {{{!}} style="background: transparent" {{!}}{{Премия Совета Министров СССР}} {{!}}} }} {{ФШ|Дударев}} '''Анатолий Лукич Дударев''' (24 ноябрь 1936) — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]] ғалим-медигы һәм педагогы, рентгенолог, [[Фән докторы|медицина фәндәре докторы]] (1979), профессор (1986), медицина хеҙмәте полковнигы (1978). Үҙәк рентгенорадиология ғилми-тикшеренеү институты директоры (1988—1993). СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1989). == Биографияһы == 1936 йылдың 24 ноябрендә [[Липецк өлкәһе]]нең [[Елец]] ҡалаһында тыуған. 1955—1960 йылдарҙа [[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы]]нда белем ала, уны отличие менән тамамлай. 1960—1965 йылдарҙа [[Совет Армияһы]]ның хәрби-медицина учреждениеларында хәрби лазареттар һәм госпиталдәрҙең рентген бүлеге начальнигы вазифаһында хеҙмәт итә. 1965 йылдан 1967 йылға тиклем [[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы]]нда табиптарҙың белемен камиллаштырыу факультетында уҡый. 1967—1970 йылдарҙа СССР Оборона министрлығының 5-се фәнни-тикшеренеү һынау полигонының хәрби госпиталендә ([[Байконур]] космодромы) нур терапияһы һәм радиоизотоплы диагностика бүлеге начальнигы вазифаһында хеҙмәт итә<ref name="нр">''[https://radiag.bmoc-spb.ru/jour/article/viewFile/190/190 К юбилею доктора медицинских наук, профессора Анатолия Лукича Дударева] {{Wayback|url=https://radiag.bmoc-spb.ru/jour/article/viewFile/190/190|date=20211130071902}}'' / Лучевая диагностика и терапия // Санкт-Петербург, № 4 (7) 2016. — С.108</ref><ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref><ref name="сс">''Дударев Анатолий Лукич'' // Вести рентгенологии и радиологии. 1992. № 4. С. 60—61</ref>. 1970 йылдан алып [[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы]]нда педагогик хеҙмәттә: уҡытыусы, 1975—1988 йылдарҙа — рентгенология һәм радиология кафедраһы начальнигы урынбаҫары вазифаһында, бер үк ваҡытта 1986 йылдан был кафедраның профессоры булып тора. 1988 йылдан 1993 йылға тиклем — Үҙәк рентгенорадиология ғилми-тикшеренеү институты директоры, бер үк ваҡытта Дәүләт врачтарҙың белемен камиллаштырыу институтының нур диагностикаһы кафедраһы мөдире булып тора. 1994—1997 йылдарҙа — [[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы]]ның Үҙәк консультатив-диагностика поликлиникаһында рентген бүлексәһе етәксеһе<ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref><ref name="нр">''[https://radiag.bmoc-spb.ru/jour/article/viewFile/190/190 К юбилею доктора медицинских наук, профессора Анатолия Лукича Дударева] {{Wayback|url=https://radiag.bmoc-spb.ru/jour/article/viewFile/190/190|date=20211130071902}}'' / Лучевая диагностика и терапия // Санкт-Петербург, № 4 (7) 2016. — С.108</ref><ref name="сс">''Дударев Анатолий Лукич'' // Вести рентгенологии и радиологии. 1992. № 4. С. 60—61</ref>. === Ғилми-педагогик эшмәкәрлеге һәм фәнгә индергән өлөшө === А. Л. Дударевтың төп ғилми-педагогик эшмәкәрлеге рентгенология һәм стоматология өлкәһендәге мәсьәләләр менән бәйле, импульслы рентген техникаһын клиник һынауҙарҙа һәм туранан-тура күп тапҡыр ҙурайтыу менән рентгенография методикаһын эшләүҙә ҡатнаша. А. Л. Дударев етәкселегендә циклотрон радио нуклидтарын, шеш маркерҙарын һәм яңы һөҙөмтәле радиофармацевтик препараттар эҙләү һәм клиник баһалау тормошҡа ашырыла<ref name="нр">''[https://radiag.bmoc-spb.ru/jour/article/viewFile/190/190 К юбилею доктора медицинских наук, профессора Анатолия Лукича Дударева] {{Wayback|url=https://radiag.bmoc-spb.ru/jour/article/viewFile/190/190|date=20211130071902}}'' / Лучевая диагностика и терапия // Санкт-Петербург, № 4 (7) 2016. — С.108</ref><ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref><ref name="сс">''Дударев Анатолий Лукич'' // Вести рентгенологии и радиологии. 1992. № 4. С. 60—61</ref>. 1969 йылда А. Л. Дударев медицина фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеп «Диагностика расширенных вен пищевода у больных портальной гипертензией» темаһы буйынса диссертация яҡлай, 1979 йылда — [[Фән докторы|медицина фәндәре докторы]] ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеп «Лучевая терапия неопухолевых заболеваний и её применение в лечебных учреждениях Советской армии и ВМФ» темаһына докторлыҡ диссертацияһы яҡлай. 1986 йылда уға профессор ғилми исеме бирелә. Л. А. Дударев йөҙ илле самаһы ғилми хеҙмәт, шул иҫәптән ете монография авторы, ул егерме алтынан ашыу фән докторы һәм кандидаты әҙерләгән. 1989 йылда «Импульслы рентген техникаһын һынау һәм туранан-тура күп тапҡыр ҙурайтыу менән рентгенография методикаһы эшләнмәһе өсөн» А. Л. Дударев СССР Министрҙар Советы премияһына лайыҡ була<ref name="нр">''[https://radiag.bmoc-spb.ru/jour/article/viewFile/190/190 К юбилею доктора медицинских наук, профессора Анатолия Лукича Дударева] {{Wayback|url=https://radiag.bmoc-spb.ru/jour/article/viewFile/190/190|date=20211130071902}}'' / Лучевая диагностика и терапия // Санкт-Петербург, № 4 (7) 2016. — С.108</ref><ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref><ref name="сс">''Дударев Анатолий Лукич'' // Вести рентгенологии и радиологии. 1992. № 4. С. 60—61</ref>. == Библиография == * Лучевая терапия неопухолевых заболеваний. — Москва : Медицина, 1977. — 176 с. * Лучевая терапия неопухолевых заболеваний и ее применение в лечебных учреждениях СА и ВМФ. — Москва : [б. и.], 1979. — 46 с. * Радиоизотопная диагностика : Лекция / А. Л. Дударев. — Л. : ВМА, 1981. — 42 с. * Лучевая терапия злокачественных новообразований : Лекция для слушателей I фак. и акад. курсов / А. Л. Дударев. — Л. : Б. и., 1985. — 20 с. * Лучевая терапия / А. Л. Дударев. — Л. : Медицина : Ленингр. отд-ние, 1988. — 191 с. ISBN 5-225-00096-7 * Методические рекомендации по лучевой терапии неопухолевых заболеваний / М-во здравоохранения СССР, Гл. упр. лечеб.-профилакт. помощи, Центр. н.-и. рентгено-радиол. ин-т; [Сост. А. Л. Дударев, А. Н. Кишковский]. — Л. : Б. и., 1989. — 123 с * Применение рентгенографии с прямым многократным увеличением изображения в учреждениях здравоохранения : Метод. рекомендации / Центр. н.-и. рентгено-радиол. ин-т; [Разраб. А. Л. Дударевым, А. Ю. Васильевым]. — Л. : Б. и., 1990. * Стандартизация методов лучевой терапии : Тез. всесоюз. науч. конф., Ленинград, нояб. 1991 г. / [Редкол.: Дударев А. Л. (отв. ред.) и др.]. — Л. : Б. и., 1991. — 109 с. * Рентгеноэндоваскулярная хирургия в онкологии : Тез. докл. всесоюз. науч. конф., г. Ленинград, окт. 1991 г. / [Редкол.: Дударев А. Л. (отв. ред.) и др.]. — Л. : Б. и., 1991. — 75 с. * Лучевая диагностика в амбулаторной стоматологии / М. А. Чибисова, А. Л. Дударев, А. А. Кураскуа; Ин-т стоматологии. — СПб. : С.-Петерб. ин-т стоматологии, 2002. — 368 с. ISBN 5-94517-005-4 * Лицензирование стоматологических клиник и кабинетов на деятельность в области использования ионизирующего излучения : учебно-методическое пособие / М. А. Чибисова, А. Л. Дударев, Г. А. Горский. — Санкт-Петербург : МЕДИ изд-во, 2007. — 40 с. ISBN 978-5-91170-016-4<ref>{{Cite web|author=|url=https://search.rsl.ru/ru/search#q=%D0%94%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%90%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9%20%D0%9B%D1%83%D0%BA%D0%B8%D1%87|title=Дударев, Анатолий Лукич|lang=|publisher=|date=|accessdate=2021-11-30}}</ref> == Маҡтаулы исмдәре һәм бүләктәре == * СССР Министрҙар Советы премияһы (1989 — «Импульслы рентген техникаһын һынау һәм туранан-тура күп тапҡыр ҙурайтыу менән рентгенография методикаһы эшләнмәһе өсөн»)<ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4'' * Российская еврейская энциклопедия / Гл. ред. Г. Г. Брановер. — М. : Рос.-израил. энцикл. центр «ЭПОС», Биографии: С — Я. — 1997. — 528 с. — ISBN 965-293-05-12 * ''Памятные даты военной медицины: справочник-указатель'' / Военно-медицинский музей М-ва обороны СССР. — Санкт-Петербург : Военно-медицинская акад. им. С. М. Кирова, 1991 г. — С.77 [[Категория:С.М. Киров исемендәге Хәрби-медицина академияһын тамалаусылар]] [[Категория:СССР медиктары]] [[Категория:Алфавит буйынса медиктар]] [[Категория:Полковниктар (СССР)]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаттары]] [[Категория:Медицина фәндәре докторҙары]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1936 йылда тыуғандар]] [[Категория:24 ноябрҙә тыуғандар]] sattt63o3i28s8jby02huk3n1dbv5du Категория:Әзербайжандың юғары уҡыу йорттары 14 184151 1148605 1145157 2022-08-04T09:18:36Z 31.200.18.9 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Universities and colleges in Azerbaijan}} [[Категория:Илдәр буйынса юғары уҡыу йорттары]] [[Категория:Әзербайжан уҡыу йорттары]] [[Категория:Әзербайжан юғары белем биреү]] [[Категория:Әзербайжанда юғары белем биреү]] sldiav5s1wwvmz72mfn6hjtiozfqsgm Алеппо 0 184366 1148593 1148553 2022-08-04T07:19:15Z Akkashka 14326 Akkashka [[Һалаб]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Алеппо]]: «Географик атамалар» ҡағиҙәләренә ярашлы - мәҡәләнең исеме «Алеппо» wikitext text/x-wiki {{НП | статус = Ҡала | русское название = Алеппо (Халеб) | оригинальное название = {{lang-ar|حلب}} | изображение = Aleppo new mix.jpg | страна = Сүриә | герб = Seal_of_Aleppo.png | флаг = | ширина герба = | ширина флага = | lat_dir = N | lat_deg = 36 | lat_min = 12 | lat_sec = | lon_dir = E | lon_deg = 37 | lon_min = 9 | lon_sec = | CoordScale = | вид региона = Административное деление Сирии{{!}}Мухафаза | регион = Һалаб (мухафаза){{!}}Һалаб (Алеппо) | регион в таблице = | вид района = | район = Жебель-Семъан (район){{!}}Жебель-Семъан | район в таблице = | внутреннее деление = | вид главы = | глава = Маад аль-Мадлажи | дата основания = | первое упоминание = 2500 год до н. э. | прежние имена = Халибон, Халман, Беройя | статус с = | площадь = 190 | вид высоты = | высота центра НП = 390 | климат = | официальный язык = ғәрәп | официальный язык-ref = | население = 2 098 210 | год переписи = 2021 | плотность = | агломерация = | национальный состав = | конфессиональный состав = мосолмандар (шығыйҙар),(сөнниҙәр) | этнохороним = Һалаб кешеһе, кешеләре<ref name="этнохороним">{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|25}}</ref> | часовой пояс = +2 | DST = есть | телефонный код = 21 | почтовый индекс = | почтовые индексы = | автомобильный код = | вид идентификатора = | цифровой идентификатор = | сайт = http://www.aleppo-city.gov.sy/ | язык сайта = }} [[Файл:AleppoViewFromCitadel.jpg|300px|thumb|Цитаделдән Һалаб күренеше]] '''Алеппо'''<ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|14|Алеппо}}</ref> шулай уҡ '''Һалаб'''<ref>{{Атлас мира|2010|120|Ливан, Сирия, Израиль, Палестинские территории, Иордания}}</ref><ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|402|Халеб (Алеппо)}}</ref> ({{Lang-ar|حَلَبُ}} ''Ḥalab''; {{Lang-grc|Βέροια}}, {{Lang-la|Berœa}}) — [[Сүриә|Сүриәнең]]<ref name="UNDATA">{{Cite web|access-date=2011-06-10|accessdate=2012-03-07|archiveurl=no}}</ref> ҙур ҡалаһы һәм шул исемле үҙәге, илдең иң күп халыҡ йәшәгән мухафазаһы. Джебель-Семъан районының Симеон тауы нахияһында урынлашҡан. 2 301 570 кеше (2005) йәшәгән Һалаб Левантаның иң ҙур ҡалаларының береһе булып тора. Күп быуаттар дауамында Һалаб Бөйөк Сүриәнең иң ҙур ҡалаһы һәм [[Ғосман империяһы|Ғосман империяһының]] Константинополдән һәм [[Ҡаһирә|Ҡаһирәнән]]<ref>{{Cite web|access-date=2017-10-02|accessdate=2017-10-10|archiveurl=no}}</ref> һуң, ҙурлығы буйынса өсөнсө ҡалаһы. Һалаб — даими йәшәүсе халҡы булған донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе, күрәһең, беҙҙең эраға тиклем VI мең йыллыҡта унда халыҡ йәшәгән<ref name="Columbia Encyclopedia 2010">Columbia Encyclopedia, Sixth Edition (2010)</ref>. Телль ас-Сауда һәм Телль әл-Ансари (ҡаланың боронғо көньяҡ өлөшө) өлкәһендә алып барылған ҡаҙыныуҙар, һәр хәлдә, беҙҙең эраға тиклемге III мең йыллыҡтың икенсе яртыһында унда халыҡ йәшәгәнен күрһәтә<ref name="Near East 1997">The Oxford encyclopedia of archaeology in the Near East (1997)</ref>. Һалаб хетт, Евфраттағы Мари яҙмаларында телгә алынған, үҙәк Анатолияла, Эбла ҡалаһында, ул төп сауҙа үҙәктәренең береһе һәм хәрби сәнғәт ҡалаһы булараҡ тасуирлана<ref name="Britannica Concise Encyclopedia 2010">Britannica Concise Encyclopedia (2010)</ref>. Тарихта ҡала ҙур урын алып тора, сөнки [[Урта Азия]] һәм [[Месопотамия]] аша үткән [[Бөйөк Ебәк юлы|Бөйөк ебәк юлында]] урынлашҡан. [[1869 йыл]] [[Сүәйс (Суэц) каналы|Суэц каналы]] асылғандан һуң, йөктәрҙе һыу юлынан ташый башлағандар һәм Һалабтың сауҙа ҡалаһы булараҡ роле кәмегән. Сүриәлә граждандар һуғышы башланғанға тиклем Һалаб ҡыҫҡа яңырыу осоро кисерә. 2006 йылда ҡала «Ислам мәҙәниәте баш ҡалаһы» титулын яулай. Сүриәнең төньяҡ өлөшөндә, Оронт һәм [[Евфрат]]<nowiki/>араһында, дала йылғаһы Куэйкала ({{Lang-ar|قويق}}), уңдырышһыҙ ҡалҡыулыҡтың төньяҡ-көнбайыш битләүендә, бейек эзбизташ стеналар менән уратып алынған киң соҡорҙа, 380 метр бейеклектә, [[Дамаск|Дамасктан]] өс йөҙ илле саҡрым төньяҡ-көнсығышта урынлашҡан. == Этимологияһы == Борон Һалаб Һалпе йәки Һалибон исеме аҫтында билдәле булған<ref>{{Cite web|access-date=2011-05-07|accessdate=2012-03-04|archiveurl=yes}}</ref> ә гректар һәм римлеләр уны '''Ве́роя''' ({{Lang-grc|Βέροια}}, {{Lang-la|Beroea}})<ref>{{ВТ-РСКД|Beroea}}</ref> тип йөрөткән. Тәре йөрөтөүселәр походтары һәм артабан Сүриә һәм Ливанға француз мандаты осоронда Һалаб тиер урынға итальянса Алеппо тип атағандар. Әммә Алеппоның боронғо атамаһы «Һалаб»тың килеп сығышы билдәһеҙ. Ҡайһы берҙәр был урында борондан шул мәғдән етештерелгәнлектән, «Һалаб» «тимер» йәки «баҡыр» тигәнде аңлата, тип фаразлай. «Һалаба» арамей телендә «аҡ» тигәнде аңлата, был фаразды яҡлаусылар шул тирәлә тупраҡтың төҫөнә һәм мәрмәр күплегенә һылтана. Халыҡ этимологияһынан тағы бер аңлатма: [[Ибраһим]] сәйәхәтселәргә һөт биргән, тип хикәйәләгән боронғо легенданан сығып, исем {{Lang-ar|حَلَبَ}}, «Һалаб» «(һөт) һауҙы» тигәнде аңлата . Сәйәхәтселәр бер-береһенән «إِبْرَاهِيمُ حَلَبَ؟, ''Һалаба Ибрахийм?''», йәғни «''Ибраһим һауҙымы?''» тип һораған икән. Һыйыры ерән төҫтә булған ({{Lang-ar|شَهَبٌ}}, ''shaheb''), шуға ҡала {{Lang-ar2|حَلَبُ الشَّهْبَاءُ}}, «Һалаб аш-Шахба» тип атала<ref>{{Cite web|access-date=2017-10-02|accessdate=2018-07-16|archiveurl=no}}</ref>. == Географияһы == [[Файл:Aleppo_at_night11.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Aleppo_at_night11.jpg/250px-Aleppo_at_night11.jpg|мини|250x250пкс|Төнгө Һалаб ]] Һалаб [[Урта диңгеҙ|Урта диңгеҙҙән]] 120 км алыҫлыҡта, диңгеҙ кимәленән 380 м бейеклектә, [[сүриә]]-[[Төркиә|төрөк]] сикгенән көнсығышҡа табан 45 километрҙа урынлашҡан. Ҡала төньяҡтан һәм көнбайыштан фисташка һәм зәйтүн ағастарын культивациялау таралған ауыл хужалығы ерҙәре менән уратып алынған. Көнсығышта Һалабты Сүриә сүле уратҡан. Ҡала иҫке ҡала нигеҙенән көньяҡҡа табан бер нисә саҡрымда, Куэйка йылғаһының уң ярында урынлашҡан; ҡаланың иҫке өлөшө йылғаның һул ярында ята. Ул уртаһында төп бейек убаһы булған 10 км радиуслы түңәрәк барлыҡҡа килтергән 8 ҡалҡыулыҡ менән уратып алынған. Был убала беҙҙең эраға тиклем II мең йыл менән билдәләнгән ҡәлғә төҙөлгән. Был убалар Телль ас-Сауда, Телль Ғәйшә, Телль ас-Сетт, Телль әл-Ясмин, Телль әл-Ансари (Ярукиййя), Ан ат-Талль, әл-Жаллюм һәм Бахсита тип атала<ref name="Duden6">{{Китап|заглавие=The Natural History of Aleppo|издание=1st|год=1856|издательство=Unknown|место=London|страницы=266|ответственный=Alexander Russell}}</ref>. Ҡаланың боронғо өлөшө туғыҙ ҡапҡанан торған стена менән кәртәләнгән. Стенаны киң тәрән соҡор уратып алған<ref name="Duden6" />. 190 км² майҙан биләгән Һалаб [[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығыштың]] иң тиҙ үҫкән ҡалаларының береһе булып тора. 2001 йылда ҡабул ителгән ҡала үҫеше планы буйынса 2015 йыл аҙағына тиклем Һалабтың дөйөм майҙанын 420 км²-ға киңәйтеү ҡаралған була<ref name="Syr-news1">{{Cite web|url=http://www.syria-news.com/readnews.php?sy_seq=99523|title=غلاونجي : العودة إلى شعار تأمين مسكن للأسرة السورية لا للفرد|date=2009-08-06|lang=ar|website=Syria News|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120304055701/http://www.syria-news.com/readnews.php?sy_seq=99523|archivedate=2012-03-04}}</ref>. == Климаты == Һалаб климаты Урта диңгеҙ климатына бик яҡын. Шул уҡ ваҡытта ҡала урынлашҡан тау яйлаһы ҡышҡы айҙарҙа Урта диңгеҙҙең йылыныу эффектын кәметә, был Һалабтағы ҡышты башҡа Урта диңгеҙ ҡалаларына ҡарағанда һиҙелерлек һалҡынайта. Ғинуарҙың уртаса температураһы буйынса Ҡырым ярымутрауы көньяҡ ярының ҡышы менән сағыштырырлыҡ, шул уҡ ваҡытта тотороҡло төнгө ҡырауҙар күҙәтелә, йылы көндәрҙә лә һауа торошо бик йыш үҙгәрә. Айырым йылдарҙа һауа торошоноң -5°C, һирәк осраҡта -10°C градусҡа етеүе мөмкин. Йыш ҡына ҡар яуа, ҡайһы бер ҡыштар ҡарлы була һәм ваҡытлыса ҡар япмаһы ята. Һәр ваҡыттағыса, ҡышҡыһын ел, дымлы һауа торошо өҫтөнлөк итә. Йәй бик эҫе, яуым-төшөмһөҙ тиерлек. Әммә Һалабта йәй Урта диңгеҙ буйындағы башҡа ҡалаларға ҡарағанда иртәрәк башлана һәм тамамлана. Һауа температураһы көндөҙ уртаса +36 °C градус тәшкил итә, ләкин йыш ҡына +40 °C-тан ашыу күтәрелә. Һалабта яҙ шартлы рәүештә февралдең икенсе яртыһында башлана һәм апрель аҙағына тиклем дауам итә. Ә көҙ бик ҡыҫҡа, ул ноябрҙә генә була. == Тарихы == Һалаб — донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе, унда беҙҙең эраға тиклем VI мең йыллыҡта уҡ кешеләр йәшәгән<ref name="Columbia Encyclopedia 2010"/>. Телль ас-Сауд һәм Телль әл-Ансари (ҡаланың боронғо өлөшөнөң көньяғы) ҡаҙыу эштәренән күренеүенсә, бында беҙҙең эраға тиклем III мең йыллыҡтың икенсе яртыһында халыҡ йәшәгән<ref name="Near East 1997"/>. Һалаб, сауҙа һәм хәрби сәнғәттең төп үҙәктәренең береһе булараҡ, хетт яҙмаларында, Евфраттағы Мари яҙмаларында, үҙәк Анатолийҙағы (Кесе Азия) һәм Эбла ҡалаһындағы яҙмаларҙа һүрәтләнә<ref name="Britannica Concise Encyclopedia 2010"/>. === Боронғо донъя === [[Файл:Ebla royal palace.jpg|thumb|Эбла. Батша һарайы емереклектәре.]] ==== Боронғо Көнсығыш ==== [[Файл:Orientmitja2300aC.png|thumb|Боронғо Саргон империяһы, б. э. т. XXIV быуат]] Һалаб тарихи яҙмаларҙа Дамаскка ҡарағанда күпкә алдараҡ күренә башлай. Уның тураһында б. э. т. III мең йыллыҡҡа, Эбла бойондороҡһоҙ батшалығының баш ҡалаһы булған ваҡытта, беренсе тапҡыр телгә алына. Ул Эблалағы ''Арми'' булараҡ һәм Аҡкадалағы ''Арманум'' исеме менән билдәле булған. Нарам Син — Аҡкад батшаһы (йәки уның олатаһы, Боронғо Саргон), беҙҙең эраға тиклем XXIII быуатта Эбла менән Арманды юҡ иткән<ref>Pettinato, Giovanni (Johns Hopkins University Press, 1991) ''Ebla, a new look at history'' p.135</ref><ref name="Hawkins, John David 2000 p.388">Hawkins, John David (2000) ''Inscriptions of the iron age'' p.388</ref>. Һуңғы вавилон осоронда Алеппо тәүге тапҡыр Һалаб (Һалап, Һалба) исеме менән телгә алына<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Был ҡала Ямхад тип аталған аморей батшалығының баш ҡалаһы булған. Шулай уҡ «Хәләб ере» тигән исем менән билдәле булған Ямхад ({{lang-ar|يمحاض}})(яҡынса б. э. т. 1800—1600 йылдар) батшалығы Яҡын Көнсығышта иң көслө һәм ҡеүәтле батшалыҡ булған<ref>Kuhrt, Amélie (1998) ''The ancient Near East'' p.100</ref>. Ямхадты беҙҙең эраға тиклем XVI быуатта Мурсили I ваҡытында хеттар емергән. Әммә тиҙҙән, төбәк хетт көстәренең эске үҙ-ара низағтар арҡаһында хәлһеҙләнгәндә, Һалаб Сүриәлә үҙенең әйҙәүсе ролен яңынан яңыртҡан<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Төбәктә хакимһыҙлыҡтан файҙаланып, Хурриттарҙың Митанни батшалығы хакимы Парраттарна беҙҙең эраға тиклем XV быуатта Халабты яулай. Һуңынан Һалаб Боронғо Мысыр, Митанни һәм Хетт батшалыҡтары араһындағы һуғышының фронт һыҙығында була<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Хетт Суппилулиума I Митанниҙы еңгән һәм б. э. т. XIV быуатта Һалабты яулаған. Һалаб хеттар өсөн культ әһәмиәтенә эйә булған: ул һауа торошо аллаһына табыныу үҙәге булған<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Б. э. т. XII быуатта Хетт батшалығы емерелгәс, Һалаб арамей сир-хетт Арпад батшалығының бер өлөшө булып киткән, ә һуңыраҡ ул арамей сир-хетт Хатарикка - Лухутиҙағы батшалығының баш ҡалаһы булып киткән. Б. э. т. IX быуатта Һалаб Яңы Ассирия батшалығының, ә һуңыраҡ Яңы Вавилон батшалығының һәм Әһәмәниҙәр империяһының бер өлөшө булып киткән. ==== Антиклыҡ ==== [[Файл:Brad Northern Basilica.jpg|thumb|Брэдтағы маронит базиликаһы харабалары, Һалаб]] [[Александр Македонский]] ҡаланы б. э.т. 333 йылда яулай. Селевк Никатор бында грек торағына нигеҙ һала (б. э. т. 301—286 йй.) һәм боронғо Македония империяһындағы Верия ҡалаһы хөрмәтенә — ''Верия'' тип атай. Верия 300 йылға яҡын [[Селевкидтар]] буйһоноуында ҡалған. Рим хакимлығы Төньяҡ Сүриәнең өс быуаттан ашыу осорҙа стабиллеген һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Рим дәүерендә төньяҡ Сүриәлә халыҡ һаны арта, V быуатта Византия империяһы хакимлығы осоронда ла халыҡ һаны арта. Һуңғы антиклыҡ йылдарында Верия ҙурлығы буйынса [[Антиохия]]нан, Сүриә баш ҡалаһынан һуң, икенсе ҡала; һәм [[Рим империяһы]]ндағы өсөнсө ҡала була. Археологик мәғлүмәттәр б. э. VI быуатында Антиохия һәм Верия араһындағы ауыл һәм ҡалаларҙа халыҡ тығыҙлығының күплеге тураһында һөйләй. Хәҙерге ваҡытта был тораҡтарҙа Изге Симеон Столпник сиркәүе кеүек боронғо йорттар һәм сиркәүҙәр бар. Изге Марон, шул төбәктә тыуыуы ихтимал: уның ҡәбере Брэдта, Һалабтан көнбайышта урынлашҡан. Верия Тәүрат китабында ла (Библия) телгә алына. === Урта быуаттар === [[Файл:Bab Qinnasrin2010.jpg|thumb|230px|Һалабтың 1256 йылда Ән-Насир Йософ реставрациялаған боронғо диуарҙары һәм Баб Кыннасрин]] [[Сәсәниҙәр империяһы]] Сүриәгә VII быуат башында һөжүм итә. Тиҙҙән, 637 йылда, Һалабты Хәлит ибн Вәлит етәкселек иткән ғәрәптәр яулай. 944 йылда ул кенәз Сәйф әл-Даул Хаманид бойондороҡһоҙ әмирлеге резиденцияһына әйләнә, һәм ҡала, бөйөк шағир Әл-Мутанабби һәм фәйләсуф [[Әл-Фараби]] ҡалаһы булараҡ, сәскә ата. 962 йылда ҡала византийлылар тарафынан яңынан яуланған һәм году и был в составе Восточной Римской Империи (Византийской) с 974 йылдан 987 йылға тиклем Көнсығыш Рим империяһы составында булған. Һалаб һәм уның әмирлеге 969 йылдан алып византий һуғыштары башланғанға тиклем вассал дәүләткә әйләнгән. 1024—1080 йылдарҙа бер аҙ өҙөклөк менән ҡалаға Мирдасидтар династияһы идара итә. Һалабты тәре йөрөтөүселәр ике тапҡыр, 1098 йылда һәм 1124 йылда, ҡамай, ләкин яулап ала алмай. 1138 йылда булған ер тетрәү ҡаланы һәм уның тирә-яғын емергән. Ул осорҙоң баһаһына тулыһынса таянырға ярамай, әммә, шуға ҡарамаҫтан, 230 000 кеше һәләк булған тип һанала, шул рәүешле был кешелек тарихында иң үлемесле бишенсе ер тетрәү була. Һалаб [[Сәләх әд-Дин]]гә (Саладин), унан һуң 1183 йылда [[Әйүбидтәр]] династияһына күсә. [[Файл:Souk Al Zirb Aleppo.jpg|thumb|250px|left|Мәмлүк осорондағы Сук аз-Зирб]] 1260 йылдың 24 ғинуарында<ref>{{статья|заглавие=The Crisis in the Holy Land in 1260|издание={{Нп3|The English Historical Review}}|том=95|страницы=481—513|номер=376|язык=en|автор=Jackson, Peter|месяц=7|год=1980}}</ref> [[Хүләгү]] етәкселегендә, Антиохия кенәзе Боэмунд VI һәм уның ҡайныһы, Әрмәнстан батшаһы Хетум I<ref>«Histoire des Croisades», René Grousset, p. 581, ISBN 2-262-02569-X.</ref> менән бергә, монголдар Һалабты яулай. Әйүбид Туран-шах ҡаланы насар һаҡлаған: алты көн бомбаға тотолғандан һуң диуарҙар, ә дүрт аҙнанан цитадель емерелеп төшкән. Күп мосолман һәм йәһүд һәләк булған, ә мәсихсе халыҡ ярлыҡаланған<ref name="Shelemay1998">{{книга|заглавие=Let jasmine rain down: song and remembrance among Syrian Jews|ссылка=https://books.google.com/books?id=pgoFDZeHhF4C&pg=PA70|год=1998|издательство=[[University of Chicago Press]]|isbn=9780226752112|страницы=70|язык=en|автор=Kay Kaufman Shelemay}}</ref>. Монголдар Тураншаһ III-нө ҡыйыулығы өсөн хөрмәт иткәнгә күрә, уны үлтермәгән. Һуңынан ҡала Хомс ҡалаһының элекке әмире әл-Әшрәф Мусаға бирелә, ҡалала монгол гарнизоны урынлаштырыла. Һалабты алғанда күрһәткән ярҙамы өсөн, Хетум I-гә награда тапшырыла. Шунан монгол ғәскәрҙәре Дамаск яғына юл тота, һәм ул бирелә. Монголдар Дамаскиға 1260 йылдың 1 мартында ингән. 1260 йылдың сентябрендә мәмлүктәр Акконан француздары менән килешеү төҙөү буйынса һөйләшеүҙәр алып бара, һәм был килешеү тәре йөрөтөүселәр аша ҡаршылыҡһыҙ үтергә мөмкинлек бирә һәм 1260 йылдың 3 сентябрендә монголдар (ҡара: Айн-Джалут янындағы һуғыш) менән һуғышҡа инә. Мәмлүктәр, монгол хәрби начальнигы Китбуканы үлтереп, еңеү яулай һәм биш көндән яңынан Дамаскты баҫып алды. Мосолмандар Һалабты бер айҙа үҙ ҡулына алған, һәм мәмлүк губернаторы ҡала менән идара итергә ҡала. Шул уҡ йылдың декабрендә Хүләгү, Алеппоны кире ҡайтарырға тырышып, ғәскәр ебәрә. Монголдар Китбука үлеме өсөн үс алып, байтаҡ мосолмандарҙы үлтерә, әммә ҡаланы ике аҙна эсендә баҫып ала алмауы сәбәпле, улар сигенергә мәжбүр була<ref>Runciman, p. 314.</ref>. 1271 йылдың октябрендә монголдар ҡаланы һаҡлаған төркмән ғәскәрҙәрен һәм Анатолийҙы һаҡлаған ун меңлек армияны еңеп, йәнә Һалабты баҫып ала. Мәмлүк гарнизондары Хама ҡалаһына ҡасҡан, ләкин Бейбарс I үҙенең армияһы менән Һалабты яҡларға ҡайта, һәм монголдар сигенә<ref>Runciman, pp. 336—337.</ref>. 1280 йылдың 20 октябрендә монголдар, баҙарҙы талап һәм мәсеттәргә ут төртөп, йәнә Һалабты баҫып ала. Ҡаланың мосолман халҡы, мәмлүктәрҙең лидеры Әл-Мансур Калауун үҙ көсөн йыйған Дамаскка ҡаса. Уның ғәскәре Һалабҡа еткәс, монголдар Евфрат аша йәнә сигенә. 1400 йылда төрөк лидеры Аҡһаҡ Тимер ҡаланы мәмлүктәрҙән тартып ала<ref>Runciman, p. 463.</ref>. Бик күп кеше үлтерелә, ҡаланан ситтә мең баш һөйәгенән башня төҙөлә<ref>[http://everything2.com/index.pl?node=Battle%20of%20Aleppo Battle of Aleppo@Everything2.com] {{Wayback|url=http://everything2.com/index.pl?node=Battle%20of%20Aleppo |date=20180117131348 }}{{ref-en}}</ref>. Монголдар киткәс, бөтә мосолман халҡы Һалабҡа ҡайта. Ләкин монголдар һөжүм иткән ваҡытта торлаҡтарын ташлап киткәндәр ҡаланың иҫке өлөшөндә урынлашҡан кварталдарына ҡабат ҡайта алмаған. Был хәл уларҙың 1420 йылда ҡала стеналарынан ситтә, Һалабтың төньяҡ биләмәһендә яңы квартал төҙөүенә килтерә. Был яңы квартал әл-Ждейде (ғәрәп телендә: «Яңы район») тип атала. === Яңы осор === XIX быуатта ҡалала йәһүдтәрҙе күпләп физик юҡ итеү барған. 1947 йылда, Израиль дәүләте ойошторолоу менән, Һалабта ҙур золом башланған, һөҙөмтәлә йәһүдтәр Израилгә күпләп ҡасып сыға башлаған. === Граждандар һуғышы === [[Файл:Saadallah al-Jabiri square, Aleppo, after the explosion of October 2012.jpg|thumb|right|Һуғыштан һуң Һалаб ҡалаһының күренеше]] 2012 йылда Сүриәлә Граждандар һуғышы ваҡытында ҡала бер яҡтан — хөкүмәткә ҡаршы баш күтәреүселәр һәм террористик төркөмдәр, икенсе яҡтан хөкүмәт ғәскәрҙәре араһындағы аяуһыҙ һуғыштар майҙанына әүерелә. Һуғыштың әүҙем фазаһы 2012 йылдың йәйендә башлана<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=860934 |title=В Алеппо идут ожесточенные бои между сирийскими войсками и мятежниками |date=2012-07-28 |publisher=Вести.ру |accessdate=2012-07-30 |archive-date=2012-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120730053347/http://www.vesti.ru/doc.html?id=860934 |deadlink=no }}</ref>. Башта ҡаршы тороуға уртасыл сүриә оппозиция төркөмдәре һәм хөкүмәт ғәскәрҙәре, шулай уҡ халыҡ үҙ-үҙен обороналау отрядтарынан курд боевиктары йәлеп ителә<ref>[http://www.itar-tass.com/c12/512629.html Операция по освобождению Алеппо близится к завершению] {{Wayback|url=http://www.itar-tass.com/c12/512629.html |date=20120910162050 }} // ИТАР-ТАСС, 6 сентября 2012</ref>. Яйлап хөкүмәткә ҡаршы көстәр араһында радикаль ислам төркөмдәре, шул иҫәптән Фронт ан-Нусра һәм «Ислам дәүләте» ҙур роль уйнай башлай, ә һуғышта хөкүмәт яғында бик күп союздаш ҡораллы төркөмдәр (нигеҙҙә, Ливандан, Ираҡтан һәм Афғанстандан шиғыйсылар ополчениелары)<ref>{{Cite report |author= Philip Smyth |date= February 2015 |title= The Shiite Jihad in Syria and Its Regional Effects |url= http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus138_Smyth-2.pdf |publisher= The Washington Institute for Near East Studies |page= 45 |docket= |asin= |accessdate= 13 March 2015 |archivedate= 2015-04-02 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20150402150705/http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus138_Smyth-2.pdf |deadurl= no }}</ref>, шулай уҡ Ирандың хәрби советниктары сығыш яһай. 2015 йылдың сентябрендә Сүриәлә Рәсәй хәрби операцияһы башланғас, Һалабтағы ҡораллы ҡаршы тороуға Рәсәйҙең Һауа-йыһан көстәре ҡушылды. Илдең халыҡ буйынса ҙур ҡалаһы булғанлыҡтан һәм һуғышҡа тиклем «Сүриәнең иҡтисади баш ҡалаһы» тип иҫәпләнгән Һалабты конфликт яҡтары һәм эксперттар ҙур стратегик һәм сәйәси әһәмиәткә эйә тип, ә ҡаланы контролдә тотоу көрәшен — хәл иткес фронт булараҡ ҡараған<ref>{{cite web |url = http://www.dw.com/ru/в-алеппо-решается-судьба-сирии-13122016/av-36755685 |title = В Алеппо решается судьба Сирии |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190826122706/http://www.dw.com/ru/%D0%B2-%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BF%D0%BF%D0%BE-%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F-%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D0%B1%D0%B0-%D1%81%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B8-13122016/av-36755685 |archivedate = 2019-08-26 }} // Deutsche Welle, 13.12.2015</ref><ref>[https://lenta.ru/articles/2016/08/11/wardrums/ Битва за колыбель] {{Wayback|url=https://lenta.ru/articles/2016/08/11/wardrums/ |date=20190511023549 }} // Lenta.ru, 20.12.2016</ref><ref>[http://www.bbc.com/russian/features-38333942 Что означают события в Алеппо для дальнейшей судьбы Сирии?] {{Wayback|url=http://www.bbc.com/russian/features-38333942 |date=20190913091446 }} // BBC Russian, 16.12.2016</ref><ref>[https://ria.ru/arab_sy/20120808/719133869.html Бои за Алеппо продолжаются, заявляет командование ССА — СМИ] {{Wayback|url=https://ria.ru/arab_sy/20120808/719133869.html |date=20161222083452 }} // РИА Новости, 08.08.2012</ref><ref>[http://carnegie-mec.org/diwan/66314 A Turning Point in Aleppo] {{Wayback|url=http://carnegie-mec.org/diwan/66314 |date=20181213094844 }} // Carnegie Endowment for International Peace, 01.12.2016</ref><ref>[https://www.almasdarnews.com/article/assad-calls-battle-aleppo-historic-victory/ Assad calls battle of Aleppo «historic victory»] {{Wayback|url=https://www.almasdarnews.com/article/assad-calls-battle-aleppo-historic-victory/ |date=20161220174116 }} // Al-Masdar News, 16.12.2016</ref>. Был хәрби хәрәкәттәр ҡала инфраструктураһының емерелеүенә һәм тыныс халыҡ араһында ҙур юғалтыуҙарға килтергән оҙаҡҡа һуҙылды һәм аяуһыҙ характерлы булды. 2012 йылдың йәйендә ҡалаға һөжүм итеп, баш күтәреүселәр төркөмдәре уның территорияһының 40%-н тиҙ арала баҫып ала. Әммә уларҙы артабан алға ебәреү туҡтатыла, һәм 2012—2013 йылдарҙа хәл тотҡарлана. Һуғышмандар Дамаск-Һалаб стратегик шоссеһын ҡулға төшөрә, һәм уны контролдә тотоу өсөн көсөргәнешле һуғыштар башлана<ref>Виктор Ручкин. [http://www.redstar.ru/index.php/news-menu/ino-military-menu/siriya/item/5328-idut-ozhestochyonnyie-boi Идут ожесточённые бои] {{Wayback|url=http://www.redstar.ru/index.php/news-menu/ino-military-menu/siriya/item/5328-idut-ozhestochyonnyie-boi |date=20190824165251 }} // «Красная звезда» от 18 октября 2012</ref>. 2013 йылдың 15 ғинуарында урындағы университет территорияһында шартлау яңғырай. Шартлау һөҙөмтәһендә 80 кеше һәләк була һәм 150-ләп кеше яралана, улар араһында университет территорияһында урынлаштырылған студенттар һәм ҡасаҡтар була. 12 мартта Сүриә ғәскәрҙәре һәм фетнәселәр Һалаб халыҡ-ара аэропорты өсөн һуғышты яңынан башлай, баш күтәреүселәр шулай уҡ аэропорттан алыҫ түгел Найраб һәм Маннах авиабазаларына һөжүм итә<ref>{{cite web |url = http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=295081 |title = В Сирии идут ожесточенные бои за аэропорт Алеппо |archiveurl = https://web.archive.org/web/20130813052048/http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=295081 |archivedate = 2013-08-13 }} // «Интерфакс» от 12 марта 2013</ref>. 19 мартта Һалаб—Хан-әл-Асале янында нерв-паралитик газ ҡулланылған, һөҙөмтәлә 15 кеше һәләк булған<ref name="зарин">{{cite web |author= |authorlink= |coauthors= |url=http://www.itar-tass.com/c1/899258.html |title=Алеппо полностью обесточен из-за ракетного обстрела трансформаторной станции |subtitle= |lang=ru |format= |website=itar-tass.com |publisher=ИТАР-ТАСС |date=2013-10-02 |description= |quote= |accessdate=2020-06-12 |deadlink=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004234504/http://www.itar-tass.com/c1/899258.html |archivedate=2013-10-04 }}</ref>. 2013 йылдың октябренә ҡарата ҡаланың яртыһын — хөкүмәт ғәскәрҙәре, икенсе өлөшөн баш күтәреүселәрҙең төрлө төркөмдәре һаҡлап ҡала<ref name="зарин"/>. Конфликт башланғандан алып ҡала халҡы 2,5 миллиондан 1 миллиондан кәмерәк кешегә тиклем кәмегән<ref name="зарин"/>. 2014—2015 йылдарҙа Сүриә армияһы, союз ополченецтары һәм Иран хәрбиҙәре ярҙамында, ҡаланы ҡамауға һәм штурмлауға нигеҙ һалған уңышлы операциялар серияһын уҙғарҙы. 2015 йылдың 4 мартында Һалабтағы Сүриә Хәрби һауа көстәре разведкаһы бинаһы янында ҡеүәтле шартлау яңғырай. Фетнәселәр махсус хеҙмәт бинаһы аҫтында урынлашҡан туннель ҡоролмаһын шартлата. 30-ҙан ашыу кеше һәләк була<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=2400307 |title=Вести. Ru: Взрыв у здания разведки ВВС в Алеппо: есть жертвы |accessdate=2019-08-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911160412/http://www.vesti.ru/doc.html?id=2400307 |archivedate=2016-09-11 |deadlink=yes }}</ref>. 12 июлдә төндә Иҫке ҡалала туннель шартлауы һөҙөмтәһендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән Һалаб цитаделенең стенаһы ныҡ зыян күргән<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=2640209 |title=В Сирии взорвана древняя цитадель из списка Всемирного наследия ЮНЕСКО |accessdate=2019-08-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911160035/http://www.vesti.ru/doc.html?id=2640209 |archivedate=2016-09-11 |deadlink=yes }}</ref>. 2015 йылдың сентябрендә Сүриәлә Рәсәй хәрби операцияһының башланыуы Башар Асад хөкүмәте файҙаһына Сүриәләге хәлде тамырынан үҙгәртергә, Һалабты ҡамауға сик ҡуйырға, артабан — ҡаланың барлыҡ биләмәһен контролдә тоторға мөмкинлек бирҙе<ref name="bbc-16-November-2016">{{cite web |title=Why is Russia engaged in Aleppo? |url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-37995780?intlink_from_url=https://www.bbc.com/news/topics/cny6mkg2rq9t/aleppo&link_location=live-reporting-correspondent |last=Doucet |first=Lyse |date=2016-11-16 |website=BBC |lang=en |accessdate=2019-08-22}}</ref><ref name="new_york_times_April_13_2018">{{cite web |title=How Syria’s Death Toll Is Lost in the Fog of War |url=https://www.nytimes.com/2018/04/13/world/middleeast/syria-death-toll.html |last=Specia |first=Megan |date=2018-04-13 |website=The New York Times |lang=en |accessdate=2019-08-22 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810094002/https://www.nytimes.com/2018/04/13/world/middleeast/syria-death-toll.html |deadlink=no }}</ref>. 2016 йылдың февралендә Сүриә армияһы уңышлы һөжүм барышында Төркиә сиге яғынан һуғышмандарҙы тәьмин итеү һыҙатын киҫеп, төньяҡтан Һалабты уратып алды. 2016 йылғы йәйге кампания барышында армия ҡаланы тулыһынса уратып ала, шулай ҡамау башлана. 2016 йылдың сентябренә ҡарата баһалау буйынса, Һалабтың (оппозиция һәм террорсылар контролдә тотҡан) көнсығыш өлөшөндә 250 мең самаһы кеше, (хөкүмәт көстәре контролдә тотҡан) көнбайыш өлөшөндә — 1,5 миллион кеше ҡалған<ref>[http://www.aljazeera.com/news/2016/09/warplanes-mount-strikes-rebel-held-aleppo-160924080435839.html 'Ferocious' air strikes pummel Aleppo as ground gained] {{Wayback|url=http://www.aljazeera.com/news/2016/09/warplanes-mount-strikes-rebel-held-aleppo-160924080435839.html |date=20161006003251 }}, [[Аль-Джазира]], 24 сентября 2016 г.</ref>. 28 июлдә Рәсәй Сүриә властары менән берлектә Һалабта гуманитар операция башлана. Граждандар өсөн — өс, боевиктар сығыу өсөн дүртенсе гуманитар коридор асыла<ref>{{cite web|title=Гуманитарная операция начата Россией совместно с сирийскими властями в Алеппо|url=https://www.1tv.ru/news/2016-07-28/306969-gumanitarnaya_operatsiya_nachata_rossiey_sovmestno_s_siriyskimi_vlastyami_v_aleppo|accessdate=2019-08-25|date=2016-07-28|archive-date=2019-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190825221729/https://www.1tv.ru/news/2016-07-28/306969-gumanitarnaya_operatsiya_nachata_rossiey_sovmestno_s_siriyskimi_vlastyami_v_aleppo|deadlink=no}}</ref>. Августа Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Гуманитар мәсьәләләрҙе координациялау идаралығында ҡалала, айырыуса Көнсығыш Һалабта, хәүефһеҙлек һәм гуманитар хәлгә бәйле хәлдең насарайыуына борсолоу белдерелә. Һуңғараҡ Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун ҡалала гуманитар һәләкәт ихтималлығы ҙур тип белдерә<ref>{{cite web|title=Гуманитарная ситуация в Алеппо продолжает ухудшаться, утверждает ООН|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/3514959|accessdate=2019-08-25|date=2016-08-06|archive-date=2019-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190825221728/https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/3514959|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=ООН: Алеппо грозит гуманитарный кризис невиданных масштабов|url=https://ria.ru/20160819/1474836949.html?in=t|accessdate=2019-08-25|date=2016-08-19}}</ref>. [[Файл:International Mine Action Center in Syria (Aleppo) 45.jpg|слева|мини|Һалаб, 21 декабрь, 2016. Рәсәй Федерацияһы оборона министрлығының веб-сайтынан алынған фотография]] Сентябрь аҙағында Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы генераль секретарының гуманитар мәсьәләләр буйынса урынбаҫары Стивен О’Брайен гуманитар һәләкәт барлыҡҡа килеү ихтималлығы тураһында иҫкәртә. Шул саҡта Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун Сүриәне һәм Рәсәйҙе хәрби енәйәттәрҙә - Һалабтың торлаҡ райондарына ҡаршы яндырғыс һәм бункер бомбаларын файҙаланыуҙа ғәйепләй<ref name="guardian_september_2016">{{cite web |title='Syria is bleeding': Aleppo facing war's worst humanitarian crisis, UN says |url=https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/aleppo-syria-war-humanitarian-crisis-un |last=Borger |first=Julian |date=2016-09-29 |website=The Guardian |lang=en |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190825195706/https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/aleppo-syria-war-humanitarian-crisis-un |deadlink=no }}</ref><ref>{{cite web |url = http://www.vz.ru/news/2016/10/21/839464.html |title = В ООН назвали удары по Алеппо «преступлениями исторического масштаба» |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190824165316/http://www.vz.ru/news/2016/10/21/839464.html |archivedate = 2019-08-24 }} // Взгляд, 21 октября 2016</ref><ref name="azattyq_november_2016">{{cite web |title=ООН: на осадном положении в Сирии находится до миллиона человек |url=https://rus.azattyq.org/a/28131495.html |date=2016-11-22 |website=Радио Азаттык (RFE/RL) |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190825195707/https://rus.azattyq.org/a/28131495.html |deadlink=no }}</ref><ref name="bbc_russian_septemer_2016">{{cite web |title=США пригрозили прекратить взаимодействие с Россией по Сирии |url=https://www.bbc.com/russian/news-37498260 |date=2016-09-28 |website=Би-би-си |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190914203357/https://www.bbc.com/russian/news-37498260 |deadlink=no }}</ref>. 2016 йылдың 15 ноябрендә Сүриә армияһы Рәсәй Һауа-йыһан көстәренең авиация-ракета ярҙамында ҡаланың контролһеҙ (көнсығыш) өлөшөн баҫып алыу маҡсатында һөжүм башлай. 2016 йылдың декабре уртаһына ҡала тулыһынса хөкүмәт ғәскәрҙәре ҡулында була<ref>[https://lenta.ru/news/2016/12/13/aleppo_celebrations/ В Алеппо начался праздник по случаю освобождения города] {{Wayback|url=https://lenta.ru/news/2016/12/13/aleppo_celebrations/ |date=20210303061749 }} // Lenta.ru, 13.12.2016</ref>. 2016 йылдың 22 декабре кисенә ҡала тулыһынса хөкүмәт көстәре контроленә күсте<ref>{{Cite web |url=http://www.rbc.ru/politics/22/12/2016/585c1b749a7947063e8cf951 |title=Власти Сирии заявили о полном уходе боевиков из Алеппо |access-date=2016-12-22 |archive-date=2016-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161222193324/http://www.rbc.ru/politics/22/12/2016/585c1b749a7947063e8cf951 |deadlink=no }}</ref>. Һуңынан ҡаланы азат иткәндән һуң уның торлаҡ кварталдары һуғышмандар тарафынан күп тапҡыр миномет һәм ракета атыуына дусар ителә, һәм был яңы ҡорбандарға килтерә<ref>{{cite web|title=В Алеппо ребенок погиб в результате обстрела террористами жилого квартала|url=https://ria.ru/20190731/1557057610.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-07-31|archive-date=2019-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190801044548/https://ria.ru/20190731/1557057610.html|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=В Сирии боевики открыли огонь по жилому кварталу Алеппо|url=https://ria.ru/20190803/1557139845.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-03|archive-date=2019-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190805070151/https://ria.ru/20190803/1557139845.html|deadlink=no}}</ref>. === Ҡаланы тергеҙеү === Хәрби хәрәкәттәр барышында Һалабтың иҫтәлекле урындарының күбеһе зыян күргән йәки емерелгән. Илдең иҡтисади баш ҡалаһының бик күп етештереү предприятиелары таланған<ref name="realty">{{cite web|title=В Восточном Алеппо идет активное восстановление жилья и инфраструктуры|url=https://realty.ria.ru/20190813/1557435774.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-13|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826141638/https://realty.ria.ru/20190813/1557435774.html|deadlink=no}}</ref><ref name="до">{{cite web|title=В Алеппо восстановили фабрику детской одежды|url=https://ria.ru/20190801/1557062493.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-01|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826140135/https://ria.ru/20190801/1557062493.html|deadlink=no}}</ref>. 2019 йылдың июлендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә ингән «Әл-Саҡтыя» үҙәк ҡала баҙары тергеҙелә<ref>{{cite web|title=В Алеппо восстановили разрушенный во время войны древний рынок|url=https://ria.ru/20190716/1556557952.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-07-16|archive-date=2019-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719054215/https://ria.ru/20190716/1556557952.html|deadlink=no}}</ref>. 2019 йылдың авгусында ҡаланың торлағын һәм инфраструктураһын тергеҙеү дауам иткән<ref name="realty" />. 2019 йылдың көҙөнә бер нисә сәнәғәт производствоһы тергеҙелгән. Һалабты тергеҙеүҙә ҡалаға әйләнеп ҡайтҡан ҡасаҡтар ҡатнаша<ref name="до" /><ref>{{cite web|title=В Алеппо восстановили завод по переплавке металла|url=https://ria.ru/20190805/1557162179.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-05|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826140137/https://ria.ru/20190805/1557162179.html|deadlink=no}}</ref>. == Халҡы == [[Файл:Alepp0fashion.jpg|thumb|left|Йәһүд ҡатыны һәм Һалаб бедуиндары, 1873 йыл]] Һалаб халҡының күпселеге - ғәрәп-мосолмандар. Христиан халҡы әрмәндәрҙән, гректарҙан, марониттарҙан, Сүриә католиктарынан тора; йәһүд һәм америка протестанттары общиналары бар. {| class="wikitable" |- ! Йыл !! Халҡы !! Артым, %± |- | '''1883''' || 99 179 || - |- | '''1922''' || 156 748|| 44,9 % |- | '''1934''' || 249 921|| 19,0 % |- | '''1950''' || 362 500 || 11,5 % |- | '''1965''' || 500 000 || 17,5 % |- | '''1990''' || 1 216 000 || 90,3 % |- | '''2000'''|| 1 937 858|| 29,2 % |- | '''2005''' || 2 301 570 || 5,5 % |- | '''2016''' || 1 800 000 || -22 % |} === Тарихи мәғлүмәттәр === XIX йөҙ йыллыҡтың башында Һалабта 200 мең кеше йәшәгән; ҡала киъ сәнәғәте һәм сауҙаһы менән билдәле булған, уның фабрикалары бөтә Көнсығышты ебәк, ҡағыҙ, йөн һәм парса материалдары менән тәьмин иткән. Әммә ер тетрәү, тағун һәм ваба уның байлығын ҡаҡшатҡан. Сығышы менән Һалабтан тарихсы, шәйех Камал әл-Ғаззи (1853-1933) әйтеүенсә, ҡала халҡы 1822 йылдағы емергес ер тетрәүгә тиклем 400 мең кеше тәшкил иткән. Артабан ваба һәм чуманан (1823 һәм 1827 йылдарҙа) Һалаб халҡы 110 мең кешегә тиклем кәмей<ref>Saint Terezia Church Aleppo {{cite web |url = http://www.terezia.org/section.php?id=1823 |title = Christians in Aleppo at the end of the Ottoman Empire |archiveurl = https://web.archive.org/web/20171009230825/http://www.terezia.org/section.php?id=1823 |archivedate = 2017-10-09 }}</ref>. 1901 йылда Һалаб халҡының дөйөм һаны 108 143 кеше тәшкил иткән, уларҙың 76 329-ы (70,58 %) - мосолмандар, 24 508-е (22,66 %) - христиан-католиктар; 7306-һы (6,76 %) - йәһүдтәр<ref>Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.2 page 3, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman</ref>. Христиан халҡы башҡа ҡалаларҙан әрмән ҡасаҡтары (1915 йылғы әрмәндәр геноцидынан һуң) һәм Сүриә мәсихселәренең күпләп ағылыуы менән арта. Әрмән ҡасаҡтарының тәүге төркөмө (1915-1922) килгәндән һуң, 1922 йылда Һалаб халҡы 156 748 кешегә еткән, уларҙың 97 600-ө (62,26%), католик христиандар - 22 117 (14,11%), йәһүдтәр - 6580 (4,20%), европалыларҙың һаны - 2652 (1,70%), әрмән ҡасаҡтары - 20007 (12,76 %) һәм 7792 (4,97 %) һәм башҡа төр ҡасаҡтар<ref>Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.3 page 26, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman</ref><ref>The Golden River in the History of Aleppo, ({{lang-ar|نهر الذهب في تاريخ حلب}}), vol.1 (1922) page 256, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi</ref>. Һалаб йүнәлешендә әрмән ҡасаҡтарының икенсе ағымы 1923 йылда Киликиянан француз ғәскәрҙәрен сығарыуға бәйле була<ref>The Golden River in the History of Aleppo ({{lang-ar|نهر الذهب في تاريخ حلب}}), vol.3 (1925) pages 449—450, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi</ref>. 1923-1925 йылдарҙа ҡалаға 40 меңдән ашыу әрмән килә, ә Һалаб халҡы 1925 йыл аҙағына 210 000 кешегә етеп, уларҙан әрмәндәр 25% тәшкил иткән<ref>{{книга |заглавие= The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century |издательство=[[Palgrave Macmillan]] |место= New York |год=2004 |isbn= 1-4039-6422-X |страницы=425 |ref= Hovannisian |язык=en |автор=[[Ованнисян, Ричард|Richard G. Hovannisian]]}}</ref>. Шәйех Рәмел әл-Ғәззи биргән тарихи мәғлүмәттәргә ярашлы, Ғосман хакимлығының һуңғы көндәренә тиклем Һалаб ҡалаһының күпселек христиандары католиктар булған. Православие христиандары, бер яҡтан, Киликияла һәм көньяҡ Төркиәлә иҫән ҡалған әрмән һәм Сүриә христиандарының килеүенә, икенсе яҡтан, Төркиә файҙаһына Александретта санжагы аннексияһынан һуң православие гректарының күпләп килеүенә бәйле, артҡан (1939). 1944 йылда Һалаб халҡы 325 000 тирәһе кеше тәшкил иткән, унда 112 110 (34,5%) мәсихсе (шуларҙың 60 200 - әрмән). Әрмәндәр 1947 йылға тиклем Һалаб христиан общинаһының яртыһынан ашыуын тәшкил иткән, шул уҡ ваҡытта уларҙың күбеһе әрмән репатриацияһы сиктәрендә Совет Әрмәнстанына киткән (1946-1967). === Хәҙерге хәле === <!--Алеппо — самый густонаселённый город в Сирии, с населением в {{num|2181061}} человек (2004). Согласно официальным оценкам, объявленным городским советом Алеппо, население города достигло {{num|2301570}} к концу 2005 года. Более 80 % жителей Алеппо являются [[Сунниты|мусульманами-суннитами]]. Это прежде всего [[арабы]], [[курды]] и [[Сирийские туркмены|туркмены]]. Другие мусульманские группы включают [[Адыги|адыгов]] ([[черкесы]], [[кабардинцы]], [[адыгейцы]]), [[Чеченцы|чеченцев]], [[Албанцы|албанцев]], [[Боснийцы|боснийцев]] и [[помаки|помаков]]. Согласно оценкам, приведённым в 2010 году в финальном отчёте по проекту городского развития Алеппо, проводимому муниципалитетом города и компанией GTZ рамках совместной сирийско-немецкой программы устойчивого городского развития, ожидалось, что ежегодный прирост населения города в течение следующих десяти лет составит порядка 2,7 % в год, и численность населения достигнет 3,6 млн жителей<ref>{{cite web |url=http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf |title=ALEPPO DIVERSE &#124; OPEN CITY |subtitle=An Urban Vision for the Year 2025 |format=Final Report |website = Syrian-German Technical Cooperation GTZ |publisher=Uberbau (Architecture & Urbanism Ali Saad & Thomas Stellmach GbR) |lang=en |date=2010-02-05 |accessdate=2016-12-22}}</ref>. Одна из крупнейших христианских общин на [[Ближний Восток|Ближнем Востоке]], Алеппо являлся перед войной домом для многих восточных христиан, в основном [[Армянская апостольская церковь|армян]], [[Сирийская православная церковь|сирийских христиан]] и [[Мелькитская католическая церковь|греков-мелькитов]]{{Нет АИ|22|5|2018}}. До войны в городе жили более чем 250 тыс. христиан, составляя около 12 % от общей численности населения. Значительное число сирийских христиан в Алеппо родом из города [[Урфа]] ([[Турция]]) и говорит на [[Армянский язык|армянском языке]]. Большая община христиан принадлежит [[Армянская апостольская церковь|Армянской апостольской]], [[Сирийская православная церковь|Сирийской православной]] и [[Греческая православная церковь|Греко-православной]] церквям. В Халебе было очень много католиков, в том числе [[Мелькитская католическая церковь|греков-мелькитов]], [[Марониты|маронитов]], [[Латиняне|латинян]], [[Халдеи|халдеев]] и сирийских католиков. В нескольких районах города преобладает христианское и армянское население, таких как старый христианский квартал Ждейде. Современные христианские районы называются Азизия, Сулеймания, Гаре де Багдад, Урубе и Мейдан. В Алеппо 45 действующих церквей, принадлежащих вышеупомянутым конфессиям{{Нет АИ|22|5|2018}}. Арабоязычное население Алеппо говорит на [[Разновидности арабского языка|северосирийском диалекте]], который называется ''шави''. --> <center> <gallery widths="140" heights="140px"> File:Aleppo, Streets of the city, Syria.jpg|Ҡала үҙәге Файл:Great Mosque of Aleppo, Aleppo, Syria.jpg|Һалаб ҡалаһындағы Бөйөк мәсет File:Shopping streets in covered market 2, Aleppo, Syria.jpg|Ябыҡ баҙар Файл:Saint Elijah Maronite Cathedral, Aleppo (4).jpg|Изге Илия-пәйғәмбәр минорит соборы Файл:Tawhid and Saint George Alp.jpg|Таухид мәсете һәм Изге Георгий сиркәүе Файл:AleppoAlJdeida.jpg|Һалабтың христиан кварталындағы урам File:Streets of the old city of Aleppo, Syria.jpg|Боронғо ҡаланың урамдары Файл:Woman in niqab, Aleppo (2010).jpg|Һалаб. Бала тотҡан ҡыҙ-ҡатын, 2010 йыл </gallery> </center> == Архитектураһы == [[Файл:Baron hotel at night.jpg|thumb|Боронғо билдәле Baron Hotel, 1911]] Һалабта бер нисә архитектура стиле ҡушылған. Бихисап баҫҡынсылар, византийҙар һәм сәлжүктәрҙән алып мәмлүктәр һәм төрөктәргә тиклем, 2000 йыл дауамында ҡала архитектураһында үҙенең эҙҙәрен ҡалдырған<ref>{{Cite web |url=https://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSTRE66F1ED20100716 |title=Reuters:Travel Postcard: 48 hours in Aleppo, Syria |access-date=2017-10-02 |archive-date=2021-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211230154929/https://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSTRE66F1ED20100716 |deadlink=no }}</ref>. Шулай уҡ ҡаланың боронғо өлөшөндә һәм Ждейде христиан кварталында XIII һәм XIV быуат ҡунаҡханалар, мосолман мәктәптәре һәм хаммамдары — ҡоролмалары бар. XVI һәм XVII быуат Һалаб буржуазияһына ҡараған бик күп йорттар ошо кварталда урынлашҡан. Азизияла барокко стилендә төҙөлгән XIX һәм начала XX быуат башына ҡараған өйҙәр урынлашҡан. ''Шахба'' яңы кварталында төрлө архитектура стилдәре: неоклассика, норманд, көнсығыш һәм хатта ҡытай стилдәре ҡушылған<ref>{{Cite web |url=http://www.middleeast.com/aleppo.htm |title=Middleeast.com:Aleppo |access-date=2011-06-11 |archive-date=2012-03-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120316160211/http://www.middleeast.com/aleppo.htm |deadlink=no }}</ref>. Һалаб урамдары тулыһынса тәбиғи, ҡайһы бер ерендә ҙур аҡ таш киҫәктәре йәки һарыҡташтар менән, түшәлгән. Иҫке ҡала бик күп йорттар, тар урамдар һәм ябыҡ баҙарҙар менән ҡылыҡһырлана, ә ҡаланың хәҙерге өлөшөндә киң юлдар һәм Саадалла әл-Жабири майҙаны, Азатлыҡ майҙаны, Президент майҙаны һәм Сабаа Бахрат майҙаны кеүек ҙур майҙандар бар. [[Файл:Pano Alep 1.jpg|thumb|center|810px|<center>Һалаб ҡәлғәһенән (цитадель) ҡала күренеше]] Һалаб ҡатнаш (үҙәкләштерелгән радиаль-юлдаш ҡала) моделе буйынса үҫешә<ref name="autogenerated1">http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf</ref> == Туризм һәм күңел асыу == [[Файл:AleppoSouq.jpg|thumb|left|150px|Баҙар]] [[Файл:Hammam Al-Nahhasseen Aleppo.jpg|thumb|Ҡаланың боронғо өлөшөндәге ан-Наххасин хаммамы]] Донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе һәм боронғо Ебәк юлындағы иң ҙур үҙәк булараҡ, Һалаб үҙенең тәбиғи матурлығына өҫтәп, таң ҡалдырғыс һәм йәлеп итеүсән структураларға эйә. Цитаделдән тыш, ҡаланың иң сағыу иҫтәлекле урындары булып баҙарҙар (سوق — souq), боронғо мунсалар (хаммам — حمام), күп һанлы дини һәм мәҙәни үҙәктәре булған хандар тора. Икенсе яҡтан, ҡаланың бик күп заманса объекттары бар, улар Һалабтағы зиннәтле ҡунаҡханалар (отель), казино, барҙар һәм ресторандар Һалабта кына етештерелгән ризыҡары менән бөтә донъяның туристарын йәлеп итә. Ҡаланың боронғо өлөшөндә урынлашҡан элекке ғәрәп һәм әрмән өйҙәренең күбеһе, көнсығыш отелдәре, бар һәм ресторандары сифатында файҙаланыу өсөн, Ждейде боронғо христиан кварталында яңыраҡ реставрацияланған йәки хәҙер яңыртыла. * Һалабтағы билдәле хаммамдар: Яльбуға хаммамы, ан-Наххасин хаммамы һәм Баб-әл-Әхмәр хаммамы. * 1940 йылда асылған һәм Сүриәлә иң ҙуры һаналған Һалаб йәмәғәт паркы. Ул Куэйке йылғаһы киҫеп үткән Азизия районында урынлашҡан. * «Cinema Ugarit» һәм «[[Cine d’Alep Chahba]]» кеүек күпселек кинотеатрҙар Барон һәм әл-Ҡууатли урамдарында урынлашҡан. * Зәңгәр Лагуна — Һалабтан алыҫ түгел урынлашҡан заманса аквапарк. Бер нисә бассейнды, «америка тауҙары»н, барҙарҙы һәм ресторандарҙы үҙ эсенә ала. * «Casino d’Alep» Сүриә Ғәрәп Республикаһында ғәмәлдә булған берҙән-бер казино. == Боронғо ҡала == [[Файл:Aleppo, View of the city, Syria.jpg|thumb|left|Боронғо ҡаланың кҡнбайыш өлөшө панорамаһы]] [[Файл:Citadel of Aleppo.jpg|thumb|Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Иҫке һәм яңы Һалаб араһында ярайһы уҡ аныҡ бүленеш бар. Иҫке өлөшө 5 километр оҙонлоғондағы туғыҙ ҡапҡалы түңәрәктән торған стена барлыҡҡа килтерә. Һалаб цитаделе тигән исем менән билдәле ғәйәт ҙур урта быуат ҡәлғәһе ҡаланың боронғо өлөшөндә урынлашҡан. Ул акрополгә оҡшатып төҙөлгән. [[Файл:Aleppo Cittadella - GAR - 9-22.JPG|thumb| Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Һалабтың һәр ваҡыт ҡулдан ҡулға күсеүе, төрлө дәүләттәр контроле аҫтында булыуы, сәйәси хәлдең тотороҡһоҙланыуы тарихи сәбәптәр арҡаһында барлыҡҡа килгән. Шуға бәйле халыҡ дини принцип буйынса бүленгән, социаль һәм иҡтисади яҡтан бойондороҡһоҙ булған айырым кварталдар төҙөгән. Бындай кварталдарҙың яҡшы миҫалы булып билдәле Ждейде кварталы тора. Иҫке Һалаб ҡалаһын ике өлөшкә бүлергә мөмкин: иҫке өлөшө һәм Ждейде. Үрҙә әйтеп үтелгәнсә, иҫке өлөшө стеналар эсендә төҙөлгән, ә Ждейде - монгол ғәскәрҙәре ҡаланан сыҡҡас, XV быуат башында төҙөлгән христиан кварталы. 1400 йылда Аҡһаҡ Тимер Һалабҡа бәреп инеп, уны тулыһынса емергәс, мәсихселәр китергә мәжбүр булған. Әммә 1420 йылда улар ҡаланың төньяҡ-көнбайышында Ждейде кварталын төҙөгән. Был район халҡы башлыса маклерлыҡ менән шөғөлләнгән: сит ил сауҙагәрҙәре һәм урындағы сауҙагәрҙәр араһында аралашсы булған. Боронғо ҡаланың дөйөм майҙаны 3,5 км² самаһы тәшкил итә. Бында 120 меңдән ашыу кеше йәшәй<ref>{{Cite web |url=http://www.historische-aleppo-seife.de/engl_history.html |title=Alepposeife: Aleppo history |access-date=2011-06-11 |archive-date=2018-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180326040544/http://www.historische-aleppo-seife.de/engl_history.html |deadlink=no }}</ref>. === Баҙарҙары һәм каруанһарайҙары === [[Файл:Aleppo-suq-Alp.JPG|thumb|Боронғо Һалабта әл-Мәҙинә баҙары.]] [[Файл:Aleppo Khan Shuneh.jpg|thumb|Хан Аш-Шунэ]] [[Файл:Aleppo narrow Armenian quarter.jpg|thumb|Баҡыр магазины янында ''Бауабэт Аль-Ясмин'', Ждейде]] Был сауҙа ҡалаһының стратегик хәле коммерция юлдарынан файҙаланырға теләүсе бөтә раса һәм дин кешеләрен йәлеп иткән, сөнки Һалаб аша Бөйөк ебәк юлы үткән. Оҙонлоғо - 13 километр булған донъялағы иң ҙур ябыҡ баҙар тап Һалабта урынлашҡан<ref>{{Cite web |url=http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=round&filename=201010291220021 |title=eAleppo: The old Suqs of Aleppo (in Arabic) |access-date=2011-06-11 |archive-date=2017-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019061616/http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=round&filename=201010291220021 |deadlink=no }}</ref>. Бында уны Әл-Мәҙинә тип атайҙар - ул сауҙа үҙәге, бында [[Иран]]дан ебәк-сеймал кеүек зиннәтле әйберҙәр, [[Һиндостан]]дан тәмләткестәр һәм буяуҙар, [[Дамаск]]тан кофе килтерәләр. Әл-Мәҙинәлә шулай уҡ йөн, ауыл хужалығы продукцияһы һәм билдәле һалаб һабыны кеүек урында етештерелгән ҡулланыу тауарҙарын да табырға мөмкин. Күпселек баҙарҙар XIV быуатта төҙөлгән, уларға төрлө һөнәрҙәр һәм кәсептәр атамаһы: йөн баҙары, баҡыр баҙары һәм башҡа атамалар бирелгән. Тауарҙарҙан тыш, баҙарҙа хандар, йәғни каруанһарайҙар ({{lang-ar|كاروانسرا}}) урынлаша. Каруанһарайҙарға матур фасадтар һәм ағас ишекле инеү юлдары хас булған. Боронғо ҡаланың иң билдәле баҙарҙары һәм каруанһарайҙары (хандары)<ref>{{cite web|title=Aleppo.us: Old suqs of Aleppo (in Arabic)|url=http://www.aleppo.us/news/47.html|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080426223231/http://www.aleppo.us/news/47.html|archivedate=2008-04-26}}</ref><ref>{{cite web|title=Al-Hakawati (in Arabic)|url=http://www.al-hakawati.net/arabic/civilizations/syriashamal2.asp|archiveurl=https://www.webcitation.org/65NOqjH0m?url=http://www.al-hakawati.net/arabic/civilizations/syriashamal2.asp|archivedate=2012-02-11|access-date=2011-06-11|deadlink=yes}}</ref>: * ''Хан Ак-Кади'' — Һалабтың иң боронғо каруанһарайҙарының береһе, 1450 йылда төҙөлгән. * ''Хан Аль-Бургуль'', 1472 йылда төҙөлгән. * ''Сук Ас-Сабун'', йәки ''һабын ханы'', XVI быуат башында төҙөлгән, һабын магазины эргәһендә урынлашҡан. * ''Сук Хан Ан-Наххасин'', йәки ''баҡыр баҙары''. 1539 йылда төҙөлгән. Үҙенең традицион һәм заманса аяҡ кейеме менән билдәле, 84 магазины бар. * ''Хан Аш-Шунэ'' 1546 йылда ҡоролған. Унда традицион һалаб сәнғәте кәсептәре әйберҙәре һатыла. * ''Сук Хан Аль-Харир'', йәки ''ебәк ханы''. XVI быуаттың икенсе яртыһында төҙөлгән, 43 магазины бар һәм туҡыма менән сауҙа итеүгә махсуслашҡан. * ''Сук Хан Аль-Гумрок'', йәки ''таможня ханы'', 55 магазиндан торған текстиль сауҙа үҙәге. 1574 йылда төҙөлгән Хан Әл-Гумрок боронғо Һалабта иң ҙур хан һанала. * ''Сук Хан Аль-Уазир'', 1682 йылда төҙөлгән, Һалабта мамыҡ продукцияһының төп баҙары булып һанала. * ''Сук Аль-Аттарин'', йәки ''үлән баҙары''. Традиция буйынса, Һалабта тәмләткестәр менән сауҙа итеүсе төп баҙар булған. Әлеге ваҡытта ул 82 магазин менән туҡыусылыҡ тауарҙарын һатыу үҙәге булараҡ эшләй. * ''Сук Аз-Зирб'', йәки ''Сук Аз-Зарб''. Бында мәмлүктәр осоронда тәңкәләр һуғылған. Әлеге ваҡытта был баҙарҙың 71 магазины бар, уларҙың күбеһе текстиль тауарҙар һәм бәҙәүиҙәр (бедуин) эшмәкәрлегенең төп нигеҙен тәшкил иткән ихтыяждары буйынса эшләй. * ''Сук Аль-Бехрамия'' Бәһрәм мәсете янында урынлашҡан, 52 аҙыҡ-түлек магазины бар. * ''Сук Аль-Хаддадин'' — был боронғо традицион тимерселәрҙең баҙары, 37 магазиндан тора. * ''Сук Аль-Атик'', йәки ''иҫке баҙар'', күн һатыуҙа махсуслашҡан, үҙ эсенә 48 магазинды ала. * ''Сук Аль-Сиййяг'', йәки ''зәргәр баҙары'', Һалабта һәм бөтә илдә зәргәр эшләнмәләр менән сауҙа итеүсе төп үҙәк, 99 магазины бар. * ''Венецианлылар ханы'' Венеция консулы һәм сауҙагәрҙәре йорто булған. * ''Сук Ан-Нисуан'', йәки ҡатын-ҡыҙҙар баҙары,— бында йәш киленгә ни кәрәк, барыһын да: аксессуарҙар, кейем-һалым һ. б. табып була. * ''Ас-Сувейка'', йәки ''Суэйкат Али'' (''suweiqa'' ғәрәп телендә «бәләкәй баҙар» тигәнде аңлата),— башлыса йорт һәм аш-һыу бүлмәләрен йыһазландырыу буйынса махсуслашҡан магазиндарҙан торған ҙур баҙар. Шулай уҡ '''Ждейде христиан кварталы'''нда күп традицион хандар баҙар һымаҡ эшләйҙәр: * ''Сук Аль-Хокедун'' йәки ''«Хан аль-Кудс»''. ''Хокедун'' «Рухи йорт» тип атала, сөнки ул Иерусалимға табынырға барған әрмән ғибәҙәт ҡылыусылары өсөн ҡунаҡхана сифатында төҙөлгән<ref>{{cite web|title=Aleppo.us: Khans of Aleppo (in Arabic)|url=http://www.aleppo.us/news/22.html|deadlink=yes|access-date=2011-06-11|archive-date=2017-07-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20170710054154/http://www.aleppo.us/news/22.html}}</ref>. Хокедундың боронғо өлөшө XV быуат аҙағы һәм XVI башы менән билдәләнә, ә яңы өлөшө XVII быуатта төҙөлгән. Әлеге ваҡытта ул кейем-һалым менән сауҙа итеүгә махсуслашҡан күп һанлы магазиндары булған ҙур баҙарға әүерелгән. * ''Ас-Салибэ'', боронғо христиан ғибәҙәтханалары үҙәге. * ''Сук Ас-Суф'' йәки ''йөн баҙары'', иҫке сиркәүҙәр менән уратылған. * ''Бауабэт Аль-Касаб'', ағастан эшләнгән әйберҙәр магазины. == Иҫтәлекле урындары == [[Файл:Aleppo citadel001.jpg|thumb|240px|Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Римдар һалған 11 саҡрым оҙонлоҡтағы һыу үткәргес ҡалалағы иң боронғо һәйкәл булып тора. 10 м бейеклектәге һәм 6,5 м ҡалынлыҡтағы, ете ҡапҡалы ҙур стена ҡаланы ҡала яны ҡоролмаларынан айыра. Ябыҡ ҡунаҡ ихатаһы (баҙар) бер нисә урамға сыға, тотош көмбәҙҙәрҙән тора һәм өҫтән махсус көмбәҙҙәрҙә өлөшләтә эшләнгән тәҙрәләр аша яҡтыртыла. Һалабта 3 монастыры менән бергә 7 ҙур сиркәү һәм элек императрица Елена сиркәү итеп төҙөлгән боронғо рим стилендәге Эль-Иалава мәсете бар. Илдең сиктән сығарып һатыуға тәғәйенләнгән төп продукттары - йөн, кизе-мамыҡ, ебәк, балауыҙ, фисташка, һабын, тәмәке, бойҙай, улар башлыса Францияға һәм төрөк гавандарына сығарыла. Сәнәғәт ебәк изделиелар менән генә сикләнә. Һалабта йәшәүселәр башлыса үҙҙәрен шәрифтәр, йәғни Мөхәммәт нәҫеленән тип иҫәпләй. Халыҡтың тағы бер ғорурлығы - нигеҙе ҡаланан 50 метрға юғары күтәрелгән цитадель. Оҙаҡ ваҡыт дауамында бөтә ҡала цитадель сиктәрендә ятты һәм XVI быуатта ғына, Алеппо Оттоман империяһы хакимлығына күскәндән һуң, ҡала аҡрынлап ҡәлғә стеналарынан ситтә лә үҫешә башланы. Һалаб ҡалаһында шағир [[Нәсими]]ҙең ҡәберлеге бар. === Тарихи биналар === [[Файл:Al-Shibani Alp08.jpg|thumb|Аш-Шибани мәктәп-сиркәүе]] <!-- * [[Алеппо (крепость)|Цитадель Алеппо]], большая крепость на вершине холма возвышается на 50 м над городом. Датируется I тысячелетием н. э., некоторые детали были достроены в XIII веке. Была повреждена в результате землетрясений, в частности, в 1822 году. * ''Медресе Халауие'', построенная в 1124 на прежнем месте собора Св. Елены. Тогда Святая Елена, мать Константина Великого, построила там большой византийский собор. Когда крестоносцы-захватчики грабили город, главный судья города преобразовал собор Св. Елены в мечеть, и, наконец, в середине XII века Нур ад-Дин основал здесь медресе, то есть религиозную школу. * ''Аль-Матбах Аль-Аджами'', дворец начала XII века, расположенный недалеко от цитадели, был построен эмиром Мадж ад-Дин бен Ад-Дайя. Был отремонтирован в XV веке. В 1967—1975 годах здесь размещался Музей Народных Традиций. * Культурный центр ''Аш-Шибани'' XII века. Древняя церковь и школа Францисканки Миссионерки Марии, находящиеся в старом городе, в настоящее время функционируют в качестве культурного центра. * ''Медресе Мокаддамия'', одна из старейших богословских школ в городе, была построена в 1168 году. * ''Медресе Захирие''. Построена в 1217 году к югу от Баб Эль-Макам, по Аз-Зир Гази. * ''Медресе Султание'', начатая губернатором Алеппо Аз-Захир Гази и законченная в 1223—1225 его сыном Маликом Аль-Азизом Мухаммедом. * ''Медресе Аль-Фирдаус'' — мечеть, называемая «самой красивой мечетью Алеппо». Была построена вдовой губернатора Алеппо Аз-Захир Гази в 1234—1237 годах. Примечательным является внутренний двор, в котором находится бассейн всередине, окруженный арками с античными колоннами. * ''Национальная библиотека Алеппо''. Строилась в 1930-х годах и открылась в 1945 году<ref>Aleppo Culture {{cite web |url = http://www.aleppo-cult.org/vb/showthread.php?t=1 |title = National Library of Aleppo (in Arabic) |deadlink = yes }}</ref>. * ''Grand Seray d’Alep'' — это бывшая резиденция губернатора города; строилась в 1920-х и была открыта в 1933 году. * '' Ханка Аль-Фарафира'', суфийский монастырь, построенный в 1237 году. * ''Бимаристан Аргун аль-Камили'', убежище, которое работало с 1354 года до начала XX века. * ''Дар Раджаб Паша'' — большой особняк, построенный в XVI веке недалеко от улицы Аль-Хандак. Недавно{{когда}} дом был отреставрирован и превращён в большой культурный центр с театральным залом внутри. * ''Бейт Джонблат'' — старый дворец, построенный в конце XVI века курдским правителем Алеппо Хусейн Паша Ян Полад. * ''Медресе Аль-Утмания'', исламская школа, расположенная в северной части Баб Ан-Наср. Она была создана османским пашой Аль-Дураки в 1730 году и первоначально называлась медресе Ридаийя. * ''Бейт Марраш''. Старый алеппский особняк, находящийся в квартале Аль-Фарафира. Был построен в конце XVIII века семьей Марраш. * Часовня ''Баб Аль-Фарадж''. Построена в 1898—1899 годах австрийским архитектором Картье<ref>eAleppo [http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=places&filename=200808080930013 Bab Al-Faraj tower (in Arabic)] {{Wayback|url=http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=places&filename=200808080930013 |date=20171011222151 }}</ref>. Самые известные исторические здания '''христианского квартала Ждейде'''<ref>{{cite web|title=Ministry of Tourism, Syria: Aleppine House (in Arabic)|url=http://www.syriatourism.org/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=2081|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716101034/http://www.syriatourism.org/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=2081|archivedate=2011-07-16}}</ref>: * '' Бейт Аджикбаш'' ([http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ajikbash_House Beit Achiqbash] {{Wayback|url=http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ajikbash_House |date=20110628234659 }}), старый алеппский дом, построенный в 1757 году. С 1975 года здесь находится Музей народных традиций, показывающий предметы алеппского искусства. [[Файл:Dar Basile alley of Jdayde Historic district, Aleppo, 2010.jpg|thumb|Ждейдала Дар Базиль, XVIII быуат]] * ''Бейт Газале''. Особняк XVII века, декорированный армянским скульптором Хачадуром Бали в 1691 году. Здесь в XX веке находилась армянская школа. * ''Бейт Даллал'', то есть «дом Даллал», был построен в 1826 году на месте старого монастыря, в настоящее время функционирует в качестве отель. * ''Бейт Уакиль'', алеппский особняк, построенный в 1603 году, привлекает своими уникальными деревянными украшениями. Одна из этих декораций была доставлена в Берлин и выставлена в Пергамском музее, известная как Aleppo Room. * ''Дар Базиль''. Дом начала XVIII века, превращен в бизнес-школу в 2001 году. * ''Дар Замария'', построенный в конце XVII века и принадлежащий семье Замария с начала XVIII века. В настоящее время это — бутик-отель. === Музейҙары === * [[Музей Алеппо]] * Музей народных традиций «Алеппский дом» в Бейт Ачикбаш, Ждейде * Музей цитадели Алеппо * Музей медицины и науки в Бимаристан Аргун аль-Камили * Музей памяти Алеппо в Бейт-Газала, Ждейде * Музей Армянской Апостольской церкви в старой армянской церкви Пресвятой Богородицы, Ждейде --> === Ҡапҡалары === [[Файл:Aleppo Night by Charles Hajj.jpg|thumb|Баб Эль-Фараж башняһы]] * [[Баб әл-Хадид]] ([[:en:Bab al-Hadid]]) ''(باب الحديد)'' (Тимер ҡапҡа). * Баб Әл-Макам ([[:en:Bab al-Maqam]]) ''(باب المقام)'' (Ҡәберлек Ҡапҡаһы). * Баб Антакейя ([[:en:Bab Antakeya]]) ''(باب انطاكية)'' (Врата Антиохия Ҡапҡаһы). * Баб Әл-Наср ([[:en:Bab al-Nasr]]) ''(باب النصر)'' (Еңеү ҡапҡаһы). * Баб Әл-Фараж ([[:en:Bab al-Faraj]]) ''(باب الفرج)'' (Азат итеү ҡапҡаһы). * Баб Кыннасрин ([[:en:Bab Qinnasrin]]) ''(باب قنسرين)'' (Киннасрин Ҡапҡаһы). * Баб Жнен '' ([[:en:Bab Jnen]])(باب الجنان)'' (Баҡсалар ҡапҡаһы). * Баб Әл-Әхмәр ''([[:en:Bab al-Ahmar]])(باب الأحمر)'' (Ҡыҙыл ҡапҡа). === Культ ҡоролмалары === [[Файл:Great Mosque of Aleppo, Women of Syria in hijabs, Aleppo, Syria.jpg|thumb|Һалабтың ҙур мәсете ихатаһы (Жами әл-Кәбир)]] [[Файл:Khusruwiyah Mosque, Aleppo.jpg|thumb|''Хусрууия мәсете'']] [[Файл:Forty Martyrs Cathedral of Aleppo, the belfry.jpg|thumb|''Ҡырҡ яфаланыусы ғибәҙәтханаһы'']] * Һалабтың Бөйөк мәсете (Жами әл-Кәбир) йәки [[Әмәүиҙәр]] мәсете, 715 йылда Вәлид I нигеҙ һалған, һәм төҙөлөштө уның вариҫы Сөләймән тамамлағандыр, моғайын. Бинала Суҡындырыусы Яхъяның (Иоанн Креститель) атаһы Зәкәриәнең ҡәбере бар. Мәсет 1260 йылда баҫҡынсы монголдар ингән ваҡытта емерелгән һәм тергеҙелгән. Төрлө стилдәге дүрт фасады бар. * Хусрууия мәсете ([[:en:Khusruwiyah Mosque]]), 1547 йылда тамамланған, билдәле ғосман архитекторы Синан проекты буйынса төҙөлгән. * Әл-Нукта мәсете ([[:en:Al-Nuqtah Mosque]]) («Тамсы ҡан мәсете»), шиғыйҙар мәсете. Был урында элек 944 йылда мәсеткә әйләндерелгән монастырь булған, тип һанала. * Әл-Аделия мәсете, 1555 йылда Һалаб губернаторы Мөхәммәт Паша тарафынан төҙөлгән. * Әл-Саффахия мәсете, 1425 йылда, һигеҙ мөйөшлө манаралар менән матур итеп биҙәлеп, төҙөлгән. * Әл-Ҡайҡан мәсете («Ала ҡарғалар мәсете»), инеү өлөшөндә ике боронғо базальт колонналы. Мәсеттә хетт яҙмалы таш блок бар. * Алтын-Буға мәсете (1318). * Әл-Тауаши мәсете (XIV быуат, 1537 йылда тергеҙелгән), колонналар менән биҙәлгән ҙур фасадлы. * Ҡырҡ яфаланыусы соборы ([[:en:Cathedral of the Forty Martyrs]]) — Ждейделәге әрмән сиркәүе (XVI быуат). * Һалабтағы Үҙәк синагога ([[:en:Central Synagogue of Aleppo]]) — яҡынса 1200 йылда йәһүд общинаһы тарафынан төҙөлгән. * Ждейде иҫке христиан кварталында урынлашҡан маронит, сүриә православие, католик һәм бик күп башҡа сиркәүҙәр. === Үле ҡалалар === Һалабты бик күп тарихи ҡомартҡылар һәм үле ҡалаларҙың бик боронғо ҡалдыҡтары уратып алған. Улар Сүриәнең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан 700 ташландыҡ торама төркөмөнән тора. Был ҡалалар б. э. т. V быуатҡа ҡарай һәм Византия архитектураһы элементтарынан тора. Жебел-Семаан (Симеон тауы) районындағы иң мөһим ҡалалар һәм археологик һәйкәлдәргә инә: * ''Калот ҡәлғәһе'' Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 20 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Беҙҙең эраның II быуатында Рим ғибәҙәтханаһы булараҡ төҙөлә. Христиан диненә күскәндән һуң, ғибәҙәтхана V быуатта базиликаға әйләндерелә. Хамданидтар һәм византийҙар араһындағы һуғыштар һөҙөмтәһендә X быуатта сиркәү ҡәлғәгә әйләнә. Ҡәлғә менән йәнәшә торған ике сиркәү: 492 йылда төҙөлгән көнсығыш сиркәүе һәм көнбайыш сиркәүе (VI быуат) яҡшы һаҡланған. * ''Хараб-Шамс базиликаһы'', Леванттағы иң боронғо мәсихселәр ҡоролмаларының береһе. Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 21 км алыҫлыҡта урынлашҡан Византия сиркәүе IV быуатҡа барып тоташа. * ''Фафертин сиркәүе'', ярым емерелгән Рим базиликаһы, беҙҙең эраның 372 йылы менән билдәләнә, Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 22 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Һалаб тарихсыһы Абдулла Хажар әйтеүенсә, был базилика донъялағы боронғо сиркәү ҡоролмаларының береһе тип иҫәпләнә. * ''Суркания'' ҡасабаһы, Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 23 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан, ул VI быуаттың ярым емерелгән часовняһы булған иҫке византий биләмәһе ҡалдыҡтарынан ғибәрәт. * ''Кафр-Кира'' — Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 24 км алыҫлыҡта Борж-Гейдар ауылында урынлашҡан. Бында IV һәм VI ярым быуаттар емерек христиан ҡоролмалары бар. * ''Синхар'', йәки ''Симхар'' тарихи торамаһы, Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 24 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Айырымланған үҙәндә урынлашҡан ауылда II һәм VII быуаттар араһында халыҡ йәшәгән. Синхар сиркәүе Сүриәнең иң боронғо сиркәүҙәренең береһе булып тора һәм IV быуатҡа барып тоташа, ә унан алыҫ түгел VI быуат часовняһы урынлашҡан. * ''Мушаббак'' базиликаһы. V быуаттың икенсе яртыһында (470 й. тирәһендә) төҙөлгән яҡшы һаҡланған сиркәүҙәр Һалабтан көнбайышҡа табан 25 километрҙа, Дарэт-Аззе ҡалаһынан алыҫ түгел ерҙә урынлашҡан. [[Файл:Mushabbak Basilica Aleppo5.jpg|thumb|Мушаббак базиликаһы]] * ''Баржака'' йәки ''Бурж-Сөләймән'' — ауыл, Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 26 км алыҫлыҡта урынлашҡан тарихи торама; VI быуаттан яҡшы һаҡланып ҡалған часовнялы менән дәрүиштәрҙең иҫке башняһының урыны. * ''Шәйех-Сөләймән'' ауылындағы сиркәүҙәр Һалабтан көнбайышҡа табан 28 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ауылда 3 боронғо сиркәү урынлашҡан: ауылдың уртаһында урынлашҡан емерелгән сиркәү; 602 йылда төҙөлгән һәйбәт һаҡланған көньяҡ базилика; төньяҡ Сүриәләге иң матур сиркәүҙәрҙең береһе һаналған V быуатта төҙөлгән Изге Богородица сиркәүе. Шулай уҡ ауылдың төньяҡ өлөшөндә дәрүиш башняһы урынлашҡан. * ''Кафр-Набо'', Һалабтан көнбайышҡа табан 29 саҡрым алыҫлыҡта. Был б. э. т. IX быуат боронғо ассирий торамаһы, һәм бында һуңыраҡ сиркәү итеп үҙгәртелгән иҫке Рим ғибәҙәтханаһы урынлашҡан булған. Яҡшы һаҡланған V һәм VI быуат торлаҡ йорттары ла күп. * ''Брэд'', Һалабтан көнбайышҡа табан 32 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан ҡала; Изге Иулиан Аназарвский (б. э. 399—402) маронит монастыры кеүек боронғо базиликалары һәм 561 йылда ауылдың төньяҡ өлөшөндә төҙөлгән базилика бар. * ''Кимар'' торамаһы Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Беҙҙең эраның V быуатына ҡараған Рим һәм Византия дәүерендәге ауыл, унда яҡшы һаҡланған сиркәүҙәр, башнялар һәм иҫке һыу резервуарҙары бар. * ''Изге Симеон Столпник ҡорамы (Дейр Семаан)'', Сүриәләге яҡшы һаҡланған һәм иң билдәле сиркәү ҡомартҡыларының береһе. Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Дейр Семаан донъялағы боронғо мәсихселәр сиркәүҙәренең береһе. * ''Суганэ'' ҡасабаһы, Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 40 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Бында ярым емерелгән ике сиркәү һәм иҫке һыуһаҡлағыстар урынлашҡан. * ''Айн-Дара'', тимер быуат сир-хетт ғибәҙәтханаһы (яҡынса беҙҙең эраға тиклем X—VIII быуаттар), Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 45 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Изге Яҙмала һүрәтләнгәнсә, Соломон ғибәҙәтханаһына оҡшашлығы менән билдәле. Һаҡланып ҡалған скульптуралар (Беренсе ғибәҙәтхана херувимдары менән сағыштырырлыҡ) арыҫлан һәм сфинкстарҙы һүрәтләй. Әммә Соломон ғибәҙәтханаһы беҙҙең эраға тиклем яҡынса 1000—900 йылдарҙа төҙөлһә, ә Айн Дара ул ваҡытта булған. Айн-Дара йә уңдырышлылыҡ алиһәһе Иштәр, йә ҡатын-ҡыҙ алиһәһе Астарта, йәиһә Баал Хадад илаһы хөрмәтенә төҙөлгән — был мәсьәлә бәхәсле булып ҡала. [[Файл:SYRIE 291.jpg|thumb|Айн Дара]] * ''Баб әл-Һауа'' торамаһы, Төркиә сигендә Һалабтан көнбайышҡа табан 50 км алыҫлыҡта урынлашҡан; был урында беҙҙең эраның IV быуаты сиркәүҙәре һәм VI быуаттан һаҡланып ҡалған ҡапҡалары күп. * ''Кирос'' (шулай уҡ Хурус, {{lang-ar|حوروس}}, йәки Айюполис булараҡ билдәле) — Һалабтан төньяҡҡа табан 65 км алыҫлыҡта урынлашҡан боронғо ҡала; бында боронғо Косма һәм Дамиан ғибәҙәтханалары (Нәби Ури ғибәҙәтханаһы булараҡ билдәле), шулай уҡ иҫке рим амфитеатры һәм ике иҫке рим күпере урынлашҡан. == Иҡтисады == [[Файл:Aleppo-soap.JPG|thumb|Һалаб һабыны]] Сауҙа урыны булараҡ ҡаланың төп иҡтисади роле Һиндостан менән сауҙа бәйләнешендә аралашсы булған ике сауҙа юлы сатында урынлашыуында. Европалылар Һиндостанға Изге Өмөт мороно (мыс Доброй Надежды) аша урап үткән диңгеҙ маршрутын файҙалана башлағансы, ул сәскә ата, һуңынан Мысыр аша Ҡыҙыл диңгеҙгә сыҡҡан маршрутты файҙалана. Шул ваҡыттан алып ҡалала яҡындағы төбәктәргә, тәү сиратта бойҙай, мамыҡ, фисташка, май һәм һарыҡтарҙа ауыл хужалығы продукцияһын экспортлау кәмене. Туҡыу, химия, фармацевтика, агроэшкәртеү, электр техникаһын, алкоголле эсемлектәр етештереү сәнәғәттең төп тармаҡтары булып тора. Һалабта шулай уҡ туризм үҫешкән. Һалаб - Сүриә Республикаһындағы иң эре ҡала агломерацияһы һәм илдең сәнәғәт эшселәренең 50 % ашыуы эшкә урынлаштырылған һәм экспорт килемдәренең тағы ла күберәк өлөшө етештерелгән иң ҙур сәнәғәт үҙәге<ref>Madinatuna:Aleppo City Development Strategy [http://madinatuna.com/en/economy Economy] {{Wayback|url=http://madinatuna.com/en/economy |date=20100505211720 }}</ref>. Алеппо ауыл хужалығы өсөн бик уңайлы зонала урынлашҡан. === Туризм === Ҡалала туризм үҫешкән. Төп туристик урындар - Һалаб ҡәлғәһе (411,880), Һалаб цитаделе музейы (31847), Милли музей (24090). 3 биш йондоҙло отель, 11 дүрт йондоҙло, 8 өс йондоҙло, 11 ике йондоҙло, 61 бер йондоҙло ҡунаҡхана, 11 хостел бар.<ref>{{cite web |url=http://www2.giz.de/wbf/4tDx9kw63gma/Rabenau_LED.pdf |title=Report on Local Economic Development in Aleppo |accessdate=2016-10-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161021030627/http://www2.giz.de/wbf/4tDx9kw63gma/Rabenau_LED.pdf |archivedate=2016-10-21 |deadlink=yes }}</ref> == Мәғариф == Һалаб университетында 60 000 самаһы студент белем ала. Хәрби хәрәкәттәр осоронда университет хөкүмәт көстәре контроле аҫтында була, әммә ракета һөжүменән зыян күрә. == Транспорт инфраструктураһы == Сүриә баш ҡалаһында тимер юл вокзалы һәм Һалаб халыҡ-ара аэропорты урынлашҡан. Элек ҡала транспортынан трамвай булған (1969 йылға тиклем), хәҙер автобусҡа бер ниндәй альтернатива ла юҡ. == Дуҫлашҡан ҡалалары == * {{Флагификация|Ливан}} — [[Бейрут]] * {{Флагификация|Франция}} — [[Лион]] * {{Флагификация|Белоруссия}} — [[Брест]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Газиантеп]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Килис]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Хатай (ил)|Хатай]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Измир]] == Территориаль бүленеше == Ҡала дүрт типтағы районға бүленә - ҡала стеналарындағы иҫке кварталдар, ҡала стеналарынан ситтәге иҫке кварталдар, заманса төҙөлгән ситке урындар, формаль булмаған биләмәләр. Формаль булмаған торамаларҙың проблемалары<ref>{{Cite web |url=http://madinatuna.com/informals/assessment#what |title=Informal Settlements / Assessment |access-date=2016-10-18 |archive-date=2017-03-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170319035232/http://madinatuna.com/informals/assessment#what |deadlink=no }}</ref>: ер статусының көйләнмәгәнлеге; торамалар зона пландарына таянып төҙөлмәгән; план стандарттары үтәлмәй; биналар төҙөлөш нормаларына һәм нормативтарына таянмай төҙөлгән. Формаль булмаған торамаларҙа ҡала халҡының 40  %-тан ашыуы йәшәй. Планировкалы райондар * Көньяҡ — {{num|362000}} кеше (гектарына 250 кеше) * Үҙәк — {{num|1002000}} кеше (гектарына 200 кеше) * Көнбайыш — {{num|157000}} кеше (гектарына 100 кеше) * Төньяҡ-көнбайыш — {{num|165000}} кеше (гектарына 150 кеше) * Төньяҡ-көнсығыш — {{num|314000}} кеше (гектарына 300 кеше) * Көнсығыш — {{num|400000}} кеше (гектарына 395 кеше) Һалаб ҡалаһының райондары һәм халҡы <!-- * Farafra-4158 * Aqaba-2598 * Aljlom-6410 * Algosailh-7590 * Altonboga-3889 * Bayada-4896 * livery Pjazza-6322 * sheriff kastell-5501 * Aloajam-2646 * Mohamed Bey-16771 * Bab al-Maqam-11244 * Paradise-35211 * torrijiet-2112 * Aldodo-7281 * Qorti-6129 * Sajlejan-5852 * Qazi Askar-2094 * Tatarlr-3248 * Iben ta 'Jacob-5100 * Garlq-2540 * irkantaturi-4082 * istazzjon f’Bagdad-10700 * Azizia-7140 * home loving{{нет АИ|21|10|2016}}-4177 * moxt Qustul-4589 * Agiwl-5323 * LG Alolmh-8669 * Hamidiyah-9918 * Rocker-6000 * Arabism-7100 * Jamilla-12611 * easterners-10469 * Kallaseh-53318 * Bustan Palazz-29372 * venus ġnien{{нет АИ|21|10|2016}}-3932 * overflow{{нет АИ|21|10|2016}}-7240 * Seif al-Dawla-48977 * Salahuddin-62932 * xena Ansari-58566 * Saad Ansari-34126 * Land ta 'pigment-83108 * Tel isturnell-55618 * dijabete-50650 * Il-kwartieri ġenerali ta 'l-profeti-34840 * twajbin-37219 * Karam Da’da-62118 * Sheikh Saeed-22695 * Karam Alqatrgi-38556 * ħamrija Lala-48986 * Jouret Awad-30319 * Karam faċilitatur-49962 * Ahalouanah-43749 * avvjament Awad-22260 * Alsakhur (1)-5505 * Alsakhur (2)-21731 * Alsakhur (3)-7857 * Antoine Touma-5565 * Nolijiet Sheikh-20641 * Sheikh Khader-22400 * Ein el-f’Tal-41186 * Alhaidariya-67833 * qasam-21161 * Sulaymaniyah-20406 * Jabriyah-17710 * Suleiman al-Halabi-10787 * Bustan Basha-31418 * trab hulk-22377 * gazelles impunjazzjoni-19183 * Sheikh Abu Bakr-6450 * Karam muntanji-14173 * Tariq ibn Ziyad-10190 * Sirjaki-10588 * fjuri-14462 * ottubru-15029 * Khalidiya-18004 * Ashrafieh-42473 * Rusafa-52829 * Sheikh Maksoud (1)-66158 * Sheikh Maksoud (2)-50056 * il-11897 * mod-19728 * Shahba-4266 * Kawakbi-22466 * Ġdid Aleppo-67247 * Jissodisfaw-5328 * Ghazali-8894 * Albullarmon-10187 * Kafr Dael-5373 * għasel khan-2567 * Zahra-4437 * rebħa-4634 * adulti-1505 * Hamdania (1)-5661 * Hamdania (2)-9397 * Hamdania (3)-14361 * Hamdania (4)-21116 * Aldoerenh-3025 * Jibreen-12311 * Maalikis-3793 * Neirab ospitabbli-17844 * Neirab-10018 * Mir hippocampus * Hanano (1)-43388 * Hanano (2)-21768 * Hanano (3)-21384 * Hanano (4)-7758 * kamp Hndarat-7547 * art Ħamra-15045 * riħ Brij-1123 * Hndarat-461 --> Райондар картаһы <ref>http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf Карта на с 96-97</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Густерин П.В.: Города Арабского Востока|2007}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Алеппо}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://www.syria-foto.com/thumbnails.php?album=2 Фотографии г. Халеб] {{Wayback|url=http://www.syria-foto.com/thumbnails.php?album=2 |date=20130126055922 }} * {{cite web | url = http://istoriya.info/comment/aleppo.shtml | title = Алеппо حلب (Halab) |website = Восток-Запад: Великое противостояние | accessdate = 2009-10-29 | description = Историко-географический комментарий к арабским источникам времён крестовых походов | deadlink = yes }} * [http://petrushanov.livejournal.com/40908.html Алеппо — Крупнейший город Сирии] {{Wayback|url=http://petrushanov.livejournal.com/40908.html |date=20161221021703 }} (фоторепортаж) * {{cite web |title = Алеппо до и во время войны |url = http://varlamov.ru/1821693.html#cutid1 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160710191135/http://varlamov.ru/1821693.html#cutid1 |archivedate = 2016-07-10 |deadlink = yes }} (фоторепортаж) * [https://lenta.ru/photo/2016/12/14/aleppodestroy/#0 Алеппо до и после] {{Wayback|url=https://lenta.ru/photo/2016/12/14/aleppodestroy/ |date=20161216000532 }} (фоторепортаж) {{Тышҡы һылтанмалар}} {{Алеппо}} {{Города Сирии}} [[Категория:Һалаб| ]] [[Категория:Сүриәнең миллионлы ҡалалары]] [[Категория:Боронғо Сүриәнең ҡалалары һәм батшалыҡтары]] [[Категория:Һалаб мухафазаһы ҡалалары]] [[Категория:Боронғо Сүриәнең ҡалалары һәм батшалыҡтары]] cx1mevcpz9fkmix635e7bbf0q1txgsf 1148602 1148593 2022-08-04T08:42:46Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{НП | статус = Ҡала | русское название = Алеппо (Һалаб) | оригинальное название = {{lang-ar|حلب}} | изображение = Aleppo new mix.jpg | страна = Сүриә | герб = Seal_of_Aleppo.png | флаг = | ширина герба = | ширина флага = | lat_dir = N | lat_deg = 36 | lat_min = 12 | lat_sec = | lon_dir = E | lon_deg = 37 | lon_min = 9 | lon_sec = | CoordScale = | вид региона = Административное деление Сирии{{!}}Мухафаза | регион = Һалаб (мухафаза){{!}}Һалаб (Алеппо) | регион в таблице = | вид района = | район = Жебель-Семъан (район){{!}}Жебель-Семъан | район в таблице = | внутреннее деление = | вид главы = | глава = Маад аль-Мадлажи | дата основания = | первое упоминание = 2500 год до н. э. | прежние имена = Халибон, Халман, Беройя | статус с = | площадь = 190 | вид высоты = | высота центра НП = 390 | климат = | официальный язык = ғәрәп | официальный язык-ref = | население = 2 098 210 | год переписи = 2021 | плотность = | агломерация = | национальный состав = | конфессиональный состав = мосолмандар (шығыйҙар),(сөнниҙәр) | этнохороним = Һалаб кешеһе, кешеләре<ref name="этнохороним">{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|25}}</ref> | часовой пояс = +2 | DST = есть | телефонный код = 21 | почтовый индекс = | почтовые индексы = | автомобильный код = | вид идентификатора = | цифровой идентификатор = | сайт = http://www.aleppo-city.gov.sy/ | язык сайта = }} [[Файл:AleppoViewFromCitadel.jpg|300px|thumb|Цитаделдән Һалаб күренеше]] '''Алеппо'''<ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|14|Алеппо}}</ref> шулай уҡ '''Һалаб'''<ref>{{Атлас мира|2010|120|Ливан, Сирия, Израиль, Палестинские территории, Иордания}}</ref><ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|402|Халеб (Алеппо)}}</ref> ({{Lang-ar|حَلَبُ}} ''Ḥalab''; {{Lang-grc|Βέροια}}, {{Lang-la|Berœa}}) — [[Сүриә|Сүриәнең]]<ref name="UNDATA">{{Cite web|access-date=2011-06-10|accessdate=2012-03-07|archiveurl=no}}</ref> ҙур ҡалаһы һәм шул исемле үҙәге, илдең иң күп халыҡ йәшәгән мухафазаһы. Джебель-Семъан районының Симеон тауы нахияһында урынлашҡан. 2 301 570 кеше (2005) йәшәгән Һалаб Левантаның иң ҙур ҡалаларының береһе булып тора. Күп быуаттар дауамында Һалаб Бөйөк Сүриәнең иң ҙур ҡалаһы һәм [[Ғосман империяһы|Ғосман империяһының]] Константинополдән һәм [[Ҡаһирә|Ҡаһирәнән]]<ref>{{Cite web|access-date=2017-10-02|accessdate=2017-10-10|archiveurl=no}}</ref> һуң, ҙурлығы буйынса өсөнсө ҡалаһы. Алеппо — даими йәшәүсе халҡы булған донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе, күрәһең, беҙҙең эраға тиклем VI мең йыллыҡта унда халыҡ йәшәгән<ref name="Columbia Encyclopedia 2010">Columbia Encyclopedia, Sixth Edition (2010)</ref>. Телль ас-Сауда һәм Телль әл-Ансари (ҡаланың боронғо көньяҡ өлөшө) өлкәһендә алып барылған ҡаҙыныуҙар, һәр хәлдә, беҙҙең эраға тиклемге III мең йыллыҡтың икенсе яртыһында унда халыҡ йәшәгәнен күрһәтә<ref name="Near East 1997">The Oxford encyclopedia of archaeology in the Near East (1997)</ref>. Алеппо хетт, Евфраттағы Мари яҙмаларында телгә алынған, үҙәк Анатолияла, Эбла ҡалаһында, ул төп сауҙа үҙәктәренең береһе һәм хәрби сәнғәт ҡалаһы булараҡ тасуирлана<ref name="Britannica Concise Encyclopedia 2010">Britannica Concise Encyclopedia (2010)</ref>. Тарихта ҡала ҙур урын алып тора, сөнки [[Урта Азия]] һәм [[Месопотамия]] аша үткән [[Бөйөк Ебәк юлы|Бөйөк ебәк юлында]] урынлашҡан. [[1869 йыл]] [[Сүәйс (Суэц) каналы|Суэц каналы]] асылғандан һуң, йөктәрҙе һыу юлынан ташый башлағандар һәм Һалабтың сауҙа ҡалаһы булараҡ роле кәмегән. Сүриәлә граждандар һуғышы башланғанға тиклем Һалаб ҡыҫҡа яңырыу осоро кисерә. 2006 йылда ҡала «Ислам мәҙәниәте баш ҡалаһы» титулын яулай. Сүриәнең төньяҡ өлөшөндә, Оронт һәм [[Евфрат]] араһында, дала йылғаһы Куэйкала ({{Lang-ar|قويق}}), уңдырышһыҙ ҡалҡыулыҡтың төньяҡ-көнбайыш битләүендә, бейек эзбизташ стеналар менән уратып алынған киң соҡорҙа, 380 метр бейеклектә, [[Дамаск]]тан өс йөҙ илле саҡрым төньяҡ-көнсығышта урынлашҡан. == Этимологияһы == Борон Һалаб, Һалпе йәки Һалибон исеме аҫтында билдәле булған<ref>{{Cite web|access-date=2011-05-07|accessdate=2012-03-04|archiveurl=yes}}</ref> ә гректар һәм римлеләр уны '''Ве́роя''' ({{Lang-grc|Βέροια}}, {{Lang-la|Beroea}})<ref>{{ВТ-РСКД|Beroea}}</ref> тип йөрөткән. Тәре йөрөтөүселәр походтары һәм артабан Сүриә һәм Ливанға француз мандаты осоронда Һалаб тиер урынға итальянса Алеппо тип атағандар. Әммә Алеппоның боронғо атамаһы "Һалаб"тың килеп сығышы билдәһеҙ. Ҡайһы берҙәр был урында борондан шул мәғдән етештерелгәнлектән, «Һалаб» «тимер» йәки «баҡыр» тигәнде аңлата, тип фаразлай. «Һалаба» арамей телендә «аҡ» тигәнде аңлата, был фаразды яҡлаусылар шул тирәлә тупраҡтың төҫөнә һәм мәрмәр күплегенә һылтана. Халыҡ этимологияһынан тағы бер аңлатма: [[Ибраһим]] сәйәхәтселәргә һөт биргән, тип хикәйәләгән боронғо легенданан сығып, исем {{Lang-ar|حَلَبَ}}, «Һалаб» «(һөт) һауҙы» тигәнде аңлата. Сәйәхәтселәр бер-береһенән «إِبْرَاهِيمُ حَلَبَ؟, ''Һалаба Ибрахийм?''», йәғни «''Ибраһим һауҙымы?''» тип һораған икән. Һыйыры ерән төҫтә булған ({{Lang-ar|شَهَبٌ}}, ''shaheb''), шуға ҡала {{Lang-ar2|حَلَبُ الشَّهْبَاءُ}}, «Һалаб аш-Шахба» тип атала<ref>{{Cite web|access-date=2017-10-02|accessdate=2018-07-16|archiveurl=no}}</ref>. == Географияһы == [[Файл:Aleppo_at_night11.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Aleppo_at_night11.jpg/250px-Aleppo_at_night11.jpg|мини|250x250пкс|Төнгө Алеппо]] Алеппо [[Урта диңгеҙ|Урта диңгеҙҙән]] 120 км алыҫлыҡта, диңгеҙ кимәленән 380 м бейеклектә, [[сүриә]]-[[Төркиә|төрөк]] сигенән көнсығышҡа табан 45 километрҙа урынлашҡан. Ҡала төньяҡтан һәм көнбайыштан фисташка һәм зәйтүн ағастарын культивациялау таралған ауыл хужалығы ерҙәре менән уратып алынған. Көнсығышта Һалабты Сүриә сүле уратҡан. Ҡала иҫке ҡала нигеҙенән көньяҡҡа табан бер нисә саҡрымда, Куэйка йылғаһының уң ярында урынлашҡан; ҡаланың иҫке өлөшө йылғаның һул ярында ята. Ул уртаһында төп бейек убаһы булған 10 км радиуслы түңәрәк барлыҡҡа килтергән 8 ҡалҡыулыҡ менән уратып алынған. Был убала беҙҙең эраға тиклем II мең йыл менән билдәләнгән ҡәлғә төҙөлгән. Был убалар Телль ас-Сауда, Телль Ғәйшә, Телль ас-Сетт, Телль әл-Ясмин, Телль әл-Ансари (Ярукиййя), Ан ат-Талль, әл-Жаллюм һәм Бахсита тип атала<ref name="Duden6">{{Китап|заглавие=The Natural History of Aleppo|издание=1st|год=1856|издательство=Unknown|место=London|страницы=266|ответственный=Alexander Russell}}</ref>. Ҡаланың боронғо өлөшө туғыҙ ҡапҡанан торған стена менән кәртәләнгән. Стенаны киң тәрән соҡор уратып алған<ref name="Duden6" />. 190 км² майҙан биләгән Алеппо [[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығыштың]] иң тиҙ үҫкән ҡалаларының береһе булып тора. 2001 йылда ҡабул ителгән ҡала үҫеше планы буйынса 2015 йыл аҙағына тиклем Һалабтың дөйөм майҙанын 420 км²-ға киңәйтеү ҡаралған була<ref name="Syr-news1">{{Cite web|url=http://www.syria-news.com/readnews.php?sy_seq=99523|title=غلاونجي : العودة إلى شعار تأمين مسكن للأسرة السورية لا للفرد|date=2009-08-06|lang=ar|website=Syria News|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120304055701/http://www.syria-news.com/readnews.php?sy_seq=99523|archivedate=2012-03-04}}</ref>. == Климаты == Алеппо климаты Урта диңгеҙ климатына бик яҡын. Шул уҡ ваҡытта ҡала урынлашҡан тау яйлаһы ҡышҡы айҙарҙа Урта диңгеҙҙең йылыныу эффектын кәметә, был Һалабтағы ҡышты башҡа Урта диңгеҙ ҡалаларына ҡарағанда һиҙелерлек һалҡынайта. Ғинуарҙың уртаса температураһы буйынса Ҡырым ярымутрауы көньяҡ ярының ҡышы менән сағыштырырлыҡ, шул уҡ ваҡытта тотороҡло төнгө ҡырауҙар күҙәтелә, йылы көндәрҙә лә һауа торошо бик йыш үҙгәрә. Айырым йылдарҙа һауа торошоноң −5 °C, һирәк осраҡта −10 °C градусҡа етеүе мөмкин. Йыш ҡына ҡар яуа, ҡайһы бер ҡыштар ҡарлы була һәм ваҡытлыса ҡар япмаһы ята. Һәр ваҡыттағыса, ҡышҡыһын ел, дымлы һауа торошо өҫтөнлөк итә. Йәй бик эҫе, яуым-төшөмһөҙ тиерлек. Әммә Алеппола йәй Урта диңгеҙ буйындағы башҡа ҡалаларға ҡарағанда иртәрәк башлана һәм тамамлана. Һауа температураһы көндөҙ уртаса +36 °C градус тәшкил итә, ләкин йыш ҡына +40 °C-тан ашыу күтәрелә. Һалабта яҙ шартлы рәүештә февралдең икенсе яртыһында башлана һәм апрель аҙағына тиклем дауам итә. Ә көҙ бик ҡыҫҡа, ул ноябрҙә генә була. == Тарихы == Алеппо (Һалаб) — донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе, унда беҙҙең эраға тиклем VI мең йыллыҡта уҡ кешеләр йәшәгән<ref name="Columbia Encyclopedia 2010"/>. Телль ас-Сауд һәм Телль әл-Ансари (ҡаланың боронғо өлөшөнөң көньяғы) ҡаҙыу эштәренән күренеүенсә, бында беҙҙең эраға тиклем III мең йыллыҡтың икенсе яртыһында халыҡ йәшәгән<ref name="Near East 1997"/>. Һалаб, сауҙа һәм хәрби сәнғәттең төп үҙәктәренең береһе булараҡ, хетт яҙмаларында, Евфраттағы Мари яҙмаларында, үҙәк Анатолийҙағы (Кесе Азия) һәм Эбла ҡалаһындағы яҙмаларҙа һүрәтләнә<ref name="Britannica Concise Encyclopedia 2010"/>. === Боронғо донъя === [[Файл:Ebla royal palace.jpg|thumb|Эбла. Батша һарайы емереклектәре.]] ==== Боронғо Көнсығыш ==== [[Файл:Orientmitja2300aC.png|thumb|Боронғо Саргон империяһы, б. э. т. XXIV быуат]] Алеппо (Һалаб) тарихи яҙмаларҙа Дамаскка ҡарағанда күпкә алдараҡ күренә башлай. Уның тураһында б. э. т. III мең йыллыҡҡа, Эбла бойондороҡһоҙ батшалығының баш ҡалаһы булған ваҡытта, беренсе тапҡыр телгә алына. Ул Эблалағы ''Арми'' булараҡ һәм Аҡкадалағы ''Арманум'' исеме менән билдәле булған. Нарам Син — Аҡкад батшаһы (йәки уның олатаһы, Боронғо Саргон), беҙҙең эраға тиклем XXIII быуатта Эбла менән Арманды юҡ иткән<ref>Pettinato, Giovanni (Johns Hopkins University Press, 1991) ''Ebla, a new look at history'' p.135</ref><ref name="Hawkins, John David 2000 p.388">Hawkins, John David (2000) ''Inscriptions of the iron age'' p.388</ref>. Һуңғы вавилон осоронда Алеппо тәүге тапҡыр Һалаб (Һалап, Һалба) исеме менән телгә алына<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Был ҡала Ямхад тип аталған аморей батшалығының баш ҡалаһы булған. Шулай уҡ «Хәләб ере» тигән исем менән билдәле булған Ямхад ({{lang-ar|يمحاض}})(яҡынса б. э. т. 1800—1600 йылдар) батшалығы Яҡын Көнсығышта иң көслө һәм ҡеүәтле батшалыҡ булған<ref>Kuhrt, Amélie (1998) ''The ancient Near East'' p.100</ref>. Ямхадты беҙҙең эраға тиклем XVI быуатта Мурсили I осоронда хеттар емергән. Әммә тиҙҙән, төбәк хетт көстәренең эске үҙ-ара низағтар арҡаһында хәлһеҙләнгәндә, Һалаб Сүриәлә үҙенең әйҙәүсе ролен яңынан яңыртҡан<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Төбәктә хакимһыҙлыҡтан файҙаланып, Хурриттарҙың Митанни батшалығы хакимы Парраттарна беҙҙең эраға тиклем XV быуатта Һалабты яулай. Һуңынан Алеппо (Һалаб) Боронғо Мысыр, Митанни һәм Хетт батшалыҡтары араһындағы һуғышының фронт һыҙығында була<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Хетт Суппилулиума I Митанниҙы еңгән һәм б. э. т. XIV быуатта Һалабты яулаған. Һалаб хеттар өсөн культ әһәмиәтенә эйә булған: ул һауа торошо аллаһына табыныу үҙәге булған<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Б. э. т. XII быуатта Хетт батшалығы емерелгәс, Һалаб арамей сир-хетт Арпад батшалығының бер өлөшө булып киткән, ә һуңыраҡ ул арамей сир-хетт Хатарикка — Лухутиҙағы батшалығының баш ҡалаһы булып киткән. Б. э. т. IX быуатта Һалаб Яңы Ассирия батшалығының, ә һуңыраҡ Яңы Вавилон батшалығының һәм Әһәмәниҙәр империяһының бер өлөшө булып киткән. ==== Антиклыҡ ==== [[Файл:Brad Northern Basilica.jpg|thumb|Брэдтағы маронит базиликаһы харабалары, Һалаб]] [[Александр Македонский]] ҡаланы б. э.т. 333 йылда яулай. Селевк Никатор бында грек торағына нигеҙ һала (б. э. т. 301—286 йй.) һәм боронғо Македония империяһындағы Верия ҡалаһы хөрмәтенә — ''Верия'' тип атай. Верия 300 йылға яҡын [[Селевкидтар]] буйһоноуында ҡалған. Рим хакимлығы Төньяҡ өс быуаттан ашыу осорҙа Сүриәнең стабиллеген һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Рим дәүерендә төньяҡ Сүриәлә халыҡ һаны арта, V быуатта Византия империяһы хакимлығы осоронда ла халыҡ һаны арта. Һуңғы антиклыҡ йылдарында Верия ҙурлығы буйынса [[Антиохия]]нан, Сүриә баш ҡалаһынан һуң, икенсе ҡала; һәм [[Рим империяһы]]ндағы өсөнсө ҡала була. Археологик мәғлүмәттәр б. э. VI быуатында Антиохия һәм Верия араһындағы ауыл һәм ҡалаларҙа халыҡ тығыҙлығының күплеге тураһында һөйләй. Хәҙерге ваҡытта был тораҡтарҙа Изге Симеон Столпник сиркәүе кеүек боронғо йорттар һәм сиркәүҙәр бар. Изге Марон, шул төбәктә тыуыуы ихтимал: уның ҡәбере Брэдта, Һалабтан көнбайышта урынлашҡан. Верия Тәүрат китабында ла (Библия) телгә алына. === Урта быуаттар === [[Файл:Bab Qinnasrin2010.jpg|thumb|230px|Һалабтың 1256 йылда Ән-Насир Йософ реставрациялаған боронғо диуарҙары һәм Баб Кыннасрин]] [[Сәсәниҙәр империяһы]] Сүриәгә VII быуат башында һөжүм итә. Тиҙҙән, 637 йылда, Һалабты Хәлит ибн Вәлит етәкселек иткән ғәрәптәр яулай. 944 йылда ул кенәз Сәйф әл-Даул Хаманид бойондороҡһоҙ әмирлеге резиденцияһына әйләнә, һәм ҡала, бөйөк шағир Әл-Мутанабби һәм фәйләсуф [[Әл-Фараби]] ҡалаһы булараҡ, сәскә ата. 962 йылда ҡала византийлылар тарафынан яңынан яуланған һәм 974 йылдан 987 йылға тиклем Көнсығыш Рим империяһы составында булған. Алеппо һәм уның әмирлеге 969 йылдан алып византий һуғыштары башланғанға тиклем вассал дәүләткә әйләнгән. 1024—1080 йылдарҙа бер аҙ өҙөклөк менән ҡалаға Мирдасидтар династияһы идара итә. Алеппоны тәре йөрөтөүселәр ике тапҡыр, 1098 йылда һәм 1124 йылда, ҡамай, ләкин яулап ала алмай. 1138 йылда булған ер тетрәү ҡаланы һәм уның тирә-яғын емергән. Ул осорҙоң баһаһына тулыһынса таянырға ярамай, әммә, шуға ҡарамаҫтан, 230 000 кеше һәләк булған тип һанала, шул рәүешле был кешелек тарихында иң үлемесле бишенсе ер тетрәү була. Һалаб [[Сәләх әд-Дин]]гә (Саладин), унан һуң 1183 йылда [[Әйүбидтәр]] династияһына күсә. [[Файл:Souk Al Zirb Aleppo.jpg|thumb|250px|left|Мәмлүк осорондағы Сук аз-Зирб]] 1260 йылдың 24 ғинуарында<ref>{{статья|заглавие=The Crisis in the Holy Land in 1260|издание={{Нп3|The English Historical Review}}|том=95|страницы=481—513|номер=376|язык=en|автор=Jackson, Peter|месяц=7|год=1980}}</ref> [[Хүләгү]] етәкселегендә, Антиохия кенәзе Боэмунд VI һәм уның ҡайныһы, Әрмәнстан батшаһы Хетум I<ref>«Histoire des Croisades», René Grousset, p. 581, ISBN 2-262-02569-X.</ref> менән бергә, монголдар Һалабты яулай. Әйүбид Туран-шах ҡаланы насар һаҡлаған: алты көн бомбаға тотолғандан һуң диуарҙар, ә дүрт аҙнанан цитадель емерелеп төшкән. Күп мосолман һәм йәһүд һәләк булған, ә мәсихсе халыҡ ярлыҡаланған<ref name="Shelemay1998">{{книга|заглавие=Let jasmine rain down: song and remembrance among Syrian Jews|ссылка=https://books.google.com/books?id=pgoFDZeHhF4C&pg=PA70|год=1998|издательство=[[University of Chicago Press]]|isbn=9780226752112|страницы=70|язык=en|автор=Kay Kaufman Shelemay}}</ref>. Монголдар Тураншаһ III-нө ҡыйыулығы өсөн хөрмәт иткәнгә күрә, уны үлтермәгән. Һуңынан ҡала Хомс ҡалаһының элекке әмире әл-Әшрәф Мусаға бирелә, ҡалала монгол гарнизоны урынлаштырыла. Һалабты алғанда күрһәткән ярҙамы өсөн, Хетум I-гә награда тапшырыла. Шунан монгол ғәскәрҙәре Дамаск яғына юл тота, һәм ул бирелә. Монголдар Дамаскка 1260 йылдың 1 мартында ингән. 1260 йылдың сентябрендә мәмлүктәр Акконан француздары менән килешеү төҙөү буйынса һөйләшеүҙәр алып бара, һәм был килешеү тәре йөрөтөүселәр аша ҡаршылыҡһыҙ үтергә мөмкинлек бирә һәм 1260 йылдың 3 сентябрендә монголдар (ҡара: Айн-Жалут янындағы һуғыш) менән һуғышҡа инә. Мәмлүктәр, монгол хәрби начальнигы Китбуканы үлтереп, еңеү яулай һәм биш көндән яңынан Дамаскты баҫып алды. Мосолмандар Алеппоны бер айҙа үҙ ҡулына алған, һәм мәмлүк губернаторы ҡала менән идара итергә ҡала. Шул уҡ йылдың декабрендә Хүләгү, Алеппоны кире ҡайтарырға тырышып, ғәскәр ебәрә. Монголдар Китбука үлеме өсөн үс алып, байтаҡ мосолмандарҙы үлтерә, әммә ҡаланы ике аҙна эсендә баҫып ала алмауы сәбәпле, улар сигенергә мәжбүр була<ref>Runciman, p. 314.</ref>. 1271 йылдың октябрендә монголдар ҡаланы һаҡлаған төркмән ғәскәрҙәрен һәм Анатолийҙы һаҡлаған ун меңлек армияны еңеп, йәнә Һалабты баҫып ала. Мәмлүк гарнизондары Хама ҡалаһына ҡасҡан, ләкин Бейбарс I үҙенең армияһы менән Һалабты яҡларға ҡайта, һәм монголдар сигенә<ref>Runciman, pp. 336—337.</ref>. 1280 йылдың 20 октябрендә монголдар, баҙарҙы талап һәм мәсеттәргә ут төртөп, йәнә Алеппоны баҫып ала. Ҡаланың мосолман халҡы, мәмлүктәрҙең лидеры Әл-Мансур Калауун үҙ көсөн йыйған Дамаскка ҡаса. Уның ғәскәре Һалабҡа еткәс, монголдар Евфрат аша йәнә сигенә. 1400 йылда төрөк лидеры Аҡһаҡ Тимер ҡаланы мәмлүктәрҙән тартып ала<ref>Runciman, p. 463.</ref>. Бик күп кеше үлтерелә, ҡаланан ситтә мең баш һөйәгенән башня төҙөлә<ref>[http://everything2.com/index.pl?node=Battle%20of%20Aleppo Battle of Aleppo@Everything2.com] {{Wayback|url=http://everything2.com/index.pl?node=Battle%20of%20Aleppo |date=20180117131348 }}{{ref-en}}</ref>. Монголдар киткәс, бөтә мосолман халҡы Һалабҡа ҡайта. Ләкин монголдар һөжүм иткән ваҡытта торлаҡтарын ташлап киткәндәр ҡаланың иҫке өлөшөндә урынлашҡан кварталдарына ҡабат ҡайта алмаған. Был хәл уларҙың 1420 йылда ҡала стеналарынан ситтә, Һалабтың төньяҡ биләмәһендә яңы квартал төҙөүенә килтерә. Был яңы квартал әл-Ждейде (ғәрәп телендә: «Яңы район») тип атала. === Яңы осор === XIX быуатта ҡалала йәһүдтәрҙе күпләп физик юҡ итеү барған. 1947 йылда, Израиль дәүләте ойошторолоу менән, Алеппола ҙур золом башланған, һөҙөмтәлә йәһүдтәр Израилгә күпләп ҡасып сыға башлаған. === Граждандар һуғышы === [[Файл:Saadallah al-Jabiri square, Aleppo, after the explosion of October 2012.jpg|thumb|right|Һуғыштан һуң Алеппо ҡалаһының күренеше]] 2012 йылда Сүриәлә Граждандар һуғышы ваҡытында ҡала бер яҡтан — хөкүмәткә ҡаршы баш күтәреүселәр һәм террористик төркөмдәр, икенсе яҡтан хөкүмәт ғәскәрҙәре араһындағы аяуһыҙ һуғыштар майҙанына әүерелә. Һуғыштың әүҙем фазаһы 2012 йылдың йәйендә башлана<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=860934 |title=В Алеппо идут ожесточенные бои между сирийскими войсками и мятежниками |date=2012-07-28 |publisher=Вести.ру |accessdate=2012-07-30 |archive-date=2012-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120730053347/http://www.vesti.ru/doc.html?id=860934 |deadlink=no }}</ref>. Башта ҡаршы тороуға Сүриләге уртасыл оппозиция төркөмдәре һәм хөкүмәт ғәскәрҙәре, шулай уҡ халыҡ үҙ-үҙен обороналау отрядтарынан курд боевиктары йәлеп ителә<ref>[http://www.itar-tass.com/c12/512629.html Операция по освобождению Алеппо близится к завершению] {{Wayback|url=http://www.itar-tass.com/c12/512629.html |date=20120910162050 }} // ИТАР-ТАСС, 6 сентября 2012</ref>. Яйлап хөкүмәткә ҡаршы көстәр араһында радикаль ислам төркөмдәре, шул иҫәптән Фронт ан-Нусра һәм «Ислам дәүләте» ҙур роль уйнай башлай, ә һуғышта хөкүмәт яғында бик күп союздаш ҡораллы төркөмдәр (нигеҙҙә, Ливандан, Ираҡтан һәм Афғанстандан шиғыйсылар ополчениелары)<ref>{{Cite report |author= Philip Smyth |date= February 2015 |title= The Shiite Jihad in Syria and Its Regional Effects |url= http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus138_Smyth-2.pdf |publisher= The Washington Institute for Near East Studies |page= 45 |docket= |asin= |accessdate= 13 March 2015 |archivedate= 2015-04-02 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20150402150705/http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus138_Smyth-2.pdf |deadurl= no }}</ref>, шулай уҡ Ирандың хәрби советниктары сығыш яһай. 2015 йылдың сентябрендә Сүриәлә Рәсәй хәрби операцияһы башланғас, Һалабтағы ҡораллы ҡаршы тороуға Рәсәйҙең Һауа-йыһан көстәре ҡушылды. Илдең халыҡ буйынса ҙур ҡалаһы булғанлыҡтан һәм һуғышҡа тиклем «Сүриәнең иҡтисади баш ҡалаһы» тип иҫәпләнгән Алеппоны конфликт яҡтары һәм эксперттар ҙур стратегик һәм сәйәси әһәмиәткә эйә тип, ә ҡаланы контролдә тотоу көрәшен — хәл иткес фронт булараҡ ҡараған<ref>{{cite web |url = http://www.dw.com/ru/в-алеппо-решается-судьба-сирии-13122016/av-36755685 |title = В Алеппо решается судьба Сирии |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190826122706/http://www.dw.com/ru/%D0%B2-%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BF%D0%BF%D0%BE-%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F-%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D0%B1%D0%B0-%D1%81%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B8-13122016/av-36755685 |archivedate = 2019-08-26 }} // Deutsche Welle, 13.12.2015</ref><ref>[https://lenta.ru/articles/2016/08/11/wardrums/ Битва за колыбель] {{Wayback|url=https://lenta.ru/articles/2016/08/11/wardrums/ |date=20190511023549 }} // Lenta.ru, 20.12.2016</ref><ref>[http://www.bbc.com/russian/features-38333942 Что означают события в Алеппо для дальнейшей судьбы Сирии?] {{Wayback|url=http://www.bbc.com/russian/features-38333942 |date=20190913091446 }} // BBC Russian, 16.12.2016</ref><ref>[https://ria.ru/arab_sy/20120808/719133869.html Бои за Алеппо продолжаются, заявляет командование ССА — СМИ] {{Wayback|url=https://ria.ru/arab_sy/20120808/719133869.html |date=20161222083452 }} // РИА Новости, 08.08.2012</ref><ref>[http://carnegie-mec.org/diwan/66314 A Turning Point in Aleppo] {{Wayback|url=http://carnegie-mec.org/diwan/66314 |date=20181213094844 }} // Carnegie Endowment for International Peace, 01.12.2016</ref><ref>[https://www.almasdarnews.com/article/assad-calls-battle-aleppo-historic-victory/ Assad calls battle of Aleppo «historic victory»] {{Wayback|url=https://www.almasdarnews.com/article/assad-calls-battle-aleppo-historic-victory/ |date=20161220174116 }} // Al-Masdar News, 16.12.2016</ref>. Был хәрби хәрәкәттәр ҡала инфраструктураһының емерелеүенә һәм тыныс халыҡ араһында ҙур юғалтыуҙарға килтергән оҙаҡҡа һуҙылды һәм аяуһыҙ характерлы булды. 2012 йылдың йәйендә ҡалаға һөжүм итеп, баш күтәреүселәр төркөмдәре уның территорияһының 40%-н тиҙ арала баҫып ала. Әммә уларҙы артабан алға ебәреү туҡтатыла, һәм 2012—2013 йылдарҙа хәл тотҡарлана. Һуғышмандар Дамаск-Алеппо стратегик шоссеһын ҡулға төшөрә, һәм уны контролдә тотоу өсөн көсөргәнешле һуғыштар башлана<ref>Виктор Ручкин. [http://www.redstar.ru/index.php/news-menu/ino-military-menu/siriya/item/5328-idut-ozhestochyonnyie-boi Идут ожесточённые бои] {{Wayback|url=http://www.redstar.ru/index.php/news-menu/ino-military-menu/siriya/item/5328-idut-ozhestochyonnyie-boi |date=20190824165251 }} // «Красная звезда» от 18 октября 2012</ref>. 2013 йылдың 15 ғинуарында урындағы университет территорияһында шартлау яңғырай. Шартлау һөҙөмтәһендә 80 кеше һәләк була һәм 150-ләп кеше яралана, улар араһында университет территорияһында урынлаштырылған студенттар һәм ҡасаҡтар була. 12 мартта Сүриә ғәскәрҙәре һәм фетнәселәр Һалаб халыҡ-ара аэропорты өсөн һуғышты яңынан башлай, баш күтәреүселәр шулай уҡ аэропорттан алыҫ түгел Найраб һәм Маннах авиабазаларына һөжүм итә<ref>{{cite web |url = http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=295081 |title = В Сирии идут ожесточенные бои за аэропорт Алеппо |archiveurl = https://web.archive.org/web/20130813052048/http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=295081 |archivedate = 2013-08-13 }} // «Интерфакс» от 12 марта 2013</ref>. 19 мартта Һалаб—Хан-әл-Асале янында нерв-паралитик газ ҡулланылған, һөҙөмтәлә 15 кеше һәләк булған<ref name="зарин">{{cite web |author= |authorlink= |coauthors= |url=http://www.itar-tass.com/c1/899258.html |title=Алеппо полностью обесточен из-за ракетного обстрела трансформаторной станции |subtitle= |lang=ru |format= |website=itar-tass.com |publisher=ИТАР-ТАСС |date=2013-10-02 |description= |quote= |accessdate=2020-06-12 |deadlink=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004234504/http://www.itar-tass.com/c1/899258.html |archivedate=2013-10-04 }}</ref>. 2013 йылдың октябренә ҡарата ҡаланың яртыһын — хөкүмәт ғәскәрҙәре, икенсе өлөшөн баш күтәреүселәрҙең төрлө төркөмдәре һаҡлап ҡала<ref name="зарин"/>. Конфликт башланғандан алып ҡала халҡы 2,5 миллиондан 1 миллиондан кәмерәк кешегә тиклем кәмегән<ref name="зарин"/>. 2014—2015 йылдарҙа Сүриә армияһы, союз ополченецтары һәм Иран хәрбиҙәре ярҙамында, ҡаланы ҡамауға һәм штурмлауға нигеҙ һалған уңышлы операциялар серияһын уҙғарҙы. 2015 йылдың 4 мартында Һалабтағы Сүриә Хәрби һауа көстәре разведкаһы бинаһы янында ҡеүәтле шартлау яңғырай. Фетнәселәр махсус хеҙмәт бинаһы аҫтында урынлашҡан туннель ҡоролмаһын шартлата. 30-ҙан ашыу кеше һәләк була<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=2400307 |title=Вести. Ru: Взрыв у здания разведки ВВС в Алеппо: есть жертвы |accessdate=2019-08-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911160412/http://www.vesti.ru/doc.html?id=2400307 |archivedate=2016-09-11 |deadlink=yes }}</ref>. 12 июлдә төндә Иҫке ҡалала туннель шартлауы һөҙөмтәһендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән Һалаб цитаделенең стенаһы ныҡ зыян күргән<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=2640209 |title=В Сирии взорвана древняя цитадель из списка Всемирного наследия ЮНЕСКО |accessdate=2019-08-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911160035/http://www.vesti.ru/doc.html?id=2640209 |archivedate=2016-09-11 |deadlink=yes }}</ref>. 2015 йылдың сентябрендә Сүриәлә Рәсәй хәрби операцияһының башланыуы Башар Асад хөкүмәте файҙаһына Сүриәләге хәлде тамырынан үҙгәртергә, Алеппоны ҡамауға сик ҡуйырға, артабан — ҡаланың барлыҡ биләмәһен контролдә тоторға мөмкинлек бирҙе<ref name="bbc-16-November-2016">{{cite web |title=Why is Russia engaged in Aleppo? |url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-37995780?intlink_from_url=https://www.bbc.com/news/topics/cny6mkg2rq9t/aleppo&link_location=live-reporting-correspondent |last=Doucet |first=Lyse |date=2016-11-16 |website=BBC |lang=en |accessdate=2019-08-22}}</ref><ref name="new_york_times_April_13_2018">{{cite web |title=How Syria’s Death Toll Is Lost in the Fog of War |url=https://www.nytimes.com/2018/04/13/world/middleeast/syria-death-toll.html |last=Specia |first=Megan |date=2018-04-13 |website=The New York Times |lang=en |accessdate=2019-08-22 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810094002/https://www.nytimes.com/2018/04/13/world/middleeast/syria-death-toll.html |deadlink=no }}</ref>. 2016 йылдың февралендә Сүриә армияһы уңышлы һөжүм барышында Төркиә сиге яғынан һуғышмандарҙы тәьмин итеү һыҙатын киҫеп, төньяҡтан Алеппоны уратып алды. 2016 йылғы йәйге кампания барышында армия ҡаланы тулыһынса уратып ала, шулай ҡамау башлана. 2016 йылдың сентябренә ҡарата баһалау буйынса, Һалабтың (оппозиция һәм террорсылар контролдә тотҡан) көнсығыш өлөшөндә 250 мең самаһы кеше, (хөкүмәт көстәре контролдә тотҡан) көнбайыш өлөшөндә — 1,5 миллион кеше ҡалған<ref>[http://www.aljazeera.com/news/2016/09/warplanes-mount-strikes-rebel-held-aleppo-160924080435839.html 'Ferocious' air strikes pummel Aleppo as ground gained] {{Wayback|url=http://www.aljazeera.com/news/2016/09/warplanes-mount-strikes-rebel-held-aleppo-160924080435839.html |date=20161006003251 }}, [[Аль-Джазира]], 24 сентября 2016 г.</ref>. 28 июлдә Рәсәй Сүриә властары менән берлектә Һалабта гуманитар операция башлана. Граждандар өсөн — өс, боевиктар сығыу өсөн дүртенсе гуманитар коридор асыла<ref>{{cite web|title=Гуманитарная операция начата Россией совместно с сирийскими властями в Алеппо|url=https://www.1tv.ru/news/2016-07-28/306969-gumanitarnaya_operatsiya_nachata_rossiey_sovmestno_s_siriyskimi_vlastyami_v_aleppo|accessdate=2019-08-25|date=2016-07-28|archive-date=2019-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190825221729/https://www.1tv.ru/news/2016-07-28/306969-gumanitarnaya_operatsiya_nachata_rossiey_sovmestno_s_siriyskimi_vlastyami_v_aleppo|deadlink=no}}</ref>. Августа Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Гуманитар мәсьәләләрҙе координациялау идаралығында ҡалала, айырыуса Көнсығыш Һалабта, хәүефһеҙлек һәм гуманитар хәлгә бәйле хәлдең насарайыуына борсолоу белдерелә. Һуңғараҡ Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун ҡалала гуманитар һәләкәт ихтималлығы ҙур тип белдерә<ref>{{cite web|title=Гуманитарная ситуация в Алеппо продолжает ухудшаться, утверждает ООН|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/3514959|accessdate=2019-08-25|date=2016-08-06|archive-date=2019-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190825221728/https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/3514959|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=ООН: Алеппо грозит гуманитарный кризис невиданных масштабов|url=https://ria.ru/20160819/1474836949.html?in=t|accessdate=2019-08-25|date=2016-08-19}}</ref>. [[Файл:International Mine Action Center in Syria (Aleppo) 45.jpg|слева|мини|Һалаб, 21 декабрь, 2016. Рәсәй Федерацияһы оборона министрлығының веб-сайтынан алынған фотография]] Сентябрь аҙағында Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы генераль секретарының гуманитар мәсьәләләр буйынса урынбаҫары Стивен О’Брайен гуманитар һәләкәт барлыҡҡа килеү ихтималлығы тураһында иҫкәртә. Шул саҡта Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун Сүриәне һәм Рәсәйҙе хәрби енәйәттәрҙә — Һалабтың торлаҡ райондарына ҡаршы яндырғыс һәм бункер бомбаларын файҙаланыуҙа ғәйепләй<ref name="guardian_september_2016">{{cite web |title='Syria is bleeding': Aleppo facing war's worst humanitarian crisis, UN says |url=https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/aleppo-syria-war-humanitarian-crisis-un |last=Borger |first=Julian |date=2016-09-29 |website=The Guardian |lang=en |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190825195706/https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/aleppo-syria-war-humanitarian-crisis-un |deadlink=no }}</ref><ref>{{cite web |url = http://www.vz.ru/news/2016/10/21/839464.html |title = В ООН назвали удары по Алеппо «преступлениями исторического масштаба» |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190824165316/http://www.vz.ru/news/2016/10/21/839464.html |archivedate = 2019-08-24 }} // Взгляд, 21 октября 2016</ref><ref name="azattyq_november_2016">{{cite web |title=ООН: на осадном положении в Сирии находится до миллиона человек |url=https://rus.azattyq.org/a/28131495.html |date=2016-11-22 |website=Радио Азаттык (RFE/RL) |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190825195707/https://rus.azattyq.org/a/28131495.html |deadlink=no }}</ref><ref name="bbc_russian_septemer_2016">{{cite web |title=США пригрозили прекратить взаимодействие с Россией по Сирии |url=https://www.bbc.com/russian/news-37498260 |date=2016-09-28 |website=Би-би-си |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190914203357/https://www.bbc.com/russian/news-37498260 |deadlink=no }}</ref>. 2016 йылдың 15 ноябрендә Сүриә армияһы Рәсәй Һауа-йыһан көстәренең авиация-ракета ярҙамында ҡаланың контролһеҙ (көнсығыш) өлөшөн баҫып алыу маҡсатында һөжүм башлай. 2016 йылдың декабре уртаһына ҡала тулыһынса хөкүмәт ғәскәрҙәре ҡулында була<ref>[https://lenta.ru/news/2016/12/13/aleppo_celebrations/ В Алеппо начался праздник по случаю освобождения города] {{Wayback|url=https://lenta.ru/news/2016/12/13/aleppo_celebrations/ |date=20210303061749 }} // Lenta.ru, 13.12.2016</ref>. 2016 йылдың 22 декабре кисенә ҡала тулыһынса хөкүмәт көстәре контроленә күсте<ref>{{Cite web |url=http://www.rbc.ru/politics/22/12/2016/585c1b749a7947063e8cf951 |title=Власти Сирии заявили о полном уходе боевиков из Алеппо |access-date=2016-12-22 |archive-date=2016-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161222193324/http://www.rbc.ru/politics/22/12/2016/585c1b749a7947063e8cf951 |deadlink=no }}</ref>. Һуңынан ҡаланы азат иткәндән һуң уның торлаҡ кварталдары һуғышмандар тарафынан күп тапҡыр миномет һәм ракета атыуына дусар ителә, һәм был яңы ҡорбандарға килтерә<ref>{{cite web|title=В Алеппо ребенок погиб в результате обстрела террористами жилого квартала|url=https://ria.ru/20190731/1557057610.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-07-31|archive-date=2019-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190801044548/https://ria.ru/20190731/1557057610.html|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=В Сирии боевики открыли огонь по жилому кварталу Алеппо|url=https://ria.ru/20190803/1557139845.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-03|archive-date=2019-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190805070151/https://ria.ru/20190803/1557139845.html|deadlink=no}}</ref>. === Ҡаланы тергеҙеү === Хәрби хәрәкәттәр барышында Һалабтың иҫтәлекле урындарының күбеһе зыян күргән йәки емерелгән. Илдең иҡтисади баш ҡалаһының бик күп етештереү предприятиелары таланған<ref name="realty">{{cite web|title=В Восточном Алеппо идет активное восстановление жилья и инфраструктуры|url=https://realty.ria.ru/20190813/1557435774.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-13|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826141638/https://realty.ria.ru/20190813/1557435774.html|deadlink=no}}</ref><ref name="до">{{cite web|title=В Алеппо восстановили фабрику детской одежды|url=https://ria.ru/20190801/1557062493.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-01|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826140135/https://ria.ru/20190801/1557062493.html|deadlink=no}}</ref>. 2019 йылдың июлендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә ингән «Әл-Саҡтыя» үҙәк ҡала баҙары тергеҙелә<ref>{{cite web|title=В Алеппо восстановили разрушенный во время войны древний рынок|url=https://ria.ru/20190716/1556557952.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-07-16|archive-date=2019-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719054215/https://ria.ru/20190716/1556557952.html|deadlink=no}}</ref>. 2019 йылдың авгусында ҡаланың торлағын һәм инфраструктураһын тергеҙеү дауам иткән<ref name="realty" />. 2019 йылдың көҙөнә бер нисә сәнәғәт производствоһы тергеҙелгән. Һалабты тергеҙеүҙә ҡалаға әйләнеп ҡайтҡан ҡасаҡтар ҡатнаша<ref name="до" /><ref>{{cite web|title=В Алеппо восстановили завод по переплавке металла|url=https://ria.ru/20190805/1557162179.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-05|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826140137/https://ria.ru/20190805/1557162179.html|deadlink=no}}</ref>. == Халҡы == [[Файл:Alepp0fashion.jpg|thumb|left|Йәһүд ҡатыны һәм Һалаб бедуиндары, 1873 йыл]] Алеппо (Һалаб) халҡының күпселеге — ғәрәп-мосолмандар. Христиан халҡы әрмәндәрҙән, гректарҙан, марониттарҙан, Сүриә католиктарынан тора; йәһүд һәм америка протестанттары общиналары бар. {| class="wikitable" |- ! Йыл !! Халҡы !! Артым, %± |- | '''1883''' || 99 179 || - |- | '''1922''' || 156 748|| 44,9 % |- | '''1934''' || 249 921|| 19,0 % |- | '''1950''' || 362 500 || 11,5 % |- | '''1965''' || 500 000 || 17,5 % |- | '''1990''' || 1 216 000 || 90,3 % |- | '''2000'''|| 1 937 858|| 29,2 % |- | '''2005''' || 2 301 570 || 5,5 % |- | '''2016''' || 1 800 000 || -22 % |} === Тарихи мәғлүмәттәр === XIX йөҙ йыллыҡтың башында Һалабта 200 мең кеше йәшәгән; ҡала киъ сәнәғәте һәм сауҙаһы менән билдәле булған, уның фабрикалары бөтә Көнсығышты ебәк, ҡағыҙ, йөн һәм парса материалдары менән тәьмин иткән. Әммә ер тетрәү, тағун һәм ваба уның байлығын ҡаҡшатҡан. Сығышы менән Һалабтан тарихсы, шәйех Камал әл-Ғаззи (1853—1933) әйтеүенсә, ҡала халҡы 1822 йылдағы емергес ер тетрәүгә тиклем 400 мең кеше тәшкил иткән. Артабан ваба һәм тағундан (1823 һәм 1827 йылдарҙа) Һалаб халҡы 110 мең кешегә тиклем кәмей<ref>Saint Terezia Church Aleppo {{cite web |url = http://www.terezia.org/section.php?id=1823 |title = Christians in Aleppo at the end of the Ottoman Empire |archiveurl = https://web.archive.org/web/20171009230825/http://www.terezia.org/section.php?id=1823 |archivedate = 2017-10-09 }}</ref>. 1901 йылда Алеппо халҡының дөйөм һаны 108 143 кеше тәшкил иткән, уларҙың 76 329-ы (70,58 %) — мосолмандар, 24 508-е (22,66 %) — христиан-католиктар; 7306-һы (6,76 %) — йәһүдтәр<ref>Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.2 page 3, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman</ref>. Христиан халҡы башҡа ҡалаларҙан әрмән ҡасаҡтары (1915 йылғы әрмәндәр геноцидынан һуң) һәм Сүриә мәсихселәренең күпләп ағылыуы менән арта. Әрмән ҡасаҡтарының тәүге төркөмө (1915—1922) килгәндән һуң, 1922 йылда Һалаб халҡы 156 748 кешегә еткән, уларҙың 97 600-ө (62,26 %), католик христиандар — 22 117 (14,11 %), йәһүдтәр — 6580 (4,20 %), европалыларҙың һаны — 2652 (1,70 %), әрмән ҡасаҡтары — 20007 (12,76 %) һәм 7792 (4,97 %) һәм башҡа төр ҡасаҡтар<ref>Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.3 page 26, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman</ref><ref>The Golden River in the History of Aleppo, ({{lang-ar|نهر الذهب في تاريخ حلب}}), vol.1 (1922) page 256, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi</ref>. Һалаб йүнәлешендә әрмән ҡасаҡтарының икенсе ағымы 1923 йылда Киликиянан француз ғәскәрҙәрен сығарыуға бәйле була<ref>The Golden River in the History of Aleppo ({{lang-ar|نهر الذهب في تاريخ حلب}}), vol.3 (1925) pages 449—450, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi</ref>. 1923—1925 йылдарҙа ҡалаға 40 меңдән ашыу әрмән килә, ә Һалаб халҡы 1925 йыл аҙағына 210 000 кешегә етеп, уларҙан әрмәндәр 25 % тәшкил иткән<ref>{{книга |заглавие= The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century |издательство=[[Palgrave Macmillan]] |место= New York |год=2004 |isbn= 1-4039-6422-X |страницы=425 |ref= Hovannisian |язык=en |автор=[[Ованнисян, Ричард|Richard G. Hovannisian]]}}</ref>. Шәйех Рәмел әл-Ғәззи биргән тарихи мәғлүмәттәргә ярашлы, Ғосман хакимлығының һуңғы көндәренә тиклем Һалаб ҡалаһының күпселек христиандары католиктар булған. Православие христиандары, бер яҡтан, Киликияла һәм көньяҡ Төркиәлә иҫән ҡалған әрмән һәм Сүриә христиандарының килеүенә, икенсе яҡтан, Төркиә файҙаһына Александретта санжагы аннексияһынан һуң православие гректарының күпләп килеүенә бәйле, артҡан (1939). 1944 йылда Һалаб халҡы 325 000 тирәһе кеше тәшкил иткән, унда 112 110 (34,5 %) мәсихсе (шуларҙың 60 200 — әрмән). Әрмәндәр 1947 йылға тиклем Һалаб христиан общинаһының яртыһынан ашыуын тәшкил иткән, шул уҡ ваҡытта уларҙың күбеһе әрмән репатриацияһы сиктәрендә Совет Әрмәнстанына киткән (1946—1967). === Хәҙерге хәле === <!--Алеппо — самый густонаселённый город в Сирии, с населением в {{num|2181061}} человек (2004). Согласно официальным оценкам, объявленным городским советом Алеппо, население города достигло {{num|2301570}} к концу 2005 года. Более 80 % жителей Алеппо являются [[Сунниты|мусульманами-суннитами]]. Это прежде всего [[арабы]], [[курды]] и [[Сирийские туркмены|туркмены]]. Другие мусульманские группы включают [[Адыги|адыгов]] ([[черкесы]], [[кабардинцы]], [[адыгейцы]]), [[Чеченцы|чеченцев]], [[Албанцы|албанцев]], [[Боснийцы|боснийцев]] и [[помаки|помаков]]. Согласно оценкам, приведённым в 2010 году в финальном отчёте по проекту городского развития Алеппо, проводимому муниципалитетом города и компанией GTZ рамках совместной сирийско-немецкой программы устойчивого городского развития, ожидалось, что ежегодный прирост населения города в течение следующих десяти лет составит порядка 2,7 % в год, и численность населения достигнет 3,6 млн жителей<ref>{{cite web |url=http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf |title=ALEPPO DIVERSE &#124; OPEN CITY |subtitle=An Urban Vision for the Year 2025 |format=Final Report |website = Syrian-German Technical Cooperation GTZ |publisher=Uberbau (Architecture & Urbanism Ali Saad & Thomas Stellmach GbR) |lang=en |date=2010-02-05 |accessdate=2016-12-22}}</ref>. Одна из крупнейших христианских общин на [[Ближний Восток|Ближнем Востоке]], Алеппо являлся перед войной домом для многих восточных христиан, в основном [[Армянская апостольская церковь|армян]], [[Сирийская православная церковь|сирийских христиан]] и [[Мелькитская католическая церковь|греков-мелькитов]]{{Нет АИ|22|5|2018}}. До войны в городе жили более чем 250 тыс. христиан, составляя около 12 % от общей численности населения. Значительное число сирийских христиан в Алеппо родом из города [[Урфа]] ([[Турция]]) и говорит на [[Армянский язык|армянском языке]]. Большая община христиан принадлежит [[Армянская апостольская церковь|Армянской апостольской]], [[Сирийская православная церковь|Сирийской православной]] и [[Греческая православная церковь|Греко-православной]] церквям. В Халебе было очень много католиков, в том числе [[Мелькитская католическая церковь|греков-мелькитов]], [[Марониты|маронитов]], [[Латиняне|латинян]], [[Халдеи|халдеев]] и сирийских католиков. В нескольких районах города преобладает христианское и армянское население, таких как старый христианский квартал Ждейде. Современные христианские районы называются Азизия, Сулеймания, Гаре де Багдад, Урубе и Мейдан. В Алеппо 45 действующих церквей, принадлежащих вышеупомянутым конфессиям{{Нет АИ|22|5|2018}}. Арабоязычное население Алеппо говорит на [[Разновидности арабского языка|северосирийском диалекте]], который называется ''шави''. --> <center> <gallery widths="140" heights="140px"> File:Aleppo, Streets of the city, Syria.jpg|Ҡала үҙәге Файл:Great Mosque of Aleppo, Aleppo, Syria.jpg|Алеппо ҡалаһындағы Бөйөк мәсет File:Shopping streets in covered market 2, Aleppo, Syria.jpg|Ябыҡ баҙар Файл:Saint Elijah Maronite Cathedral, Aleppo (4).jpg|Изге Илия-пәйғәмбәр минорит соборы Файл:Tawhid and Saint George Alp.jpg|Таухид мәсете һәм Изге Георгий сиркәүе Файл:AleppoAlJdeida.jpg|Алеппоның христиан кварталындағы урам File:Streets of the old city of Aleppo, Syria.jpg|Боронғо ҡаланың урамдары Файл:Woman in niqab, Aleppo (2010).jpg|Һалаб. Бала тотҡан ҡыҙ-ҡатын, 2010 йыл </gallery> </center> == Архитектураһы == [[Файл:Baron hotel at night.jpg|thumb|Боронғо билдәле Baron Hotel, 1911]] Алеппола бер нисә архитектура стиле ҡушылған. Бихисап баҫҡынсылар, византийҙар һәм сәлжүктәрҙән алып мәмлүктәр һәм төрөктәргә тиклем, 2000 йыл дауамында ҡала архитектураһында үҙенең эҙҙәрен ҡалдырған<ref>{{Cite web |url=https://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSTRE66F1ED20100716 |title=Reuters:Travel Postcard: 48 hours in Aleppo, Syria |access-date=2017-10-02 |archive-date=2021-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211230154929/https://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSTRE66F1ED20100716 |deadlink=no }}</ref>. Шулай уҡ ҡаланың боронғо өлөшөндә һәм Ждейде христиан кварталында XIII һәм XIV быуат ҡунаҡханалар, мосолман мәктәптәре һәм хаммамдары — ҡоролмалары бар. XVI һәм XVII быуат Һалаб буржуазияһына ҡараған бик күп йорттар ошо кварталда урынлашҡан. Азизияла барокко стилендә төҙөлгән XIX һәм начала XX быуат башына ҡараған өйҙәр урынлашҡан. ''Шахба'' яңы кварталында төрлө архитектура стилдәре: неоклассика, норманд, көнсығыш һәм хатта ҡытай стилдәре ҡушылған<ref>{{Cite web |url=http://www.middleeast.com/aleppo.htm |title=Middleeast.com:Aleppo |access-date=2011-06-11 |archive-date=2012-03-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120316160211/http://www.middleeast.com/aleppo.htm |deadlink=no }}</ref>. Алеппо урамдары тулыһынса тәбиғи, ҡайһы бер ерендә ҙур аҡ таш киҫәктәре йәки һарыҡташтар менән, түшәлгән. Иҫке ҡала бик күп йорттар, тар урамдар һәм ябыҡ баҙарҙар менән ҡылыҡһырлана, ә ҡаланың хәҙерге өлөшөндә киң юлдар һәм Саадалла әл-Жабири майҙаны, Азатлыҡ майҙаны, Президент майҙаны һәм Сабаа Бахрат майҙаны кеүек ҙур майҙандар бар. [[Файл:Pano Alep 1.jpg|thumb|center|810px|<center>Һалаб ҡәлғәһенән (цитадель) ҡала күренеше]] Алеппо ҡалаһы ҡатнаш (үҙәкләштерелгән радиаль-юлдаш ҡала) моделе буйынса үҫешә<ref name="autogenerated1">http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf</ref> == Туризм һәм күңел асыу == [[Файл:AleppoSouq.jpg|thumb|left|150px|Баҙар]] [[Файл:Hammam Al-Nahhasseen Aleppo.jpg|thumb|Ҡаланың боронғо өлөшөндәге ан-Наххасин хаммамы]] Донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе һәм боронғо Ебәк юлындағы иң ҙур үҙәк булараҡ, Һалаб үҙенең тәбиғи матурлығына өҫтәп, таң ҡалдырғыс һәм йәлеп итеүсән структураларға эйә. Цитаделдән тыш, ҡаланың иң сағыу иҫтәлекле урындары булып баҙарҙар (سوق — souq), боронғо мунсалар (хаммам — حمام), күп һанлы дини һәм мәҙәни үҙәктәре булған хандар тора. Икенсе яҡтан, ҡаланың бик күп заманса объекттары бар, улар Һалабтағы зиннәтле ҡунаҡханалар (отель), казино, барҙар һәм ресторандар Һалабта кына етештерелгән ризыҡары менән бөтә донъяның туристарын йәлеп итә. Ҡаланың боронғо өлөшөндә урынлашҡан элекке ғәрәп һәм әрмән өйҙәренең күбеһе, көнсығыш отелдәре, бар һәм ресторандары сифатында файҙаланыу өсөн, Ждейде боронғо христиан кварталында яңыраҡ реставрацияланған йәки хәҙер яңыртыла. * Алепполағы билдәле хаммамдар: Ялбуға хаммамы, ан-Наххасин хаммамы һәм Баб-әл-Әхмәр хаммамы. * 1940 йылда асылған һәм Сүриәлә иң ҙуры һаналған Һалаб йәмәғәт паркы. Ул Куэйке йылғаһы киҫеп үткән Азизия районында урынлашҡан. * «Cinema Ugarit» һәм «[[Cine d’Alep Chahba]]» кеүек күпселек кинотеатрҙар Барон һәм әл-Ҡууатли урамдарында урынлашҡан. * Зәңгәр Лагуна — Һалабтан алыҫ түгел урынлашҡан заманса аквапарк. Бер нисә бассейнды, "америка тауҙары"н, барҙарҙы һәм ресторандарҙы үҙ эсенә ала. * «Casino d’Alep» Сүриә Ғәрәп Республикаһында ғәмәлдә булған берҙән-бер казино. == Боронғо ҡала == [[Файл:Aleppo, View of the city, Syria.jpg|thumb|left|Боронғо ҡаланың көнбайыш өлөшө панорамаһы]] [[Файл:Citadel of Aleppo.jpg|thumb|Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Иҫке һәм яңы Алеппо араһында ярайһы уҡ аныҡ бүленеш бар. Иҫке өлөшө 5 километр оҙонлоғондағы туғыҙ ҡапҡалы түңәрәктән торған стена барлыҡҡа килтерә. Һалаб цитаделе тигән исем менән билдәле ғәйәт ҙур урта быуат ҡәлғәһе ҡаланың боронғо өлөшөндә урынлашҡан. Ул акрополгә оҡшатып төҙөлгән. [[Файл:Aleppo Cittadella - GAR - 9-22.JPG|thumb| Алеппо (Һалаб) ҡәлғәһе (цитадель)]] Һалабтың һәр ваҡыт ҡулдан ҡулға күсеүе, төрлө дәүләттәр контроле аҫтында булыуы, сәйәси хәлдең тотороҡһоҙланыуы тарихи сәбәптәр арҡаһында барлыҡҡа килгән. Шуға бәйле халыҡ дини принцип буйынса бүленгән, социаль һәм иҡтисади яҡтан бойондороҡһоҙ булған айырым кварталдар төҙөгән. Бындай кварталдарҙың яҡшы миҫалы булып билдәле Ждейде кварталы тора. Иҫке Алеппо (Һалаб) ҡалаһын ике өлөшкә бүлергә мөмкин: иҫке өлөшө һәм Ждейде. Үрҙә әйтеп үтелгәнсә, иҫке өлөшө стеналар эсендә төҙөлгән, ә Ждейде — монгол ғәскәрҙәре ҡаланан сыҡҡас, XV быуат башында төҙөлгән христиан кварталы. 1400 йылда Аҡһаҡ Тимер Алеппоға (Һалабҡа) бәреп инеп, уны тулыһынса емергәс, мәсихселәр китергә мәжбүр булған. Әммә 1420 йылда улар ҡаланың төньяҡ-көнбайышында Ждейде кварталын төҙөгән. Был район халҡы башлыса маклерлыҡ менән шөғөлләнгән: сит ил сауҙагәрҙәре һәм урындағы сауҙагәрҙәр араһында аралашсы булған. Боронғо ҡаланың дөйөм майҙаны 3,5 км² самаһы тәшкил итә. Бында 120 меңдән ашыу кеше йәшәй<ref>{{Cite web |url=http://www.historische-aleppo-seife.de/engl_history.html |title=Alepposeife: Aleppo history |access-date=2011-06-11 |archive-date=2018-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180326040544/http://www.historische-aleppo-seife.de/engl_history.html |deadlink=no }}</ref>. === Баҙарҙары һәм каруанһарайҙары === [[Файл:Aleppo-suq-Alp.JPG|thumb|Боронғо Алеппола (Һалабта) әл-Мәҙинә баҙары.]] [[Файл:Aleppo Khan Shuneh.jpg|thumb|Хан Аш-Шунэ]] [[Файл:Aleppo narrow Armenian quarter.jpg|thumb|Баҡыр магазины янында ''Бауабэт Аль-Ясмин'', Ждейде]] Был сауҙа ҡалаһының стратегик хәле коммерция юлдарынан файҙаланырға теләүсе бөтә раса һәм дин кешеләрен йәлеп иткән, сөнки Алеппо (Һалаб) аша Бөйөк ебәк юлы үткән. Оҙонлоғо — 13 километр булған донъялағы иң ҙур ябыҡ баҙар тап Һалабта урынлашҡан<ref>{{Cite web |url=http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=round&filename=201010291220021 |title=eAleppo: The old Suqs of Aleppo (in Arabic) |access-date=2011-06-11 |archive-date=2017-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019061616/http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=round&filename=201010291220021 |deadlink=no }}</ref>. Бында уны Әл-Мәҙинә тип атайҙар — ул сауҙа үҙәге, бында [[Иран]]дан ебәк-сеймал кеүек зиннәтле әйберҙәр, [[Һиндостан]]дан тәмләткестәр һәм буяуҙар, [[Дамаск]]тан кофе килтерәләр. Әл-Мәҙинәлә шулай уҡ йөн, ауыл хужалығы продукцияһы һәм билдәле һалаб һабыны кеүек урында етештерелгән ҡулланыу тауарҙарын да табырға мөмкин. Күпселек баҙарҙар XIV быуатта төҙөлгән, уларға төрлө һөнәрҙәр һәм кәсептәр атамаһы: йөн баҙары, баҡыр баҙары һәм башҡа атамалар бирелгән. Тауарҙарҙан тыш, баҙарҙа хандар, йәғни каруанһарайҙар ({{lang-ar|كاروانسرا}}) урынлаша. Каруанһарайҙарға матур фасадтар һәм ағас ишекле инеү юлдары хас булған. Боронғо ҡаланың иң билдәле баҙарҙары һәм каруанһарайҙары (хандары)<ref>{{cite web|title=Aleppo.us: Old suqs of Aleppo (in Arabic)|url=http://www.aleppo.us/news/47.html|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080426223231/http://www.aleppo.us/news/47.html|archivedate=2008-04-26}}</ref><ref>{{cite web|title=Al-Hakawati (in Arabic)|url=http://www.al-hakawati.net/arabic/civilizations/syriashamal2.asp|archiveurl=https://www.webcitation.org/65NOqjH0m?url=http://www.al-hakawati.net/arabic/civilizations/syriashamal2.asp|archivedate=2012-02-11|access-date=2011-06-11|deadlink=yes}}</ref>: * ''Хан Ак-Кади'' — Алеппоның (Һалаб) иң боронғо каруанһарайҙарының береһе, 1450 йылда төҙөлгән. * ''Хан Аль-Бургуль'', 1472 йылда төҙөлгән. * ''Сук Ас-Сабун'', йәки ''һабын ханы'', XVI быуат башында төҙөлгән, һабын магазины эргәһендә урынлашҡан. * ''Сук Хан Ан-Наххасин'', йәки ''баҡыр баҙары''. 1539 йылда төҙөлгән. Үҙенең традицион һәм заманса аяҡ кейеме менән билдәле, 84 магазины бар. * ''Хан Аш-Шунэ'' 1546 йылда ҡоролған. Унда традицион һалаб сәнғәте кәсептәре әйберҙәре һатыла. * ''Сук Хан Аль-Харир'', йәки ''ебәк ханы''. XVI быуаттың икенсе яртыһында төҙөлгән, 43 магазины бар һәм туҡыма менән сауҙа итеүгә махсуслашҡан. * ''Сук Хан Аль-Гумрок'', йәки ''таможня ханы'', 55 магазиндан торған текстиль сауҙа үҙәге. 1574 йылда төҙөлгән Хан Әл-Гумрок боронғо Һалабта иң ҙур хан һанала. * ''Сук Хан Аль-Уазир'', 1682 йылда төҙөлгән, Алеппола мамыҡ продукцияһының төп баҙары булып һанала. * ''Сук Аль-Аттарин'', йәки ''үлән баҙары''. Традиция буйынса, Алеппола тәмләткестәр менән сауҙа итеүсе төп баҙар булған. Әлеге ваҡытта ул 82 магазин менән туҡыусылыҡ тауарҙарын һатыу үҙәге булараҡ эшләй. * ''Сук Аз-Зирб'', йәки ''Сук Аз-Зарб''. Бында мәмлүктәр осоронда тәңкәләр һуғылған. Әлеге ваҡытта был баҙарҙың 71 магазины бар, уларҙың күбеһе текстиль тауарҙар һәм бәҙәүиҙәр (бедуин) эшмәкәрлегенең төп нигеҙен тәшкил иткән ихтыяждары буйынса эшләй. * ''Сук Аль-Бехрамия'' Бәһрәм мәсете янында урынлашҡан, 52 аҙыҡ-түлек магазины бар. * ''Сук Аль-Хаддадин'' — был боронғо традицион тимерселәрҙең баҙары, 37 магазиндан тора. * ''Сук Аль-Атик'', йәки ''иҫке баҙар'', күн һатыуҙа махсуслашҡан, үҙ эсенә 48 магазинды ала. * ''Сук Аль-Сиййяг'', йәки ''зәргәр баҙары'', Алеппола (Һалабта) һәм бөтә илдә зәргәр эшләнмәләр менән сауҙа итеүсе төп үҙәк, 99 магазины бар. * ''Венецианлылар ханы'' Венеция консулы һәм сауҙагәрҙәре йорто булған. * ''Сук Ан-Нисуан'', йәки ҡатын-ҡыҙҙар баҙары,— бында йәш киленгә ни кәрәк, барыһын да: аксессуарҙар, кейем-һалым һ. б. табып була. * ''Ас-Сувейка'', йәки ''Суэйкат Али'' (''suweiqa'' ғәрәп телендә «бәләкәй баҙар» тигәнде аңлата),— башлыса йорт һәм аш-һыу бүлмәләрен йыһазландырыу буйынса махсуслашҡан магазиндарҙан торған ҙур баҙар. Шулай уҡ '''Ждейде христиан кварталы'''нда күп традицион хандар баҙар һымаҡ эшләйҙәр: * ''Сук Аль-Хокедун'' йәки ''«Хан аль-Кудс»''. ''Хокедун'' «Рухи йорт» тип атала, сөнки ул Иерусалимға табынырға барған әрмән ғибәҙәт ҡылыусылары өсөн ҡунаҡхана сифатында төҙөлгән<ref>{{cite web|title=Aleppo.us: Khans of Aleppo (in Arabic)|url=http://www.aleppo.us/news/22.html|deadlink=yes|access-date=2011-06-11|archive-date=2017-07-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20170710054154/http://www.aleppo.us/news/22.html}}</ref>. Хокедундың боронғо өлөшө XV быуат аҙағы һәм XVI башы менән билдәләнә, ә яңы өлөшө XVII быуатта төҙөлгән. Әлеге ваҡытта ул кейем-һалым менән сауҙа итеүгә махсуслашҡан күп һанлы магазиндары булған ҙур баҙарға әүерелгән. * ''Ас-Салибэ'', боронғо христиан ғибәҙәтханалары үҙәге. * ''Сук Ас-Суф'' йәки ''йөн баҙары'', иҫке сиркәүҙәр менән уратылған. * ''Бауабэт Аль-Касаб'', ағастан эшләнгән әйберҙәр магазины. == Иҫтәлекле урындары == [[Файл:Aleppo citadel001.jpg|thumb|240px|Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Римдар һалған 11 саҡрым оҙонлоҡтағы һыу үткәргес ҡалалағы иң боронғо һәйкәл булып тора. 10 м бейеклектәге һәм 6,5 м ҡалынлыҡтағы, ете ҡапҡалы ҙур стена ҡаланы ҡала яны ҡоролмаларынан айыра. Ябыҡ ҡунаҡ ихатаһы (баҙар) бер нисә урамға сыға, тотош көмбәҙҙәрҙән тора һәм өҫтән махсус көмбәҙҙәрҙә өлөшләтә эшләнгән тәҙрәләр аша яҡтыртыла. Алеппола (Һалабта) 3 монастыры менән бергә 7 ҙур сиркәү һәм элек императрица Елена сиркәү итеп төҙөлгән боронғо рим стилендәге Эль-Иалава мәсете бар. Илдең сиктән сығарып һатыуға тәғәйенләнгән төп продукттары — йөн, кизе-мамыҡ, ебәк, балауыҙ, фисташка, һабын, тәмәке, бойҙай, улар башлыса Францияға һәм төрөк гавандарына сығарыла. Сәнәғәт ебәк изделиелар менән генә сикләнә. Һалабта йәшәүселәр башлыса үҙҙәрен шәрифтәр, йәғни Мөхәммәт нәҫеленән тип иҫәпләй. Халыҡтың тағы бер ғорурлығы — нигеҙе ҡаланан 50 метрға юғары күтәрелгән цитадель. Оҙаҡ ваҡыт дауамында бөтә ҡала цитадель сиктәрендә ятты һәм XVI быуатта ғына, Алеппо Оттоман империяһы хакимлығына күскәндән һуң, ҡала аҡрынлап ҡәлғә стеналарынан ситтә лә үҫешә башланы. Алеппо (Һалаб) ҡалаһында шағир [[Нәсими]]ҙең ҡәберлеге бар. === Тарихи биналар === [[Файл:Al-Shibani Alp08.jpg|thumb|Аш-Шибани мәктәп-сиркәүе]] * [[Алеппо Цитаделе]], ҡалҡыулыҡ түбәһендәге ҙур ҡәлғә, ҡаланан 50 м бейегерәк булып ҡалҡып тора. Б. э. I мең йыллығына ҡарай, ҡайһы бер деталдәре XIII быуатта төҙөлөп бөткән. 1822 йылда ер тетрәү һөҙөмтәһендә зыян күрә. * ''Халауие мәҙрәсәһе'' 1124 йылда Изге Елена соборының элекке урынында төҙөлгән. Заманында изге Елена, Бөйөк Константиндың әсәһе, ҙур Византия соборын төҙөткән. Баҫҡынсы тәре йөрөтөүселәр ҡаланы талағас, ҡаланың төп судьяһы Изге Елена соборын мәсеткә әйләндерә һәм, ниһайәт, XII быуат уртаһында Нур ад-Дин бында мәҙрәсә, йәғни дини мәктәп аса. * ''Әл-Матбах Әл-Ажами'' — цитаделдән алыҫ түгел урынлашҡан XII быуат башы һарайын Маж ад-Дин бен Ад-Дайя әмире төҙөгән. XV быуатта йүнәтелгән. 1967-1975 йылдарҙа бында Халыҡ йолалары музейы урынлашҡан. * XII быуат Мәҙәни үҙәге ''Аш-Шибани''. Иҫке ҡалала урынлашҡан францискан ҡатын-ҡыҙ миссионеры Марияның боронғо сиркәүе һәм мәктәбе әлеге ваҡытта мәҙәни үҙәк сифатында эшләй. * ''Мөҡәддәмиә мәҙрәсәһе'', дини мәктәптәренең береһе, 1168 йылда төҙөлгән. * ''Зәкәриә мәҙрәсәһе''. Әз-Заһир Ғәзи башланғысы менән, Баб Әл-Мәҡәмдән көньяҡҡа табан 1217 йылда төҙөлгән. * ''Солтания мәҙрәсәһе'' — Алеппо губернаторы Аз-Заһир Ғәзи башлаған һәм 1223-1225 йылдарҙа уның улы Мәлиҡ Әл-Әзиз Мөхәммәт тамамланған. * ''Әл-Фирҙәүес мәҙрәсәһе'' — «Алеппоның иң матур мәсете» тип атала. 1234-1237 йылдарҙа Алеппо губернаторы Аз-Заһир Ғәзиҙең тол ҡалған ҡатыны төҙөтә. Ул эске ихатала антик колонналы аркалар менән уратып алынған эске ихатала урынлашҡан бассейн үҙенә йәлеп итә. * ''Алеппоның милли китапханаһы''. 1930-сы йылдарҙа төҙөлә һәм 1945 йылда асыла<ref>Aleppo Culture {{cite web |url = http://www.aleppo-cult.org/vb/showthread.php?t=1 |title = National Library of Aleppo (in Arabic) |deadlink = yes }}</ref>. * ''Grand Seray d’Alep'' — ҡала губернаторының элекке резиденцияһы; 1920-се йылдарҙа төҙөлә һәм 1933 йылда асыла. * '' Ханка Әл-Фарафира'', 1237 йылда төҙөлгән суфый монастыры. * ''Бимаристан Аргун әл-Камили'' — 1354 йылдан алып XX башына тиклем эшләгән йәшенеү урыны. * ''Дар Ражаб Паша'' — Әл-Хандаҡ урамынан алыҫ түгел ерҙә урынлашҡан, театр залы булған ҙур мәҙәни үҙәккә әүерелгән ҙур йорт (особняк). * ''Бейт Джонблат'' — XVI быуат аҙағында Алеппоның курд хакимы Хөсәйен Паша Ян Полад төҙөткән боронғо һарай. * ''Әл-Утмания мәҙрәсәһе'' — Баб Ән-Насрҙың төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан ислам мәктәбе. Уны 1730 йылда Осман пашаһы Әл-Дураки аса һәм тәүҙә Ридаийя мәҙрәсәһе тип атала. * ''Бейт Марраш''. Әл-Фәрәфир кварталында урынлашҡан иҫке һалаб йорто. Ғибәҙәт йортон XVIII быуат аҙағында Марраш ғаиләһе төҙөгән. * ''Баб Аль-Фарадж'' часовняһы. 1898-1899 йылдарҙа Австрия архитекторы Картье тарафынан төҙөлгән<ref>eAleppo [http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=places&filename=200808080930013 Bab Al-Faraj tower (in Arabic)] {{Wayback|url=http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=places&filename=200808080930013 |date=20171011222151 }}</ref>. '''Ждейде христиан кварталының''' иң билдәле тарихи биналары<ref>{{cite web|title=Ministry of Tourism, Syria: Aleppine House (in Arabic)|url=http://www.syriatourism.org/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=2081|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716101034/http://www.syriatourism.org/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=2081|archivedate=2011-07-16}}</ref>: * '' Бейт Ажикбаш'' ([http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ajikbash_House Beit Achiqbash] {{Wayback|url=http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ajikbash_House |date=20110628234659 }}), 1757 йылда төҙөлгән боронғо алеппо йорто. 1975 йылдан бында алеппо сәнғәте предметтарын күрһәтеүсе Халыҡ традициялары музейы урынлашҡан. [[Файл:Dar Basile alley of Jdayde Historic district, Aleppo, 2010.jpg|thumb|Ждейдала Дар Базиль, XVIII быуат]] * ''Бейт Газале''. 1691 йылда әрмән скульпторы Хачадур Бали биҙәгән XVII особнягы. Бында XX быуатта әрмән мәктәбе булған. * ''Бейт Даллал'', йәғни «Даллал йорто», 1826 йылда иҫке монастырь урынында төҙөлгән, әлеге ваҡытта отель сифатында эшләй. * ''Бейт Уакиль'' — үҙенсәлекле ағас биҙәүестәре менән йәлеп итеүсе 1603 йылда төҙөлгән алеппо йорто. Ошо декорацияларҙың береһе Берлинға килтерелә һәм Aleppo Room тигән исем менән билдәле Пергам музейында ҡуйыла. * ''Дар Базиль'' — XVIII быуат башы йорто века, 2001 йылда бизнес-мәктәпкә әйләндерелә. * ''Дар Замария'' — XVII быуат аҙағында төҙөлгән Замария ғаиләһе йорто, әлеге ваҡытта - бутик-отель. === Музейҙары === * Алеппо музейы * Бейт Ачикбаштағы «Алеппо йорто» халыҡ традициялары музейы, Ждейде * Алеппо цитаделе музейы * Бимаристан Аргун әл-Камилиҙағы медицина һәм фән музейы * Алеппоның Хәтер музейы, Бейт-Газа, Ждейде * Пресвятая Богородица әрмән сиркәүендә Әрмән Апостол сиркәүе музейы, Ждейде === Ҡапҡалары === [[Файл:Aleppo Night by Charles Hajj.jpg|thumb|Баб Эль-Фараж башняһы]] * [[Баб әл-Хадид]] ([[:en:Bab al-Hadid]]) ''(باب الحديد)'' (Тимер ҡапҡа). * Баб Әл-Макам ([[:en:Bab al-Maqam]]) ''(باب المقام)'' (Ҡәберлек Ҡапҡаһы). * Баб Антакейя ([[:en:Bab Antakeya]]) ''(باب انطاكية)'' (Врата Антиохия Ҡапҡаһы). * Баб Әл-Наср ([[:en:Bab al-Nasr]]) ''(باب النصر)'' (Еңеү ҡапҡаһы). * Баб Әл-Фараж ([[:en:Bab al-Faraj]]) ''(باب الفرج)'' (Азат итеү ҡапҡаһы). * Баб Кыннасрин ([[:en:Bab Qinnasrin]]) ''(باب قنسرين)'' (Киннасрин Ҡапҡаһы). * Баб Жнен '' ([[:en:Bab Jnen]])(باب الجنان)'' (Баҡсалар ҡапҡаһы). * Баб Әл-Әхмәр ''([[:en:Bab al-Ahmar]])(باب الأحمر)'' (Ҡыҙыл ҡапҡа). === Культ ҡоролмалары === [[Файл:Great Mosque of Aleppo, Women of Syria in hijabs, Aleppo, Syria.jpg|thumb|Һалабтың ҙур мәсете ихатаһы (Жами әл-Кәбир)]] [[Файл:Khusruwiyah Mosque, Aleppo.jpg|thumb|''Хусрууия мәсете'']] [[Файл:Forty Martyrs Cathedral of Aleppo, the belfry.jpg|thumb|''Ҡырҡ яфаланыусы ғибәҙәтханаһы'']] * Алеппоның Бөйөк мәсете (Жами әл-Кәбир) йәки [[Әмәүиҙәр]] мәсете, 715 йылда Вәлид I нигеҙ һалған, һәм төҙөлөштө уның вариҫы Сөләймән тамамлағандыр, моғайын. Бинала Суҡындырыусы Яхъяның (Иоанн Креститель) атаһы Зәкәриәнең ҡәбере бар. Мәсет 1260 йылда баҫҡынсы монголдар ингән ваҡытта емерелгән һәм тергеҙелгән. Төрлө стилдәге дүрт фасады бар. * Хусрууия мәсете ([[:en:Khusruwiyah Mosque]]), 1547 йылда тамамланған, билдәле ғосман архитекторы Синан проекты буйынса төҙөлгән. * Әл-Нукта мәсете ([[:en:Al-Nuqtah Mosque]]) («Тамсы ҡан мәсете»), шиғыйҙар мәсете. Был урында элек 944 йылда мәсеткә әйләндерелгән монастырь булған, тип һанала. * Әл-Аделия мәсете, 1555 йылда Һалаб губернаторы Мөхәммәт Паша тарафынан төҙөлгән. * Әл-Саффахия мәсете, 1425 йылда, һигеҙ мөйөшлө манаралар менән матур итеп биҙәлеп, төҙөлгән. * Әл-Ҡайҡан мәсете («Ала ҡарғалар мәсете»), инеү өлөшөндә ике боронғо базальт колонналы. Мәсеттә хетт яҙмалы таш блок бар. * Алтын-Буға мәсете (1318). * Әл-Тауаши мәсете (XIV быуат, 1537 йылда тергеҙелгән), колонналар менән биҙәлгән ҙур фасадлы. * Ҡырҡ яфаланыусы соборы ([[:en:Cathedral of the Forty Martyrs]]) — Ждейделәге әрмән сиркәүе (XVI быуат). *Алепполағы Үҙәк синагога ([[:en:Central Synagogue of Aleppo]]) — яҡынса 1200 йылда йәһүд общинаһы тарафынан төҙөлгән. * Ждейде иҫке христиан кварталында урынлашҡан маронит, сүриә православие, католик һәм бик күп башҡа сиркәүҙәр. === Үле ҡалалар === Һалабты бик күп тарихи ҡомартҡылар һәм үле ҡалаларҙың бик боронғо ҡалдыҡтары уратып алған. Улар Сүриәнең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан 700 ташландыҡ торама төркөмөнән тора. Был ҡалалар б. э. т. V быуатҡа ҡарай һәм Византия архитектураһы элементтарынан тора. Жебел-Семаан (Симеон тауы) районындағы иң мөһим ҡалалар һәм археологик һәйкәлдәргә инә: * ''Калот ҡәлғәһе'' Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 20 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Беҙҙең эраның II быуатында Рим ғибәҙәтханаһы булараҡ төҙөлә. Христиан диненә күскәндән һуң, ғибәҙәтхана V быуатта базиликаға әйләндерелә. Хамданидтар һәм византийҙар араһындағы һуғыштар һөҙөмтәһендә X быуатта сиркәү ҡәлғәгә әйләнә. Ҡәлғә менән йәнәшә торған ике сиркәү: 492 йылда төҙөлгән көнсығыш сиркәүе һәм көнбайыш сиркәүе (VI быуат) яҡшы һаҡланған. * ''Хараб-Шамс базиликаһы'', Леванттағы иң боронғо мәсихселәр ҡоролмаларының береһе. Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 21 км алыҫлыҡта урынлашҡан Византия сиркәүе IV быуатҡа барып тоташа. * ''Фафертин сиркәүе'', ярым емерелгән Рим базиликаһы, беҙҙең эраның 372 йылы менән билдәләнә, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 22 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Һалаб тарихсыһы Абдулла Хажар әйтеүенсә, был базилика донъялағы боронғо сиркәү ҡоролмаларының береһе тип иҫәпләнә. * ''Суркания'' ҡасабаһы, Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 23 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан, ул VI быуаттың ярым емерелгән часовняһы булған иҫке византий биләмәһе ҡалдыҡтарынан ғибәрәт. * ''Кафр-Кира'' — Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 24 км алыҫлыҡта Борж-Гейдар ауылында урынлашҡан. Бында IV һәм VI ярым быуаттар емерек христиан ҡоролмалары бар. * ''Синхар'', йәки ''Симхар'' тарихи торамаһы, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 24 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Айырымланған үҙәндә урынлашҡан ауылда II һәм VII быуаттар араһында халыҡ йәшәгән. Синхар сиркәүе Сүриәнең иң боронғо сиркәүҙәренең береһе булып тора һәм IV быуатҡа барып тоташа, ә унан алыҫ түгел VI быуат часовняһы урынлашҡан. * ''Мушаббак'' базиликаһы. V быуаттың икенсе яртыһында (470 й. тирәһендә) төҙөлгән яҡшы һаҡланған сиркәүҙәр Алеппонан көнбайышҡа табан 25 километрҙа, Дарэт-Аззе ҡалаһынан алыҫ түгел ерҙә урынлашҡан. [[Файл:Mushabbak Basilica Aleppo5.jpg|thumb|Мушаббак базиликаһы]] * ''Баржака'' йәки ''Бурж-Сөләймән'' — ауыл, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 26 км алыҫлыҡта урынлашҡан тарихи торама; VI быуаттан яҡшы һаҡланып ҡалған часовнялы менән дәрүиштәрҙең иҫке башняһының урыны. * ''Шәйех-Сөләймән'' ауылындағы сиркәүҙәр Алеппонан көнбайышҡа табан 28 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ауылда 3 боронғо сиркәү урынлашҡан: ауылдың уртаһында урынлашҡан емерелгән сиркәү; 602 йылда төҙөлгән һәйбәт һаҡланған көньяҡ базилика; төньяҡ Сүриәләге иң матур сиркәүҙәрҙең береһе һаналған V быуатта төҙөлгән Изге Богородица сиркәүе. Шулай уҡ ауылдың төньяҡ өлөшөндә дәрүиш башняһы урынлашҡан. * ''Кафр-Набо'', Һалабтан көнбайышҡа табан 29 саҡрым алыҫлыҡта. Был б. э. т. IX быуат боронғо ассирий торамаһы, һәм бында һуңыраҡ сиркәү итеп үҙгәртелгән иҫке Рим ғибәҙәтханаһы урынлашҡан булған. Яҡшы һаҡланған V һәм VI быуат торлаҡ йорттары ла күп. * ''Брэд'', Һалабтан көнбайышҡа табан 32 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан ҡала; Изге Иулиан Аназарвский (б. э. 399—402) маронит монастыры кеүек боронғо базиликалары һәм 561 йылда ауылдың төньяҡ өлөшөндә төҙөлгән базилика бар. * ''Кимар'' торамаһы Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Беҙҙең эраның V быуатына ҡараған Рим һәм Византия дәүерендәге ауыл, унда яҡшы һаҡланған сиркәүҙәр, башнялар һәм иҫке һыу резервуарҙары бар. * ''Изге Симеон Столпник ҡорамы (Дейр Семаан)'', Сүриәләге яҡшы һаҡланған һәм иң билдәле сиркәү ҡомартҡыларының береһе. Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Дейр Семаан донъялағы боронғо мәсихселәр сиркәүҙәренең береһе. * ''Суганэ'' ҡасабаһы, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 40 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Бында ярым емерелгән ике сиркәү һәм иҫке һыуһаҡлағыстар урынлашҡан. * ''Айн-Дара'', тимер быуат сир-хетт ғибәҙәтханаһы (яҡынса беҙҙең эраға тиклем X—VIII быуаттар), Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 45 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Изге Яҙмала һүрәтләнгәнсә, Соломон ғибәҙәтханаһына оҡшашлығы менән билдәле. Һаҡланып ҡалған скульптуралар (Беренсе ғибәҙәтхана херувимдары менән сағыштырырлыҡ) арыҫлан һәм сфинкстарҙы һүрәтләй. Әммә Соломон ғибәҙәтханаһы беҙҙең эраға тиклем яҡынса 1000—900 йылдарҙа төҙөлһә, ә Айн Дара ул ваҡытта булған. Айн-Дара йә уңдырышлылыҡ алиһәһе Иштәр, йә ҡатын-ҡыҙ алиһәһе Астарта, йәиһә Баал Хадад илаһы хөрмәтенә төҙөлгән — был мәсьәлә бәхәсле булып ҡала. [[Файл:SYRIE 291.jpg|thumb|Айн Дара]] * ''Баб әл-Һауа'' торамаһы, Төркиә сигендә Алеппонан көнбайышҡа табан 50 км алыҫлыҡта урынлашҡан; был урында беҙҙең эраның IV быуаты сиркәүҙәре һәм VI быуаттан һаҡланып ҡалған ҡапҡалары күп. * ''Кирос'' (шулай уҡ Хурус, {{lang-ar|حوروس}}, йәки Айюполис булараҡ билдәле) — Алеппонан төньяҡҡа табан 65 км алыҫлыҡта урынлашҡан боронғо ҡала; бында боронғо Косма һәм Дамиан ғибәҙәтханалары (Нәби Ури ғибәҙәтханаһы булараҡ билдәле), шулай уҡ иҫке рим амфитеатры һәм ике иҫке рим күпере урынлашҡан. == Иҡтисады == [[Файл:Aleppo-soap.JPG|thumb|Алеппо (Һалаб) һабыны]] Сауҙа урыны булараҡ ҡаланың төп иҡтисади роле Һиндостан менән сауҙа бәйләнешендә аралашсы булған ике сауҙа юлы сатында урынлашыуында. Европалылар Һиндостанға Изге Өмөт мороно (мыс Доброй Надежды) аша урап үткән диңгеҙ маршрутын файҙалана башлағансы, ул сәскә ата, һуңынан Мысыр аша Ҡыҙыл диңгеҙгә сыҡҡан маршрутты файҙалана. Шул ваҡыттан алып ҡалала яҡындағы төбәктәргә, тәү сиратта бойҙай, мамыҡ, фисташка, май һәм һарыҡтарҙа ауыл хужалығы продукцияһын экспортлау кәмене. Туҡыу, химия, фармацевтика, агроэшкәртеү, электр техникаһын, алкоголле эсемлектәр етештереү сәнәғәттең төп тармаҡтары булып тора. Алеппола шулай уҡ туризм үҫешкән. Һалаб — Сүриә Республикаһындағы иң эре ҡала агломерацияһы һәм илдең сәнәғәт эшселәренең 50 % ашыуы эшкә урынлаштырылған һәм экспорт килемдәренең тағы ла күберәк өлөшө етештерелгән иң ҙур сәнәғәт үҙәге<ref>Madinatuna:Aleppo City Development Strategy [http://madinatuna.com/en/economy Economy] {{Wayback|url=http://madinatuna.com/en/economy |date=20100505211720 }}</ref>. Алеппо ауыл хужалығы өсөн бик уңайлы зонала урынлашҡан. === Туризм === Ҡалала туризм үҫешкән. Төп туристик урындар — Алеппо (Һалаб) ҡәлғәһе (411,880), Алеппо (Һалаб) цитаделе музейы (31847), Милли музей (24090). 3 биш йондоҙло отель, 11 дүрт йондоҙло, 8 өс йондоҙло, 11 ике йондоҙло, 61 бер йондоҙло ҡунаҡхана, 11 хостел бар.<ref>{{cite web |url=http://www2.giz.de/wbf/4tDx9kw63gma/Rabenau_LED.pdf |title=Report on Local Economic Development in Aleppo |accessdate=2016-10-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161021030627/http://www2.giz.de/wbf/4tDx9kw63gma/Rabenau_LED.pdf |archivedate=2016-10-21 |deadlink=yes }}</ref> == Мәғариф == Алеппо университетында 60 000 самаһы студент белем ала. Хәрби хәрәкәттәр осоронда университет хөкүмәт көстәре контроле аҫтында була, әммә ракета һөжүменән зыян күрә. == Транспорт инфраструктураһы == Сүриә баш ҡалаһында тимер юл вокзалы һәм Һалаб халыҡ-ара аэропорты урынлашҡан. Элек ҡала транспортынан трамвай булған (1969 йылға тиклем), хәҙер автобусҡа бер ниндәй альтернатива ла юҡ. == Дуҫлашҡан ҡалалары == * {{Флагификация|Ливан}} — [[Бейрут]] * {{Флагификация|Франция}} — [[Лион]] * {{Флагификация|Белоруссия}} — [[Брест]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Газиантеп]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Килис]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Хатай (ил)|Хатай]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Измир]] == Территориаль бүленеше == Ҡала дүрт типтағы районға бүленә — ҡала стеналарындағы иҫке кварталдар, ҡала стеналарынан ситтәге иҫке кварталдар, заманса төҙөлгән ситке урындар, формаль булмаған биләмәләр. Формаль булмаған торамаларҙың проблемалары<ref>{{Cite web |url=http://madinatuna.com/informals/assessment#what |title=Informal Settlements / Assessment |access-date=2016-10-18 |archive-date=2017-03-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170319035232/http://madinatuna.com/informals/assessment#what |deadlink=no }}</ref>: ер статусының көйләнмәгәнлеге; торамалар зона пландарына таянып төҙөлмәгән; план стандарттары үтәлмәй; биналар төҙөлөш нормаларына һәм нормативтарына таянмай төҙөлгән. Формаль булмаған торамаларҙа ҡала халҡының 40%-тан ашыуы йәшәй. Планировкалы райондар * Көньяҡ — {{num|362000}} кеше (гектарына 250 кеше) * Үҙәк — {{num|1002000}} кеше (гектарына 200 кеше) * Көнбайыш — {{num|157000}} кеше (гектарына 100 кеше) * Төньяҡ-көнбайыш — {{num|165000}} кеше (гектарына 150 кеше) * Төньяҡ-көнсығыш — {{num|314000}} кеше (гектарына 300 кеше) * Көнсығыш — {{num|400000}} кеше (гектарына 395 кеше) Һалаб ҡалаһының райондары һәм халҡы <!-- * Farafra-4158 * Aqaba-2598 * Aljlom-6410 * Algosailh-7590 * Altonboga-3889 * Bayada-4896 * livery Pjazza-6322 * sheriff kastell-5501 * Aloajam-2646 * Mohamed Bey-16771 * Bab al-Maqam-11244 * Paradise-35211 * torrijiet-2112 * Aldodo-7281 * Qorti-6129 * Sajlejan-5852 * Qazi Askar-2094 * Tatarlr-3248 * Iben ta 'Jacob-5100 * Garlq-2540 * irkantaturi-4082 * istazzjon f’Bagdad-10700 * Azizia-7140 * home loving{{нет АИ|21|10|2016}}-4177 * moxt Qustul-4589 * Agiwl-5323 * LG Alolmh-8669 * Hamidiyah-9918 * Rocker-6000 * Arabism-7100 * Jamilla-12611 * easterners-10469 * Kallaseh-53318 * Bustan Palazz-29372 * venus ġnien{{нет АИ|21|10|2016}}-3932 * overflow{{нет АИ|21|10|2016}}-7240 * Seif al-Dawla-48977 * Salahuddin-62932 * xena Ansari-58566 * Saad Ansari-34126 * Land ta 'pigment-83108 * Tel isturnell-55618 * dijabete-50650 * Il-kwartieri ġenerali ta 'l-profeti-34840 * twajbin-37219 * Karam Da’da-62118 * Sheikh Saeed-22695 * Karam Alqatrgi-38556 * ħamrija Lala-48986 * Jouret Awad-30319 * Karam faċilitatur-49962 * Ahalouanah-43749 * avvjament Awad-22260 * Alsakhur (1)-5505 * Alsakhur (2)-21731 * Alsakhur (3)-7857 * Antoine Touma-5565 * Nolijiet Sheikh-20641 * Sheikh Khader-22400 * Ein el-f’Tal-41186 * Alhaidariya-67833 * qasam-21161 * Sulaymaniyah-20406 * Jabriyah-17710 * Suleiman al-Halabi-10787 * Bustan Basha-31418 * trab hulk-22377 * gazelles impunjazzjoni-19183 * Sheikh Abu Bakr-6450 * Karam muntanji-14173 * Tariq ibn Ziyad-10190 * Sirjaki-10588 * fjuri-14462 * ottubru-15029 * Khalidiya-18004 * Ashrafieh-42473 * Rusafa-52829 * Sheikh Maksoud (1)-66158 * Sheikh Maksoud (2)-50056 * il-11897 * mod-19728 * Shahba-4266 * Kawakbi-22466 * Ġdid Aleppo-67247 * Jissodisfaw-5328 * Ghazali-8894 * Albullarmon-10187 * Kafr Dael-5373 * għasel khan-2567 * Zahra-4437 * rebħa-4634 * adulti-1505 * Hamdania (1)-5661 * Hamdania (2)-9397 * Hamdania (3)-14361 * Hamdania (4)-21116 * Aldoerenh-3025 * Jibreen-12311 * Maalikis-3793 * Neirab ospitabbli-17844 * Neirab-10018 * Mir hippocampus * Hanano (1)-43388 * Hanano (2)-21768 * Hanano (3)-21384 * Hanano (4)-7758 * kamp Hndarat-7547 * art Ħamra-15045 * riħ Brij-1123 * Hndarat-461 --> Райондар картаһы<ref>http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf Карта на с 96-97</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Густерин П.В.: Города Арабского Востока|2007}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Алеппо}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://www.syria-foto.com/thumbnails.php?album=2 Фотографии г. Халеб] {{Wayback|url=http://www.syria-foto.com/thumbnails.php?album=2 |date=20130126055922 }} * {{cite web | url = http://istoriya.info/comment/aleppo.shtml | title = Алеппо حلب (Halab) |website = Восток-Запад: Великое противостояние | accessdate = 2009-10-29 | description = Историко-географический комментарий к арабским источникам времён крестовых походов | deadlink = yes }} * [http://petrushanov.livejournal.com/40908.html Алеппо — Крупнейший город Сирии] {{Wayback|url=http://petrushanov.livejournal.com/40908.html |date=20161221021703 }} (фоторепортаж) * {{cite web |title = Алеппо до и во время войны |url = http://varlamov.ru/1821693.html#cutid1 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160710191135/http://varlamov.ru/1821693.html#cutid1 |archivedate = 2016-07-10 |deadlink = yes }} (фоторепортаж) * [https://lenta.ru/photo/2016/12/14/aleppodestroy/#0 Алеппо до и после] {{Wayback|url=https://lenta.ru/photo/2016/12/14/aleppodestroy/ |date=20161216000532 }} (фоторепортаж) {{Тышҡы һылтанмалар}} {{Алеппо}} {{Города Сирии}} [[Категория:Һалаб| ]] [[Категория:Сүриәнең миллионлы ҡалалары]] [[Категория:Боронғо Сүриәнең ҡалалары һәм батшалыҡтары]] [[Категория:Һалаб мухафазаһы ҡалалары]] [[Категория:Боронғо Сүриәнең ҡалалары һәм батшалыҡтары]] b7iaatxcph7zi77cr3m6a5m0ewyg3ot 1148603 1148602 2022-08-04T08:44:09Z Akkashka 14326 /* Граждандар һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{НП | статус = Ҡала | русское название = Алеппо (Һалаб) | оригинальное название = {{lang-ar|حلب}} | изображение = Aleppo new mix.jpg | страна = Сүриә | герб = Seal_of_Aleppo.png | флаг = | ширина герба = | ширина флага = | lat_dir = N | lat_deg = 36 | lat_min = 12 | lat_sec = | lon_dir = E | lon_deg = 37 | lon_min = 9 | lon_sec = | CoordScale = | вид региона = Административное деление Сирии{{!}}Мухафаза | регион = Һалаб (мухафаза){{!}}Һалаб (Алеппо) | регион в таблице = | вид района = | район = Жебель-Семъан (район){{!}}Жебель-Семъан | район в таблице = | внутреннее деление = | вид главы = | глава = Маад аль-Мадлажи | дата основания = | первое упоминание = 2500 год до н. э. | прежние имена = Халибон, Халман, Беройя | статус с = | площадь = 190 | вид высоты = | высота центра НП = 390 | климат = | официальный язык = ғәрәп | официальный язык-ref = | население = 2 098 210 | год переписи = 2021 | плотность = | агломерация = | национальный состав = | конфессиональный состав = мосолмандар (шығыйҙар),(сөнниҙәр) | этнохороним = Һалаб кешеһе, кешеләре<ref name="этнохороним">{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|25}}</ref> | часовой пояс = +2 | DST = есть | телефонный код = 21 | почтовый индекс = | почтовые индексы = | автомобильный код = | вид идентификатора = | цифровой идентификатор = | сайт = http://www.aleppo-city.gov.sy/ | язык сайта = }} [[Файл:AleppoViewFromCitadel.jpg|300px|thumb|Цитаделдән Һалаб күренеше]] '''Алеппо'''<ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|14|Алеппо}}</ref> шулай уҡ '''Һалаб'''<ref>{{Атлас мира|2010|120|Ливан, Сирия, Израиль, Палестинские территории, Иордания}}</ref><ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|402|Халеб (Алеппо)}}</ref> ({{Lang-ar|حَلَبُ}} ''Ḥalab''; {{Lang-grc|Βέροια}}, {{Lang-la|Berœa}}) — [[Сүриә|Сүриәнең]]<ref name="UNDATA">{{Cite web|access-date=2011-06-10|accessdate=2012-03-07|archiveurl=no}}</ref> ҙур ҡалаһы һәм шул исемле үҙәге, илдең иң күп халыҡ йәшәгән мухафазаһы. Джебель-Семъан районының Симеон тауы нахияһында урынлашҡан. 2 301 570 кеше (2005) йәшәгән Һалаб Левантаның иң ҙур ҡалаларының береһе булып тора. Күп быуаттар дауамында Һалаб Бөйөк Сүриәнең иң ҙур ҡалаһы һәм [[Ғосман империяһы|Ғосман империяһының]] Константинополдән һәм [[Ҡаһирә|Ҡаһирәнән]]<ref>{{Cite web|access-date=2017-10-02|accessdate=2017-10-10|archiveurl=no}}</ref> һуң, ҙурлығы буйынса өсөнсө ҡалаһы. Алеппо — даими йәшәүсе халҡы булған донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе, күрәһең, беҙҙең эраға тиклем VI мең йыллыҡта унда халыҡ йәшәгән<ref name="Columbia Encyclopedia 2010">Columbia Encyclopedia, Sixth Edition (2010)</ref>. Телль ас-Сауда һәм Телль әл-Ансари (ҡаланың боронғо көньяҡ өлөшө) өлкәһендә алып барылған ҡаҙыныуҙар, һәр хәлдә, беҙҙең эраға тиклемге III мең йыллыҡтың икенсе яртыһында унда халыҡ йәшәгәнен күрһәтә<ref name="Near East 1997">The Oxford encyclopedia of archaeology in the Near East (1997)</ref>. Алеппо хетт, Евфраттағы Мари яҙмаларында телгә алынған, үҙәк Анатолияла, Эбла ҡалаһында, ул төп сауҙа үҙәктәренең береһе һәм хәрби сәнғәт ҡалаһы булараҡ тасуирлана<ref name="Britannica Concise Encyclopedia 2010">Britannica Concise Encyclopedia (2010)</ref>. Тарихта ҡала ҙур урын алып тора, сөнки [[Урта Азия]] һәм [[Месопотамия]] аша үткән [[Бөйөк Ебәк юлы|Бөйөк ебәк юлында]] урынлашҡан. [[1869 йыл]] [[Сүәйс (Суэц) каналы|Суэц каналы]] асылғандан һуң, йөктәрҙе һыу юлынан ташый башлағандар һәм Һалабтың сауҙа ҡалаһы булараҡ роле кәмегән. Сүриәлә граждандар һуғышы башланғанға тиклем Һалаб ҡыҫҡа яңырыу осоро кисерә. 2006 йылда ҡала «Ислам мәҙәниәте баш ҡалаһы» титулын яулай. Сүриәнең төньяҡ өлөшөндә, Оронт һәм [[Евфрат]] араһында, дала йылғаһы Куэйкала ({{Lang-ar|قويق}}), уңдырышһыҙ ҡалҡыулыҡтың төньяҡ-көнбайыш битләүендә, бейек эзбизташ стеналар менән уратып алынған киң соҡорҙа, 380 метр бейеклектә, [[Дамаск]]тан өс йөҙ илле саҡрым төньяҡ-көнсығышта урынлашҡан. == Этимологияһы == Борон Һалаб, Һалпе йәки Һалибон исеме аҫтында билдәле булған<ref>{{Cite web|access-date=2011-05-07|accessdate=2012-03-04|archiveurl=yes}}</ref> ә гректар һәм римлеләр уны '''Ве́роя''' ({{Lang-grc|Βέροια}}, {{Lang-la|Beroea}})<ref>{{ВТ-РСКД|Beroea}}</ref> тип йөрөткән. Тәре йөрөтөүселәр походтары һәм артабан Сүриә һәм Ливанға француз мандаты осоронда Һалаб тиер урынға итальянса Алеппо тип атағандар. Әммә Алеппоның боронғо атамаһы "Һалаб"тың килеп сығышы билдәһеҙ. Ҡайһы берҙәр был урында борондан шул мәғдән етештерелгәнлектән, «Һалаб» «тимер» йәки «баҡыр» тигәнде аңлата, тип фаразлай. «Һалаба» арамей телендә «аҡ» тигәнде аңлата, был фаразды яҡлаусылар шул тирәлә тупраҡтың төҫөнә һәм мәрмәр күплегенә һылтана. Халыҡ этимологияһынан тағы бер аңлатма: [[Ибраһим]] сәйәхәтселәргә һөт биргән, тип хикәйәләгән боронғо легенданан сығып, исем {{Lang-ar|حَلَبَ}}, «Һалаб» «(һөт) һауҙы» тигәнде аңлата. Сәйәхәтселәр бер-береһенән «إِبْرَاهِيمُ حَلَبَ؟, ''Һалаба Ибрахийм?''», йәғни «''Ибраһим һауҙымы?''» тип һораған икән. Һыйыры ерән төҫтә булған ({{Lang-ar|شَهَبٌ}}, ''shaheb''), шуға ҡала {{Lang-ar2|حَلَبُ الشَّهْبَاءُ}}, «Һалаб аш-Шахба» тип атала<ref>{{Cite web|access-date=2017-10-02|accessdate=2018-07-16|archiveurl=no}}</ref>. == Географияһы == [[Файл:Aleppo_at_night11.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Aleppo_at_night11.jpg/250px-Aleppo_at_night11.jpg|мини|250x250пкс|Төнгө Алеппо]] Алеппо [[Урта диңгеҙ|Урта диңгеҙҙән]] 120 км алыҫлыҡта, диңгеҙ кимәленән 380 м бейеклектә, [[сүриә]]-[[Төркиә|төрөк]] сигенән көнсығышҡа табан 45 километрҙа урынлашҡан. Ҡала төньяҡтан һәм көнбайыштан фисташка һәм зәйтүн ағастарын культивациялау таралған ауыл хужалығы ерҙәре менән уратып алынған. Көнсығышта Һалабты Сүриә сүле уратҡан. Ҡала иҫке ҡала нигеҙенән көньяҡҡа табан бер нисә саҡрымда, Куэйка йылғаһының уң ярында урынлашҡан; ҡаланың иҫке өлөшө йылғаның һул ярында ята. Ул уртаһында төп бейек убаһы булған 10 км радиуслы түңәрәк барлыҡҡа килтергән 8 ҡалҡыулыҡ менән уратып алынған. Был убала беҙҙең эраға тиклем II мең йыл менән билдәләнгән ҡәлғә төҙөлгән. Был убалар Телль ас-Сауда, Телль Ғәйшә, Телль ас-Сетт, Телль әл-Ясмин, Телль әл-Ансари (Ярукиййя), Ан ат-Талль, әл-Жаллюм һәм Бахсита тип атала<ref name="Duden6">{{Китап|заглавие=The Natural History of Aleppo|издание=1st|год=1856|издательство=Unknown|место=London|страницы=266|ответственный=Alexander Russell}}</ref>. Ҡаланың боронғо өлөшө туғыҙ ҡапҡанан торған стена менән кәртәләнгән. Стенаны киң тәрән соҡор уратып алған<ref name="Duden6" />. 190 км² майҙан биләгән Алеппо [[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығыштың]] иң тиҙ үҫкән ҡалаларының береһе булып тора. 2001 йылда ҡабул ителгән ҡала үҫеше планы буйынса 2015 йыл аҙағына тиклем Һалабтың дөйөм майҙанын 420 км²-ға киңәйтеү ҡаралған була<ref name="Syr-news1">{{Cite web|url=http://www.syria-news.com/readnews.php?sy_seq=99523|title=غلاونجي : العودة إلى شعار تأمين مسكن للأسرة السورية لا للفرد|date=2009-08-06|lang=ar|website=Syria News|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120304055701/http://www.syria-news.com/readnews.php?sy_seq=99523|archivedate=2012-03-04}}</ref>. == Климаты == Алеппо климаты Урта диңгеҙ климатына бик яҡын. Шул уҡ ваҡытта ҡала урынлашҡан тау яйлаһы ҡышҡы айҙарҙа Урта диңгеҙҙең йылыныу эффектын кәметә, был Һалабтағы ҡышты башҡа Урта диңгеҙ ҡалаларына ҡарағанда һиҙелерлек һалҡынайта. Ғинуарҙың уртаса температураһы буйынса Ҡырым ярымутрауы көньяҡ ярының ҡышы менән сағыштырырлыҡ, шул уҡ ваҡытта тотороҡло төнгө ҡырауҙар күҙәтелә, йылы көндәрҙә лә һауа торошо бик йыш үҙгәрә. Айырым йылдарҙа һауа торошоноң −5 °C, һирәк осраҡта −10 °C градусҡа етеүе мөмкин. Йыш ҡына ҡар яуа, ҡайһы бер ҡыштар ҡарлы була һәм ваҡытлыса ҡар япмаһы ята. Һәр ваҡыттағыса, ҡышҡыһын ел, дымлы һауа торошо өҫтөнлөк итә. Йәй бик эҫе, яуым-төшөмһөҙ тиерлек. Әммә Алеппола йәй Урта диңгеҙ буйындағы башҡа ҡалаларға ҡарағанда иртәрәк башлана һәм тамамлана. Һауа температураһы көндөҙ уртаса +36 °C градус тәшкил итә, ләкин йыш ҡына +40 °C-тан ашыу күтәрелә. Һалабта яҙ шартлы рәүештә февралдең икенсе яртыһында башлана һәм апрель аҙағына тиклем дауам итә. Ә көҙ бик ҡыҫҡа, ул ноябрҙә генә була. == Тарихы == Алеппо (Һалаб) — донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе, унда беҙҙең эраға тиклем VI мең йыллыҡта уҡ кешеләр йәшәгән<ref name="Columbia Encyclopedia 2010"/>. Телль ас-Сауд һәм Телль әл-Ансари (ҡаланың боронғо өлөшөнөң көньяғы) ҡаҙыу эштәренән күренеүенсә, бында беҙҙең эраға тиклем III мең йыллыҡтың икенсе яртыһында халыҡ йәшәгән<ref name="Near East 1997"/>. Һалаб, сауҙа һәм хәрби сәнғәттең төп үҙәктәренең береһе булараҡ, хетт яҙмаларында, Евфраттағы Мари яҙмаларында, үҙәк Анатолийҙағы (Кесе Азия) һәм Эбла ҡалаһындағы яҙмаларҙа һүрәтләнә<ref name="Britannica Concise Encyclopedia 2010"/>. === Боронғо донъя === [[Файл:Ebla royal palace.jpg|thumb|Эбла. Батша һарайы емереклектәре.]] ==== Боронғо Көнсығыш ==== [[Файл:Orientmitja2300aC.png|thumb|Боронғо Саргон империяһы, б. э. т. XXIV быуат]] Алеппо (Һалаб) тарихи яҙмаларҙа Дамаскка ҡарағанда күпкә алдараҡ күренә башлай. Уның тураһында б. э. т. III мең йыллыҡҡа, Эбла бойондороҡһоҙ батшалығының баш ҡалаһы булған ваҡытта, беренсе тапҡыр телгә алына. Ул Эблалағы ''Арми'' булараҡ һәм Аҡкадалағы ''Арманум'' исеме менән билдәле булған. Нарам Син — Аҡкад батшаһы (йәки уның олатаһы, Боронғо Саргон), беҙҙең эраға тиклем XXIII быуатта Эбла менән Арманды юҡ иткән<ref>Pettinato, Giovanni (Johns Hopkins University Press, 1991) ''Ebla, a new look at history'' p.135</ref><ref name="Hawkins, John David 2000 p.388">Hawkins, John David (2000) ''Inscriptions of the iron age'' p.388</ref>. Һуңғы вавилон осоронда Алеппо тәүге тапҡыр Һалаб (Һалап, Һалба) исеме менән телгә алына<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Был ҡала Ямхад тип аталған аморей батшалығының баш ҡалаһы булған. Шулай уҡ «Хәләб ере» тигән исем менән билдәле булған Ямхад ({{lang-ar|يمحاض}})(яҡынса б. э. т. 1800—1600 йылдар) батшалығы Яҡын Көнсығышта иң көслө һәм ҡеүәтле батшалыҡ булған<ref>Kuhrt, Amélie (1998) ''The ancient Near East'' p.100</ref>. Ямхадты беҙҙең эраға тиклем XVI быуатта Мурсили I осоронда хеттар емергән. Әммә тиҙҙән, төбәк хетт көстәренең эске үҙ-ара низағтар арҡаһында хәлһеҙләнгәндә, Һалаб Сүриәлә үҙенең әйҙәүсе ролен яңынан яңыртҡан<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Төбәктә хакимһыҙлыҡтан файҙаланып, Хурриттарҙың Митанни батшалығы хакимы Парраттарна беҙҙең эраға тиклем XV быуатта Һалабты яулай. Һуңынан Алеппо (Һалаб) Боронғо Мысыр, Митанни һәм Хетт батшалыҡтары араһындағы һуғышының фронт һыҙығында була<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Хетт Суппилулиума I Митанниҙы еңгән һәм б. э. т. XIV быуатта Һалабты яулаған. Һалаб хеттар өсөн культ әһәмиәтенә эйә булған: ул һауа торошо аллаһына табыныу үҙәге булған<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Б. э. т. XII быуатта Хетт батшалығы емерелгәс, Һалаб арамей сир-хетт Арпад батшалығының бер өлөшө булып киткән, ә һуңыраҡ ул арамей сир-хетт Хатарикка — Лухутиҙағы батшалығының баш ҡалаһы булып киткән. Б. э. т. IX быуатта Һалаб Яңы Ассирия батшалығының, ә һуңыраҡ Яңы Вавилон батшалығының һәм Әһәмәниҙәр империяһының бер өлөшө булып киткән. ==== Антиклыҡ ==== [[Файл:Brad Northern Basilica.jpg|thumb|Брэдтағы маронит базиликаһы харабалары, Һалаб]] [[Александр Македонский]] ҡаланы б. э.т. 333 йылда яулай. Селевк Никатор бында грек торағына нигеҙ һала (б. э. т. 301—286 йй.) һәм боронғо Македония империяһындағы Верия ҡалаһы хөрмәтенә — ''Верия'' тип атай. Верия 300 йылға яҡын [[Селевкидтар]] буйһоноуында ҡалған. Рим хакимлығы Төньяҡ өс быуаттан ашыу осорҙа Сүриәнең стабиллеген һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Рим дәүерендә төньяҡ Сүриәлә халыҡ һаны арта, V быуатта Византия империяһы хакимлығы осоронда ла халыҡ һаны арта. Һуңғы антиклыҡ йылдарында Верия ҙурлығы буйынса [[Антиохия]]нан, Сүриә баш ҡалаһынан һуң, икенсе ҡала; һәм [[Рим империяһы]]ндағы өсөнсө ҡала була. Археологик мәғлүмәттәр б. э. VI быуатында Антиохия һәм Верия араһындағы ауыл һәм ҡалаларҙа халыҡ тығыҙлығының күплеге тураһында һөйләй. Хәҙерге ваҡытта был тораҡтарҙа Изге Симеон Столпник сиркәүе кеүек боронғо йорттар һәм сиркәүҙәр бар. Изге Марон, шул төбәктә тыуыуы ихтимал: уның ҡәбере Брэдта, Һалабтан көнбайышта урынлашҡан. Верия Тәүрат китабында ла (Библия) телгә алына. === Урта быуаттар === [[Файл:Bab Qinnasrin2010.jpg|thumb|230px|Һалабтың 1256 йылда Ән-Насир Йософ реставрациялаған боронғо диуарҙары һәм Баб Кыннасрин]] [[Сәсәниҙәр империяһы]] Сүриәгә VII быуат башында һөжүм итә. Тиҙҙән, 637 йылда, Һалабты Хәлит ибн Вәлит етәкселек иткән ғәрәптәр яулай. 944 йылда ул кенәз Сәйф әл-Даул Хаманид бойондороҡһоҙ әмирлеге резиденцияһына әйләнә, һәм ҡала, бөйөк шағир Әл-Мутанабби һәм фәйләсуф [[Әл-Фараби]] ҡалаһы булараҡ, сәскә ата. 962 йылда ҡала византийлылар тарафынан яңынан яуланған һәм 974 йылдан 987 йылға тиклем Көнсығыш Рим империяһы составында булған. Алеппо һәм уның әмирлеге 969 йылдан алып византий һуғыштары башланғанға тиклем вассал дәүләткә әйләнгән. 1024—1080 йылдарҙа бер аҙ өҙөклөк менән ҡалаға Мирдасидтар династияһы идара итә. Алеппоны тәре йөрөтөүселәр ике тапҡыр, 1098 йылда һәм 1124 йылда, ҡамай, ләкин яулап ала алмай. 1138 йылда булған ер тетрәү ҡаланы һәм уның тирә-яғын емергән. Ул осорҙоң баһаһына тулыһынса таянырға ярамай, әммә, шуға ҡарамаҫтан, 230 000 кеше һәләк булған тип һанала, шул рәүешле был кешелек тарихында иң үлемесле бишенсе ер тетрәү була. Һалаб [[Сәләх әд-Дин]]гә (Саладин), унан һуң 1183 йылда [[Әйүбидтәр]] династияһына күсә. [[Файл:Souk Al Zirb Aleppo.jpg|thumb|250px|left|Мәмлүк осорондағы Сук аз-Зирб]] 1260 йылдың 24 ғинуарында<ref>{{статья|заглавие=The Crisis in the Holy Land in 1260|издание={{Нп3|The English Historical Review}}|том=95|страницы=481—513|номер=376|язык=en|автор=Jackson, Peter|месяц=7|год=1980}}</ref> [[Хүләгү]] етәкселегендә, Антиохия кенәзе Боэмунд VI һәм уның ҡайныһы, Әрмәнстан батшаһы Хетум I<ref>«Histoire des Croisades», René Grousset, p. 581, ISBN 2-262-02569-X.</ref> менән бергә, монголдар Һалабты яулай. Әйүбид Туран-шах ҡаланы насар һаҡлаған: алты көн бомбаға тотолғандан һуң диуарҙар, ә дүрт аҙнанан цитадель емерелеп төшкән. Күп мосолман һәм йәһүд һәләк булған, ә мәсихсе халыҡ ярлыҡаланған<ref name="Shelemay1998">{{книга|заглавие=Let jasmine rain down: song and remembrance among Syrian Jews|ссылка=https://books.google.com/books?id=pgoFDZeHhF4C&pg=PA70|год=1998|издательство=[[University of Chicago Press]]|isbn=9780226752112|страницы=70|язык=en|автор=Kay Kaufman Shelemay}}</ref>. Монголдар Тураншаһ III-нө ҡыйыулығы өсөн хөрмәт иткәнгә күрә, уны үлтермәгән. Һуңынан ҡала Хомс ҡалаһының элекке әмире әл-Әшрәф Мусаға бирелә, ҡалала монгол гарнизоны урынлаштырыла. Һалабты алғанда күрһәткән ярҙамы өсөн, Хетум I-гә награда тапшырыла. Шунан монгол ғәскәрҙәре Дамаск яғына юл тота, һәм ул бирелә. Монголдар Дамаскка 1260 йылдың 1 мартында ингән. 1260 йылдың сентябрендә мәмлүктәр Акконан француздары менән килешеү төҙөү буйынса һөйләшеүҙәр алып бара, һәм был килешеү тәре йөрөтөүселәр аша ҡаршылыҡһыҙ үтергә мөмкинлек бирә һәм 1260 йылдың 3 сентябрендә монголдар (ҡара: Айн-Жалут янындағы һуғыш) менән һуғышҡа инә. Мәмлүктәр, монгол хәрби начальнигы Китбуканы үлтереп, еңеү яулай һәм биш көндән яңынан Дамаскты баҫып алды. Мосолмандар Алеппоны бер айҙа үҙ ҡулына алған, һәм мәмлүк губернаторы ҡала менән идара итергә ҡала. Шул уҡ йылдың декабрендә Хүләгү, Алеппоны кире ҡайтарырға тырышып, ғәскәр ебәрә. Монголдар Китбука үлеме өсөн үс алып, байтаҡ мосолмандарҙы үлтерә, әммә ҡаланы ике аҙна эсендә баҫып ала алмауы сәбәпле, улар сигенергә мәжбүр була<ref>Runciman, p. 314.</ref>. 1271 йылдың октябрендә монголдар ҡаланы һаҡлаған төркмән ғәскәрҙәрен һәм Анатолийҙы һаҡлаған ун меңлек армияны еңеп, йәнә Һалабты баҫып ала. Мәмлүк гарнизондары Хама ҡалаһына ҡасҡан, ләкин Бейбарс I үҙенең армияһы менән Һалабты яҡларға ҡайта, һәм монголдар сигенә<ref>Runciman, pp. 336—337.</ref>. 1280 йылдың 20 октябрендә монголдар, баҙарҙы талап һәм мәсеттәргә ут төртөп, йәнә Алеппоны баҫып ала. Ҡаланың мосолман халҡы, мәмлүктәрҙең лидеры Әл-Мансур Калауун үҙ көсөн йыйған Дамаскка ҡаса. Уның ғәскәре Һалабҡа еткәс, монголдар Евфрат аша йәнә сигенә. 1400 йылда төрөк лидеры Аҡһаҡ Тимер ҡаланы мәмлүктәрҙән тартып ала<ref>Runciman, p. 463.</ref>. Бик күп кеше үлтерелә, ҡаланан ситтә мең баш һөйәгенән башня төҙөлә<ref>[http://everything2.com/index.pl?node=Battle%20of%20Aleppo Battle of Aleppo@Everything2.com] {{Wayback|url=http://everything2.com/index.pl?node=Battle%20of%20Aleppo |date=20180117131348 }}{{ref-en}}</ref>. Монголдар киткәс, бөтә мосолман халҡы Һалабҡа ҡайта. Ләкин монголдар һөжүм иткән ваҡытта торлаҡтарын ташлап киткәндәр ҡаланың иҫке өлөшөндә урынлашҡан кварталдарына ҡабат ҡайта алмаған. Был хәл уларҙың 1420 йылда ҡала стеналарынан ситтә, Һалабтың төньяҡ биләмәһендә яңы квартал төҙөүенә килтерә. Был яңы квартал әл-Ждейде (ғәрәп телендә: «Яңы район») тип атала. === Яңы осор === XIX быуатта ҡалала йәһүдтәрҙе күпләп физик юҡ итеү барған. 1947 йылда, Израиль дәүләте ойошторолоу менән, Алеппола ҙур золом башланған, һөҙөмтәлә йәһүдтәр Израилгә күпләп ҡасып сыға башлаған. === Граждандар һуғышы === [[Файл:Saadallah al-Jabiri square, Aleppo, after the explosion of October 2012.jpg|thumb|right|Һуғыштан һуң Алеппо ҡалаһының күренеше]] 2012 йылда Сүриәлә Граждандар һуғышы ваҡытында ҡала бер яҡтан — хөкүмәткә ҡаршы баш күтәреүселәр һәм террористик төркөмдәр, икенсе яҡтан хөкүмәт ғәскәрҙәре араһындағы аяуһыҙ һуғыштар майҙанына әүерелә. Һуғыштың әүҙем фазаһы 2012 йылдың йәйендә башлана<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=860934 |title=В Алеппо идут ожесточенные бои между сирийскими войсками и мятежниками |date=2012-07-28 |publisher=Вести.ру |accessdate=2012-07-30 |archive-date=2012-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120730053347/http://www.vesti.ru/doc.html?id=860934 |deadlink=no }}</ref>. Башта ҡаршы тороуға Сүриләге уртасыл оппозиция төркөмдәре һәм хөкүмәт ғәскәрҙәре, шулай уҡ халыҡ үҙ-үҙен обороналау отрядтарынан курд боевиктары йәлеп ителә<ref>[http://www.itar-tass.com/c12/512629.html Операция по освобождению Алеппо близится к завершению] {{Wayback|url=http://www.itar-tass.com/c12/512629.html |date=20120910162050 }} // ИТАР-ТАСС, 6 сентября 2012</ref>. Яйлап хөкүмәткә ҡаршы көстәр араһында радикаль ислам төркөмдәре, шул иҫәптән Фронт ан-Нусра һәм «Ислам дәүләте» ҙур роль уйнай башлай, ә һуғышта хөкүмәт яғында бик күп союздаш ҡораллы төркөмдәр (нигеҙҙә, Ливандан, Ираҡтан һәм Афғанстандан шиғыйсылар ополчениелары)<ref>{{Cite report |author= Philip Smyth |date= February 2015 |title= The Shiite Jihad in Syria and Its Regional Effects |url= http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus138_Smyth-2.pdf |publisher= The Washington Institute for Near East Studies |page= 45 |docket= |asin= |accessdate= 13 March 2015 |archivedate= 2015-04-02 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20150402150705/http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus138_Smyth-2.pdf |deadurl= no }}</ref>, шулай уҡ Ирандың хәрби советниктары сығыш яһай. 2015 йылдың сентябрендә Сүриәлә Рәсәй хәрби операцияһы башланғас, Һалабтағы ҡораллы ҡаршы тороуға Рәсәйҙең Һауа-йыһан көстәре ҡушылды. Илдең халыҡ буйынса ҙур ҡалаһы булғанлыҡтан һәм һуғышҡа тиклем «Сүриәнең иҡтисади баш ҡалаһы» тип иҫәпләнгән Алеппоны конфликт яҡтары һәм эксперттар ҙур стратегик һәм сәйәси әһәмиәткә эйә тип, ә ҡаланы контролдә тотоу көрәшен — хәл иткес фронт булараҡ ҡараған<ref>{{cite web |url = http://www.dw.com/ru/в-алеппо-решается-судьба-сирии-13122016/av-36755685 |title = В Алеппо решается судьба Сирии |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190826122706/http://www.dw.com/ru/%D0%B2-%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BF%D0%BF%D0%BE-%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F-%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D0%B1%D0%B0-%D1%81%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B8-13122016/av-36755685 |archivedate = 2019-08-26 }} // Deutsche Welle, 13.12.2015</ref><ref>[https://lenta.ru/articles/2016/08/11/wardrums/ Битва за колыбель] {{Wayback|url=https://lenta.ru/articles/2016/08/11/wardrums/ |date=20190511023549 }} // Lenta.ru, 20.12.2016</ref><ref>[http://www.bbc.com/russian/features-38333942 Что означают события в Алеппо для дальнейшей судьбы Сирии?] {{Wayback|url=http://www.bbc.com/russian/features-38333942 |date=20190913091446 }} // BBC Russian, 16.12.2016</ref><ref>[https://ria.ru/arab_sy/20120808/719133869.html Бои за Алеппо продолжаются, заявляет командование ССА — СМИ] {{Wayback|url=https://ria.ru/arab_sy/20120808/719133869.html |date=20161222083452 }} // РИА Новости, 08.08.2012</ref><ref>[http://carnegie-mec.org/diwan/66314 A Turning Point in Aleppo] {{Wayback|url=http://carnegie-mec.org/diwan/66314 |date=20181213094844 }} // Carnegie Endowment for International Peace, 01.12.2016</ref><ref>[https://www.almasdarnews.com/article/assad-calls-battle-aleppo-historic-victory/ Assad calls battle of Aleppo «historic victory»] {{Wayback|url=https://www.almasdarnews.com/article/assad-calls-battle-aleppo-historic-victory/ |date=20161220174116 }} // Al-Masdar News, 16.12.2016</ref>. Был хәрби хәрәкәттәр ҡала инфраструктураһының емерелеүенә һәм тыныс халыҡ араһында ҙур юғалтыуҙарға килтергән оҙаҡҡа һуҙылды һәм аяуһыҙ характерлы булды. 2012 йылдың йәйендә ҡалаға һөжүм итеп, баш күтәреүселәр төркөмдәре уның территорияһының 40%-н тиҙ арала баҫып ала. Әммә уларҙы артабан алға ебәреү туҡтатыла, һәм 2012—2013 йылдарҙа хәл тотҡарлана. Һуғышмандар Дамаск-Алеппо стратегик шоссеһын ҡулға төшөрә, һәм уны контролдә тотоу өсөн көсөргәнешле һуғыштар башлана<ref>Виктор Ручкин. [http://www.redstar.ru/index.php/news-menu/ino-military-menu/siriya/item/5328-idut-ozhestochyonnyie-boi Идут ожесточённые бои] {{Wayback|url=http://www.redstar.ru/index.php/news-menu/ino-military-menu/siriya/item/5328-idut-ozhestochyonnyie-boi |date=20190824165251 }} // «Красная звезда» от 18 октября 2012</ref>. 2013 йылдың 15 ғинуарында урындағы университет территорияһында шартлау яңғырай. Шартлау һөҙөмтәһендә 80 кеше һәләк була һәм 150-ләп кеше яралана, улар араһында университет территорияһында урынлаштырылған студенттар һәм ҡасаҡтар була. 12 мартта Сүриә ғәскәрҙәре һәм фетнәселәр Һалаб халыҡ-ара аэропорты өсөн һуғышты яңынан башлай, баш күтәреүселәр шулай уҡ аэропорттан алыҫ түгел Найраб һәм Маннах авиабазаларына һөжүм итә<ref>{{cite web |url = http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=295081 |title = В Сирии идут ожесточенные бои за аэропорт Алеппо |archiveurl = https://web.archive.org/web/20130813052048/http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=295081 |archivedate = 2013-08-13 }} // «Интерфакс» от 12 марта 2013</ref>. 19 мартта Һалаб—Хан-әл-Асале янында нерв-паралитик газ ҡулланылған, һөҙөмтәлә 15 кеше һәләк булған<ref name="зарин">{{cite web |author= |authorlink= |coauthors= |url=http://www.itar-tass.com/c1/899258.html |title=Алеппо полностью обесточен из-за ракетного обстрела трансформаторной станции |subtitle= |lang=ru |format= |website=itar-tass.com |publisher=ИТАР-ТАСС |date=2013-10-02 |description= |quote= |accessdate=2020-06-12 |deadlink=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004234504/http://www.itar-tass.com/c1/899258.html |archivedate=2013-10-04 }}</ref>. 2013 йылдың октябренә ҡарата ҡаланың яртыһын — хөкүмәт ғәскәрҙәре, икенсе өлөшөн баш күтәреүселәрҙең төрлө төркөмдәре һаҡлап ҡала<ref name="зарин"/>. Конфликт башланғандан алып ҡала халҡы 2,5 миллиондан 1 миллиондан кәмерәк кешегә тиклем кәмегән<ref name="зарин"/>. 2014—2015 йылдарҙа Сүриә армияһы, союз ополченецтары һәм Иран хәрбиҙәре ярҙамында, ҡаланы ҡамауға һәм штурмлауға нигеҙ һалған уңышлы операциялар серияһын уҙғарҙы. 2015 йылдың 4 мартында Һалабтағы Сүриә Хәрби һауа көстәре разведкаһы бинаһы янында ҡеүәтле шартлау яңғырай. Фетнәселәр махсус хеҙмәт бинаһы аҫтында урынлашҡан туннель ҡоролмаһын шартлата. 30-ҙан ашыу кеше һәләк була<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=2400307 |title=Вести. Ru: Взрыв у здания разведки ВВС в Алеппо: есть жертвы |accessdate=2019-08-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911160412/http://www.vesti.ru/doc.html?id=2400307 |archivedate=2016-09-11 |deadlink=yes }}</ref>. 12 июлдә төндә Иҫке ҡалала туннель шартлауы һөҙөмтәһендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән Һалаб цитаделенең стенаһы ныҡ зыян күргән<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=2640209 |title=В Сирии взорвана древняя цитадель из списка Всемирного наследия ЮНЕСКО |accessdate=2019-08-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911160035/http://www.vesti.ru/doc.html?id=2640209 |archivedate=2016-09-11 |deadlink=yes }}</ref>. 2015 йылдың сентябрендә Сүриәлә Рәсәй хәрби операцияһының башланыуы Башар Асад хөкүмәте файҙаһына Сүриәләге хәлде тамырынан үҙгәртергә, Алеппоны ҡамауға сик ҡуйырға, артабан — ҡаланың барлыҡ биләмәһен контролдә тоторға мөмкинлек бирҙе<ref name="bbc-16-November-2016">{{cite web |title=Why is Russia engaged in Aleppo? |url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-37995780?intlink_from_url=https://www.bbc.com/news/topics/cny6mkg2rq9t/aleppo&link_location=live-reporting-correspondent |last=Doucet |first=Lyse |date=2016-11-16 |website=BBC |lang=en |accessdate=2019-08-22}}</ref><ref name="new_york_times_April_13_2018">{{cite web |title=How Syria’s Death Toll Is Lost in the Fog of War |url=https://www.nytimes.com/2018/04/13/world/middleeast/syria-death-toll.html |last=Specia |first=Megan |date=2018-04-13 |website=The New York Times |lang=en |accessdate=2019-08-22 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810094002/https://www.nytimes.com/2018/04/13/world/middleeast/syria-death-toll.html |deadlink=no }}</ref>. 2016 йылдың февралендә Сүриә армияһы уңышлы һөжүм барышында Төркиә сиге яғынан һуғышмандарҙы тәьмин итеү һыҙатын киҫеп, төньяҡтан Алеппоны уратып алды. 2016 йылғы йәйге кампания барышында армия ҡаланы тулыһынса уратып ала, шулай ҡамау башлана. 2016 йылдың сентябренә ҡарата баһалау буйынса, Һалабтың (оппозиция һәм террорсылар контролдә тотҡан) көнсығыш өлөшөндә 250 мең самаһы кеше, (хөкүмәт көстәре контролдә тотҡан) көнбайыш өлөшөндә — 1,5 миллион кеше ҡалған<ref>[http://www.aljazeera.com/news/2016/09/warplanes-mount-strikes-rebel-held-aleppo-160924080435839.html 'Ferocious' air strikes pummel Aleppo as ground gained] {{Wayback|url=http://www.aljazeera.com/news/2016/09/warplanes-mount-strikes-rebel-held-aleppo-160924080435839.html |date=20161006003251 }}, [[Аль-Джазира]], 24 сентября 2016 г.</ref>. 28 июлдә Рәсәй Сүриә властары менән берлектә Һалабта гуманитар операция башлана. Граждандар өсөн — өс, боевиктар сығыу өсөн дүртенсе гуманитар коридор асыла<ref>{{cite web|title=Гуманитарная операция начата Россией совместно с сирийскими властями в Алеппо|url=https://www.1tv.ru/news/2016-07-28/306969-gumanitarnaya_operatsiya_nachata_rossiey_sovmestno_s_siriyskimi_vlastyami_v_aleppo|accessdate=2019-08-25|date=2016-07-28|archive-date=2019-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190825221729/https://www.1tv.ru/news/2016-07-28/306969-gumanitarnaya_operatsiya_nachata_rossiey_sovmestno_s_siriyskimi_vlastyami_v_aleppo|deadlink=no}}</ref>. Августа Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Гуманитар мәсьәләләрҙе координациялау идаралығында ҡалала, айырыуса Көнсығыш Һалабта, хәүефһеҙлек һәм гуманитар хәлгә бәйле хәлдең насарайыуына борсолоу белдерелә. Һуңғараҡ Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун ҡалала гуманитар һәләкәт ихтималлығы ҙур тип белдерә<ref>{{cite web|title=Гуманитарная ситуация в Алеппо продолжает ухудшаться, утверждает ООН|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/3514959|accessdate=2019-08-25|date=2016-08-06|archive-date=2019-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190825221728/https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/3514959|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=ООН: Алеппо грозит гуманитарный кризис невиданных масштабов|url=https://ria.ru/20160819/1474836949.html?in=t|accessdate=2019-08-25|date=2016-08-19}}</ref>. [[Файл:International Mine Action Center in Syria (Aleppo) 45.jpg|слева|мини|Алеппо, 21 декабрь, 2016. Рәсәй Федерацияһы оборона министрлығының веб-сайтынан алынған фотография]] Сентябрь аҙағында Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы генераль секретарының гуманитар мәсьәләләр буйынса урынбаҫары Стивен О’Брайен гуманитар һәләкәт барлыҡҡа килеү ихтималлығы тураһында иҫкәртә. Шул саҡта Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун Сүриәне һәм Рәсәйҙе хәрби енәйәттәрҙә — Һалабтың торлаҡ райондарына ҡаршы яндырғыс һәм бункер бомбаларын файҙаланыуҙа ғәйепләй<ref name="guardian_september_2016">{{cite web |title='Syria is bleeding': Aleppo facing war's worst humanitarian crisis, UN says |url=https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/aleppo-syria-war-humanitarian-crisis-un |last=Borger |first=Julian |date=2016-09-29 |website=The Guardian |lang=en |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190825195706/https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/aleppo-syria-war-humanitarian-crisis-un |deadlink=no }}</ref><ref>{{cite web |url = http://www.vz.ru/news/2016/10/21/839464.html |title = В ООН назвали удары по Алеппо «преступлениями исторического масштаба» |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190824165316/http://www.vz.ru/news/2016/10/21/839464.html |archivedate = 2019-08-24 }} // Взгляд, 21 октября 2016</ref><ref name="azattyq_november_2016">{{cite web |title=ООН: на осадном положении в Сирии находится до миллиона человек |url=https://rus.azattyq.org/a/28131495.html |date=2016-11-22 |website=Радио Азаттык (RFE/RL) |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190825195707/https://rus.azattyq.org/a/28131495.html |deadlink=no }}</ref><ref name="bbc_russian_septemer_2016">{{cite web |title=США пригрозили прекратить взаимодействие с Россией по Сирии |url=https://www.bbc.com/russian/news-37498260 |date=2016-09-28 |website=Би-би-си |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190914203357/https://www.bbc.com/russian/news-37498260 |deadlink=no }}</ref>. 2016 йылдың 15 ноябрендә Сүриә армияһы Рәсәй Һауа-йыһан көстәренең авиация-ракета ярҙамында ҡаланың контролһеҙ (көнсығыш) өлөшөн баҫып алыу маҡсатында һөжүм башлай. 2016 йылдың декабре уртаһына ҡала тулыһынса хөкүмәт ғәскәрҙәре ҡулында була<ref>[https://lenta.ru/news/2016/12/13/aleppo_celebrations/ В Алеппо начался праздник по случаю освобождения города] {{Wayback|url=https://lenta.ru/news/2016/12/13/aleppo_celebrations/ |date=20210303061749 }} // Lenta.ru, 13.12.2016</ref>. 2016 йылдың 22 декабре кисенә ҡала тулыһынса хөкүмәт көстәре контроленә күсте<ref>{{Cite web |url=http://www.rbc.ru/politics/22/12/2016/585c1b749a7947063e8cf951 |title=Власти Сирии заявили о полном уходе боевиков из Алеппо |access-date=2016-12-22 |archive-date=2016-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161222193324/http://www.rbc.ru/politics/22/12/2016/585c1b749a7947063e8cf951 |deadlink=no }}</ref>. Һуңынан ҡаланы азат иткәндән һуң уның торлаҡ кварталдары һуғышмандар тарафынан күп тапҡыр миномет һәм ракета атыуына дусар ителә, һәм был яңы ҡорбандарға килтерә<ref>{{cite web|title=В Алеппо ребенок погиб в результате обстрела террористами жилого квартала|url=https://ria.ru/20190731/1557057610.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-07-31|archive-date=2019-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190801044548/https://ria.ru/20190731/1557057610.html|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=В Сирии боевики открыли огонь по жилому кварталу Алеппо|url=https://ria.ru/20190803/1557139845.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-03|archive-date=2019-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190805070151/https://ria.ru/20190803/1557139845.html|deadlink=no}}</ref>. === Ҡаланы тергеҙеү === Хәрби хәрәкәттәр барышында Һалабтың иҫтәлекле урындарының күбеһе зыян күргән йәки емерелгән. Илдең иҡтисади баш ҡалаһының бик күп етештереү предприятиелары таланған<ref name="realty">{{cite web|title=В Восточном Алеппо идет активное восстановление жилья и инфраструктуры|url=https://realty.ria.ru/20190813/1557435774.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-13|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826141638/https://realty.ria.ru/20190813/1557435774.html|deadlink=no}}</ref><ref name="до">{{cite web|title=В Алеппо восстановили фабрику детской одежды|url=https://ria.ru/20190801/1557062493.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-01|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826140135/https://ria.ru/20190801/1557062493.html|deadlink=no}}</ref>. 2019 йылдың июлендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә ингән «Әл-Саҡтыя» үҙәк ҡала баҙары тергеҙелә<ref>{{cite web|title=В Алеппо восстановили разрушенный во время войны древний рынок|url=https://ria.ru/20190716/1556557952.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-07-16|archive-date=2019-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719054215/https://ria.ru/20190716/1556557952.html|deadlink=no}}</ref>. 2019 йылдың авгусында ҡаланың торлағын һәм инфраструктураһын тергеҙеү дауам иткән<ref name="realty" />. 2019 йылдың көҙөнә бер нисә сәнәғәт производствоһы тергеҙелгән. Һалабты тергеҙеүҙә ҡалаға әйләнеп ҡайтҡан ҡасаҡтар ҡатнаша<ref name="до" /><ref>{{cite web|title=В Алеппо восстановили завод по переплавке металла|url=https://ria.ru/20190805/1557162179.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-05|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826140137/https://ria.ru/20190805/1557162179.html|deadlink=no}}</ref>. == Халҡы == [[Файл:Alepp0fashion.jpg|thumb|left|Йәһүд ҡатыны һәм Һалаб бедуиндары, 1873 йыл]] Алеппо (Һалаб) халҡының күпселеге — ғәрәп-мосолмандар. Христиан халҡы әрмәндәрҙән, гректарҙан, марониттарҙан, Сүриә католиктарынан тора; йәһүд һәм америка протестанттары общиналары бар. {| class="wikitable" |- ! Йыл !! Халҡы !! Артым, %± |- | '''1883''' || 99 179 || - |- | '''1922''' || 156 748|| 44,9 % |- | '''1934''' || 249 921|| 19,0 % |- | '''1950''' || 362 500 || 11,5 % |- | '''1965''' || 500 000 || 17,5 % |- | '''1990''' || 1 216 000 || 90,3 % |- | '''2000'''|| 1 937 858|| 29,2 % |- | '''2005''' || 2 301 570 || 5,5 % |- | '''2016''' || 1 800 000 || -22 % |} === Тарихи мәғлүмәттәр === XIX йөҙ йыллыҡтың башында Һалабта 200 мең кеше йәшәгән; ҡала киъ сәнәғәте һәм сауҙаһы менән билдәле булған, уның фабрикалары бөтә Көнсығышты ебәк, ҡағыҙ, йөн һәм парса материалдары менән тәьмин иткән. Әммә ер тетрәү, тағун һәм ваба уның байлығын ҡаҡшатҡан. Сығышы менән Һалабтан тарихсы, шәйех Камал әл-Ғаззи (1853—1933) әйтеүенсә, ҡала халҡы 1822 йылдағы емергес ер тетрәүгә тиклем 400 мең кеше тәшкил иткән. Артабан ваба һәм тағундан (1823 һәм 1827 йылдарҙа) Һалаб халҡы 110 мең кешегә тиклем кәмей<ref>Saint Terezia Church Aleppo {{cite web |url = http://www.terezia.org/section.php?id=1823 |title = Christians in Aleppo at the end of the Ottoman Empire |archiveurl = https://web.archive.org/web/20171009230825/http://www.terezia.org/section.php?id=1823 |archivedate = 2017-10-09 }}</ref>. 1901 йылда Алеппо халҡының дөйөм һаны 108 143 кеше тәшкил иткән, уларҙың 76 329-ы (70,58 %) — мосолмандар, 24 508-е (22,66 %) — христиан-католиктар; 7306-һы (6,76 %) — йәһүдтәр<ref>Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.2 page 3, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman</ref>. Христиан халҡы башҡа ҡалаларҙан әрмән ҡасаҡтары (1915 йылғы әрмәндәр геноцидынан һуң) һәм Сүриә мәсихселәренең күпләп ағылыуы менән арта. Әрмән ҡасаҡтарының тәүге төркөмө (1915—1922) килгәндән һуң, 1922 йылда Һалаб халҡы 156 748 кешегә еткән, уларҙың 97 600-ө (62,26 %), католик христиандар — 22 117 (14,11 %), йәһүдтәр — 6580 (4,20 %), европалыларҙың һаны — 2652 (1,70 %), әрмән ҡасаҡтары — 20007 (12,76 %) һәм 7792 (4,97 %) һәм башҡа төр ҡасаҡтар<ref>Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.3 page 26, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman</ref><ref>The Golden River in the History of Aleppo, ({{lang-ar|نهر الذهب في تاريخ حلب}}), vol.1 (1922) page 256, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi</ref>. Һалаб йүнәлешендә әрмән ҡасаҡтарының икенсе ағымы 1923 йылда Киликиянан француз ғәскәрҙәрен сығарыуға бәйле була<ref>The Golden River in the History of Aleppo ({{lang-ar|نهر الذهب في تاريخ حلب}}), vol.3 (1925) pages 449—450, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi</ref>. 1923—1925 йылдарҙа ҡалаға 40 меңдән ашыу әрмән килә, ә Һалаб халҡы 1925 йыл аҙағына 210 000 кешегә етеп, уларҙан әрмәндәр 25 % тәшкил иткән<ref>{{книга |заглавие= The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century |издательство=[[Palgrave Macmillan]] |место= New York |год=2004 |isbn= 1-4039-6422-X |страницы=425 |ref= Hovannisian |язык=en |автор=[[Ованнисян, Ричард|Richard G. Hovannisian]]}}</ref>. Шәйех Рәмел әл-Ғәззи биргән тарихи мәғлүмәттәргә ярашлы, Ғосман хакимлығының һуңғы көндәренә тиклем Һалаб ҡалаһының күпселек христиандары католиктар булған. Православие христиандары, бер яҡтан, Киликияла һәм көньяҡ Төркиәлә иҫән ҡалған әрмән һәм Сүриә христиандарының килеүенә, икенсе яҡтан, Төркиә файҙаһына Александретта санжагы аннексияһынан һуң православие гректарының күпләп килеүенә бәйле, артҡан (1939). 1944 йылда Һалаб халҡы 325 000 тирәһе кеше тәшкил иткән, унда 112 110 (34,5 %) мәсихсе (шуларҙың 60 200 — әрмән). Әрмәндәр 1947 йылға тиклем Һалаб христиан общинаһының яртыһынан ашыуын тәшкил иткән, шул уҡ ваҡытта уларҙың күбеһе әрмән репатриацияһы сиктәрендә Совет Әрмәнстанына киткән (1946—1967). === Хәҙерге хәле === <!--Алеппо — самый густонаселённый город в Сирии, с населением в {{num|2181061}} человек (2004). Согласно официальным оценкам, объявленным городским советом Алеппо, население города достигло {{num|2301570}} к концу 2005 года. Более 80 % жителей Алеппо являются [[Сунниты|мусульманами-суннитами]]. Это прежде всего [[арабы]], [[курды]] и [[Сирийские туркмены|туркмены]]. Другие мусульманские группы включают [[Адыги|адыгов]] ([[черкесы]], [[кабардинцы]], [[адыгейцы]]), [[Чеченцы|чеченцев]], [[Албанцы|албанцев]], [[Боснийцы|боснийцев]] и [[помаки|помаков]]. Согласно оценкам, приведённым в 2010 году в финальном отчёте по проекту городского развития Алеппо, проводимому муниципалитетом города и компанией GTZ рамках совместной сирийско-немецкой программы устойчивого городского развития, ожидалось, что ежегодный прирост населения города в течение следующих десяти лет составит порядка 2,7 % в год, и численность населения достигнет 3,6 млн жителей<ref>{{cite web |url=http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf |title=ALEPPO DIVERSE &#124; OPEN CITY |subtitle=An Urban Vision for the Year 2025 |format=Final Report |website = Syrian-German Technical Cooperation GTZ |publisher=Uberbau (Architecture & Urbanism Ali Saad & Thomas Stellmach GbR) |lang=en |date=2010-02-05 |accessdate=2016-12-22}}</ref>. Одна из крупнейших христианских общин на [[Ближний Восток|Ближнем Востоке]], Алеппо являлся перед войной домом для многих восточных христиан, в основном [[Армянская апостольская церковь|армян]], [[Сирийская православная церковь|сирийских христиан]] и [[Мелькитская католическая церковь|греков-мелькитов]]{{Нет АИ|22|5|2018}}. До войны в городе жили более чем 250 тыс. христиан, составляя около 12 % от общей численности населения. Значительное число сирийских христиан в Алеппо родом из города [[Урфа]] ([[Турция]]) и говорит на [[Армянский язык|армянском языке]]. Большая община христиан принадлежит [[Армянская апостольская церковь|Армянской апостольской]], [[Сирийская православная церковь|Сирийской православной]] и [[Греческая православная церковь|Греко-православной]] церквям. В Халебе было очень много католиков, в том числе [[Мелькитская католическая церковь|греков-мелькитов]], [[Марониты|маронитов]], [[Латиняне|латинян]], [[Халдеи|халдеев]] и сирийских католиков. В нескольких районах города преобладает христианское и армянское население, таких как старый христианский квартал Ждейде. Современные христианские районы называются Азизия, Сулеймания, Гаре де Багдад, Урубе и Мейдан. В Алеппо 45 действующих церквей, принадлежащих вышеупомянутым конфессиям{{Нет АИ|22|5|2018}}. Арабоязычное население Алеппо говорит на [[Разновидности арабского языка|северосирийском диалекте]], который называется ''шави''. --> <center> <gallery widths="140" heights="140px"> File:Aleppo, Streets of the city, Syria.jpg|Ҡала үҙәге Файл:Great Mosque of Aleppo, Aleppo, Syria.jpg|Алеппо ҡалаһындағы Бөйөк мәсет File:Shopping streets in covered market 2, Aleppo, Syria.jpg|Ябыҡ баҙар Файл:Saint Elijah Maronite Cathedral, Aleppo (4).jpg|Изге Илия-пәйғәмбәр минорит соборы Файл:Tawhid and Saint George Alp.jpg|Таухид мәсете һәм Изге Георгий сиркәүе Файл:AleppoAlJdeida.jpg|Алеппоның христиан кварталындағы урам File:Streets of the old city of Aleppo, Syria.jpg|Боронғо ҡаланың урамдары Файл:Woman in niqab, Aleppo (2010).jpg|Һалаб. Бала тотҡан ҡыҙ-ҡатын, 2010 йыл </gallery> </center> == Архитектураһы == [[Файл:Baron hotel at night.jpg|thumb|Боронғо билдәле Baron Hotel, 1911]] Алеппола бер нисә архитектура стиле ҡушылған. Бихисап баҫҡынсылар, византийҙар һәм сәлжүктәрҙән алып мәмлүктәр һәм төрөктәргә тиклем, 2000 йыл дауамында ҡала архитектураһында үҙенең эҙҙәрен ҡалдырған<ref>{{Cite web |url=https://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSTRE66F1ED20100716 |title=Reuters:Travel Postcard: 48 hours in Aleppo, Syria |access-date=2017-10-02 |archive-date=2021-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211230154929/https://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSTRE66F1ED20100716 |deadlink=no }}</ref>. Шулай уҡ ҡаланың боронғо өлөшөндә һәм Ждейде христиан кварталында XIII һәм XIV быуат ҡунаҡханалар, мосолман мәктәптәре һәм хаммамдары — ҡоролмалары бар. XVI һәм XVII быуат Һалаб буржуазияһына ҡараған бик күп йорттар ошо кварталда урынлашҡан. Азизияла барокко стилендә төҙөлгән XIX һәм начала XX быуат башына ҡараған өйҙәр урынлашҡан. ''Шахба'' яңы кварталында төрлө архитектура стилдәре: неоклассика, норманд, көнсығыш һәм хатта ҡытай стилдәре ҡушылған<ref>{{Cite web |url=http://www.middleeast.com/aleppo.htm |title=Middleeast.com:Aleppo |access-date=2011-06-11 |archive-date=2012-03-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120316160211/http://www.middleeast.com/aleppo.htm |deadlink=no }}</ref>. Алеппо урамдары тулыһынса тәбиғи, ҡайһы бер ерендә ҙур аҡ таш киҫәктәре йәки һарыҡташтар менән, түшәлгән. Иҫке ҡала бик күп йорттар, тар урамдар һәм ябыҡ баҙарҙар менән ҡылыҡһырлана, ә ҡаланың хәҙерге өлөшөндә киң юлдар һәм Саадалла әл-Жабири майҙаны, Азатлыҡ майҙаны, Президент майҙаны һәм Сабаа Бахрат майҙаны кеүек ҙур майҙандар бар. [[Файл:Pano Alep 1.jpg|thumb|center|810px|<center>Һалаб ҡәлғәһенән (цитадель) ҡала күренеше]] Алеппо ҡалаһы ҡатнаш (үҙәкләштерелгән радиаль-юлдаш ҡала) моделе буйынса үҫешә<ref name="autogenerated1">http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf</ref> == Туризм һәм күңел асыу == [[Файл:AleppoSouq.jpg|thumb|left|150px|Баҙар]] [[Файл:Hammam Al-Nahhasseen Aleppo.jpg|thumb|Ҡаланың боронғо өлөшөндәге ан-Наххасин хаммамы]] Донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе һәм боронғо Ебәк юлындағы иң ҙур үҙәк булараҡ, Һалаб үҙенең тәбиғи матурлығына өҫтәп, таң ҡалдырғыс һәм йәлеп итеүсән структураларға эйә. Цитаделдән тыш, ҡаланың иң сағыу иҫтәлекле урындары булып баҙарҙар (سوق — souq), боронғо мунсалар (хаммам — حمام), күп һанлы дини һәм мәҙәни үҙәктәре булған хандар тора. Икенсе яҡтан, ҡаланың бик күп заманса объекттары бар, улар Һалабтағы зиннәтле ҡунаҡханалар (отель), казино, барҙар һәм ресторандар Һалабта кына етештерелгән ризыҡары менән бөтә донъяның туристарын йәлеп итә. Ҡаланың боронғо өлөшөндә урынлашҡан элекке ғәрәп һәм әрмән өйҙәренең күбеһе, көнсығыш отелдәре, бар һәм ресторандары сифатында файҙаланыу өсөн, Ждейде боронғо христиан кварталында яңыраҡ реставрацияланған йәки хәҙер яңыртыла. * Алепполағы билдәле хаммамдар: Ялбуға хаммамы, ан-Наххасин хаммамы һәм Баб-әл-Әхмәр хаммамы. * 1940 йылда асылған һәм Сүриәлә иң ҙуры һаналған Һалаб йәмәғәт паркы. Ул Куэйке йылғаһы киҫеп үткән Азизия районында урынлашҡан. * «Cinema Ugarit» һәм «[[Cine d’Alep Chahba]]» кеүек күпселек кинотеатрҙар Барон һәм әл-Ҡууатли урамдарында урынлашҡан. * Зәңгәр Лагуна — Һалабтан алыҫ түгел урынлашҡан заманса аквапарк. Бер нисә бассейнды, "америка тауҙары"н, барҙарҙы һәм ресторандарҙы үҙ эсенә ала. * «Casino d’Alep» Сүриә Ғәрәп Республикаһында ғәмәлдә булған берҙән-бер казино. == Боронғо ҡала == [[Файл:Aleppo, View of the city, Syria.jpg|thumb|left|Боронғо ҡаланың көнбайыш өлөшө панорамаһы]] [[Файл:Citadel of Aleppo.jpg|thumb|Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Иҫке һәм яңы Алеппо араһында ярайһы уҡ аныҡ бүленеш бар. Иҫке өлөшө 5 километр оҙонлоғондағы туғыҙ ҡапҡалы түңәрәктән торған стена барлыҡҡа килтерә. Һалаб цитаделе тигән исем менән билдәле ғәйәт ҙур урта быуат ҡәлғәһе ҡаланың боронғо өлөшөндә урынлашҡан. Ул акрополгә оҡшатып төҙөлгән. [[Файл:Aleppo Cittadella - GAR - 9-22.JPG|thumb| Алеппо (Һалаб) ҡәлғәһе (цитадель)]] Һалабтың һәр ваҡыт ҡулдан ҡулға күсеүе, төрлө дәүләттәр контроле аҫтында булыуы, сәйәси хәлдең тотороҡһоҙланыуы тарихи сәбәптәр арҡаһында барлыҡҡа килгән. Шуға бәйле халыҡ дини принцип буйынса бүленгән, социаль һәм иҡтисади яҡтан бойондороҡһоҙ булған айырым кварталдар төҙөгән. Бындай кварталдарҙың яҡшы миҫалы булып билдәле Ждейде кварталы тора. Иҫке Алеппо (Һалаб) ҡалаһын ике өлөшкә бүлергә мөмкин: иҫке өлөшө һәм Ждейде. Үрҙә әйтеп үтелгәнсә, иҫке өлөшө стеналар эсендә төҙөлгән, ә Ждейде — монгол ғәскәрҙәре ҡаланан сыҡҡас, XV быуат башында төҙөлгән христиан кварталы. 1400 йылда Аҡһаҡ Тимер Алеппоға (Һалабҡа) бәреп инеп, уны тулыһынса емергәс, мәсихселәр китергә мәжбүр булған. Әммә 1420 йылда улар ҡаланың төньяҡ-көнбайышында Ждейде кварталын төҙөгән. Был район халҡы башлыса маклерлыҡ менән шөғөлләнгән: сит ил сауҙагәрҙәре һәм урындағы сауҙагәрҙәр араһында аралашсы булған. Боронғо ҡаланың дөйөм майҙаны 3,5 км² самаһы тәшкил итә. Бында 120 меңдән ашыу кеше йәшәй<ref>{{Cite web |url=http://www.historische-aleppo-seife.de/engl_history.html |title=Alepposeife: Aleppo history |access-date=2011-06-11 |archive-date=2018-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180326040544/http://www.historische-aleppo-seife.de/engl_history.html |deadlink=no }}</ref>. === Баҙарҙары һәм каруанһарайҙары === [[Файл:Aleppo-suq-Alp.JPG|thumb|Боронғо Алеппола (Һалабта) әл-Мәҙинә баҙары.]] [[Файл:Aleppo Khan Shuneh.jpg|thumb|Хан Аш-Шунэ]] [[Файл:Aleppo narrow Armenian quarter.jpg|thumb|Баҡыр магазины янында ''Бауабэт Аль-Ясмин'', Ждейде]] Был сауҙа ҡалаһының стратегик хәле коммерция юлдарынан файҙаланырға теләүсе бөтә раса һәм дин кешеләрен йәлеп иткән, сөнки Алеппо (Һалаб) аша Бөйөк ебәк юлы үткән. Оҙонлоғо — 13 километр булған донъялағы иң ҙур ябыҡ баҙар тап Һалабта урынлашҡан<ref>{{Cite web |url=http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=round&filename=201010291220021 |title=eAleppo: The old Suqs of Aleppo (in Arabic) |access-date=2011-06-11 |archive-date=2017-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019061616/http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=round&filename=201010291220021 |deadlink=no }}</ref>. Бында уны Әл-Мәҙинә тип атайҙар — ул сауҙа үҙәге, бында [[Иран]]дан ебәк-сеймал кеүек зиннәтле әйберҙәр, [[Һиндостан]]дан тәмләткестәр һәм буяуҙар, [[Дамаск]]тан кофе килтерәләр. Әл-Мәҙинәлә шулай уҡ йөн, ауыл хужалығы продукцияһы һәм билдәле һалаб һабыны кеүек урында етештерелгән ҡулланыу тауарҙарын да табырға мөмкин. Күпселек баҙарҙар XIV быуатта төҙөлгән, уларға төрлө һөнәрҙәр һәм кәсептәр атамаһы: йөн баҙары, баҡыр баҙары һәм башҡа атамалар бирелгән. Тауарҙарҙан тыш, баҙарҙа хандар, йәғни каруанһарайҙар ({{lang-ar|كاروانسرا}}) урынлаша. Каруанһарайҙарға матур фасадтар һәм ағас ишекле инеү юлдары хас булған. Боронғо ҡаланың иң билдәле баҙарҙары һәм каруанһарайҙары (хандары)<ref>{{cite web|title=Aleppo.us: Old suqs of Aleppo (in Arabic)|url=http://www.aleppo.us/news/47.html|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080426223231/http://www.aleppo.us/news/47.html|archivedate=2008-04-26}}</ref><ref>{{cite web|title=Al-Hakawati (in Arabic)|url=http://www.al-hakawati.net/arabic/civilizations/syriashamal2.asp|archiveurl=https://www.webcitation.org/65NOqjH0m?url=http://www.al-hakawati.net/arabic/civilizations/syriashamal2.asp|archivedate=2012-02-11|access-date=2011-06-11|deadlink=yes}}</ref>: * ''Хан Ак-Кади'' — Алеппоның (Һалаб) иң боронғо каруанһарайҙарының береһе, 1450 йылда төҙөлгән. * ''Хан Аль-Бургуль'', 1472 йылда төҙөлгән. * ''Сук Ас-Сабун'', йәки ''һабын ханы'', XVI быуат башында төҙөлгән, һабын магазины эргәһендә урынлашҡан. * ''Сук Хан Ан-Наххасин'', йәки ''баҡыр баҙары''. 1539 йылда төҙөлгән. Үҙенең традицион һәм заманса аяҡ кейеме менән билдәле, 84 магазины бар. * ''Хан Аш-Шунэ'' 1546 йылда ҡоролған. Унда традицион һалаб сәнғәте кәсептәре әйберҙәре һатыла. * ''Сук Хан Аль-Харир'', йәки ''ебәк ханы''. XVI быуаттың икенсе яртыһында төҙөлгән, 43 магазины бар һәм туҡыма менән сауҙа итеүгә махсуслашҡан. * ''Сук Хан Аль-Гумрок'', йәки ''таможня ханы'', 55 магазиндан торған текстиль сауҙа үҙәге. 1574 йылда төҙөлгән Хан Әл-Гумрок боронғо Һалабта иң ҙур хан һанала. * ''Сук Хан Аль-Уазир'', 1682 йылда төҙөлгән, Алеппола мамыҡ продукцияһының төп баҙары булып һанала. * ''Сук Аль-Аттарин'', йәки ''үлән баҙары''. Традиция буйынса, Алеппола тәмләткестәр менән сауҙа итеүсе төп баҙар булған. Әлеге ваҡытта ул 82 магазин менән туҡыусылыҡ тауарҙарын һатыу үҙәге булараҡ эшләй. * ''Сук Аз-Зирб'', йәки ''Сук Аз-Зарб''. Бында мәмлүктәр осоронда тәңкәләр һуғылған. Әлеге ваҡытта был баҙарҙың 71 магазины бар, уларҙың күбеһе текстиль тауарҙар һәм бәҙәүиҙәр (бедуин) эшмәкәрлегенең төп нигеҙен тәшкил иткән ихтыяждары буйынса эшләй. * ''Сук Аль-Бехрамия'' Бәһрәм мәсете янында урынлашҡан, 52 аҙыҡ-түлек магазины бар. * ''Сук Аль-Хаддадин'' — был боронғо традицион тимерселәрҙең баҙары, 37 магазиндан тора. * ''Сук Аль-Атик'', йәки ''иҫке баҙар'', күн һатыуҙа махсуслашҡан, үҙ эсенә 48 магазинды ала. * ''Сук Аль-Сиййяг'', йәки ''зәргәр баҙары'', Алеппола (Һалабта) һәм бөтә илдә зәргәр эшләнмәләр менән сауҙа итеүсе төп үҙәк, 99 магазины бар. * ''Венецианлылар ханы'' Венеция консулы һәм сауҙагәрҙәре йорто булған. * ''Сук Ан-Нисуан'', йәки ҡатын-ҡыҙҙар баҙары,— бында йәш киленгә ни кәрәк, барыһын да: аксессуарҙар, кейем-һалым һ. б. табып була. * ''Ас-Сувейка'', йәки ''Суэйкат Али'' (''suweiqa'' ғәрәп телендә «бәләкәй баҙар» тигәнде аңлата),— башлыса йорт һәм аш-һыу бүлмәләрен йыһазландырыу буйынса махсуслашҡан магазиндарҙан торған ҙур баҙар. Шулай уҡ '''Ждейде христиан кварталы'''нда күп традицион хандар баҙар һымаҡ эшләйҙәр: * ''Сук Аль-Хокедун'' йәки ''«Хан аль-Кудс»''. ''Хокедун'' «Рухи йорт» тип атала, сөнки ул Иерусалимға табынырға барған әрмән ғибәҙәт ҡылыусылары өсөн ҡунаҡхана сифатында төҙөлгән<ref>{{cite web|title=Aleppo.us: Khans of Aleppo (in Arabic)|url=http://www.aleppo.us/news/22.html|deadlink=yes|access-date=2011-06-11|archive-date=2017-07-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20170710054154/http://www.aleppo.us/news/22.html}}</ref>. Хокедундың боронғо өлөшө XV быуат аҙағы һәм XVI башы менән билдәләнә, ә яңы өлөшө XVII быуатта төҙөлгән. Әлеге ваҡытта ул кейем-һалым менән сауҙа итеүгә махсуслашҡан күп һанлы магазиндары булған ҙур баҙарға әүерелгән. * ''Ас-Салибэ'', боронғо христиан ғибәҙәтханалары үҙәге. * ''Сук Ас-Суф'' йәки ''йөн баҙары'', иҫке сиркәүҙәр менән уратылған. * ''Бауабэт Аль-Касаб'', ағастан эшләнгән әйберҙәр магазины. == Иҫтәлекле урындары == [[Файл:Aleppo citadel001.jpg|thumb|240px|Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Римдар һалған 11 саҡрым оҙонлоҡтағы һыу үткәргес ҡалалағы иң боронғо һәйкәл булып тора. 10 м бейеклектәге һәм 6,5 м ҡалынлыҡтағы, ете ҡапҡалы ҙур стена ҡаланы ҡала яны ҡоролмаларынан айыра. Ябыҡ ҡунаҡ ихатаһы (баҙар) бер нисә урамға сыға, тотош көмбәҙҙәрҙән тора һәм өҫтән махсус көмбәҙҙәрҙә өлөшләтә эшләнгән тәҙрәләр аша яҡтыртыла. Алеппола (Һалабта) 3 монастыры менән бергә 7 ҙур сиркәү һәм элек императрица Елена сиркәү итеп төҙөлгән боронғо рим стилендәге Эль-Иалава мәсете бар. Илдең сиктән сығарып һатыуға тәғәйенләнгән төп продукттары — йөн, кизе-мамыҡ, ебәк, балауыҙ, фисташка, һабын, тәмәке, бойҙай, улар башлыса Францияға һәм төрөк гавандарына сығарыла. Сәнәғәт ебәк изделиелар менән генә сикләнә. Һалабта йәшәүселәр башлыса үҙҙәрен шәрифтәр, йәғни Мөхәммәт нәҫеленән тип иҫәпләй. Халыҡтың тағы бер ғорурлығы — нигеҙе ҡаланан 50 метрға юғары күтәрелгән цитадель. Оҙаҡ ваҡыт дауамында бөтә ҡала цитадель сиктәрендә ятты һәм XVI быуатта ғына, Алеппо Оттоман империяһы хакимлығына күскәндән һуң, ҡала аҡрынлап ҡәлғә стеналарынан ситтә лә үҫешә башланы. Алеппо (Һалаб) ҡалаһында шағир [[Нәсими]]ҙең ҡәберлеге бар. === Тарихи биналар === [[Файл:Al-Shibani Alp08.jpg|thumb|Аш-Шибани мәктәп-сиркәүе]] * [[Алеппо Цитаделе]], ҡалҡыулыҡ түбәһендәге ҙур ҡәлғә, ҡаланан 50 м бейегерәк булып ҡалҡып тора. Б. э. I мең йыллығына ҡарай, ҡайһы бер деталдәре XIII быуатта төҙөлөп бөткән. 1822 йылда ер тетрәү һөҙөмтәһендә зыян күрә. * ''Халауие мәҙрәсәһе'' 1124 йылда Изге Елена соборының элекке урынында төҙөлгән. Заманында изге Елена, Бөйөк Константиндың әсәһе, ҙур Византия соборын төҙөткән. Баҫҡынсы тәре йөрөтөүселәр ҡаланы талағас, ҡаланың төп судьяһы Изге Елена соборын мәсеткә әйләндерә һәм, ниһайәт, XII быуат уртаһында Нур ад-Дин бында мәҙрәсә, йәғни дини мәктәп аса. * ''Әл-Матбах Әл-Ажами'' — цитаделдән алыҫ түгел урынлашҡан XII быуат башы һарайын Маж ад-Дин бен Ад-Дайя әмире төҙөгән. XV быуатта йүнәтелгән. 1967-1975 йылдарҙа бында Халыҡ йолалары музейы урынлашҡан. * XII быуат Мәҙәни үҙәге ''Аш-Шибани''. Иҫке ҡалала урынлашҡан францискан ҡатын-ҡыҙ миссионеры Марияның боронғо сиркәүе һәм мәктәбе әлеге ваҡытта мәҙәни үҙәк сифатында эшләй. * ''Мөҡәддәмиә мәҙрәсәһе'', дини мәктәптәренең береһе, 1168 йылда төҙөлгән. * ''Зәкәриә мәҙрәсәһе''. Әз-Заһир Ғәзи башланғысы менән, Баб Әл-Мәҡәмдән көньяҡҡа табан 1217 йылда төҙөлгән. * ''Солтания мәҙрәсәһе'' — Алеппо губернаторы Аз-Заһир Ғәзи башлаған һәм 1223-1225 йылдарҙа уның улы Мәлиҡ Әл-Әзиз Мөхәммәт тамамланған. * ''Әл-Фирҙәүес мәҙрәсәһе'' — «Алеппоның иң матур мәсете» тип атала. 1234-1237 йылдарҙа Алеппо губернаторы Аз-Заһир Ғәзиҙең тол ҡалған ҡатыны төҙөтә. Ул эске ихатала антик колонналы аркалар менән уратып алынған эске ихатала урынлашҡан бассейн үҙенә йәлеп итә. * ''Алеппоның милли китапханаһы''. 1930-сы йылдарҙа төҙөлә һәм 1945 йылда асыла<ref>Aleppo Culture {{cite web |url = http://www.aleppo-cult.org/vb/showthread.php?t=1 |title = National Library of Aleppo (in Arabic) |deadlink = yes }}</ref>. * ''Grand Seray d’Alep'' — ҡала губернаторының элекке резиденцияһы; 1920-се йылдарҙа төҙөлә һәм 1933 йылда асыла. * '' Ханка Әл-Фарафира'', 1237 йылда төҙөлгән суфый монастыры. * ''Бимаристан Аргун әл-Камили'' — 1354 йылдан алып XX башына тиклем эшләгән йәшенеү урыны. * ''Дар Ражаб Паша'' — Әл-Хандаҡ урамынан алыҫ түгел ерҙә урынлашҡан, театр залы булған ҙур мәҙәни үҙәккә әүерелгән ҙур йорт (особняк). * ''Бейт Джонблат'' — XVI быуат аҙағында Алеппоның курд хакимы Хөсәйен Паша Ян Полад төҙөткән боронғо һарай. * ''Әл-Утмания мәҙрәсәһе'' — Баб Ән-Насрҙың төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан ислам мәктәбе. Уны 1730 йылда Осман пашаһы Әл-Дураки аса һәм тәүҙә Ридаийя мәҙрәсәһе тип атала. * ''Бейт Марраш''. Әл-Фәрәфир кварталында урынлашҡан иҫке һалаб йорто. Ғибәҙәт йортон XVIII быуат аҙағында Марраш ғаиләһе төҙөгән. * ''Баб Аль-Фарадж'' часовняһы. 1898-1899 йылдарҙа Австрия архитекторы Картье тарафынан төҙөлгән<ref>eAleppo [http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=places&filename=200808080930013 Bab Al-Faraj tower (in Arabic)] {{Wayback|url=http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=places&filename=200808080930013 |date=20171011222151 }}</ref>. '''Ждейде христиан кварталының''' иң билдәле тарихи биналары<ref>{{cite web|title=Ministry of Tourism, Syria: Aleppine House (in Arabic)|url=http://www.syriatourism.org/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=2081|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716101034/http://www.syriatourism.org/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=2081|archivedate=2011-07-16}}</ref>: * '' Бейт Ажикбаш'' ([http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ajikbash_House Beit Achiqbash] {{Wayback|url=http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ajikbash_House |date=20110628234659 }}), 1757 йылда төҙөлгән боронғо алеппо йорто. 1975 йылдан бында алеппо сәнғәте предметтарын күрһәтеүсе Халыҡ традициялары музейы урынлашҡан. [[Файл:Dar Basile alley of Jdayde Historic district, Aleppo, 2010.jpg|thumb|Ждейдала Дар Базиль, XVIII быуат]] * ''Бейт Газале''. 1691 йылда әрмән скульпторы Хачадур Бали биҙәгән XVII особнягы. Бында XX быуатта әрмән мәктәбе булған. * ''Бейт Даллал'', йәғни «Даллал йорто», 1826 йылда иҫке монастырь урынында төҙөлгән, әлеге ваҡытта отель сифатында эшләй. * ''Бейт Уакиль'' — үҙенсәлекле ағас биҙәүестәре менән йәлеп итеүсе 1603 йылда төҙөлгән алеппо йорто. Ошо декорацияларҙың береһе Берлинға килтерелә һәм Aleppo Room тигән исем менән билдәле Пергам музейында ҡуйыла. * ''Дар Базиль'' — XVIII быуат башы йорто века, 2001 йылда бизнес-мәктәпкә әйләндерелә. * ''Дар Замария'' — XVII быуат аҙағында төҙөлгән Замария ғаиләһе йорто, әлеге ваҡытта - бутик-отель. === Музейҙары === * Алеппо музейы * Бейт Ачикбаштағы «Алеппо йорто» халыҡ традициялары музейы, Ждейде * Алеппо цитаделе музейы * Бимаристан Аргун әл-Камилиҙағы медицина һәм фән музейы * Алеппоның Хәтер музейы, Бейт-Газа, Ждейде * Пресвятая Богородица әрмән сиркәүендә Әрмән Апостол сиркәүе музейы, Ждейде === Ҡапҡалары === [[Файл:Aleppo Night by Charles Hajj.jpg|thumb|Баб Эль-Фараж башняһы]] * [[Баб әл-Хадид]] ([[:en:Bab al-Hadid]]) ''(باب الحديد)'' (Тимер ҡапҡа). * Баб Әл-Макам ([[:en:Bab al-Maqam]]) ''(باب المقام)'' (Ҡәберлек Ҡапҡаһы). * Баб Антакейя ([[:en:Bab Antakeya]]) ''(باب انطاكية)'' (Врата Антиохия Ҡапҡаһы). * Баб Әл-Наср ([[:en:Bab al-Nasr]]) ''(باب النصر)'' (Еңеү ҡапҡаһы). * Баб Әл-Фараж ([[:en:Bab al-Faraj]]) ''(باب الفرج)'' (Азат итеү ҡапҡаһы). * Баб Кыннасрин ([[:en:Bab Qinnasrin]]) ''(باب قنسرين)'' (Киннасрин Ҡапҡаһы). * Баб Жнен '' ([[:en:Bab Jnen]])(باب الجنان)'' (Баҡсалар ҡапҡаһы). * Баб Әл-Әхмәр ''([[:en:Bab al-Ahmar]])(باب الأحمر)'' (Ҡыҙыл ҡапҡа). === Культ ҡоролмалары === [[Файл:Great Mosque of Aleppo, Women of Syria in hijabs, Aleppo, Syria.jpg|thumb|Һалабтың ҙур мәсете ихатаһы (Жами әл-Кәбир)]] [[Файл:Khusruwiyah Mosque, Aleppo.jpg|thumb|''Хусрууия мәсете'']] [[Файл:Forty Martyrs Cathedral of Aleppo, the belfry.jpg|thumb|''Ҡырҡ яфаланыусы ғибәҙәтханаһы'']] * Алеппоның Бөйөк мәсете (Жами әл-Кәбир) йәки [[Әмәүиҙәр]] мәсете, 715 йылда Вәлид I нигеҙ һалған, һәм төҙөлөштө уның вариҫы Сөләймән тамамлағандыр, моғайын. Бинала Суҡындырыусы Яхъяның (Иоанн Креститель) атаһы Зәкәриәнең ҡәбере бар. Мәсет 1260 йылда баҫҡынсы монголдар ингән ваҡытта емерелгән һәм тергеҙелгән. Төрлө стилдәге дүрт фасады бар. * Хусрууия мәсете ([[:en:Khusruwiyah Mosque]]), 1547 йылда тамамланған, билдәле ғосман архитекторы Синан проекты буйынса төҙөлгән. * Әл-Нукта мәсете ([[:en:Al-Nuqtah Mosque]]) («Тамсы ҡан мәсете»), шиғыйҙар мәсете. Был урында элек 944 йылда мәсеткә әйләндерелгән монастырь булған, тип һанала. * Әл-Аделия мәсете, 1555 йылда Һалаб губернаторы Мөхәммәт Паша тарафынан төҙөлгән. * Әл-Саффахия мәсете, 1425 йылда, һигеҙ мөйөшлө манаралар менән матур итеп биҙәлеп, төҙөлгән. * Әл-Ҡайҡан мәсете («Ала ҡарғалар мәсете»), инеү өлөшөндә ике боронғо базальт колонналы. Мәсеттә хетт яҙмалы таш блок бар. * Алтын-Буға мәсете (1318). * Әл-Тауаши мәсете (XIV быуат, 1537 йылда тергеҙелгән), колонналар менән биҙәлгән ҙур фасадлы. * Ҡырҡ яфаланыусы соборы ([[:en:Cathedral of the Forty Martyrs]]) — Ждейделәге әрмән сиркәүе (XVI быуат). *Алепполағы Үҙәк синагога ([[:en:Central Synagogue of Aleppo]]) — яҡынса 1200 йылда йәһүд общинаһы тарафынан төҙөлгән. * Ждейде иҫке христиан кварталында урынлашҡан маронит, сүриә православие, католик һәм бик күп башҡа сиркәүҙәр. === Үле ҡалалар === Һалабты бик күп тарихи ҡомартҡылар һәм үле ҡалаларҙың бик боронғо ҡалдыҡтары уратып алған. Улар Сүриәнең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан 700 ташландыҡ торама төркөмөнән тора. Был ҡалалар б. э. т. V быуатҡа ҡарай һәм Византия архитектураһы элементтарынан тора. Жебел-Семаан (Симеон тауы) районындағы иң мөһим ҡалалар һәм археологик һәйкәлдәргә инә: * ''Калот ҡәлғәһе'' Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 20 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Беҙҙең эраның II быуатында Рим ғибәҙәтханаһы булараҡ төҙөлә. Христиан диненә күскәндән һуң, ғибәҙәтхана V быуатта базиликаға әйләндерелә. Хамданидтар һәм византийҙар араһындағы һуғыштар һөҙөмтәһендә X быуатта сиркәү ҡәлғәгә әйләнә. Ҡәлғә менән йәнәшә торған ике сиркәү: 492 йылда төҙөлгән көнсығыш сиркәүе һәм көнбайыш сиркәүе (VI быуат) яҡшы һаҡланған. * ''Хараб-Шамс базиликаһы'', Леванттағы иң боронғо мәсихселәр ҡоролмаларының береһе. Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 21 км алыҫлыҡта урынлашҡан Византия сиркәүе IV быуатҡа барып тоташа. * ''Фафертин сиркәүе'', ярым емерелгән Рим базиликаһы, беҙҙең эраның 372 йылы менән билдәләнә, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 22 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Һалаб тарихсыһы Абдулла Хажар әйтеүенсә, был базилика донъялағы боронғо сиркәү ҡоролмаларының береһе тип иҫәпләнә. * ''Суркания'' ҡасабаһы, Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 23 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан, ул VI быуаттың ярым емерелгән часовняһы булған иҫке византий биләмәһе ҡалдыҡтарынан ғибәрәт. * ''Кафр-Кира'' — Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 24 км алыҫлыҡта Борж-Гейдар ауылында урынлашҡан. Бында IV һәм VI ярым быуаттар емерек христиан ҡоролмалары бар. * ''Синхар'', йәки ''Симхар'' тарихи торамаһы, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 24 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Айырымланған үҙәндә урынлашҡан ауылда II һәм VII быуаттар араһында халыҡ йәшәгән. Синхар сиркәүе Сүриәнең иң боронғо сиркәүҙәренең береһе булып тора һәм IV быуатҡа барып тоташа, ә унан алыҫ түгел VI быуат часовняһы урынлашҡан. * ''Мушаббак'' базиликаһы. V быуаттың икенсе яртыһында (470 й. тирәһендә) төҙөлгән яҡшы һаҡланған сиркәүҙәр Алеппонан көнбайышҡа табан 25 километрҙа, Дарэт-Аззе ҡалаһынан алыҫ түгел ерҙә урынлашҡан. [[Файл:Mushabbak Basilica Aleppo5.jpg|thumb|Мушаббак базиликаһы]] * ''Баржака'' йәки ''Бурж-Сөләймән'' — ауыл, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 26 км алыҫлыҡта урынлашҡан тарихи торама; VI быуаттан яҡшы һаҡланып ҡалған часовнялы менән дәрүиштәрҙең иҫке башняһының урыны. * ''Шәйех-Сөләймән'' ауылындағы сиркәүҙәр Алеппонан көнбайышҡа табан 28 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ауылда 3 боронғо сиркәү урынлашҡан: ауылдың уртаһында урынлашҡан емерелгән сиркәү; 602 йылда төҙөлгән һәйбәт һаҡланған көньяҡ базилика; төньяҡ Сүриәләге иң матур сиркәүҙәрҙең береһе һаналған V быуатта төҙөлгән Изге Богородица сиркәүе. Шулай уҡ ауылдың төньяҡ өлөшөндә дәрүиш башняһы урынлашҡан. * ''Кафр-Набо'', Һалабтан көнбайышҡа табан 29 саҡрым алыҫлыҡта. Был б. э. т. IX быуат боронғо ассирий торамаһы, һәм бында һуңыраҡ сиркәү итеп үҙгәртелгән иҫке Рим ғибәҙәтханаһы урынлашҡан булған. Яҡшы һаҡланған V һәм VI быуат торлаҡ йорттары ла күп. * ''Брэд'', Һалабтан көнбайышҡа табан 32 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан ҡала; Изге Иулиан Аназарвский (б. э. 399—402) маронит монастыры кеүек боронғо базиликалары һәм 561 йылда ауылдың төньяҡ өлөшөндә төҙөлгән базилика бар. * ''Кимар'' торамаһы Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Беҙҙең эраның V быуатына ҡараған Рим һәм Византия дәүерендәге ауыл, унда яҡшы һаҡланған сиркәүҙәр, башнялар һәм иҫке һыу резервуарҙары бар. * ''Изге Симеон Столпник ҡорамы (Дейр Семаан)'', Сүриәләге яҡшы һаҡланған һәм иң билдәле сиркәү ҡомартҡыларының береһе. Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Дейр Семаан донъялағы боронғо мәсихселәр сиркәүҙәренең береһе. * ''Суганэ'' ҡасабаһы, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 40 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Бында ярым емерелгән ике сиркәү һәм иҫке һыуһаҡлағыстар урынлашҡан. * ''Айн-Дара'', тимер быуат сир-хетт ғибәҙәтханаһы (яҡынса беҙҙең эраға тиклем X—VIII быуаттар), Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 45 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Изге Яҙмала һүрәтләнгәнсә, Соломон ғибәҙәтханаһына оҡшашлығы менән билдәле. Һаҡланып ҡалған скульптуралар (Беренсе ғибәҙәтхана херувимдары менән сағыштырырлыҡ) арыҫлан һәм сфинкстарҙы һүрәтләй. Әммә Соломон ғибәҙәтханаһы беҙҙең эраға тиклем яҡынса 1000—900 йылдарҙа төҙөлһә, ә Айн Дара ул ваҡытта булған. Айн-Дара йә уңдырышлылыҡ алиһәһе Иштәр, йә ҡатын-ҡыҙ алиһәһе Астарта, йәиһә Баал Хадад илаһы хөрмәтенә төҙөлгән — был мәсьәлә бәхәсле булып ҡала. [[Файл:SYRIE 291.jpg|thumb|Айн Дара]] * ''Баб әл-Һауа'' торамаһы, Төркиә сигендә Алеппонан көнбайышҡа табан 50 км алыҫлыҡта урынлашҡан; был урында беҙҙең эраның IV быуаты сиркәүҙәре һәм VI быуаттан һаҡланып ҡалған ҡапҡалары күп. * ''Кирос'' (шулай уҡ Хурус, {{lang-ar|حوروس}}, йәки Айюполис булараҡ билдәле) — Алеппонан төньяҡҡа табан 65 км алыҫлыҡта урынлашҡан боронғо ҡала; бында боронғо Косма һәм Дамиан ғибәҙәтханалары (Нәби Ури ғибәҙәтханаһы булараҡ билдәле), шулай уҡ иҫке рим амфитеатры һәм ике иҫке рим күпере урынлашҡан. == Иҡтисады == [[Файл:Aleppo-soap.JPG|thumb|Алеппо (Һалаб) һабыны]] Сауҙа урыны булараҡ ҡаланың төп иҡтисади роле Һиндостан менән сауҙа бәйләнешендә аралашсы булған ике сауҙа юлы сатында урынлашыуында. Европалылар Һиндостанға Изге Өмөт мороно (мыс Доброй Надежды) аша урап үткән диңгеҙ маршрутын файҙалана башлағансы, ул сәскә ата, һуңынан Мысыр аша Ҡыҙыл диңгеҙгә сыҡҡан маршрутты файҙалана. Шул ваҡыттан алып ҡалала яҡындағы төбәктәргә, тәү сиратта бойҙай, мамыҡ, фисташка, май һәм һарыҡтарҙа ауыл хужалығы продукцияһын экспортлау кәмене. Туҡыу, химия, фармацевтика, агроэшкәртеү, электр техникаһын, алкоголле эсемлектәр етештереү сәнәғәттең төп тармаҡтары булып тора. Алеппола шулай уҡ туризм үҫешкән. Һалаб — Сүриә Республикаһындағы иң эре ҡала агломерацияһы һәм илдең сәнәғәт эшселәренең 50 % ашыуы эшкә урынлаштырылған һәм экспорт килемдәренең тағы ла күберәк өлөшө етештерелгән иң ҙур сәнәғәт үҙәге<ref>Madinatuna:Aleppo City Development Strategy [http://madinatuna.com/en/economy Economy] {{Wayback|url=http://madinatuna.com/en/economy |date=20100505211720 }}</ref>. Алеппо ауыл хужалығы өсөн бик уңайлы зонала урынлашҡан. === Туризм === Ҡалала туризм үҫешкән. Төп туристик урындар — Алеппо (Һалаб) ҡәлғәһе (411,880), Алеппо (Һалаб) цитаделе музейы (31847), Милли музей (24090). 3 биш йондоҙло отель, 11 дүрт йондоҙло, 8 өс йондоҙло, 11 ике йондоҙло, 61 бер йондоҙло ҡунаҡхана, 11 хостел бар.<ref>{{cite web |url=http://www2.giz.de/wbf/4tDx9kw63gma/Rabenau_LED.pdf |title=Report on Local Economic Development in Aleppo |accessdate=2016-10-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161021030627/http://www2.giz.de/wbf/4tDx9kw63gma/Rabenau_LED.pdf |archivedate=2016-10-21 |deadlink=yes }}</ref> == Мәғариф == Алеппо университетында 60 000 самаһы студент белем ала. Хәрби хәрәкәттәр осоронда университет хөкүмәт көстәре контроле аҫтында була, әммә ракета һөжүменән зыян күрә. == Транспорт инфраструктураһы == Сүриә баш ҡалаһында тимер юл вокзалы һәм Һалаб халыҡ-ара аэропорты урынлашҡан. Элек ҡала транспортынан трамвай булған (1969 йылға тиклем), хәҙер автобусҡа бер ниндәй альтернатива ла юҡ. == Дуҫлашҡан ҡалалары == * {{Флагификация|Ливан}} — [[Бейрут]] * {{Флагификация|Франция}} — [[Лион]] * {{Флагификация|Белоруссия}} — [[Брест]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Газиантеп]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Килис]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Хатай (ил)|Хатай]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Измир]] == Территориаль бүленеше == Ҡала дүрт типтағы районға бүленә — ҡала стеналарындағы иҫке кварталдар, ҡала стеналарынан ситтәге иҫке кварталдар, заманса төҙөлгән ситке урындар, формаль булмаған биләмәләр. Формаль булмаған торамаларҙың проблемалары<ref>{{Cite web |url=http://madinatuna.com/informals/assessment#what |title=Informal Settlements / Assessment |access-date=2016-10-18 |archive-date=2017-03-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170319035232/http://madinatuna.com/informals/assessment#what |deadlink=no }}</ref>: ер статусының көйләнмәгәнлеге; торамалар зона пландарына таянып төҙөлмәгән; план стандарттары үтәлмәй; биналар төҙөлөш нормаларына һәм нормативтарына таянмай төҙөлгән. Формаль булмаған торамаларҙа ҡала халҡының 40%-тан ашыуы йәшәй. Планировкалы райондар * Көньяҡ — {{num|362000}} кеше (гектарына 250 кеше) * Үҙәк — {{num|1002000}} кеше (гектарына 200 кеше) * Көнбайыш — {{num|157000}} кеше (гектарына 100 кеше) * Төньяҡ-көнбайыш — {{num|165000}} кеше (гектарына 150 кеше) * Төньяҡ-көнсығыш — {{num|314000}} кеше (гектарына 300 кеше) * Көнсығыш — {{num|400000}} кеше (гектарына 395 кеше) Һалаб ҡалаһының райондары һәм халҡы <!-- * Farafra-4158 * Aqaba-2598 * Aljlom-6410 * Algosailh-7590 * Altonboga-3889 * Bayada-4896 * livery Pjazza-6322 * sheriff kastell-5501 * Aloajam-2646 * Mohamed Bey-16771 * Bab al-Maqam-11244 * Paradise-35211 * torrijiet-2112 * Aldodo-7281 * Qorti-6129 * Sajlejan-5852 * Qazi Askar-2094 * Tatarlr-3248 * Iben ta 'Jacob-5100 * Garlq-2540 * irkantaturi-4082 * istazzjon f’Bagdad-10700 * Azizia-7140 * home loving{{нет АИ|21|10|2016}}-4177 * moxt Qustul-4589 * Agiwl-5323 * LG Alolmh-8669 * Hamidiyah-9918 * Rocker-6000 * Arabism-7100 * Jamilla-12611 * easterners-10469 * Kallaseh-53318 * Bustan Palazz-29372 * venus ġnien{{нет АИ|21|10|2016}}-3932 * overflow{{нет АИ|21|10|2016}}-7240 * Seif al-Dawla-48977 * Salahuddin-62932 * xena Ansari-58566 * Saad Ansari-34126 * Land ta 'pigment-83108 * Tel isturnell-55618 * dijabete-50650 * Il-kwartieri ġenerali ta 'l-profeti-34840 * twajbin-37219 * Karam Da’da-62118 * Sheikh Saeed-22695 * Karam Alqatrgi-38556 * ħamrija Lala-48986 * Jouret Awad-30319 * Karam faċilitatur-49962 * Ahalouanah-43749 * avvjament Awad-22260 * Alsakhur (1)-5505 * Alsakhur (2)-21731 * Alsakhur (3)-7857 * Antoine Touma-5565 * Nolijiet Sheikh-20641 * Sheikh Khader-22400 * Ein el-f’Tal-41186 * Alhaidariya-67833 * qasam-21161 * Sulaymaniyah-20406 * Jabriyah-17710 * Suleiman al-Halabi-10787 * Bustan Basha-31418 * trab hulk-22377 * gazelles impunjazzjoni-19183 * Sheikh Abu Bakr-6450 * Karam muntanji-14173 * Tariq ibn Ziyad-10190 * Sirjaki-10588 * fjuri-14462 * ottubru-15029 * Khalidiya-18004 * Ashrafieh-42473 * Rusafa-52829 * Sheikh Maksoud (1)-66158 * Sheikh Maksoud (2)-50056 * il-11897 * mod-19728 * Shahba-4266 * Kawakbi-22466 * Ġdid Aleppo-67247 * Jissodisfaw-5328 * Ghazali-8894 * Albullarmon-10187 * Kafr Dael-5373 * għasel khan-2567 * Zahra-4437 * rebħa-4634 * adulti-1505 * Hamdania (1)-5661 * Hamdania (2)-9397 * Hamdania (3)-14361 * Hamdania (4)-21116 * Aldoerenh-3025 * Jibreen-12311 * Maalikis-3793 * Neirab ospitabbli-17844 * Neirab-10018 * Mir hippocampus * Hanano (1)-43388 * Hanano (2)-21768 * Hanano (3)-21384 * Hanano (4)-7758 * kamp Hndarat-7547 * art Ħamra-15045 * riħ Brij-1123 * Hndarat-461 --> Райондар картаһы<ref>http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf Карта на с 96-97</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Густерин П.В.: Города Арабского Востока|2007}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Алеппо}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://www.syria-foto.com/thumbnails.php?album=2 Фотографии г. Халеб] {{Wayback|url=http://www.syria-foto.com/thumbnails.php?album=2 |date=20130126055922 }} * {{cite web | url = http://istoriya.info/comment/aleppo.shtml | title = Алеппо حلب (Halab) |website = Восток-Запад: Великое противостояние | accessdate = 2009-10-29 | description = Историко-географический комментарий к арабским источникам времён крестовых походов | deadlink = yes }} * [http://petrushanov.livejournal.com/40908.html Алеппо — Крупнейший город Сирии] {{Wayback|url=http://petrushanov.livejournal.com/40908.html |date=20161221021703 }} (фоторепортаж) * {{cite web |title = Алеппо до и во время войны |url = http://varlamov.ru/1821693.html#cutid1 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160710191135/http://varlamov.ru/1821693.html#cutid1 |archivedate = 2016-07-10 |deadlink = yes }} (фоторепортаж) * [https://lenta.ru/photo/2016/12/14/aleppodestroy/#0 Алеппо до и после] {{Wayback|url=https://lenta.ru/photo/2016/12/14/aleppodestroy/ |date=20161216000532 }} (фоторепортаж) {{Тышҡы һылтанмалар}} {{Алеппо}} {{Города Сирии}} [[Категория:Һалаб| ]] [[Категория:Сүриәнең миллионлы ҡалалары]] [[Категория:Боронғо Сүриәнең ҡалалары һәм батшалыҡтары]] [[Категория:Һалаб мухафазаһы ҡалалары]] [[Категория:Боронғо Сүриәнең ҡалалары һәм батшалыҡтары]] 31flw5ugj02vdl5zdlr6r2w8oul239b 1148604 1148603 2022-08-04T08:54:18Z Akkashka 14326 /* Тарихи мәғлүмәттәр */ wikitext text/x-wiki {{НП | статус = Ҡала | русское название = Алеппо (Һалаб) | оригинальное название = {{lang-ar|حلب}} | изображение = Aleppo new mix.jpg | страна = Сүриә | герб = Seal_of_Aleppo.png | флаг = | ширина герба = | ширина флага = | lat_dir = N | lat_deg = 36 | lat_min = 12 | lat_sec = | lon_dir = E | lon_deg = 37 | lon_min = 9 | lon_sec = | CoordScale = | вид региона = Административное деление Сирии{{!}}Мухафаза | регион = Һалаб (мухафаза){{!}}Һалаб (Алеппо) | регион в таблице = | вид района = | район = Жебель-Семъан (район){{!}}Жебель-Семъан | район в таблице = | внутреннее деление = | вид главы = | глава = Маад аль-Мадлажи | дата основания = | первое упоминание = 2500 год до н. э. | прежние имена = Халибон, Халман, Беройя | статус с = | площадь = 190 | вид высоты = | высота центра НП = 390 | климат = | официальный язык = ғәрәп | официальный язык-ref = | население = 2 098 210 | год переписи = 2021 | плотность = | агломерация = | национальный состав = | конфессиональный состав = мосолмандар (шығыйҙар),(сөнниҙәр) | этнохороним = Һалаб кешеһе, кешеләре<ref name="этнохороним">{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|25}}</ref> | часовой пояс = +2 | DST = есть | телефонный код = 21 | почтовый индекс = | почтовые индексы = | автомобильный код = | вид идентификатора = | цифровой идентификатор = | сайт = http://www.aleppo-city.gov.sy/ | язык сайта = }} [[Файл:AleppoViewFromCitadel.jpg|300px|thumb|Цитаделдән Һалаб күренеше]] '''Алеппо'''<ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|14|Алеппо}}</ref> шулай уҡ '''Һалаб'''<ref>{{Атлас мира|2010|120|Ливан, Сирия, Израиль, Палестинские территории, Иордания}}</ref><ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|402|Халеб (Алеппо)}}</ref> ({{Lang-ar|حَلَبُ}} ''Ḥalab''; {{Lang-grc|Βέροια}}, {{Lang-la|Berœa}}) — [[Сүриә|Сүриәнең]]<ref name="UNDATA">{{Cite web|access-date=2011-06-10|accessdate=2012-03-07|archiveurl=no}}</ref> ҙур ҡалаһы һәм шул исемле үҙәге, илдең иң күп халыҡ йәшәгән мухафазаһы. Джебель-Семъан районының Симеон тауы нахияһында урынлашҡан. 2 301 570 кеше (2005) йәшәгән Һалаб Левантаның иң ҙур ҡалаларының береһе булып тора. Күп быуаттар дауамында Һалаб Бөйөк Сүриәнең иң ҙур ҡалаһы һәм [[Ғосман империяһы|Ғосман империяһының]] Константинополдән һәм [[Ҡаһирә|Ҡаһирәнән]]<ref>{{Cite web|access-date=2017-10-02|accessdate=2017-10-10|archiveurl=no}}</ref> һуң, ҙурлығы буйынса өсөнсө ҡалаһы. Алеппо — даими йәшәүсе халҡы булған донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе, күрәһең, беҙҙең эраға тиклем VI мең йыллыҡта унда халыҡ йәшәгән<ref name="Columbia Encyclopedia 2010">Columbia Encyclopedia, Sixth Edition (2010)</ref>. Телль ас-Сауда һәм Телль әл-Ансари (ҡаланың боронғо көньяҡ өлөшө) өлкәһендә алып барылған ҡаҙыныуҙар, һәр хәлдә, беҙҙең эраға тиклемге III мең йыллыҡтың икенсе яртыһында унда халыҡ йәшәгәнен күрһәтә<ref name="Near East 1997">The Oxford encyclopedia of archaeology in the Near East (1997)</ref>. Алеппо хетт, Евфраттағы Мари яҙмаларында телгә алынған, үҙәк Анатолияла, Эбла ҡалаһында, ул төп сауҙа үҙәктәренең береһе һәм хәрби сәнғәт ҡалаһы булараҡ тасуирлана<ref name="Britannica Concise Encyclopedia 2010">Britannica Concise Encyclopedia (2010)</ref>. Тарихта ҡала ҙур урын алып тора, сөнки [[Урта Азия]] һәм [[Месопотамия]] аша үткән [[Бөйөк Ебәк юлы|Бөйөк ебәк юлында]] урынлашҡан. [[1869 йыл]] [[Сүәйс (Суэц) каналы|Суэц каналы]] асылғандан һуң, йөктәрҙе һыу юлынан ташый башлағандар һәм Һалабтың сауҙа ҡалаһы булараҡ роле кәмегән. Сүриәлә граждандар һуғышы башланғанға тиклем Һалаб ҡыҫҡа яңырыу осоро кисерә. 2006 йылда ҡала «Ислам мәҙәниәте баш ҡалаһы» титулын яулай. Сүриәнең төньяҡ өлөшөндә, Оронт һәм [[Евфрат]] араһында, дала йылғаһы Куэйкала ({{Lang-ar|قويق}}), уңдырышһыҙ ҡалҡыулыҡтың төньяҡ-көнбайыш битләүендә, бейек эзбизташ стеналар менән уратып алынған киң соҡорҙа, 380 метр бейеклектә, [[Дамаск]]тан өс йөҙ илле саҡрым төньяҡ-көнсығышта урынлашҡан. == Этимологияһы == Борон Һалаб, Һалпе йәки Һалибон исеме аҫтында билдәле булған<ref>{{Cite web|access-date=2011-05-07|accessdate=2012-03-04|archiveurl=yes}}</ref> ә гректар һәм римлеләр уны '''Ве́роя''' ({{Lang-grc|Βέροια}}, {{Lang-la|Beroea}})<ref>{{ВТ-РСКД|Beroea}}</ref> тип йөрөткән. Тәре йөрөтөүселәр походтары һәм артабан Сүриә һәм Ливанға француз мандаты осоронда Һалаб тиер урынға итальянса Алеппо тип атағандар. Әммә Алеппоның боронғо атамаһы "Һалаб"тың килеп сығышы билдәһеҙ. Ҡайһы берҙәр был урында борондан шул мәғдән етештерелгәнлектән, «Һалаб» «тимер» йәки «баҡыр» тигәнде аңлата, тип фаразлай. «Һалаба» арамей телендә «аҡ» тигәнде аңлата, был фаразды яҡлаусылар шул тирәлә тупраҡтың төҫөнә һәм мәрмәр күплегенә һылтана. Халыҡ этимологияһынан тағы бер аңлатма: [[Ибраһим]] сәйәхәтселәргә һөт биргән, тип хикәйәләгән боронғо легенданан сығып, исем {{Lang-ar|حَلَبَ}}, «Һалаб» «(һөт) һауҙы» тигәнде аңлата. Сәйәхәтселәр бер-береһенән «إِبْرَاهِيمُ حَلَبَ؟, ''Һалаба Ибрахийм?''», йәғни «''Ибраһим һауҙымы?''» тип һораған икән. Һыйыры ерән төҫтә булған ({{Lang-ar|شَهَبٌ}}, ''shaheb''), шуға ҡала {{Lang-ar2|حَلَبُ الشَّهْبَاءُ}}, «Һалаб аш-Шахба» тип атала<ref>{{Cite web|access-date=2017-10-02|accessdate=2018-07-16|archiveurl=no}}</ref>. == Географияһы == [[Файл:Aleppo_at_night11.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Aleppo_at_night11.jpg/250px-Aleppo_at_night11.jpg|мини|250x250пкс|Төнгө Алеппо]] Алеппо [[Урта диңгеҙ|Урта диңгеҙҙән]] 120 км алыҫлыҡта, диңгеҙ кимәленән 380 м бейеклектә, [[сүриә]]-[[Төркиә|төрөк]] сигенән көнсығышҡа табан 45 километрҙа урынлашҡан. Ҡала төньяҡтан һәм көнбайыштан фисташка һәм зәйтүн ағастарын культивациялау таралған ауыл хужалығы ерҙәре менән уратып алынған. Көнсығышта Һалабты Сүриә сүле уратҡан. Ҡала иҫке ҡала нигеҙенән көньяҡҡа табан бер нисә саҡрымда, Куэйка йылғаһының уң ярында урынлашҡан; ҡаланың иҫке өлөшө йылғаның һул ярында ята. Ул уртаһында төп бейек убаһы булған 10 км радиуслы түңәрәк барлыҡҡа килтергән 8 ҡалҡыулыҡ менән уратып алынған. Был убала беҙҙең эраға тиклем II мең йыл менән билдәләнгән ҡәлғә төҙөлгән. Был убалар Телль ас-Сауда, Телль Ғәйшә, Телль ас-Сетт, Телль әл-Ясмин, Телль әл-Ансари (Ярукиййя), Ан ат-Талль, әл-Жаллюм һәм Бахсита тип атала<ref name="Duden6">{{Китап|заглавие=The Natural History of Aleppo|издание=1st|год=1856|издательство=Unknown|место=London|страницы=266|ответственный=Alexander Russell}}</ref>. Ҡаланың боронғо өлөшө туғыҙ ҡапҡанан торған стена менән кәртәләнгән. Стенаны киң тәрән соҡор уратып алған<ref name="Duden6" />. 190 км² майҙан биләгән Алеппо [[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығыштың]] иң тиҙ үҫкән ҡалаларының береһе булып тора. 2001 йылда ҡабул ителгән ҡала үҫеше планы буйынса 2015 йыл аҙағына тиклем Һалабтың дөйөм майҙанын 420 км²-ға киңәйтеү ҡаралған була<ref name="Syr-news1">{{Cite web|url=http://www.syria-news.com/readnews.php?sy_seq=99523|title=غلاونجي : العودة إلى شعار تأمين مسكن للأسرة السورية لا للفرد|date=2009-08-06|lang=ar|website=Syria News|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120304055701/http://www.syria-news.com/readnews.php?sy_seq=99523|archivedate=2012-03-04}}</ref>. == Климаты == Алеппо климаты Урта диңгеҙ климатына бик яҡын. Шул уҡ ваҡытта ҡала урынлашҡан тау яйлаһы ҡышҡы айҙарҙа Урта диңгеҙҙең йылыныу эффектын кәметә, был Һалабтағы ҡышты башҡа Урта диңгеҙ ҡалаларына ҡарағанда һиҙелерлек һалҡынайта. Ғинуарҙың уртаса температураһы буйынса Ҡырым ярымутрауы көньяҡ ярының ҡышы менән сағыштырырлыҡ, шул уҡ ваҡытта тотороҡло төнгө ҡырауҙар күҙәтелә, йылы көндәрҙә лә һауа торошо бик йыш үҙгәрә. Айырым йылдарҙа һауа торошоноң −5 °C, һирәк осраҡта −10 °C градусҡа етеүе мөмкин. Йыш ҡына ҡар яуа, ҡайһы бер ҡыштар ҡарлы була һәм ваҡытлыса ҡар япмаһы ята. Һәр ваҡыттағыса, ҡышҡыһын ел, дымлы һауа торошо өҫтөнлөк итә. Йәй бик эҫе, яуым-төшөмһөҙ тиерлек. Әммә Алеппола йәй Урта диңгеҙ буйындағы башҡа ҡалаларға ҡарағанда иртәрәк башлана һәм тамамлана. Һауа температураһы көндөҙ уртаса +36 °C градус тәшкил итә, ләкин йыш ҡына +40 °C-тан ашыу күтәрелә. Һалабта яҙ шартлы рәүештә февралдең икенсе яртыһында башлана һәм апрель аҙағына тиклем дауам итә. Ә көҙ бик ҡыҫҡа, ул ноябрҙә генә була. == Тарихы == Алеппо (Һалаб) — донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе, унда беҙҙең эраға тиклем VI мең йыллыҡта уҡ кешеләр йәшәгән<ref name="Columbia Encyclopedia 2010"/>. Телль ас-Сауд һәм Телль әл-Ансари (ҡаланың боронғо өлөшөнөң көньяғы) ҡаҙыу эштәренән күренеүенсә, бында беҙҙең эраға тиклем III мең йыллыҡтың икенсе яртыһында халыҡ йәшәгән<ref name="Near East 1997"/>. Һалаб, сауҙа һәм хәрби сәнғәттең төп үҙәктәренең береһе булараҡ, хетт яҙмаларында, Евфраттағы Мари яҙмаларында, үҙәк Анатолийҙағы (Кесе Азия) һәм Эбла ҡалаһындағы яҙмаларҙа һүрәтләнә<ref name="Britannica Concise Encyclopedia 2010"/>. === Боронғо донъя === [[Файл:Ebla royal palace.jpg|thumb|Эбла. Батша һарайы емереклектәре.]] ==== Боронғо Көнсығыш ==== [[Файл:Orientmitja2300aC.png|thumb|Боронғо Саргон империяһы, б. э. т. XXIV быуат]] Алеппо (Һалаб) тарихи яҙмаларҙа Дамаскка ҡарағанда күпкә алдараҡ күренә башлай. Уның тураһында б. э. т. III мең йыллыҡҡа, Эбла бойондороҡһоҙ батшалығының баш ҡалаһы булған ваҡытта, беренсе тапҡыр телгә алына. Ул Эблалағы ''Арми'' булараҡ һәм Аҡкадалағы ''Арманум'' исеме менән билдәле булған. Нарам Син — Аҡкад батшаһы (йәки уның олатаһы, Боронғо Саргон), беҙҙең эраға тиклем XXIII быуатта Эбла менән Арманды юҡ иткән<ref>Pettinato, Giovanni (Johns Hopkins University Press, 1991) ''Ebla, a new look at history'' p.135</ref><ref name="Hawkins, John David 2000 p.388">Hawkins, John David (2000) ''Inscriptions of the iron age'' p.388</ref>. Һуңғы вавилон осоронда Алеппо тәүге тапҡыр Һалаб (Һалап, Һалба) исеме менән телгә алына<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Был ҡала Ямхад тип аталған аморей батшалығының баш ҡалаһы булған. Шулай уҡ «Хәләб ере» тигән исем менән билдәле булған Ямхад ({{lang-ar|يمحاض}})(яҡынса б. э. т. 1800—1600 йылдар) батшалығы Яҡын Көнсығышта иң көслө һәм ҡеүәтле батшалыҡ булған<ref>Kuhrt, Amélie (1998) ''The ancient Near East'' p.100</ref>. Ямхадты беҙҙең эраға тиклем XVI быуатта Мурсили I осоронда хеттар емергән. Әммә тиҙҙән, төбәк хетт көстәренең эске үҙ-ара низағтар арҡаһында хәлһеҙләнгәндә, Һалаб Сүриәлә үҙенең әйҙәүсе ролен яңынан яңыртҡан<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Төбәктә хакимһыҙлыҡтан файҙаланып, Хурриттарҙың Митанни батшалығы хакимы Парраттарна беҙҙең эраға тиклем XV быуатта Һалабты яулай. Һуңынан Алеппо (Һалаб) Боронғо Мысыр, Митанни һәм Хетт батшалыҡтары араһындағы һуғышының фронт һыҙығында була<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Хетт Суппилулиума I Митанниҙы еңгән һәм б. э. т. XIV быуатта Һалабты яулаған. Һалаб хеттар өсөн культ әһәмиәтенә эйә булған: ул һауа торошо аллаһына табыныу үҙәге булған<ref name="Hawkins, John David 2000 p.388"/>. Б. э. т. XII быуатта Хетт батшалығы емерелгәс, Һалаб арамей сир-хетт Арпад батшалығының бер өлөшө булып киткән, ә һуңыраҡ ул арамей сир-хетт Хатарикка — Лухутиҙағы батшалығының баш ҡалаһы булып киткән. Б. э. т. IX быуатта Һалаб Яңы Ассирия батшалығының, ә һуңыраҡ Яңы Вавилон батшалығының һәм Әһәмәниҙәр империяһының бер өлөшө булып киткән. ==== Антиклыҡ ==== [[Файл:Brad Northern Basilica.jpg|thumb|Брэдтағы маронит базиликаһы харабалары, Һалаб]] [[Александр Македонский]] ҡаланы б. э.т. 333 йылда яулай. Селевк Никатор бында грек торағына нигеҙ һала (б. э. т. 301—286 йй.) һәм боронғо Македония империяһындағы Верия ҡалаһы хөрмәтенә — ''Верия'' тип атай. Верия 300 йылға яҡын [[Селевкидтар]] буйһоноуында ҡалған. Рим хакимлығы Төньяҡ өс быуаттан ашыу осорҙа Сүриәнең стабиллеген һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Рим дәүерендә төньяҡ Сүриәлә халыҡ һаны арта, V быуатта Византия империяһы хакимлығы осоронда ла халыҡ һаны арта. Һуңғы антиклыҡ йылдарында Верия ҙурлығы буйынса [[Антиохия]]нан, Сүриә баш ҡалаһынан һуң, икенсе ҡала; һәм [[Рим империяһы]]ндағы өсөнсө ҡала була. Археологик мәғлүмәттәр б. э. VI быуатында Антиохия һәм Верия араһындағы ауыл һәм ҡалаларҙа халыҡ тығыҙлығының күплеге тураһында һөйләй. Хәҙерге ваҡытта был тораҡтарҙа Изге Симеон Столпник сиркәүе кеүек боронғо йорттар һәм сиркәүҙәр бар. Изге Марон, шул төбәктә тыуыуы ихтимал: уның ҡәбере Брэдта, Һалабтан көнбайышта урынлашҡан. Верия Тәүрат китабында ла (Библия) телгә алына. === Урта быуаттар === [[Файл:Bab Qinnasrin2010.jpg|thumb|230px|Һалабтың 1256 йылда Ән-Насир Йософ реставрациялаған боронғо диуарҙары һәм Баб Кыннасрин]] [[Сәсәниҙәр империяһы]] Сүриәгә VII быуат башында һөжүм итә. Тиҙҙән, 637 йылда, Һалабты Хәлит ибн Вәлит етәкселек иткән ғәрәптәр яулай. 944 йылда ул кенәз Сәйф әл-Даул Хаманид бойондороҡһоҙ әмирлеге резиденцияһына әйләнә, һәм ҡала, бөйөк шағир Әл-Мутанабби һәм фәйләсуф [[Әл-Фараби]] ҡалаһы булараҡ, сәскә ата. 962 йылда ҡала византийлылар тарафынан яңынан яуланған һәм 974 йылдан 987 йылға тиклем Көнсығыш Рим империяһы составында булған. Алеппо һәм уның әмирлеге 969 йылдан алып византий һуғыштары башланғанға тиклем вассал дәүләткә әйләнгән. 1024—1080 йылдарҙа бер аҙ өҙөклөк менән ҡалаға Мирдасидтар династияһы идара итә. Алеппоны тәре йөрөтөүселәр ике тапҡыр, 1098 йылда һәм 1124 йылда, ҡамай, ләкин яулап ала алмай. 1138 йылда булған ер тетрәү ҡаланы һәм уның тирә-яғын емергән. Ул осорҙоң баһаһына тулыһынса таянырға ярамай, әммә, шуға ҡарамаҫтан, 230 000 кеше һәләк булған тип һанала, шул рәүешле был кешелек тарихында иң үлемесле бишенсе ер тетрәү була. Һалаб [[Сәләх әд-Дин]]гә (Саладин), унан һуң 1183 йылда [[Әйүбидтәр]] династияһына күсә. [[Файл:Souk Al Zirb Aleppo.jpg|thumb|250px|left|Мәмлүк осорондағы Сук аз-Зирб]] 1260 йылдың 24 ғинуарында<ref>{{статья|заглавие=The Crisis in the Holy Land in 1260|издание={{Нп3|The English Historical Review}}|том=95|страницы=481—513|номер=376|язык=en|автор=Jackson, Peter|месяц=7|год=1980}}</ref> [[Хүләгү]] етәкселегендә, Антиохия кенәзе Боэмунд VI һәм уның ҡайныһы, Әрмәнстан батшаһы Хетум I<ref>«Histoire des Croisades», René Grousset, p. 581, ISBN 2-262-02569-X.</ref> менән бергә, монголдар Һалабты яулай. Әйүбид Туран-шах ҡаланы насар һаҡлаған: алты көн бомбаға тотолғандан һуң диуарҙар, ә дүрт аҙнанан цитадель емерелеп төшкән. Күп мосолман һәм йәһүд һәләк булған, ә мәсихсе халыҡ ярлыҡаланған<ref name="Shelemay1998">{{книга|заглавие=Let jasmine rain down: song and remembrance among Syrian Jews|ссылка=https://books.google.com/books?id=pgoFDZeHhF4C&pg=PA70|год=1998|издательство=[[University of Chicago Press]]|isbn=9780226752112|страницы=70|язык=en|автор=Kay Kaufman Shelemay}}</ref>. Монголдар Тураншаһ III-нө ҡыйыулығы өсөн хөрмәт иткәнгә күрә, уны үлтермәгән. Һуңынан ҡала Хомс ҡалаһының элекке әмире әл-Әшрәф Мусаға бирелә, ҡалала монгол гарнизоны урынлаштырыла. Һалабты алғанда күрһәткән ярҙамы өсөн, Хетум I-гә награда тапшырыла. Шунан монгол ғәскәрҙәре Дамаск яғына юл тота, һәм ул бирелә. Монголдар Дамаскка 1260 йылдың 1 мартында ингән. 1260 йылдың сентябрендә мәмлүктәр Акконан француздары менән килешеү төҙөү буйынса һөйләшеүҙәр алып бара, һәм был килешеү тәре йөрөтөүселәр аша ҡаршылыҡһыҙ үтергә мөмкинлек бирә һәм 1260 йылдың 3 сентябрендә монголдар (ҡара: Айн-Жалут янындағы һуғыш) менән һуғышҡа инә. Мәмлүктәр, монгол хәрби начальнигы Китбуканы үлтереп, еңеү яулай һәм биш көндән яңынан Дамаскты баҫып алды. Мосолмандар Алеппоны бер айҙа үҙ ҡулына алған, һәм мәмлүк губернаторы ҡала менән идара итергә ҡала. Шул уҡ йылдың декабрендә Хүләгү, Алеппоны кире ҡайтарырға тырышып, ғәскәр ебәрә. Монголдар Китбука үлеме өсөн үс алып, байтаҡ мосолмандарҙы үлтерә, әммә ҡаланы ике аҙна эсендә баҫып ала алмауы сәбәпле, улар сигенергә мәжбүр була<ref>Runciman, p. 314.</ref>. 1271 йылдың октябрендә монголдар ҡаланы һаҡлаған төркмән ғәскәрҙәрен һәм Анатолийҙы һаҡлаған ун меңлек армияны еңеп, йәнә Һалабты баҫып ала. Мәмлүк гарнизондары Хама ҡалаһына ҡасҡан, ләкин Бейбарс I үҙенең армияһы менән Һалабты яҡларға ҡайта, һәм монголдар сигенә<ref>Runciman, pp. 336—337.</ref>. 1280 йылдың 20 октябрендә монголдар, баҙарҙы талап һәм мәсеттәргә ут төртөп, йәнә Алеппоны баҫып ала. Ҡаланың мосолман халҡы, мәмлүктәрҙең лидеры Әл-Мансур Калауун үҙ көсөн йыйған Дамаскка ҡаса. Уның ғәскәре Һалабҡа еткәс, монголдар Евфрат аша йәнә сигенә. 1400 йылда төрөк лидеры Аҡһаҡ Тимер ҡаланы мәмлүктәрҙән тартып ала<ref>Runciman, p. 463.</ref>. Бик күп кеше үлтерелә, ҡаланан ситтә мең баш һөйәгенән башня төҙөлә<ref>[http://everything2.com/index.pl?node=Battle%20of%20Aleppo Battle of Aleppo@Everything2.com] {{Wayback|url=http://everything2.com/index.pl?node=Battle%20of%20Aleppo |date=20180117131348 }}{{ref-en}}</ref>. Монголдар киткәс, бөтә мосолман халҡы Һалабҡа ҡайта. Ләкин монголдар һөжүм иткән ваҡытта торлаҡтарын ташлап киткәндәр ҡаланың иҫке өлөшөндә урынлашҡан кварталдарына ҡабат ҡайта алмаған. Был хәл уларҙың 1420 йылда ҡала стеналарынан ситтә, Һалабтың төньяҡ биләмәһендә яңы квартал төҙөүенә килтерә. Был яңы квартал әл-Ждейде (ғәрәп телендә: «Яңы район») тип атала. === Яңы осор === XIX быуатта ҡалала йәһүдтәрҙе күпләп физик юҡ итеү барған. 1947 йылда, Израиль дәүләте ойошторолоу менән, Алеппола ҙур золом башланған, һөҙөмтәлә йәһүдтәр Израилгә күпләп ҡасып сыға башлаған. === Граждандар һуғышы === [[Файл:Saadallah al-Jabiri square, Aleppo, after the explosion of October 2012.jpg|thumb|right|Һуғыштан һуң Алеппо ҡалаһының күренеше]] 2012 йылда Сүриәлә Граждандар һуғышы ваҡытында ҡала бер яҡтан — хөкүмәткә ҡаршы баш күтәреүселәр һәм террористик төркөмдәр, икенсе яҡтан хөкүмәт ғәскәрҙәре араһындағы аяуһыҙ һуғыштар майҙанына әүерелә. Һуғыштың әүҙем фазаһы 2012 йылдың йәйендә башлана<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=860934 |title=В Алеппо идут ожесточенные бои между сирийскими войсками и мятежниками |date=2012-07-28 |publisher=Вести.ру |accessdate=2012-07-30 |archive-date=2012-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120730053347/http://www.vesti.ru/doc.html?id=860934 |deadlink=no }}</ref>. Башта ҡаршы тороуға Сүриләге уртасыл оппозиция төркөмдәре һәм хөкүмәт ғәскәрҙәре, шулай уҡ халыҡ үҙ-үҙен обороналау отрядтарынан курд боевиктары йәлеп ителә<ref>[http://www.itar-tass.com/c12/512629.html Операция по освобождению Алеппо близится к завершению] {{Wayback|url=http://www.itar-tass.com/c12/512629.html |date=20120910162050 }} // ИТАР-ТАСС, 6 сентября 2012</ref>. Яйлап хөкүмәткә ҡаршы көстәр араһында радикаль ислам төркөмдәре, шул иҫәптән Фронт ан-Нусра һәм «Ислам дәүләте» ҙур роль уйнай башлай, ә һуғышта хөкүмәт яғында бик күп союздаш ҡораллы төркөмдәр (нигеҙҙә, Ливандан, Ираҡтан һәм Афғанстандан шиғыйсылар ополчениелары)<ref>{{Cite report |author= Philip Smyth |date= February 2015 |title= The Shiite Jihad in Syria and Its Regional Effects |url= http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus138_Smyth-2.pdf |publisher= The Washington Institute for Near East Studies |page= 45 |docket= |asin= |accessdate= 13 March 2015 |archivedate= 2015-04-02 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20150402150705/http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus138_Smyth-2.pdf |deadurl= no }}</ref>, шулай уҡ Ирандың хәрби советниктары сығыш яһай. 2015 йылдың сентябрендә Сүриәлә Рәсәй хәрби операцияһы башланғас, Һалабтағы ҡораллы ҡаршы тороуға Рәсәйҙең Һауа-йыһан көстәре ҡушылды. Илдең халыҡ буйынса ҙур ҡалаһы булғанлыҡтан һәм һуғышҡа тиклем «Сүриәнең иҡтисади баш ҡалаһы» тип иҫәпләнгән Алеппоны конфликт яҡтары һәм эксперттар ҙур стратегик һәм сәйәси әһәмиәткә эйә тип, ә ҡаланы контролдә тотоу көрәшен — хәл иткес фронт булараҡ ҡараған<ref>{{cite web |url = http://www.dw.com/ru/в-алеппо-решается-судьба-сирии-13122016/av-36755685 |title = В Алеппо решается судьба Сирии |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190826122706/http://www.dw.com/ru/%D0%B2-%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BF%D0%BF%D0%BE-%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F-%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D0%B1%D0%B0-%D1%81%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B8-13122016/av-36755685 |archivedate = 2019-08-26 }} // Deutsche Welle, 13.12.2015</ref><ref>[https://lenta.ru/articles/2016/08/11/wardrums/ Битва за колыбель] {{Wayback|url=https://lenta.ru/articles/2016/08/11/wardrums/ |date=20190511023549 }} // Lenta.ru, 20.12.2016</ref><ref>[http://www.bbc.com/russian/features-38333942 Что означают события в Алеппо для дальнейшей судьбы Сирии?] {{Wayback|url=http://www.bbc.com/russian/features-38333942 |date=20190913091446 }} // BBC Russian, 16.12.2016</ref><ref>[https://ria.ru/arab_sy/20120808/719133869.html Бои за Алеппо продолжаются, заявляет командование ССА — СМИ] {{Wayback|url=https://ria.ru/arab_sy/20120808/719133869.html |date=20161222083452 }} // РИА Новости, 08.08.2012</ref><ref>[http://carnegie-mec.org/diwan/66314 A Turning Point in Aleppo] {{Wayback|url=http://carnegie-mec.org/diwan/66314 |date=20181213094844 }} // Carnegie Endowment for International Peace, 01.12.2016</ref><ref>[https://www.almasdarnews.com/article/assad-calls-battle-aleppo-historic-victory/ Assad calls battle of Aleppo «historic victory»] {{Wayback|url=https://www.almasdarnews.com/article/assad-calls-battle-aleppo-historic-victory/ |date=20161220174116 }} // Al-Masdar News, 16.12.2016</ref>. Был хәрби хәрәкәттәр ҡала инфраструктураһының емерелеүенә һәм тыныс халыҡ араһында ҙур юғалтыуҙарға килтергән оҙаҡҡа һуҙылды һәм аяуһыҙ характерлы булды. 2012 йылдың йәйендә ҡалаға һөжүм итеп, баш күтәреүселәр төркөмдәре уның территорияһының 40%-н тиҙ арала баҫып ала. Әммә уларҙы артабан алға ебәреү туҡтатыла, һәм 2012—2013 йылдарҙа хәл тотҡарлана. Һуғышмандар Дамаск-Алеппо стратегик шоссеһын ҡулға төшөрә, һәм уны контролдә тотоу өсөн көсөргәнешле һуғыштар башлана<ref>Виктор Ручкин. [http://www.redstar.ru/index.php/news-menu/ino-military-menu/siriya/item/5328-idut-ozhestochyonnyie-boi Идут ожесточённые бои] {{Wayback|url=http://www.redstar.ru/index.php/news-menu/ino-military-menu/siriya/item/5328-idut-ozhestochyonnyie-boi |date=20190824165251 }} // «Красная звезда» от 18 октября 2012</ref>. 2013 йылдың 15 ғинуарында урындағы университет территорияһында шартлау яңғырай. Шартлау һөҙөмтәһендә 80 кеше һәләк була һәм 150-ләп кеше яралана, улар араһында университет территорияһында урынлаштырылған студенттар һәм ҡасаҡтар була. 12 мартта Сүриә ғәскәрҙәре һәм фетнәселәр Һалаб халыҡ-ара аэропорты өсөн һуғышты яңынан башлай, баш күтәреүселәр шулай уҡ аэропорттан алыҫ түгел Найраб һәм Маннах авиабазаларына һөжүм итә<ref>{{cite web |url = http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=295081 |title = В Сирии идут ожесточенные бои за аэропорт Алеппо |archiveurl = https://web.archive.org/web/20130813052048/http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=295081 |archivedate = 2013-08-13 }} // «Интерфакс» от 12 марта 2013</ref>. 19 мартта Һалаб—Хан-әл-Асале янында нерв-паралитик газ ҡулланылған, һөҙөмтәлә 15 кеше һәләк булған<ref name="зарин">{{cite web |author= |authorlink= |coauthors= |url=http://www.itar-tass.com/c1/899258.html |title=Алеппо полностью обесточен из-за ракетного обстрела трансформаторной станции |subtitle= |lang=ru |format= |website=itar-tass.com |publisher=ИТАР-ТАСС |date=2013-10-02 |description= |quote= |accessdate=2020-06-12 |deadlink=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004234504/http://www.itar-tass.com/c1/899258.html |archivedate=2013-10-04 }}</ref>. 2013 йылдың октябренә ҡарата ҡаланың яртыһын — хөкүмәт ғәскәрҙәре, икенсе өлөшөн баш күтәреүселәрҙең төрлө төркөмдәре һаҡлап ҡала<ref name="зарин"/>. Конфликт башланғандан алып ҡала халҡы 2,5 миллиондан 1 миллиондан кәмерәк кешегә тиклем кәмегән<ref name="зарин"/>. 2014—2015 йылдарҙа Сүриә армияһы, союз ополченецтары һәм Иран хәрбиҙәре ярҙамында, ҡаланы ҡамауға һәм штурмлауға нигеҙ һалған уңышлы операциялар серияһын уҙғарҙы. 2015 йылдың 4 мартында Һалабтағы Сүриә Хәрби һауа көстәре разведкаһы бинаһы янында ҡеүәтле шартлау яңғырай. Фетнәселәр махсус хеҙмәт бинаһы аҫтында урынлашҡан туннель ҡоролмаһын шартлата. 30-ҙан ашыу кеше һәләк була<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=2400307 |title=Вести. Ru: Взрыв у здания разведки ВВС в Алеппо: есть жертвы |accessdate=2019-08-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911160412/http://www.vesti.ru/doc.html?id=2400307 |archivedate=2016-09-11 |deadlink=yes }}</ref>. 12 июлдә төндә Иҫке ҡалала туннель шартлауы һөҙөмтәһендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән Һалаб цитаделенең стенаһы ныҡ зыян күргән<ref>{{cite web |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=2640209 |title=В Сирии взорвана древняя цитадель из списка Всемирного наследия ЮНЕСКО |accessdate=2019-08-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911160035/http://www.vesti.ru/doc.html?id=2640209 |archivedate=2016-09-11 |deadlink=yes }}</ref>. 2015 йылдың сентябрендә Сүриәлә Рәсәй хәрби операцияһының башланыуы Башар Асад хөкүмәте файҙаһына Сүриәләге хәлде тамырынан үҙгәртергә, Алеппоны ҡамауға сик ҡуйырға, артабан — ҡаланың барлыҡ биләмәһен контролдә тоторға мөмкинлек бирҙе<ref name="bbc-16-November-2016">{{cite web |title=Why is Russia engaged in Aleppo? |url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-37995780?intlink_from_url=https://www.bbc.com/news/topics/cny6mkg2rq9t/aleppo&link_location=live-reporting-correspondent |last=Doucet |first=Lyse |date=2016-11-16 |website=BBC |lang=en |accessdate=2019-08-22}}</ref><ref name="new_york_times_April_13_2018">{{cite web |title=How Syria’s Death Toll Is Lost in the Fog of War |url=https://www.nytimes.com/2018/04/13/world/middleeast/syria-death-toll.html |last=Specia |first=Megan |date=2018-04-13 |website=The New York Times |lang=en |accessdate=2019-08-22 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810094002/https://www.nytimes.com/2018/04/13/world/middleeast/syria-death-toll.html |deadlink=no }}</ref>. 2016 йылдың февралендә Сүриә армияһы уңышлы һөжүм барышында Төркиә сиге яғынан һуғышмандарҙы тәьмин итеү һыҙатын киҫеп, төньяҡтан Алеппоны уратып алды. 2016 йылғы йәйге кампания барышында армия ҡаланы тулыһынса уратып ала, шулай ҡамау башлана. 2016 йылдың сентябренә ҡарата баһалау буйынса, Һалабтың (оппозиция һәм террорсылар контролдә тотҡан) көнсығыш өлөшөндә 250 мең самаһы кеше, (хөкүмәт көстәре контролдә тотҡан) көнбайыш өлөшөндә — 1,5 миллион кеше ҡалған<ref>[http://www.aljazeera.com/news/2016/09/warplanes-mount-strikes-rebel-held-aleppo-160924080435839.html 'Ferocious' air strikes pummel Aleppo as ground gained] {{Wayback|url=http://www.aljazeera.com/news/2016/09/warplanes-mount-strikes-rebel-held-aleppo-160924080435839.html |date=20161006003251 }}, [[Аль-Джазира]], 24 сентября 2016 г.</ref>. 28 июлдә Рәсәй Сүриә властары менән берлектә Һалабта гуманитар операция башлана. Граждандар өсөн — өс, боевиктар сығыу өсөн дүртенсе гуманитар коридор асыла<ref>{{cite web|title=Гуманитарная операция начата Россией совместно с сирийскими властями в Алеппо|url=https://www.1tv.ru/news/2016-07-28/306969-gumanitarnaya_operatsiya_nachata_rossiey_sovmestno_s_siriyskimi_vlastyami_v_aleppo|accessdate=2019-08-25|date=2016-07-28|archive-date=2019-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190825221729/https://www.1tv.ru/news/2016-07-28/306969-gumanitarnaya_operatsiya_nachata_rossiey_sovmestno_s_siriyskimi_vlastyami_v_aleppo|deadlink=no}}</ref>. Августа Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Гуманитар мәсьәләләрҙе координациялау идаралығында ҡалала, айырыуса Көнсығыш Һалабта, хәүефһеҙлек һәм гуманитар хәлгә бәйле хәлдең насарайыуына борсолоу белдерелә. Һуңғараҡ Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун ҡалала гуманитар һәләкәт ихтималлығы ҙур тип белдерә<ref>{{cite web|title=Гуманитарная ситуация в Алеппо продолжает ухудшаться, утверждает ООН|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/3514959|accessdate=2019-08-25|date=2016-08-06|archive-date=2019-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190825221728/https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/3514959|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=ООН: Алеппо грозит гуманитарный кризис невиданных масштабов|url=https://ria.ru/20160819/1474836949.html?in=t|accessdate=2019-08-25|date=2016-08-19}}</ref>. [[Файл:International Mine Action Center in Syria (Aleppo) 45.jpg|слева|мини|Алеппо, 21 декабрь, 2016. Рәсәй Федерацияһы оборона министрлығының веб-сайтынан алынған фотография]] Сентябрь аҙағында Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы генераль секретарының гуманитар мәсьәләләр буйынса урынбаҫары Стивен О’Брайен гуманитар һәләкәт барлыҡҡа килеү ихтималлығы тураһында иҫкәртә. Шул саҡта Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун Сүриәне һәм Рәсәйҙе хәрби енәйәттәрҙә — Һалабтың торлаҡ райондарына ҡаршы яндырғыс һәм бункер бомбаларын файҙаланыуҙа ғәйепләй<ref name="guardian_september_2016">{{cite web |title='Syria is bleeding': Aleppo facing war's worst humanitarian crisis, UN says |url=https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/aleppo-syria-war-humanitarian-crisis-un |last=Borger |first=Julian |date=2016-09-29 |website=The Guardian |lang=en |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190825195706/https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/aleppo-syria-war-humanitarian-crisis-un |deadlink=no }}</ref><ref>{{cite web |url = http://www.vz.ru/news/2016/10/21/839464.html |title = В ООН назвали удары по Алеппо «преступлениями исторического масштаба» |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190824165316/http://www.vz.ru/news/2016/10/21/839464.html |archivedate = 2019-08-24 }} // Взгляд, 21 октября 2016</ref><ref name="azattyq_november_2016">{{cite web |title=ООН: на осадном положении в Сирии находится до миллиона человек |url=https://rus.azattyq.org/a/28131495.html |date=2016-11-22 |website=Радио Азаттык (RFE/RL) |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190825195707/https://rus.azattyq.org/a/28131495.html |deadlink=no }}</ref><ref name="bbc_russian_septemer_2016">{{cite web |title=США пригрозили прекратить взаимодействие с Россией по Сирии |url=https://www.bbc.com/russian/news-37498260 |date=2016-09-28 |website=Би-би-си |accessdate=2019-08-25 |archive-date=2019-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190914203357/https://www.bbc.com/russian/news-37498260 |deadlink=no }}</ref>. 2016 йылдың 15 ноябрендә Сүриә армияһы Рәсәй Һауа-йыһан көстәренең авиация-ракета ярҙамында ҡаланың контролһеҙ (көнсығыш) өлөшөн баҫып алыу маҡсатында һөжүм башлай. 2016 йылдың декабре уртаһына ҡала тулыһынса хөкүмәт ғәскәрҙәре ҡулында була<ref>[https://lenta.ru/news/2016/12/13/aleppo_celebrations/ В Алеппо начался праздник по случаю освобождения города] {{Wayback|url=https://lenta.ru/news/2016/12/13/aleppo_celebrations/ |date=20210303061749 }} // Lenta.ru, 13.12.2016</ref>. 2016 йылдың 22 декабре кисенә ҡала тулыһынса хөкүмәт көстәре контроленә күсте<ref>{{Cite web |url=http://www.rbc.ru/politics/22/12/2016/585c1b749a7947063e8cf951 |title=Власти Сирии заявили о полном уходе боевиков из Алеппо |access-date=2016-12-22 |archive-date=2016-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161222193324/http://www.rbc.ru/politics/22/12/2016/585c1b749a7947063e8cf951 |deadlink=no }}</ref>. Һуңынан ҡаланы азат иткәндән һуң уның торлаҡ кварталдары һуғышмандар тарафынан күп тапҡыр миномет һәм ракета атыуына дусар ителә, һәм был яңы ҡорбандарға килтерә<ref>{{cite web|title=В Алеппо ребенок погиб в результате обстрела террористами жилого квартала|url=https://ria.ru/20190731/1557057610.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-07-31|archive-date=2019-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190801044548/https://ria.ru/20190731/1557057610.html|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=В Сирии боевики открыли огонь по жилому кварталу Алеппо|url=https://ria.ru/20190803/1557139845.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-03|archive-date=2019-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190805070151/https://ria.ru/20190803/1557139845.html|deadlink=no}}</ref>. === Ҡаланы тергеҙеү === Хәрби хәрәкәттәр барышында Һалабтың иҫтәлекле урындарының күбеһе зыян күргән йәки емерелгән. Илдең иҡтисади баш ҡалаһының бик күп етештереү предприятиелары таланған<ref name="realty">{{cite web|title=В Восточном Алеппо идет активное восстановление жилья и инфраструктуры|url=https://realty.ria.ru/20190813/1557435774.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-13|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826141638/https://realty.ria.ru/20190813/1557435774.html|deadlink=no}}</ref><ref name="до">{{cite web|title=В Алеппо восстановили фабрику детской одежды|url=https://ria.ru/20190801/1557062493.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-01|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826140135/https://ria.ru/20190801/1557062493.html|deadlink=no}}</ref>. 2019 йылдың июлендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә ингән «Әл-Саҡтыя» үҙәк ҡала баҙары тергеҙелә<ref>{{cite web|title=В Алеппо восстановили разрушенный во время войны древний рынок|url=https://ria.ru/20190716/1556557952.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-07-16|archive-date=2019-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719054215/https://ria.ru/20190716/1556557952.html|deadlink=no}}</ref>. 2019 йылдың авгусында ҡаланың торлағын һәм инфраструктураһын тергеҙеү дауам иткән<ref name="realty" />. 2019 йылдың көҙөнә бер нисә сәнәғәт производствоһы тергеҙелгән. Һалабты тергеҙеүҙә ҡалаға әйләнеп ҡайтҡан ҡасаҡтар ҡатнаша<ref name="до" /><ref>{{cite web|title=В Алеппо восстановили завод по переплавке металла|url=https://ria.ru/20190805/1557162179.html|accessdate=2019-08-26|date=2019-08-05|archive-date=2019-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826140137/https://ria.ru/20190805/1557162179.html|deadlink=no}}</ref>. == Халҡы == [[Файл:Alepp0fashion.jpg|thumb|left|Йәһүд ҡатыны һәм Һалаб бедуиндары, 1873 йыл]] Алеппо (Һалаб) халҡының күпселеге — ғәрәп-мосолмандар. Христиан халҡы әрмәндәрҙән, гректарҙан, марониттарҙан, Сүриә католиктарынан тора; йәһүд һәм америка протестанттары общиналары бар. {| class="wikitable" |- ! Йыл !! Халҡы !! Артым, %± |- | '''1883''' || 99 179 || - |- | '''1922''' || 156 748|| 44,9 % |- | '''1934''' || 249 921|| 19,0 % |- | '''1950''' || 362 500 || 11,5 % |- | '''1965''' || 500 000 || 17,5 % |- | '''1990''' || 1 216 000 || 90,3 % |- | '''2000'''|| 1 937 858|| 29,2 % |- | '''2005''' || 2 301 570 || 5,5 % |- | '''2016''' || 1 800 000 || -22 % |} === Тарихи мәғлүмәттәр === XIX йөҙ йыллыҡтың башында Алеппола 200 мең кеше йәшәгән; ҡала киъ сәнәғәте һәм сауҙаһы менән билдәле булған, уның фабрикалары бөтә Көнсығышты ебәк, ҡағыҙ, йөн һәм парса материалдары менән тәьмин иткән. Әммә ер тетрәү, тағун һәм ваба уның байлығын ҡаҡшатҡан. Сығышы менән Һалабтан тарихсы, шәйех Камал әл-Ғаззи (1853—1933) әйтеүенсә, ҡала халҡы 1822 йылдағы емергес ер тетрәүгә тиклем 400 мең кеше тәшкил иткән. Артабан ваба һәм тағундан (1823 һәм 1827 йылдарҙа) Һалаб халҡы 110 мең кешегә тиклем кәмей<ref>Saint Terezia Church Aleppo {{cite web |url = http://www.terezia.org/section.php?id=1823 |title = Christians in Aleppo at the end of the Ottoman Empire |archiveurl = https://web.archive.org/web/20171009230825/http://www.terezia.org/section.php?id=1823 |archivedate = 2017-10-09 }}</ref>. 1901 йылда Алеппо халҡының дөйөм һаны 108 143 кеше тәшкил иткән, уларҙың 76 329-ы (70,58 %) — мосолмандар, 24 508-е (22,66 %) — христиан-католиктар; 7306-һы (6,76 %) — йәһүдтәр<ref>Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.2 page 3, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman</ref>. Христиан халҡы башҡа ҡалаларҙан әрмән ҡасаҡтары (1915 йылғы әрмәндәр геноцидынан һуң) һәм Сүриә мәсихселәренең күпләп ағылыуы менән арта. Әрмән ҡасаҡтарының тәүге төркөмө (1915—1922) килгәндән һуң, 1922 йылда Һалаб халҡы 156 748 кешегә еткән, уларҙың 97 600-ө (62,26 %), католик христиандар — 22 117 (14,11 %), йәһүдтәр — 6580 (4,20 %), европалыларҙың һаны — 2652 (1,70 %), әрмән ҡасаҡтары — 20007 (12,76 %) һәм 7792 (4,97 %) һәм башҡа төр ҡасаҡтар<ref>Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.3 page 26, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman</ref><ref>The Golden River in the History of Aleppo, ({{lang-ar|نهر الذهب في تاريخ حلب}}), vol.1 (1922) page 256, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi</ref>. Алеппо йүнәлешендә әрмән ҡасаҡтарының икенсе ағымы 1923 йылда Киликиянан француз ғәскәрҙәрен сығарыуға бәйле була<ref>The Golden River in the History of Aleppo ({{lang-ar|نهر الذهب في تاريخ حلب}}), vol.3 (1925) pages 449—450, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi</ref>. 1923—1925 йылдарҙа ҡалаға 40 меңдән ашыу әрмән килә, ә Һалаб халҡы 1925 йыл аҙағына 210 000 кешегә етеп, уларҙан әрмәндәр 25 % тәшкил иткән<ref>{{книга |заглавие= The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century |издательство=[[Palgrave Macmillan]] |место= New York |год=2004 |isbn= 1-4039-6422-X |страницы=425 |ref= Hovannisian |язык=en |автор=[[Ованнисян, Ричард|Richard G. Hovannisian]]}}</ref>. Шәйех Рәмел әл-Ғәззи биргән тарихи мәғлүмәттәргә ярашлы, Ғосман хакимлығының һуңғы көндәренә тиклем Һалаб ҡалаһының күпселек христиандары католиктар булған. Православие христиандары, бер яҡтан, Киликияла һәм көньяҡ Төркиәлә иҫән ҡалған әрмән һәм Сүриә христиандарының килеүенә, икенсе яҡтан, Төркиә файҙаһына Александретта санжагы аннексияһынан һуң православие гректарының күпләп килеүенә бәйле, артҡан (1939). 1944 йылда Алеппо халҡы 325 000 тирәһе кеше тәшкил иткән, унда 112 110 (34,5 %) мәсихсе (шуларҙың 60 200 — әрмән). Әрмәндәр 1947 йылға тиклем Һалаб христиан общинаһының яртыһынан ашыуын тәшкил иткән, шул уҡ ваҡытта уларҙың күбеһе әрмән репатриацияһы сиктәрендә Совет Әрмәнстанына киткән (1946—1967). === Хәҙерге хәле === <!--Алеппо — самый густонаселённый город в Сирии, с населением в {{num|2181061}} человек (2004). Согласно официальным оценкам, объявленным городским советом Алеппо, население города достигло {{num|2301570}} к концу 2005 года. Более 80 % жителей Алеппо являются [[Сунниты|мусульманами-суннитами]]. Это прежде всего [[арабы]], [[курды]] и [[Сирийские туркмены|туркмены]]. Другие мусульманские группы включают [[Адыги|адыгов]] ([[черкесы]], [[кабардинцы]], [[адыгейцы]]), [[Чеченцы|чеченцев]], [[Албанцы|албанцев]], [[Боснийцы|боснийцев]] и [[помаки|помаков]]. Согласно оценкам, приведённым в 2010 году в финальном отчёте по проекту городского развития Алеппо, проводимому муниципалитетом города и компанией GTZ рамках совместной сирийско-немецкой программы устойчивого городского развития, ожидалось, что ежегодный прирост населения города в течение следующих десяти лет составит порядка 2,7 % в год, и численность населения достигнет 3,6 млн жителей<ref>{{cite web |url=http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf |title=ALEPPO DIVERSE &#124; OPEN CITY |subtitle=An Urban Vision for the Year 2025 |format=Final Report |website = Syrian-German Technical Cooperation GTZ |publisher=Uberbau (Architecture & Urbanism Ali Saad & Thomas Stellmach GbR) |lang=en |date=2010-02-05 |accessdate=2016-12-22}}</ref>. Одна из крупнейших христианских общин на [[Ближний Восток|Ближнем Востоке]], Алеппо являлся перед войной домом для многих восточных христиан, в основном [[Армянская апостольская церковь|армян]], [[Сирийская православная церковь|сирийских христиан]] и [[Мелькитская католическая церковь|греков-мелькитов]]{{Нет АИ|22|5|2018}}. До войны в городе жили более чем 250 тыс. христиан, составляя около 12 % от общей численности населения. Значительное число сирийских христиан в Алеппо родом из города [[Урфа]] ([[Турция]]) и говорит на [[Армянский язык|армянском языке]]. Большая община христиан принадлежит [[Армянская апостольская церковь|Армянской апостольской]], [[Сирийская православная церковь|Сирийской православной]] и [[Греческая православная церковь|Греко-православной]] церквям. В Халебе было очень много католиков, в том числе [[Мелькитская католическая церковь|греков-мелькитов]], [[Марониты|маронитов]], [[Латиняне|латинян]], [[Халдеи|халдеев]] и сирийских католиков. В нескольких районах города преобладает христианское и армянское население, таких как старый христианский квартал Ждейде. Современные христианские районы называются Азизия, Сулеймания, Гаре де Багдад, Урубе и Мейдан. В Алеппо 45 действующих церквей, принадлежащих вышеупомянутым конфессиям{{Нет АИ|22|5|2018}}. Арабоязычное население Алеппо говорит на [[Разновидности арабского языка|северосирийском диалекте]], который называется ''шави''. --> <center> <gallery widths="140" heights="140px"> File:Aleppo, Streets of the city, Syria.jpg|Ҡала үҙәге Файл:Great Mosque of Aleppo, Aleppo, Syria.jpg|Алеппо ҡалаһындағы Бөйөк мәсет File:Shopping streets in covered market 2, Aleppo, Syria.jpg|Ябыҡ баҙар Файл:Saint Elijah Maronite Cathedral, Aleppo (4).jpg|Изге Илия-пәйғәмбәр минорит соборы Файл:Tawhid and Saint George Alp.jpg|Таухид мәсете һәм Изге Георгий сиркәүе Файл:AleppoAlJdeida.jpg|Алеппоның христиан кварталындағы урам File:Streets of the old city of Aleppo, Syria.jpg|Боронғо ҡаланың урамдары Файл:Woman in niqab, Aleppo (2010).jpg|Һалаб. Бала тотҡан ҡыҙ-ҡатын, 2010 йыл </gallery> </center> == Архитектураһы == [[Файл:Baron hotel at night.jpg|thumb|Боронғо билдәле Baron Hotel, 1911]] Алеппола бер нисә архитектура стиле ҡушылған. Бихисап баҫҡынсылар, византийҙар һәм сәлжүктәрҙән алып мәмлүктәр һәм төрөктәргә тиклем, 2000 йыл дауамында ҡала архитектураһында үҙенең эҙҙәрен ҡалдырған<ref>{{Cite web |url=https://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSTRE66F1ED20100716 |title=Reuters:Travel Postcard: 48 hours in Aleppo, Syria |access-date=2017-10-02 |archive-date=2021-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211230154929/https://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSTRE66F1ED20100716 |deadlink=no }}</ref>. Шулай уҡ ҡаланың боронғо өлөшөндә һәм Ждейде христиан кварталында XIII һәм XIV быуат ҡунаҡханалар, мосолман мәктәптәре һәм хаммамдары — ҡоролмалары бар. XVI һәм XVII быуат Һалаб буржуазияһына ҡараған бик күп йорттар ошо кварталда урынлашҡан. Азизияла барокко стилендә төҙөлгән XIX һәм начала XX быуат башына ҡараған өйҙәр урынлашҡан. ''Шахба'' яңы кварталында төрлө архитектура стилдәре: неоклассика, норманд, көнсығыш һәм хатта ҡытай стилдәре ҡушылған<ref>{{Cite web |url=http://www.middleeast.com/aleppo.htm |title=Middleeast.com:Aleppo |access-date=2011-06-11 |archive-date=2012-03-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120316160211/http://www.middleeast.com/aleppo.htm |deadlink=no }}</ref>. Алеппо урамдары тулыһынса тәбиғи, ҡайһы бер ерендә ҙур аҡ таш киҫәктәре йәки һарыҡташтар менән, түшәлгән. Иҫке ҡала бик күп йорттар, тар урамдар һәм ябыҡ баҙарҙар менән ҡылыҡһырлана, ә ҡаланың хәҙерге өлөшөндә киң юлдар һәм Саадалла әл-Жабири майҙаны, Азатлыҡ майҙаны, Президент майҙаны һәм Сабаа Бахрат майҙаны кеүек ҙур майҙандар бар. [[Файл:Pano Alep 1.jpg|thumb|center|810px|<center>Һалаб ҡәлғәһенән (цитадель) ҡала күренеше]] Алеппо ҡалаһы ҡатнаш (үҙәкләштерелгән радиаль-юлдаш ҡала) моделе буйынса үҫешә<ref name="autogenerated1">http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf</ref> == Туризм һәм күңел асыу == [[Файл:AleppoSouq.jpg|thumb|left|150px|Баҙар]] [[Файл:Hammam Al-Nahhasseen Aleppo.jpg|thumb|Ҡаланың боронғо өлөшөндәге ан-Наххасин хаммамы]] Донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе һәм боронғо Ебәк юлындағы иң ҙур үҙәк булараҡ, Һалаб үҙенең тәбиғи матурлығына өҫтәп, таң ҡалдырғыс һәм йәлеп итеүсән структураларға эйә. Цитаделдән тыш, ҡаланың иң сағыу иҫтәлекле урындары булып баҙарҙар (سوق — souq), боронғо мунсалар (хаммам — حمام), күп һанлы дини һәм мәҙәни үҙәктәре булған хандар тора. Икенсе яҡтан, ҡаланың бик күп заманса объекттары бар, улар Һалабтағы зиннәтле ҡунаҡханалар (отель), казино, барҙар һәм ресторандар Һалабта кына етештерелгән ризыҡары менән бөтә донъяның туристарын йәлеп итә. Ҡаланың боронғо өлөшөндә урынлашҡан элекке ғәрәп һәм әрмән өйҙәренең күбеһе, көнсығыш отелдәре, бар һәм ресторандары сифатында файҙаланыу өсөн, Ждейде боронғо христиан кварталында яңыраҡ реставрацияланған йәки хәҙер яңыртыла. * Алепполағы билдәле хаммамдар: Ялбуға хаммамы, ан-Наххасин хаммамы һәм Баб-әл-Әхмәр хаммамы. * 1940 йылда асылған һәм Сүриәлә иң ҙуры һаналған Һалаб йәмәғәт паркы. Ул Куэйке йылғаһы киҫеп үткән Азизия районында урынлашҡан. * «Cinema Ugarit» һәм «[[Cine d’Alep Chahba]]» кеүек күпселек кинотеатрҙар Барон һәм әл-Ҡууатли урамдарында урынлашҡан. * Зәңгәр Лагуна — Һалабтан алыҫ түгел урынлашҡан заманса аквапарк. Бер нисә бассейнды, "америка тауҙары"н, барҙарҙы һәм ресторандарҙы үҙ эсенә ала. * «Casino d’Alep» Сүриә Ғәрәп Республикаһында ғәмәлдә булған берҙән-бер казино. == Боронғо ҡала == [[Файл:Aleppo, View of the city, Syria.jpg|thumb|left|Боронғо ҡаланың көнбайыш өлөшө панорамаһы]] [[Файл:Citadel of Aleppo.jpg|thumb|Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Иҫке һәм яңы Алеппо араһында ярайһы уҡ аныҡ бүленеш бар. Иҫке өлөшө 5 километр оҙонлоғондағы туғыҙ ҡапҡалы түңәрәктән торған стена барлыҡҡа килтерә. Һалаб цитаделе тигән исем менән билдәле ғәйәт ҙур урта быуат ҡәлғәһе ҡаланың боронғо өлөшөндә урынлашҡан. Ул акрополгә оҡшатып төҙөлгән. [[Файл:Aleppo Cittadella - GAR - 9-22.JPG|thumb| Алеппо (Һалаб) ҡәлғәһе (цитадель)]] Һалабтың һәр ваҡыт ҡулдан ҡулға күсеүе, төрлө дәүләттәр контроле аҫтында булыуы, сәйәси хәлдең тотороҡһоҙланыуы тарихи сәбәптәр арҡаһында барлыҡҡа килгән. Шуға бәйле халыҡ дини принцип буйынса бүленгән, социаль һәм иҡтисади яҡтан бойондороҡһоҙ булған айырым кварталдар төҙөгән. Бындай кварталдарҙың яҡшы миҫалы булып билдәле Ждейде кварталы тора. Иҫке Алеппо (Һалаб) ҡалаһын ике өлөшкә бүлергә мөмкин: иҫке өлөшө һәм Ждейде. Үрҙә әйтеп үтелгәнсә, иҫке өлөшө стеналар эсендә төҙөлгән, ә Ждейде — монгол ғәскәрҙәре ҡаланан сыҡҡас, XV быуат башында төҙөлгән христиан кварталы. 1400 йылда Аҡһаҡ Тимер Алеппоға (Һалабҡа) бәреп инеп, уны тулыһынса емергәс, мәсихселәр китергә мәжбүр булған. Әммә 1420 йылда улар ҡаланың төньяҡ-көнбайышында Ждейде кварталын төҙөгән. Был район халҡы башлыса маклерлыҡ менән шөғөлләнгән: сит ил сауҙагәрҙәре һәм урындағы сауҙагәрҙәр араһында аралашсы булған. Боронғо ҡаланың дөйөм майҙаны 3,5 км² самаһы тәшкил итә. Бында 120 меңдән ашыу кеше йәшәй<ref>{{Cite web |url=http://www.historische-aleppo-seife.de/engl_history.html |title=Alepposeife: Aleppo history |access-date=2011-06-11 |archive-date=2018-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180326040544/http://www.historische-aleppo-seife.de/engl_history.html |deadlink=no }}</ref>. === Баҙарҙары һәм каруанһарайҙары === [[Файл:Aleppo-suq-Alp.JPG|thumb|Боронғо Алеппола (Һалабта) әл-Мәҙинә баҙары.]] [[Файл:Aleppo Khan Shuneh.jpg|thumb|Хан Аш-Шунэ]] [[Файл:Aleppo narrow Armenian quarter.jpg|thumb|Баҡыр магазины янында ''Бауабэт Аль-Ясмин'', Ждейде]] Был сауҙа ҡалаһының стратегик хәле коммерция юлдарынан файҙаланырға теләүсе бөтә раса һәм дин кешеләрен йәлеп иткән, сөнки Алеппо (Һалаб) аша Бөйөк ебәк юлы үткән. Оҙонлоғо — 13 километр булған донъялағы иң ҙур ябыҡ баҙар тап Һалабта урынлашҡан<ref>{{Cite web |url=http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=round&filename=201010291220021 |title=eAleppo: The old Suqs of Aleppo (in Arabic) |access-date=2011-06-11 |archive-date=2017-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019061616/http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=round&filename=201010291220021 |deadlink=no }}</ref>. Бында уны Әл-Мәҙинә тип атайҙар — ул сауҙа үҙәге, бында [[Иран]]дан ебәк-сеймал кеүек зиннәтле әйберҙәр, [[Һиндостан]]дан тәмләткестәр һәм буяуҙар, [[Дамаск]]тан кофе килтерәләр. Әл-Мәҙинәлә шулай уҡ йөн, ауыл хужалығы продукцияһы һәм билдәле һалаб һабыны кеүек урында етештерелгән ҡулланыу тауарҙарын да табырға мөмкин. Күпселек баҙарҙар XIV быуатта төҙөлгән, уларға төрлө һөнәрҙәр һәм кәсептәр атамаһы: йөн баҙары, баҡыр баҙары һәм башҡа атамалар бирелгән. Тауарҙарҙан тыш, баҙарҙа хандар, йәғни каруанһарайҙар ({{lang-ar|كاروانسرا}}) урынлаша. Каруанһарайҙарға матур фасадтар һәм ағас ишекле инеү юлдары хас булған. Боронғо ҡаланың иң билдәле баҙарҙары һәм каруанһарайҙары (хандары)<ref>{{cite web|title=Aleppo.us: Old suqs of Aleppo (in Arabic)|url=http://www.aleppo.us/news/47.html|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080426223231/http://www.aleppo.us/news/47.html|archivedate=2008-04-26}}</ref><ref>{{cite web|title=Al-Hakawati (in Arabic)|url=http://www.al-hakawati.net/arabic/civilizations/syriashamal2.asp|archiveurl=https://www.webcitation.org/65NOqjH0m?url=http://www.al-hakawati.net/arabic/civilizations/syriashamal2.asp|archivedate=2012-02-11|access-date=2011-06-11|deadlink=yes}}</ref>: * ''Хан Ак-Кади'' — Алеппоның (Һалаб) иң боронғо каруанһарайҙарының береһе, 1450 йылда төҙөлгән. * ''Хан Аль-Бургуль'', 1472 йылда төҙөлгән. * ''Сук Ас-Сабун'', йәки ''һабын ханы'', XVI быуат башында төҙөлгән, һабын магазины эргәһендә урынлашҡан. * ''Сук Хан Ан-Наххасин'', йәки ''баҡыр баҙары''. 1539 йылда төҙөлгән. Үҙенең традицион һәм заманса аяҡ кейеме менән билдәле, 84 магазины бар. * ''Хан Аш-Шунэ'' 1546 йылда ҡоролған. Унда традицион һалаб сәнғәте кәсептәре әйберҙәре һатыла. * ''Сук Хан Аль-Харир'', йәки ''ебәк ханы''. XVI быуаттың икенсе яртыһында төҙөлгән, 43 магазины бар һәм туҡыма менән сауҙа итеүгә махсуслашҡан. * ''Сук Хан Аль-Гумрок'', йәки ''таможня ханы'', 55 магазиндан торған текстиль сауҙа үҙәге. 1574 йылда төҙөлгән Хан Әл-Гумрок боронғо Һалабта иң ҙур хан һанала. * ''Сук Хан Аль-Уазир'', 1682 йылда төҙөлгән, Алеппола мамыҡ продукцияһының төп баҙары булып һанала. * ''Сук Аль-Аттарин'', йәки ''үлән баҙары''. Традиция буйынса, Алеппола тәмләткестәр менән сауҙа итеүсе төп баҙар булған. Әлеге ваҡытта ул 82 магазин менән туҡыусылыҡ тауарҙарын һатыу үҙәге булараҡ эшләй. * ''Сук Аз-Зирб'', йәки ''Сук Аз-Зарб''. Бында мәмлүктәр осоронда тәңкәләр һуғылған. Әлеге ваҡытта был баҙарҙың 71 магазины бар, уларҙың күбеһе текстиль тауарҙар һәм бәҙәүиҙәр (бедуин) эшмәкәрлегенең төп нигеҙен тәшкил иткән ихтыяждары буйынса эшләй. * ''Сук Аль-Бехрамия'' Бәһрәм мәсете янында урынлашҡан, 52 аҙыҡ-түлек магазины бар. * ''Сук Аль-Хаддадин'' — был боронғо традицион тимерселәрҙең баҙары, 37 магазиндан тора. * ''Сук Аль-Атик'', йәки ''иҫке баҙар'', күн һатыуҙа махсуслашҡан, үҙ эсенә 48 магазинды ала. * ''Сук Аль-Сиййяг'', йәки ''зәргәр баҙары'', Алеппола (Һалабта) һәм бөтә илдә зәргәр эшләнмәләр менән сауҙа итеүсе төп үҙәк, 99 магазины бар. * ''Венецианлылар ханы'' Венеция консулы һәм сауҙагәрҙәре йорто булған. * ''Сук Ан-Нисуан'', йәки ҡатын-ҡыҙҙар баҙары,— бында йәш киленгә ни кәрәк, барыһын да: аксессуарҙар, кейем-һалым һ. б. табып була. * ''Ас-Сувейка'', йәки ''Суэйкат Али'' (''suweiqa'' ғәрәп телендә «бәләкәй баҙар» тигәнде аңлата),— башлыса йорт һәм аш-һыу бүлмәләрен йыһазландырыу буйынса махсуслашҡан магазиндарҙан торған ҙур баҙар. Шулай уҡ '''Ждейде христиан кварталы'''нда күп традицион хандар баҙар һымаҡ эшләйҙәр: * ''Сук Аль-Хокедун'' йәки ''«Хан аль-Кудс»''. ''Хокедун'' «Рухи йорт» тип атала, сөнки ул Иерусалимға табынырға барған әрмән ғибәҙәт ҡылыусылары өсөн ҡунаҡхана сифатында төҙөлгән<ref>{{cite web|title=Aleppo.us: Khans of Aleppo (in Arabic)|url=http://www.aleppo.us/news/22.html|deadlink=yes|access-date=2011-06-11|archive-date=2017-07-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20170710054154/http://www.aleppo.us/news/22.html}}</ref>. Хокедундың боронғо өлөшө XV быуат аҙағы һәм XVI башы менән билдәләнә, ә яңы өлөшө XVII быуатта төҙөлгән. Әлеге ваҡытта ул кейем-һалым менән сауҙа итеүгә махсуслашҡан күп һанлы магазиндары булған ҙур баҙарға әүерелгән. * ''Ас-Салибэ'', боронғо христиан ғибәҙәтханалары үҙәге. * ''Сук Ас-Суф'' йәки ''йөн баҙары'', иҫке сиркәүҙәр менән уратылған. * ''Бауабэт Аль-Касаб'', ағастан эшләнгән әйберҙәр магазины. == Иҫтәлекле урындары == [[Файл:Aleppo citadel001.jpg|thumb|240px|Һалаб ҡәлғәһе (цитадель)]] Римдар һалған 11 саҡрым оҙонлоҡтағы һыу үткәргес ҡалалағы иң боронғо һәйкәл булып тора. 10 м бейеклектәге һәм 6,5 м ҡалынлыҡтағы, ете ҡапҡалы ҙур стена ҡаланы ҡала яны ҡоролмаларынан айыра. Ябыҡ ҡунаҡ ихатаһы (баҙар) бер нисә урамға сыға, тотош көмбәҙҙәрҙән тора һәм өҫтән махсус көмбәҙҙәрҙә өлөшләтә эшләнгән тәҙрәләр аша яҡтыртыла. Алеппола (Һалабта) 3 монастыры менән бергә 7 ҙур сиркәү һәм элек императрица Елена сиркәү итеп төҙөлгән боронғо рим стилендәге Эль-Иалава мәсете бар. Илдең сиктән сығарып һатыуға тәғәйенләнгән төп продукттары — йөн, кизе-мамыҡ, ебәк, балауыҙ, фисташка, һабын, тәмәке, бойҙай, улар башлыса Францияға һәм төрөк гавандарына сығарыла. Сәнәғәт ебәк изделиелар менән генә сикләнә. Һалабта йәшәүселәр башлыса үҙҙәрен шәрифтәр, йәғни Мөхәммәт нәҫеленән тип иҫәпләй. Халыҡтың тағы бер ғорурлығы — нигеҙе ҡаланан 50 метрға юғары күтәрелгән цитадель. Оҙаҡ ваҡыт дауамында бөтә ҡала цитадель сиктәрендә ятты һәм XVI быуатта ғына, Алеппо Оттоман империяһы хакимлығына күскәндән һуң, ҡала аҡрынлап ҡәлғә стеналарынан ситтә лә үҫешә башланы. Алеппо (Һалаб) ҡалаһында шағир [[Нәсими]]ҙең ҡәберлеге бар. === Тарихи биналар === [[Файл:Al-Shibani Alp08.jpg|thumb|Аш-Шибани мәктәп-сиркәүе]] * [[Алеппо Цитаделе]], ҡалҡыулыҡ түбәһендәге ҙур ҡәлғә, ҡаланан 50 м бейегерәк булып ҡалҡып тора. Б. э. I мең йыллығына ҡарай, ҡайһы бер деталдәре XIII быуатта төҙөлөп бөткән. 1822 йылда ер тетрәү һөҙөмтәһендә зыян күрә. * ''Халауие мәҙрәсәһе'' 1124 йылда Изге Елена соборының элекке урынында төҙөлгән. Заманында изге Елена, Бөйөк Константиндың әсәһе, ҙур Византия соборын төҙөткән. Баҫҡынсы тәре йөрөтөүселәр ҡаланы талағас, ҡаланың төп судьяһы Изге Елена соборын мәсеткә әйләндерә һәм, ниһайәт, XII быуат уртаһында Нур ад-Дин бында мәҙрәсә, йәғни дини мәктәп аса. * ''Әл-Матбах Әл-Ажами'' — цитаделдән алыҫ түгел урынлашҡан XII быуат башы һарайын Маж ад-Дин бен Ад-Дайя әмире төҙөгән. XV быуатта йүнәтелгән. 1967-1975 йылдарҙа бында Халыҡ йолалары музейы урынлашҡан. * XII быуат Мәҙәни үҙәге ''Аш-Шибани''. Иҫке ҡалала урынлашҡан францискан ҡатын-ҡыҙ миссионеры Марияның боронғо сиркәүе һәм мәктәбе әлеге ваҡытта мәҙәни үҙәк сифатында эшләй. * ''Мөҡәддәмиә мәҙрәсәһе'', дини мәктәптәренең береһе, 1168 йылда төҙөлгән. * ''Зәкәриә мәҙрәсәһе''. Әз-Заһир Ғәзи башланғысы менән, Баб Әл-Мәҡәмдән көньяҡҡа табан 1217 йылда төҙөлгән. * ''Солтания мәҙрәсәһе'' — Алеппо губернаторы Аз-Заһир Ғәзи башлаған һәм 1223-1225 йылдарҙа уның улы Мәлиҡ Әл-Әзиз Мөхәммәт тамамланған. * ''Әл-Фирҙәүес мәҙрәсәһе'' — «Алеппоның иң матур мәсете» тип атала. 1234-1237 йылдарҙа Алеппо губернаторы Аз-Заһир Ғәзиҙең тол ҡалған ҡатыны төҙөтә. Ул эске ихатала антик колонналы аркалар менән уратып алынған эске ихатала урынлашҡан бассейн үҙенә йәлеп итә. * ''Алеппоның милли китапханаһы''. 1930-сы йылдарҙа төҙөлә һәм 1945 йылда асыла<ref>Aleppo Culture {{cite web |url = http://www.aleppo-cult.org/vb/showthread.php?t=1 |title = National Library of Aleppo (in Arabic) |deadlink = yes }}</ref>. * ''Grand Seray d’Alep'' — ҡала губернаторының элекке резиденцияһы; 1920-се йылдарҙа төҙөлә һәм 1933 йылда асыла. * '' Ханка Әл-Фарафира'', 1237 йылда төҙөлгән суфый монастыры. * ''Бимаристан Аргун әл-Камили'' — 1354 йылдан алып XX башына тиклем эшләгән йәшенеү урыны. * ''Дар Ражаб Паша'' — Әл-Хандаҡ урамынан алыҫ түгел ерҙә урынлашҡан, театр залы булған ҙур мәҙәни үҙәккә әүерелгән ҙур йорт (особняк). * ''Бейт Джонблат'' — XVI быуат аҙағында Алеппоның курд хакимы Хөсәйен Паша Ян Полад төҙөткән боронғо һарай. * ''Әл-Утмания мәҙрәсәһе'' — Баб Ән-Насрҙың төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан ислам мәктәбе. Уны 1730 йылда Осман пашаһы Әл-Дураки аса һәм тәүҙә Ридаийя мәҙрәсәһе тип атала. * ''Бейт Марраш''. Әл-Фәрәфир кварталында урынлашҡан иҫке һалаб йорто. Ғибәҙәт йортон XVIII быуат аҙағында Марраш ғаиләһе төҙөгән. * ''Баб Аль-Фарадж'' часовняһы. 1898-1899 йылдарҙа Австрия архитекторы Картье тарафынан төҙөлгән<ref>eAleppo [http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=places&filename=200808080930013 Bab Al-Faraj tower (in Arabic)] {{Wayback|url=http://www.esyria.sy/ealeppo/index.php?p=stories&category=places&filename=200808080930013 |date=20171011222151 }}</ref>. '''Ждейде христиан кварталының''' иң билдәле тарихи биналары<ref>{{cite web|title=Ministry of Tourism, Syria: Aleppine House (in Arabic)|url=http://www.syriatourism.org/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=2081|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716101034/http://www.syriatourism.org/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=2081|archivedate=2011-07-16}}</ref>: * '' Бейт Ажикбаш'' ([http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ajikbash_House Beit Achiqbash] {{Wayback|url=http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ajikbash_House |date=20110628234659 }}), 1757 йылда төҙөлгән боронғо алеппо йорто. 1975 йылдан бында алеппо сәнғәте предметтарын күрһәтеүсе Халыҡ традициялары музейы урынлашҡан. [[Файл:Dar Basile alley of Jdayde Historic district, Aleppo, 2010.jpg|thumb|Ждейдала Дар Базиль, XVIII быуат]] * ''Бейт Газале''. 1691 йылда әрмән скульпторы Хачадур Бали биҙәгән XVII особнягы. Бында XX быуатта әрмән мәктәбе булған. * ''Бейт Даллал'', йәғни «Даллал йорто», 1826 йылда иҫке монастырь урынында төҙөлгән, әлеге ваҡытта отель сифатында эшләй. * ''Бейт Уакиль'' — үҙенсәлекле ағас биҙәүестәре менән йәлеп итеүсе 1603 йылда төҙөлгән алеппо йорто. Ошо декорацияларҙың береһе Берлинға килтерелә һәм Aleppo Room тигән исем менән билдәле Пергам музейында ҡуйыла. * ''Дар Базиль'' — XVIII быуат башы йорто века, 2001 йылда бизнес-мәктәпкә әйләндерелә. * ''Дар Замария'' — XVII быуат аҙағында төҙөлгән Замария ғаиләһе йорто, әлеге ваҡытта - бутик-отель. === Музейҙары === * Алеппо музейы * Бейт Ачикбаштағы «Алеппо йорто» халыҡ традициялары музейы, Ждейде * Алеппо цитаделе музейы * Бимаристан Аргун әл-Камилиҙағы медицина һәм фән музейы * Алеппоның Хәтер музейы, Бейт-Газа, Ждейде * Пресвятая Богородица әрмән сиркәүендә Әрмән Апостол сиркәүе музейы, Ждейде === Ҡапҡалары === [[Файл:Aleppo Night by Charles Hajj.jpg|thumb|Баб Эль-Фараж башняһы]] * [[Баб әл-Хадид]] ([[:en:Bab al-Hadid]]) ''(باب الحديد)'' (Тимер ҡапҡа). * Баб Әл-Макам ([[:en:Bab al-Maqam]]) ''(باب المقام)'' (Ҡәберлек Ҡапҡаһы). * Баб Антакейя ([[:en:Bab Antakeya]]) ''(باب انطاكية)'' (Врата Антиохия Ҡапҡаһы). * Баб Әл-Наср ([[:en:Bab al-Nasr]]) ''(باب النصر)'' (Еңеү ҡапҡаһы). * Баб Әл-Фараж ([[:en:Bab al-Faraj]]) ''(باب الفرج)'' (Азат итеү ҡапҡаһы). * Баб Кыннасрин ([[:en:Bab Qinnasrin]]) ''(باب قنسرين)'' (Киннасрин Ҡапҡаһы). * Баб Жнен '' ([[:en:Bab Jnen]])(باب الجنان)'' (Баҡсалар ҡапҡаһы). * Баб Әл-Әхмәр ''([[:en:Bab al-Ahmar]])(باب الأحمر)'' (Ҡыҙыл ҡапҡа). === Культ ҡоролмалары === [[Файл:Great Mosque of Aleppo, Women of Syria in hijabs, Aleppo, Syria.jpg|thumb|Һалабтың ҙур мәсете ихатаһы (Жами әл-Кәбир)]] [[Файл:Khusruwiyah Mosque, Aleppo.jpg|thumb|''Хусрууия мәсете'']] [[Файл:Forty Martyrs Cathedral of Aleppo, the belfry.jpg|thumb|''Ҡырҡ яфаланыусы ғибәҙәтханаһы'']] * Алеппоның Бөйөк мәсете (Жами әл-Кәбир) йәки [[Әмәүиҙәр]] мәсете, 715 йылда Вәлид I нигеҙ һалған, һәм төҙөлөштө уның вариҫы Сөләймән тамамлағандыр, моғайын. Бинала Суҡындырыусы Яхъяның (Иоанн Креститель) атаһы Зәкәриәнең ҡәбере бар. Мәсет 1260 йылда баҫҡынсы монголдар ингән ваҡытта емерелгән һәм тергеҙелгән. Төрлө стилдәге дүрт фасады бар. * Хусрууия мәсете ([[:en:Khusruwiyah Mosque]]), 1547 йылда тамамланған, билдәле ғосман архитекторы Синан проекты буйынса төҙөлгән. * Әл-Нукта мәсете ([[:en:Al-Nuqtah Mosque]]) («Тамсы ҡан мәсете»), шиғыйҙар мәсете. Был урында элек 944 йылда мәсеткә әйләндерелгән монастырь булған, тип һанала. * Әл-Аделия мәсете, 1555 йылда Һалаб губернаторы Мөхәммәт Паша тарафынан төҙөлгән. * Әл-Саффахия мәсете, 1425 йылда, һигеҙ мөйөшлө манаралар менән матур итеп биҙәлеп, төҙөлгән. * Әл-Ҡайҡан мәсете («Ала ҡарғалар мәсете»), инеү өлөшөндә ике боронғо базальт колонналы. Мәсеттә хетт яҙмалы таш блок бар. * Алтын-Буға мәсете (1318). * Әл-Тауаши мәсете (XIV быуат, 1537 йылда тергеҙелгән), колонналар менән биҙәлгән ҙур фасадлы. * Ҡырҡ яфаланыусы соборы ([[:en:Cathedral of the Forty Martyrs]]) — Ждейделәге әрмән сиркәүе (XVI быуат). *Алепполағы Үҙәк синагога ([[:en:Central Synagogue of Aleppo]]) — яҡынса 1200 йылда йәһүд общинаһы тарафынан төҙөлгән. * Ждейде иҫке христиан кварталында урынлашҡан маронит, сүриә православие, католик һәм бик күп башҡа сиркәүҙәр. === Үле ҡалалар === Һалабты бик күп тарихи ҡомартҡылар һәм үле ҡалаларҙың бик боронғо ҡалдыҡтары уратып алған. Улар Сүриәнең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан 700 ташландыҡ торама төркөмөнән тора. Был ҡалалар б. э. т. V быуатҡа ҡарай һәм Византия архитектураһы элементтарынан тора. Жебел-Семаан (Симеон тауы) районындағы иң мөһим ҡалалар һәм археологик һәйкәлдәргә инә: * ''Калот ҡәлғәһе'' Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 20 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Беҙҙең эраның II быуатында Рим ғибәҙәтханаһы булараҡ төҙөлә. Христиан диненә күскәндән һуң, ғибәҙәтхана V быуатта базиликаға әйләндерелә. Хамданидтар һәм византийҙар араһындағы һуғыштар һөҙөмтәһендә X быуатта сиркәү ҡәлғәгә әйләнә. Ҡәлғә менән йәнәшә торған ике сиркәү: 492 йылда төҙөлгән көнсығыш сиркәүе һәм көнбайыш сиркәүе (VI быуат) яҡшы һаҡланған. * ''Хараб-Шамс базиликаһы'', Леванттағы иң боронғо мәсихселәр ҡоролмаларының береһе. Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 21 км алыҫлыҡта урынлашҡан Византия сиркәүе IV быуатҡа барып тоташа. * ''Фафертин сиркәүе'', ярым емерелгән Рим базиликаһы, беҙҙең эраның 372 йылы менән билдәләнә, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 22 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Һалаб тарихсыһы Абдулла Хажар әйтеүенсә, был базилика донъялағы боронғо сиркәү ҡоролмаларының береһе тип иҫәпләнә. * ''Суркания'' ҡасабаһы, Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 23 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан, ул VI быуаттың ярым емерелгән часовняһы булған иҫке византий биләмәһе ҡалдыҡтарынан ғибәрәт. * ''Кафр-Кира'' — Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 24 км алыҫлыҡта Борж-Гейдар ауылында урынлашҡан. Бында IV һәм VI ярым быуаттар емерек христиан ҡоролмалары бар. * ''Синхар'', йәки ''Симхар'' тарихи торамаһы, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 24 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Айырымланған үҙәндә урынлашҡан ауылда II һәм VII быуаттар араһында халыҡ йәшәгән. Синхар сиркәүе Сүриәнең иң боронғо сиркәүҙәренең береһе булып тора һәм IV быуатҡа барып тоташа, ә унан алыҫ түгел VI быуат часовняһы урынлашҡан. * ''Мушаббак'' базиликаһы. V быуаттың икенсе яртыһында (470 й. тирәһендә) төҙөлгән яҡшы һаҡланған сиркәүҙәр Алеппонан көнбайышҡа табан 25 километрҙа, Дарэт-Аззе ҡалаһынан алыҫ түгел ерҙә урынлашҡан. [[Файл:Mushabbak Basilica Aleppo5.jpg|thumb|Мушаббак базиликаһы]] * ''Баржака'' йәки ''Бурж-Сөләймән'' — ауыл, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 26 км алыҫлыҡта урынлашҡан тарихи торама; VI быуаттан яҡшы һаҡланып ҡалған часовнялы менән дәрүиштәрҙең иҫке башняһының урыны. * ''Шәйех-Сөләймән'' ауылындағы сиркәүҙәр Алеппонан көнбайышҡа табан 28 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ауылда 3 боронғо сиркәү урынлашҡан: ауылдың уртаһында урынлашҡан емерелгән сиркәү; 602 йылда төҙөлгән һәйбәт һаҡланған көньяҡ базилика; төньяҡ Сүриәләге иң матур сиркәүҙәрҙең береһе һаналған V быуатта төҙөлгән Изге Богородица сиркәүе. Шулай уҡ ауылдың төньяҡ өлөшөндә дәрүиш башняһы урынлашҡан. * ''Кафр-Набо'', Һалабтан көнбайышҡа табан 29 саҡрым алыҫлыҡта. Был б. э. т. IX быуат боронғо ассирий торамаһы, һәм бында һуңыраҡ сиркәү итеп үҙгәртелгән иҫке Рим ғибәҙәтханаһы урынлашҡан булған. Яҡшы һаҡланған V һәм VI быуат торлаҡ йорттары ла күп. * ''Брэд'', Һалабтан көнбайышҡа табан 32 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан ҡала; Изге Иулиан Аназарвский (б. э. 399—402) маронит монастыры кеүек боронғо базиликалары һәм 561 йылда ауылдың төньяҡ өлөшөндә төҙөлгән базилика бар. * ''Кимар'' торамаһы Һалабтан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Беҙҙең эраның V быуатына ҡараған Рим һәм Византия дәүерендәге ауыл, унда яҡшы һаҡланған сиркәүҙәр, башнялар һәм иҫке һыу резервуарҙары бар. * ''Изге Симеон Столпник ҡорамы (Дейр Семаан)'', Сүриәләге яҡшы һаҡланған һәм иң билдәле сиркәү ҡомартҡыларының береһе. Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Дейр Семаан донъялағы боронғо мәсихселәр сиркәүҙәренең береһе. * ''Суганэ'' ҡасабаһы, Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 40 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Бында ярым емерелгән ике сиркәү һәм иҫке һыуһаҡлағыстар урынлашҡан. * ''Айн-Дара'', тимер быуат сир-хетт ғибәҙәтханаһы (яҡынса беҙҙең эраға тиклем X—VIII быуаттар), Алеппонан төньяҡ-көнбайышҡа табан 45 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Изге Яҙмала һүрәтләнгәнсә, Соломон ғибәҙәтханаһына оҡшашлығы менән билдәле. Һаҡланып ҡалған скульптуралар (Беренсе ғибәҙәтхана херувимдары менән сағыштырырлыҡ) арыҫлан һәм сфинкстарҙы һүрәтләй. Әммә Соломон ғибәҙәтханаһы беҙҙең эраға тиклем яҡынса 1000—900 йылдарҙа төҙөлһә, ә Айн Дара ул ваҡытта булған. Айн-Дара йә уңдырышлылыҡ алиһәһе Иштәр, йә ҡатын-ҡыҙ алиһәһе Астарта, йәиһә Баал Хадад илаһы хөрмәтенә төҙөлгән — был мәсьәлә бәхәсле булып ҡала. [[Файл:SYRIE 291.jpg|thumb|Айн Дара]] * ''Баб әл-Һауа'' торамаһы, Төркиә сигендә Алеппонан көнбайышҡа табан 50 км алыҫлыҡта урынлашҡан; был урында беҙҙең эраның IV быуаты сиркәүҙәре һәм VI быуаттан һаҡланып ҡалған ҡапҡалары күп. * ''Кирос'' (шулай уҡ Хурус, {{lang-ar|حوروس}}, йәки Айюполис булараҡ билдәле) — Алеппонан төньяҡҡа табан 65 км алыҫлыҡта урынлашҡан боронғо ҡала; бында боронғо Косма һәм Дамиан ғибәҙәтханалары (Нәби Ури ғибәҙәтханаһы булараҡ билдәле), шулай уҡ иҫке рим амфитеатры һәм ике иҫке рим күпере урынлашҡан. == Иҡтисады == [[Файл:Aleppo-soap.JPG|thumb|Алеппо (Һалаб) һабыны]] Сауҙа урыны булараҡ ҡаланың төп иҡтисади роле Һиндостан менән сауҙа бәйләнешендә аралашсы булған ике сауҙа юлы сатында урынлашыуында. Европалылар Һиндостанға Изге Өмөт мороно (мыс Доброй Надежды) аша урап үткән диңгеҙ маршрутын файҙалана башлағансы, ул сәскә ата, һуңынан Мысыр аша Ҡыҙыл диңгеҙгә сыҡҡан маршрутты файҙалана. Шул ваҡыттан алып ҡалала яҡындағы төбәктәргә, тәү сиратта бойҙай, мамыҡ, фисташка, май һәм һарыҡтарҙа ауыл хужалығы продукцияһын экспортлау кәмене. Туҡыу, химия, фармацевтика, агроэшкәртеү, электр техникаһын, алкоголле эсемлектәр етештереү сәнәғәттең төп тармаҡтары булып тора. Алеппола шулай уҡ туризм үҫешкән. Һалаб — Сүриә Республикаһындағы иң эре ҡала агломерацияһы һәм илдең сәнәғәт эшселәренең 50 % ашыуы эшкә урынлаштырылған һәм экспорт килемдәренең тағы ла күберәк өлөшө етештерелгән иң ҙур сәнәғәт үҙәге<ref>Madinatuna:Aleppo City Development Strategy [http://madinatuna.com/en/economy Economy] {{Wayback|url=http://madinatuna.com/en/economy |date=20100505211720 }}</ref>. Алеппо ауыл хужалығы өсөн бик уңайлы зонала урынлашҡан. === Туризм === Ҡалала туризм үҫешкән. Төп туристик урындар — Алеппо (Һалаб) ҡәлғәһе (411,880), Алеппо (Һалаб) цитаделе музейы (31847), Милли музей (24090). 3 биш йондоҙло отель, 11 дүрт йондоҙло, 8 өс йондоҙло, 11 ике йондоҙло, 61 бер йондоҙло ҡунаҡхана, 11 хостел бар.<ref>{{cite web |url=http://www2.giz.de/wbf/4tDx9kw63gma/Rabenau_LED.pdf |title=Report on Local Economic Development in Aleppo |accessdate=2016-10-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161021030627/http://www2.giz.de/wbf/4tDx9kw63gma/Rabenau_LED.pdf |archivedate=2016-10-21 |deadlink=yes }}</ref> == Мәғариф == Алеппо университетында 60 000 самаһы студент белем ала. Хәрби хәрәкәттәр осоронда университет хөкүмәт көстәре контроле аҫтында була, әммә ракета һөжүменән зыян күрә. == Транспорт инфраструктураһы == Сүриә баш ҡалаһында тимер юл вокзалы һәм Һалаб халыҡ-ара аэропорты урынлашҡан. Элек ҡала транспортынан трамвай булған (1969 йылға тиклем), хәҙер автобусҡа бер ниндәй альтернатива ла юҡ. == Дуҫлашҡан ҡалалары == * {{Флагификация|Ливан}} — [[Бейрут]] * {{Флагификация|Франция}} — [[Лион]] * {{Флагификация|Белоруссия}} — [[Брест]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Газиантеп]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Килис]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Хатай (ил)|Хатай]] * {{Флагификация|Турция}} — [[Измир]] == Территориаль бүленеше == Ҡала дүрт типтағы районға бүленә — ҡала стеналарындағы иҫке кварталдар, ҡала стеналарынан ситтәге иҫке кварталдар, заманса төҙөлгән ситке урындар, формаль булмаған биләмәләр. Формаль булмаған торамаларҙың проблемалары<ref>{{Cite web |url=http://madinatuna.com/informals/assessment#what |title=Informal Settlements / Assessment |access-date=2016-10-18 |archive-date=2017-03-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170319035232/http://madinatuna.com/informals/assessment#what |deadlink=no }}</ref>: ер статусының көйләнмәгәнлеге; торамалар зона пландарына таянып төҙөлмәгән; план стандарттары үтәлмәй; биналар төҙөлөш нормаларына һәм нормативтарына таянмай төҙөлгән. Формаль булмаған торамаларҙа ҡала халҡының 40%-тан ашыуы йәшәй. Планировкалы райондар * Көньяҡ — {{num|362000}} кеше (гектарына 250 кеше) * Үҙәк — {{num|1002000}} кеше (гектарына 200 кеше) * Көнбайыш — {{num|157000}} кеше (гектарына 100 кеше) * Төньяҡ-көнбайыш — {{num|165000}} кеше (гектарына 150 кеше) * Төньяҡ-көнсығыш — {{num|314000}} кеше (гектарына 300 кеше) * Көнсығыш — {{num|400000}} кеше (гектарына 395 кеше) Һалаб ҡалаһының райондары һәм халҡы <!-- * Farafra-4158 * Aqaba-2598 * Aljlom-6410 * Algosailh-7590 * Altonboga-3889 * Bayada-4896 * livery Pjazza-6322 * sheriff kastell-5501 * Aloajam-2646 * Mohamed Bey-16771 * Bab al-Maqam-11244 * Paradise-35211 * torrijiet-2112 * Aldodo-7281 * Qorti-6129 * Sajlejan-5852 * Qazi Askar-2094 * Tatarlr-3248 * Iben ta 'Jacob-5100 * Garlq-2540 * irkantaturi-4082 * istazzjon f’Bagdad-10700 * Azizia-7140 * home loving{{нет АИ|21|10|2016}}-4177 * moxt Qustul-4589 * Agiwl-5323 * LG Alolmh-8669 * Hamidiyah-9918 * Rocker-6000 * Arabism-7100 * Jamilla-12611 * easterners-10469 * Kallaseh-53318 * Bustan Palazz-29372 * venus ġnien{{нет АИ|21|10|2016}}-3932 * overflow{{нет АИ|21|10|2016}}-7240 * Seif al-Dawla-48977 * Salahuddin-62932 * xena Ansari-58566 * Saad Ansari-34126 * Land ta 'pigment-83108 * Tel isturnell-55618 * dijabete-50650 * Il-kwartieri ġenerali ta 'l-profeti-34840 * twajbin-37219 * Karam Da’da-62118 * Sheikh Saeed-22695 * Karam Alqatrgi-38556 * ħamrija Lala-48986 * Jouret Awad-30319 * Karam faċilitatur-49962 * Ahalouanah-43749 * avvjament Awad-22260 * Alsakhur (1)-5505 * Alsakhur (2)-21731 * Alsakhur (3)-7857 * Antoine Touma-5565 * Nolijiet Sheikh-20641 * Sheikh Khader-22400 * Ein el-f’Tal-41186 * Alhaidariya-67833 * qasam-21161 * Sulaymaniyah-20406 * Jabriyah-17710 * Suleiman al-Halabi-10787 * Bustan Basha-31418 * trab hulk-22377 * gazelles impunjazzjoni-19183 * Sheikh Abu Bakr-6450 * Karam muntanji-14173 * Tariq ibn Ziyad-10190 * Sirjaki-10588 * fjuri-14462 * ottubru-15029 * Khalidiya-18004 * Ashrafieh-42473 * Rusafa-52829 * Sheikh Maksoud (1)-66158 * Sheikh Maksoud (2)-50056 * il-11897 * mod-19728 * Shahba-4266 * Kawakbi-22466 * Ġdid Aleppo-67247 * Jissodisfaw-5328 * Ghazali-8894 * Albullarmon-10187 * Kafr Dael-5373 * għasel khan-2567 * Zahra-4437 * rebħa-4634 * adulti-1505 * Hamdania (1)-5661 * Hamdania (2)-9397 * Hamdania (3)-14361 * Hamdania (4)-21116 * Aldoerenh-3025 * Jibreen-12311 * Maalikis-3793 * Neirab ospitabbli-17844 * Neirab-10018 * Mir hippocampus * Hanano (1)-43388 * Hanano (2)-21768 * Hanano (3)-21384 * Hanano (4)-7758 * kamp Hndarat-7547 * art Ħamra-15045 * riħ Brij-1123 * Hndarat-461 --> Райондар картаһы<ref>http://www.tspa.eu/wp-content/uploads/2013/04/3ACV-Aleppo-Diverse-Open-City-Report-EN1.pdf Карта на с 96-97</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Густерин П.В.: Города Арабского Востока|2007}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Алеппо}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://www.syria-foto.com/thumbnails.php?album=2 Фотографии г. Халеб] {{Wayback|url=http://www.syria-foto.com/thumbnails.php?album=2 |date=20130126055922 }} * {{cite web | url = http://istoriya.info/comment/aleppo.shtml | title = Алеппо حلب (Halab) |website = Восток-Запад: Великое противостояние | accessdate = 2009-10-29 | description = Историко-географический комментарий к арабским источникам времён крестовых походов | deadlink = yes }} * [http://petrushanov.livejournal.com/40908.html Алеппо — Крупнейший город Сирии] {{Wayback|url=http://petrushanov.livejournal.com/40908.html |date=20161221021703 }} (фоторепортаж) * {{cite web |title = Алеппо до и во время войны |url = http://varlamov.ru/1821693.html#cutid1 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160710191135/http://varlamov.ru/1821693.html#cutid1 |archivedate = 2016-07-10 |deadlink = yes }} (фоторепортаж) * [https://lenta.ru/photo/2016/12/14/aleppodestroy/#0 Алеппо до и после] {{Wayback|url=https://lenta.ru/photo/2016/12/14/aleppodestroy/ |date=20161216000532 }} (фоторепортаж) {{Тышҡы һылтанмалар}} {{Алеппо}} {{Города Сирии}} [[Категория:Һалаб| ]] [[Категория:Сүриәнең миллионлы ҡалалары]] [[Категория:Боронғо Сүриәнең ҡалалары һәм батшалыҡтары]] [[Категория:Һалаб мухафазаһы ҡалалары]] [[Категория:Боронғо Сүриәнең ҡалалары һәм батшалыҡтары]] 9o3rbz9rtqb8dc45g0tfv4ofwpjeohn Бурса (ҡала) 0 184442 1148567 1148559 2022-08-03T12:20:26Z Akkashka 14326 /* Иҫтәлекле урындары */ wikitext text/x-wiki {{НП }} {{Значения|Бурса}} '''Бурса''' (тур. Bursa йәки '''Пру́са''' {{Lang-el|Προύσα}}) — [[Кесе Азия|Анатолийҙың (Кесе Азия)]] төньяҡ-көнбайышындағы ҙур ҡала, ҙурлығы буйынса Төркиәлә [[Истанбул|Истамбул]], [[Анкара]] һәм [[Измир]] ҡалаларынан ҡала дүртенсе һәм шул уҡ исемле илдең (өлкәнең) административ үҙәге. == Халҡы == 2000 йыл иҫәбе буйынса, ҡалала 1 687 194 кеше, башлыса [[төрөктәр]] йәшәй. XX быуат башына тиклем ''Пруса'' ({{Lang-el|Προύσα}}, Прусса) тигән [[Грек теле|грек]] исеме өҫтөнлөк иткән, шулай уҡ Брусса; [[Төрөк теле|төрөксә]] ҡаланы шулай уҡ Йәшел Бурса (''Yeşil Bursa'') тип атайҙар. 1912 йылда ҡалала һәм тирәһендә: Төрөктәр — 72 993 кеше Гректар — 21 850 кеше Әрмәндәр —14 584 кеше Йәһүдтәр — 2 548 кеше<ref>George Sotiriadis, An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor, 1918</ref> == Тарихы == 395 йылдан 1326 йылға тиклем ҡала [[Византия империяһы|Византия империяһына]] ҡарай, византийҙарҙы тар-мар итеп, төрөктәр ҡаланы уңышлы ҡамағандан һуң, Бурса [[Ғосман империяһы]] күскән. 1326-1365 йылдарҙа Бурса йәш Ғосман дәүләтенең баш ҡалаһы була. Шунан [[Әдирнә|Адрианополь]] баш ҡала була, әммә Бурса империяның сауҙа һәм рухи үҙәге булараҡ әһәмиәтен юғалтмаған. Солтан [[Баязит I]] тәүҙә ҡалала Йылдырым Кюллиеси|tr|Yıldırım Külliyesi}} мәсетен, һуңынан [[Ҙур мәсет]]те төҙөтә. 1402 йылда Мөхәммәт Солтан Мирза ҡаланы яндыра.<ref>Mohammad Habib, Khaliq Ahmad Nizami, ''A Comprehensive History Of India Vol.-V:'' The Delhi Sultanat'' (1970), p. 128''</ref> Әммә Бурса тергеҙелә һәм Константинополь ҡолағанға тиклем империя үҙәктәренеъң береһе булып ҡала. 1487 йылда унда 45 мең кеше йәшәгән.<ref>''The city in the Islamic world'', Volume 1, ed. [[Salma Khadra Jayyusi]], Renata Holod, Attilio Petruccioli, André Raymond, page 362.</ref> Ғосман империяһы осоронда ҡала үҙенең [[Ебәк|ебәктән]] эшләнгән әйберҙәре менән билдәле булған. 1855 йылдың 28 февралендә һәм 11 апрелендә булған ер тетрәүҙәрҙән, шулай уҡ ҡурҡыныс янғындан ҡала ҙур зыян күргән<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Брусса}}</ref>. [[Грек-Төрөк һуғышы (1919—1922)|1919-1922 йылдарҙағы Икенсе грек-төрөк һуғышы]] барышында 1920 йылдың йәйендә ҡала грек ғәскәре тарафынан алынған, 1922 йыл аҙағында ғына Төркиәгә ҡайтарылған. 1923 йылда Төркиә республикаһы иғлан ителгәндән һуң, Бурса Төркиәнең сәнәғәт үҙәктәренең береһе була. Был ваҡытта халыҡ һаны арта (1927 йылдан 2015 йылға тиклем халыҡ һаны утыҙ тапҡырға артҡан: 61 меңдән 1 184 000 тиклем кеше), халыҡ һаны буйынса Бурса Төркиәнең дүртенсе ҡалаһына әүерелә. == Иҫтәлекле урындары == Ҡаланың төп иҫтәлекле урындары: Улудағ, [[Йәшел мәсет]], Йәшел мавзолей (Ешиль тюрбе), Улу-Жами мәсете тау саңғыһы курорттары, шулай уҡ бөтә ҡала буйлап таралған йәшел скверҙар һәм баҡсалар. Дүрт христиан деноминацияһы 2002-2004 йылдарҙа тергеҙгән ҡаланың берҙән-бер христиан сиркәүе 2015 йылдың февралендә, ҡала властары талабы буйынса, бушатылырға тейеш ине. Бурса археологик музейына XX быуат башында нигеҙ һалына һәм ул Төркиәлә тәүгеләрҙең береһе булып тора.<ref name="ministry">{{Cite web|url=https://bursa.ktb.gov.tr/TR-94260/bursa-arkeoloji-muzesi.html|title=Bursa Arkeoloji Müzesi|lang=tr|publisher=Министерство культуры и туризма Турецкой республики|accessdate=2020-06-02|ref=Bursa Arkeoloji Müzesi|archive-date=2020-06-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20200626004356/https://bursa.ktb.gov.tr/TR-94260/bursa-arkeoloji-muzesi.html|deadlink=no}}</ref>. == Иҡтисады == * Oyak-Renault автомобиль заводы * TOFAŞ автомобиль заводы * Джошкуноз автокомпоненттар предприятиеһы == Транспорты == 2002 йылда ҡалала метрополитен асыла. «Ностальгик трамвай» тип аталған линия ғәмәлдә, заманса трамвай селтәре төҙөлөшө алып барыла. Яҡын ғына ятҡан Истанбулдан башҡа илдәргә осор өсөн —Истанбул һәм Сәбих [[:ru:Международный_аэропорт_имени_Сабихи_Гёкчен|Гёкчен исемендәге]] аэропорттарҙы файҙаланалар. == Мәғариф == Бурсала ике дәүләт һәм бер шәхси университет бар. 1975 йылда нигеҙ һалынған Улудағ университеты ҡалалағы иң иҫке юғары белем биреү учреждениеһы булып ҡала. 1982 йылға тиклем «Бурса Университеты» тип йөрөтөлгән был учреждениела 47 000 ашыу студент белем ала. == Спорт == «Бурсаспор» тип аталған урындағы футбол клубы Төркиәнең 2009/2010 йылдар чемпионы булып тора, крокодил<ref>{{Cite web|url=http://www.bursaspor.org.tr/bs/timsaharena/|title=TİMSAH ARENA {{!}} Bursaspor Timsah Arena Stadyumu<!-- Заголовок добавлен ботом -->|accessdate=2016-02-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140508102034/http://www.bursaspor.org.tr/bs/timsaharena/|archivedate=2014-05-08|deadlink=yes}}</ref> формаһында төҙөлгән «Тимсах Арена» стадионында сығыш яһай. == Туғанлашҡан ҡалалар == <div style="-moz-column-count: 3; column-count: 3;"> * {{Украина}} [[Полтава]], [[Украина]] * {{Украина}} [[Николаев (Николаевская область)|Николаев]], [[Украина]] * {{Украина}} [[Винница (Винницкая область)|Винница]], [[Украина]] * {{Германия}} [[Дармштадт]], [[Германия]] (1971 йылдың 7 июле) * {{Болгария}} [[Плевна]], [[Болгария]] (1998 йылдың 30 октябре) * {{Болгария}} [[Пловдив]], [[Болгария]] * {{Албания}} [[Тирана]], [[Албания]] (1998 йылдың 15 декабре) * {{Азербайджан}} [[Гәнжә]], [[Әзербайжан]] * {{Флаг Казахстана}} [[Усть-Каменогорск]], [[Ҡаҙағстан]] (2011) * {{Флаг|Крым}} [[Баҡсаһарай]], {{В Крыму|НП|1|кратко=1}}, (2010 йылдың 18 феврале) * [[Фергана]], [[Үзбәкстан]] 1989 </div> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Пруса (миноносец)]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Брусса}} == Һылтанмалар == * {{official|https://www.bursa.bel.tr|Бурсаның|lang=tr}} {{вс}} {{-}}{{Бурса}} {{Города Турции}} [[Категория:Бурса|*]] [[Категория:Төркиәнең миллионлы ҡалалары]] [[Категория:Төркиә ҡалалары]] ockzquoaoe6qfezafkiwn3ldqu15g4z Фекерләшеү:Алеппо 1 184443 1148568 1148563 2022-08-03T14:04:19Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki == Һалаб, Халеб, Алеппо == {{u| ‎Akkashka }}, Алеппо рәсми документтарҙа, карталарҙа, тарих дәреслектәрендә (башҡортсаға тәржемәһендә лә) боронғо исеме менән яҙылмаған. Боронғо исемен йәйә эсендә ҡалдырыу урынлы булалыр. Суриә 14 мухафазаға бүленгән, Халеб шул мухафазаның береһе, ә Алеппо ҡалаһы уның административ үҙәге булып тора. Урыҫ Википедияһында Халеб (мухафаза) айырым мәҡәлә бар.Мәҡәлә буйынса урыҫтарҙың фекерләшеү битенә лә иғтибар итегеҙ. "Башҡорт теле һүҙлеге"ндә ғәрәп теленән үҙләштерелгән "һалаб", "халаб", "халеб" тамырлы һүҙҙәр тапманым. ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 17:00, 14 август 2022 (UTC) {{u| Баныу}}, исемен үҙгәртегеҙ улайһа. Мин төп халыҡ, ғәрәптәр, нисек әйтә һәм яҙа, шуны ҡалдырыу ғәҙелерәк булыр тип уйланым. Боронораҡ, мәҫәлән, хажға барыусылар, барыбер Һалаб тип йөрөткәндәрҙер ул... [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 14:04, 3 август 2022 (UTC) d5iuxpma0jurdgulodpk30gyvd0mdcv 1148569 1148568 2022-08-03T14:04:48Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki == Һалаб, Халеб, Алеппо == {{u| ‎Akkashka }}, Алеппо рәсми документтарҙа, карталарҙа, тарих дәреслектәрендә (башҡортсаға тәржемәһендә лә) боронғо исеме менән яҙылмаған. Боронғо исемен йәйә эсендә ҡалдырыу урынлы булалыр. Суриә 14 мухафазаға бүленгән, Халеб шул мухафазаның береһе, ә Алеппо ҡалаһы уның административ үҙәге булып тора. Урыҫ Википедияһында Халеб (мухафаза) айырым мәҡәлә бар.Мәҡәлә буйынса урыҫтарҙың фекерләшеү битенә лә иғтибар итегеҙ. "Башҡорт теле һүҙлеге"ндә ғәрәп теленән үҙләштерелгән "һалаб", "халаб", "халеб" тамырлы һүҙҙәр тапманым. ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 17:00, 14 август 2022 (UTC) *{{u| Баныу}}, исемен үҙгәртегеҙ улайһа. Мин төп халыҡ, ғәрәптәр, нисек әйтә һәм яҙа, шуны ҡалдырыу ғәҙелерәк булыр тип уйланым. Боронораҡ, мәҫәлән, хажға барыусылар, барыбер Һалаб тип йөрөткәндәрҙер ул... [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 14:04, 3 август 2022 (UTC) 4jtnujfzmkc3wjsj8dk0yj08f45zjoz 1148575 1148569 2022-08-03T14:29:37Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki == Һалаб, Халеб, Алеппо == {{u| ‎Akkashka }}, Алеппо рәсми документтарҙа, карталарҙа, тарих дәреслектәрендә (башҡортсаға тәржемәһендә лә) боронғо исеме менән яҙылмаған. Боронғо исемен йәйә эсендә ҡалдырыу урынлы булалыр. Суриә 14 мухафазаға бүленгән, Халеб шул мухафазаның береһе, ә Алеппо ҡалаһы уның административ үҙәге булып тора. Урыҫ Википедияһында Халеб (мухафаза) айырым мәҡәлә бар.Мәҡәлә буйынса урыҫтарҙың фекерләшеү битенә лә иғтибар итегеҙ. "Башҡорт теле һүҙлеге"ндә ғәрәп теленән үҙләштерелгән "һалаб", "халаб", "халеб" тамырлы һүҙҙәр тапманым. ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 17:00, 3 август 2022 (UTC) *{{u| Баныу}}, исемен үҙгәртегеҙ улайһа. Мин төп халыҡ, ғәрәптәр, нисек әйтә һәм яҙа, шуны ҡалдырыу ғәҙелерәк булыр тип уйланым. Боронораҡ, мәҫәлән, хажға барыусылар, барыбер Һалаб тип йөрөткәндәрҙер ул... [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 14:04, 3 август 2022 (UTC) * {{u| ‎Akkashka }}, Викиипедия «Именование статей/Географические названия» ҡағиҙәләренә ярашлы, мәҡәләнең исеме «Алеппо» булырға тейеш. Бәлки, Халеб, Халаб, Һалаб фаразлау була. Ҡаланың боронғо исеме «Халеб» административ бүленештә һаҡланған ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 19:23, 3 август 2022 (UTC) r7kn6gdrszc2h746yh65nkp2fm3lnlu 1148592 1148575 2022-08-04T07:16:50Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki == Һалаб, Халеб, Алеппо == {{u| ‎Akkashka }}, Алеппо рәсми документтарҙа, карталарҙа, тарих дәреслектәрендә (башҡортсаға тәржемәһендә лә) боронғо исеме менән яҙылмаған. Боронғо исемен йәйә эсендә ҡалдырыу урынлы булалыр. Сүриә 14 мухафазаға бүленгән, Халеб шул мухафазаның береһе, ә Алеппо ҡалаһы уның административ үҙәге булып тора. Урыҫ Википедияһында Халеб (мухафаза) айырым мәҡәлә бар.Мәҡәлә буйынса урыҫтарҙың фекерләшеү битенә лә иғтибар итегеҙ. "Башҡорт теле һүҙлеге"ндә ғәрәп теленән үҙләштерелгән "һалаб", "халаб", "халеб" тамырлы һүҙҙәр тапманым. ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 17:00, 3 август 2022 (UTC) *{{u| Баныу}}, исемен үҙгәртегеҙ улайһа. Мин төп халыҡ, ғәрәптәр, нисек әйтә һәм яҙа, шуны ҡалдырыу ғәҙелерәк булыр тип уйланым. Боронораҡ, мәҫәлән, хажға барыусылар, барыбер Һалаб тип йөрөткәндәрҙер ул... [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 14:04, 3 август 2022 (UTC) * {{u| ‎Akkashka }}, Викиипедия «Именование статей/Географические названия» ҡағиҙәләренә ярашлы, мәҡәләнең исеме «Алеппо» булырға тейеш. Бәлки, Халеб, Халаб, Һалаб фаразлау була. Ҡаланың боронғо исеме «Халеб» административ бүленештә һаҡланған ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 19:23, 3 август 2022 (UTC) he231le2910pdrr5lla036b9wsepa6z 1148595 1148592 2022-08-04T07:19:18Z Akkashka 14326 Akkashka [[Фекерләшеү:Һалаб]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Алеппо]]: «Географик атамалар» ҡағиҙәләренә ярашлы - мәҡәләнең исеме «Алеппо» wikitext text/x-wiki == Һалаб, Халеб, Алеппо == {{u| ‎Akkashka }}, Алеппо рәсми документтарҙа, карталарҙа, тарих дәреслектәрендә (башҡортсаға тәржемәһендә лә) боронғо исеме менән яҙылмаған. Боронғо исемен йәйә эсендә ҡалдырыу урынлы булалыр. Сүриә 14 мухафазаға бүленгән, Халеб шул мухафазаның береһе, ә Алеппо ҡалаһы уның административ үҙәге булып тора. Урыҫ Википедияһында Халеб (мухафаза) айырым мәҡәлә бар.Мәҡәлә буйынса урыҫтарҙың фекерләшеү битенә лә иғтибар итегеҙ. "Башҡорт теле һүҙлеге"ндә ғәрәп теленән үҙләштерелгән "һалаб", "халаб", "халеб" тамырлы һүҙҙәр тапманым. ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 17:00, 3 август 2022 (UTC) *{{u| Баныу}}, исемен үҙгәртегеҙ улайһа. Мин төп халыҡ, ғәрәптәр, нисек әйтә һәм яҙа, шуны ҡалдырыу ғәҙелерәк булыр тип уйланым. Боронораҡ, мәҫәлән, хажға барыусылар, барыбер Һалаб тип йөрөткәндәрҙер ул... [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 14:04, 3 август 2022 (UTC) * {{u| ‎Akkashka }}, Викиипедия «Именование статей/Географические названия» ҡағиҙәләренә ярашлы, мәҡәләнең исеме «Алеппо» булырға тейеш. Бәлки, Халеб, Халаб, Һалаб фаразлау була. Ҡаланың боронғо исеме «Халеб» административ бүленештә һаҡланған ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 19:23, 3 август 2022 (UTC) he231le2910pdrr5lla036b9wsepa6z Һалаб 0 184445 1148594 2022-08-04T07:19:18Z Akkashka 14326 Akkashka [[Һалаб]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Алеппо]]: «Географик атамалар» ҡағиҙәләренә ярашлы - мәҡәләнең исеме «Алеппо» wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Алеппо]] 73c0ckr3wluvlkffehtgz6qocp99tp9 Фекерләшеү:Һалаб 1 184446 1148596 2022-08-04T07:19:18Z Akkashka 14326 Akkashka [[Фекерләшеү:Һалаб]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Алеппо]]: «Географик атамалар» ҡағиҙәләренә ярашлы - мәҡәләнең исеме «Алеппо» wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Фекерләшеү:Алеппо]] 53hrnnvye6kck4wtv06q3eyfr2ypeq3 Категория:Әзербайжанда юғары белем биреү 14 184447 1148606 2022-08-04T09:19:18Z 31.200.18.9 "[[Категория:Илдәр буйынса юғары белем биреү]] [[Категория:Әзербайжан мәғарифы|юғары]]" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki [[Категория:Илдәр буйынса юғары белем биреү]] [[Категория:Әзербайжан мәғарифы|юғары]] 5tfv51f6ca4j3uuu420r7ne6f33mlu8 Дринфельд 0 184449 1148616 2022-08-04T09:47:26Z З. ӘЙЛЕ 13454 "'''Дринфельд''' — йәһүд фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Дринфельд Гершон Ихелевич]] ([[29 февраль]] [[1908 йыл]] — [[18 август]] [[2000 йыл]]) — украин совет математигы. Физика-математика фәндәре докторы. * [[Дринфельд Владимир Гершонович]] ([[14 февраль]..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Дринфельд''' — йәһүд фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Дринфельд Гершон Ихелевич]] ([[29 февраль]] [[1908 йыл]] — [[18 август]] [[2000 йыл]]) — украин совет математигы. Физика-математика фәндәре докторы. * [[Дринфельд Владимир Гершонович]] ([[14 февраль]] [[1954 йыл]]) — СССР, украин һәм Америка математигы. Чикаго университетының атҡаҙанған профессоры. {{Фамилиялаштар исемлеге}} g2e4n3ems8f184nrlggbt79s97lbz9n Анталья 0 184450 1148620 2022-08-04T09:54:22Z Akkashka 14326 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124528264|Анталья]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Анта́лья'''<ref>Согласно принятой русско-турецкой практической транскрипции, вариант написания «Анталия» является неправильным. Окончание «-ya» транскрибируется как «-ья»: Антал'''ья''' (Antal'''ya'''), Алан'''ья''' (Alan'''ya'''), Кон'''ья''' (Kon'''ya''').</ref> (төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Antalya</span>) — [[Төркиә|Төркиәнең]] көньяғында [[Урта диңгеҙ]] буйында урынлашҡан курорт һәм порт [[Ҡала|ҡалаһы]] [[Анталья (провинция)|Анталья провинцияһының]] административ үҙәге. Ҡалала даими йәшәгән халыҡ һаны — 1 миллиондан артыҡ, шул уҡ ваҡытта ысынбарлыҡта әүҙем туристик ағым артҡан йәйге осорҙа ҡалала халыҡ һаны 2 миллиондан ашыу кеше булыуы ихтимал. Анталья ҡалаһы территорияһы иҫке һәм яңы ҡала өлөштәренә шартлы бүленгән. Рәсми административ бүленеше — 5 район: Аксу (''Aksu''), Дёшемеалты (''Döşemealtı''), Кепез (''Kepez''), Коньяалты (''Konyaaltı''), Муратпаша (''Muratpaşa''). == Тарихы == Хәҙерге Анталья провинцияһы территорияһында боронғо дәүерҙәрҙән кешеләр йәшәгән, [[Таш быуат|таш]] һәм [[Бронза быуаты|бронза]] быуат торамалары билдәле. Иң боронғо цивилизацияларҙан төбәктә Хет батшалығы оҙағыраҡ хакимлыҡ иткән. [[Файл:Attalus_II_Philadelphus.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Attalus_II_Philadelphus.jpg/220px-Attalus_II_Philadelphus.jpg|мини|Антальяла Аттала II һыны]] [[Категория:Төркиә ҡалалары]] tfxz294sazwtpgs9q4oaf8k291t7chf 1148621 1148620 2022-08-04T10:14:20Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{другие значения|Анталья (значения)}} {{НП-Турция |статус = Город |русское название = Анталья |оригинальное название = Antalya |изображение = Анталья-коллаж1.jpg |герб = |флаг = |ширина флага = |ширина герба = |регион = Анталья |регион в таблице = Анталья (ил){{!}}Анталья |район = |вид района = |район в таблице = |община в таблице = |lat_deg= 36 |lon_deg= 30 |lat_min= 54 |lat_sec= |lon_min= 41 |lon_sec= |CoordScale = |внутреннее деление = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Атталия, Аттелия, Анталия |статус с = |площадь = 1417 |климат = средиземноморский субтропический<ref>{{Книга|заглавие=Всё о странах мира|ответственный=Выпускающий редактор А. В. Шаронов|год=2008|место=СПб.|издательство=ООО "СЗКЭО"|страницы=204|страниц=272|isbn=987-5-9603-0025-4}}</ref> |официальный язык = |официальный язык-ref = |население = 1 203 994<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |население агломерации = 2 222 562 |плотность = 850 |национальный состав = |конфессиональный состав = |этнохороним = анта́лец, анта́льцы<ref name="этнохороним">{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|30}}</ref>, по другим источникам - анталиец, анталийцы |телефонный код = +90 242 |почтовый индекс = |почтовые индексы = 07x xx |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://www.antalya.bel.tr }} '''Анта́лья'''<ref>Согласно принятой русско-турецкой практической транскрипции, вариант написания «Анталия» является неправильным. Окончание «-ya» транскрибируется как «-ья»: Антал'''ья''' (Antal'''ya'''), Алан'''ья''' (Alan'''ya'''), Кон'''ья''' (Kon'''ya''').</ref> (төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Antalya</span>) — [[Төркиә|Төркиәнең]] көньяғында [[Урта диңгеҙ]] буйында урынлашҡан курорт һәм порт [[Ҡала|ҡалаһы]] [[Анталья (провинция)|Анталья провинцияһының]] административ үҙәге. Ҡалала даими йәшәгән халыҡ һаны — 1 миллиондан артыҡ, шул уҡ ваҡытта ысынбарлыҡта әүҙем туристик ағым артҡан йәйге осорҙа ҡалала халыҡ һаны 2 миллиондан ашыу кеше булыуы ихтимал. Анталья ҡалаһы территорияһы иҫке һәм яңы ҡала өлөштәренә шартлы бүленгән. Рәсми административ бүленеше — 5 район: Аксу (''Aksu''), Дёшемеалты (''Döşemealtı''), Кепез (''Kepez''), Коньяалты (''Konyaaltı''), Муратпаша (''Muratpaşa''). == Тарихы == Хәҙерге Анталья провинцияһы территорияһында боронғо дәүерҙәрҙән кешеләр йәшәгән, [[Таш быуат|таш]] һәм [[Бронза быуаты|бронза]] быуат торамалары билдәле. Иң боронғо цивилизацияларҙан төбәктә Хет батшалығы оҙағыраҡ хакимлыҡ иткән. [[Файл:Attalus_II_Philadelphus.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Attalus_II_Philadelphus.jpg/220px-Attalus_II_Philadelphus.jpg|мини|Антальяла Аттала II һыны]] Эллинистик осорҙа төбәк Ликия һәм Памфилия составында булған. Пергам батшалығына ингәндән һуң, территория әүҙем үҙләштерелә башлаған, һәм б. э. т. 159 йылда Пергам батшаһы Аттал II (грек. Ατταλος) бойороғо буйынса ''Атталия'' ҡалаһына нигеҙ һалынған. 133 йылда ҡаланы боронғо римлеләр яулап алған. Һуңыраҡ ул император Адриандың ҡышҡы резиденцияһына әүерелә (уның беренсе сәфәре хөрмәтенә хәҙерге көндә лә ҡаланың визит карточкаһы булған Адриан ҡапҡалары төҙөлә). Оҙаҡ ваҡыт Атталияға Рим, һуңынан Византия эйә булған. Б. э. I—II быуаттарҙа төбәктә христианлыҡ тарала. Төбәктә иҡтисади үҫештең тарҡаулығы емергес VIII быуаттағы ер тетрәүенән, ғәрәптәр һәм диңгеҙ пираттары баҫымынан һуң башлана. XI быуатта, сәлжүк экспансияһы башланған осорҙа, төбәктә ислам тарала башлай. 1118 йылда, Византия императоры Иоанн II Комнин осоронда ҡала Византия анклавы була. Ул империяның башҡа ерҙәренән яҡшы уҡ алыҫ урынлашҡан булған һәм шуның арҡаһында илдең башҡа өлөшө менән диңгеҙ аша ғына бәйләнеш мөмкин була. 1119 йылда Иоанн II Комнин төрөктәргә ҡаршы бер нисә поход яһаған һәм ҡоро ерҙән Атталияға юл булдырған. После событий [[1204 год]]а, власть в городе взял в свои руки православный итальянец по имени Альдобрандини<ref>{{Cite web |url=https://books.google.com/books?id=leqqBgAAQBAJ&pg=PA160&lpg=PA160&dq=turks+infiltrated+anatolia&source=bl&ots=lBAi_adx3E&sig=ACfU3U2s8T7VZz8T26aBJLe6_zymaLSwOg&hl=pt-BR&sa=X&ved=2ahUKEwjloabgptn3AhUeCZ0JHXJ9DeQQ6AF6BAgrEAM#v=onepage&q=turks%20infiltrated%20anatolia&f=false |title=Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert - Carole Hillenbrand - Google Livros<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2022-05-12 |archive-date=2022-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220512063352/https://books.google.com/books?id=leqqBgAAQBAJ&pg=PA160&lpg=PA160&dq=turks+infiltrated+anatolia&source=bl&ots=lBAi_adx3E&sig=ACfU3U2s8T7VZz8T26aBJLe6_zymaLSwOg&hl=pt-BR&sa=X&ved=2ahUKEwjloabgptn3AhUeCZ0JHXJ9DeQQ6AF6BAgrEAM#v=onepage&q=turks%20infiltrated%20anatolia&f=false |deadlink=no }}</ref>. В [[1206 год]]у город на 16 дней осадили турки, но помощь 200 кипрских рыцарей на 1 год отсрочила его падение. В [[1207 год]]у сельджуки завоёвывают регион, греческое название Атталия меняется на ''Адалия''. Однако через пару лет местные христиане подняли бунт. Второй раз город был покорён турками [[24 декабря]] [[1215 год]]а после почти годовой осады<ref>{{Cite web |url=https://books.google.com/books?id=QRirBgAAQBAJ&pg=PA123&lpg=PA123&dq=antalya%27s+christian+revolt&source=bl&ots=uaRRYrEsfW&sig=Wr2M-3OyLMM5RQsTVtQyvZfs0CI&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwji8JjDqbrTAhWE6CYKHfAaBmsQ6AEITzAI#v=onepage&q=revolted&f=false |title=Living Islamic History: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand … — Google Books<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2022-05-29 |archive-date=2020-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200702154134/https://books.google.com/books?id=QRirBgAAQBAJ&pg=PA123&lpg=PA123&dq=antalya%27s+christian+revolt&source=bl&ots=uaRRYrEsfW&sig=Wr2M-3OyLMM5RQsTVtQyvZfs0CI&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwji8JjDqbrTAhWE6CYKHfAaBmsQ6AEITzAI#v=onepage&q=revolted&f=false |deadlink=no }}</ref>. Примечательный исторический факт: в ходе второго покорения турки объявили христианам [[джихад]], и после победы выбили для устрашения послание с угрозой смерти на городских стенах; однако написано оно было арабской вязью, которую греки-христиане не понимали. В 1321—1423 годах Адалия была центром независимого [[Текеогуллары|бейлика Теке]]. К [[1387 год]]у остатки местных христиан находились в настолько плачевном положении, что написали константинопольскому патриарху письмо с просьбой о помощи в сохранении православной церкви. Турки обложили оставшиеся церкви такими непомерными налогами, что к [[1397 год]]у они фактически разорились. В [[1423 год]]у Адалию (вместе с бейликом Теке) завоёвывают [[турки-османы]]. При них же город получает название ''Анталья'' (вопреки расхожему мнению, оно не связано с названием региона «[[Анатолия]]»). В Османской империи Анталья играла важную роль морского торгового порта, местный [[Работорговля|невольничий рынок]] был одним из крупнейших в регионе, также здесь снаряжались суда для отправки на восточные рубежи империи. После [[Первая мировая война|Первой мировой войны]], в 1919—1921 годах, город был временно оккупирован [[Королевство Италия (1861—1946)|итальянцами]]. Анталья стала одним из форпостов подготовки национально-освободительного движения под руководством [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафы Кемаля Ататюрка]]. По итогам [[Война за независимость Турции|освободительной войны]] Анталья вошла в состав Турецкой Республики. На протяжении XX века город претерпевал интенсивное развитие, поэтапно наращивались мощности сельского хозяйства, кожевенной промышленности, морского транспорта и логистики. Город расширялся территориально, формировалась транспортная сеть. В конце столетия, на фоне интенсивного раскрытия туристического потенциала [[Турецкая ривьера|Турецкой Ривьеры]], Анталья становится важнейшим туристическим центром страны, шоссе D400 соединяет её с другими курортными зонами, а обновлённый в [[1998 год]]у [[Анталья (аэропорт)|аэропорт]] за короткое время становится третьим по величине пассажиропотока в стране. == Географияһы һәм климаты == {{main|Климат Антальи}} [[Климат]] Антальи [[Субтропики|субтропический]] с чертами [[Тропический климат|тропического]], с мягкой дождливой зимой и долгим жарким летом. Очень большое количество осадков зимой в Анталье выпадает благодаря [[Таврские горы|Таврским горам]], которые препятствуют проникновению циклонов дальше на север, как бы «отфильтровывая» их содержимое. Летом осадки бывают реже, чем зимой. Относительная влажность воздуха практически круглый год составляет от 55&nbsp;% до 65&nbsp;%. С мая по октябрь в относительно сухой сезон доминирует ясная малооблачная погода, с октября по апрель господствует влажный сезон с холодными ветрами и обильными дождями. Отрицательные температуры воздуха и снег крайне редки и непродолжительны. Купальный сезон условно считается с середины мая по начало ноября. {{Ҡаланың климаты |Город_род=Антальи |Источник= Климат Антальи [http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=ANTALYA],[http://www.weather2travel.com/climate-guides/turkey/antalya-coast/antalya.php], [http://www.pogodaiklimat.ru/doc/normals_1991_2020.txt] | Янв_ср= 11.3 | Янв_ср_осад=130 | Фев_ср= 12.0 | Фев_ср_осад=126.6 | Мар_ср= 13.8 | Мар_ср_осад=99.7 | Апр_ср= 17.0 | Апр_ср_осад=72 | Май_ср= 20.7 | Май_ср_осад=66.2 | Июн_ср= 24.9 | Июн_ср_осад=63 | Июл_ср= 28.7 | Июл_ср_осад=58 | Авг_ср= 28.8 | Авг_ср_осад=64.1 | Сен_ср= 26.0 | Сен_ср_осад=69 | Окт_ср= 22.1 | Окт_ср_осад=85.5 | Ноя_ср= 16.7 | Ноя_ср_осад=101.5 | Дек_ср= 13.0 | Дек_ср_осад=117 | Год_ср= 19.6 | Год_ср_осад=1119.8 | Янв_ср_мин=5.5 | Янв_ср_макс=15 | Фев_ср_мин=5.8 | Фев_ср_макс=15.4 | Мар_ср_мин=7.5 | Мар_ср_макс=18.1 | Апр_ср_мин=10.7 | Апр_ср_макс=21.5 | Май_ср_мин=14.6 | Май_ср_макс=26.1 | Июн_ср_мин=19.1 | Июн_ср_макс=31.4 | Июл_ср_мин=22.3 | Июл_ср_макс=34.6 | Авг_ср_мин=22.1 | Авг_ср_макс=34.4 | Сен_ср_мин=18.7 | Сен_ср_макс=31.4 | Окт_ср_мин=14.7 | Окт_ср_макс=26.9 | Ноя_ср_мин=9.9 | Ноя_ср_макс=21 | Дек_ср_мин=6.9 | Дек_ср_макс=16.4 | Год_ср_мин=13.1 | Год_ср_макс=24.3 | Янв_а_макс=23.9 | Янв_а_мин=-1.2 | Фев_а_макс=23.4 | Фев_а_мин=-0.2 | Мар_а_макс=28.8 | Мар_а_мин=0.6 | Апр_а_макс=33.2 | Апр_а_мин=1.4 | Май_а_макс=37.6 | Май_а_мин=6.7 | Июн_а_макс=43.5 | Июн_а_мин=11.1 | Июл_а_макс=45.2 | Июл_а_мин=14.8 | Авг_а_макс=43.3 | Авг_а_мин=15.3 | Сен_а_макс=41.2 | Сен_а_мин=10.6 | Окт_а_макс=37.7 | Окт_а_мин=4.9 | Ноя_а_макс=33 | Ноя_а_мин=0.8 | Дек_а_макс=25.4 | Дек_а_мин=-0.6 | Год_а_макс=45.2 | Год_а_мин=-1.2 | Янв_вода = 17 | Фев_вода = 16 | Мар_вода = 16 | Апр_вода = 18 | Май_вода = 20 | Июн_вода = 24 | Июл_вода = 26 | Авг_вода = 27 | Сен_вода = 26 | Окт_вода = 24 | Ноя_вода = 21 | Дек_вода = 18 | Год_вода = 21 |}} Рельеф всей провинции Анталья преимущественно гористый, и территория города не является исключением. Прибрежная зона имеет крутые многометровые перепады высоты (хорошо заметные в старом городе), на одном из них находится [[Дюденские водопады|водопад]]. Дальше от берега в зоне новостроек перепады меньше. == Иҡтисады һәм ҡала инфраструктураһы == [[Файл:Hıdırlık Tower 01.jpg|thumb|200px|[[Башня Хыдырлык]]]] [[Файл:Antalya Clock Tower 02.jpg|thumb|180пкс|Часовая башня (''Saat kulesi'') и [[мечеть]] на площади Республики]] [[Файл:Трамвай (Анталья) 1.JPG|thumb|200пкс|[[Трамвай Антальи|Трамвай в Анталье]]]] Основными отраслями экономики являются [[сельское хозяйство]], туризм, торговля и лёгкая промышленность. Из относительно новых сторон экономического развития города стоит отметить строительство прогулочных [[Яхта|яхт]], набирающее обороты с начала 2010-х годов (со ввода в эксплуатацию нового морского порта). Сельское хозяйство представлено растениеводством ([[цитрусовые]], бананы, [[Олива европейская|оливки]], яблоки, томаты, огурцы, хлопок), животноводством (овцы, птица) и переработкой сельскохозяйственной продукции (производство оливкового масла, фруктовых соков, консервов). Несмотря на выход к морю, [[рыболовство]] и добыча морепродуктов в регионе практически не осуществляются{{Нет АИ|5|11|2020}}. [[Лёгкая промышленность]] представлена прежде всего текстилем (одежда, предметы домашнего обихода), в незначительном количестве имеются кожевенные производства. Торговля и туризм составляют основу экономического благополучия города и региона. Вплоть до середины 2000-х годов туристический поток состоял преимущественно из потребителей [[Пакетный туризм|пакетных туров]] из России, Украины и Германии{{Нет АИ|5|11|2020}}. В последнее время{{уточнить}} власти задействовали иную концепцию — вместо изолированных отелей «[[всё включено]]» упор делается на привлекательность всего города и развитие его рекреационных структур. Из-за активного притока туристов процветает и торговля, представленная на всех уровнях — от огромных [[Торговый центр|мегамоллов]] до мелких частных лавочек. Исторический центр (старый город) сочетает элементы римской, византийской и османской архитектурных традиций. Большая часть сохранившихся зданий и сооружений относятся к османскому периоду. Помимо архитектуры, старый город Антальи также знаменит своими памятниками старины и археологическим музеем. В Анталье находится большой [[Анталья (аэропорт)|аэропорт]], его два международных терминала считаются одними из лучших на всём [[Средиземное море|средиземноморском]] побережье{{Нет АИ|5|11|2020}} (в [[2014 год]]у был установлен рекорд — через аэропорт Антальи прошли 12,5 млн человек). Качество автомобильных дорог находится на высоком уровне. По всей территории города находится большое количество организаций общепита и увеселительных заведений. Прибрежная зона состоит из пляжей (многие из которых отмечены наградами за высокий уровень комфорта и чистоты), детских аттракционов, водных развлечений и небольших пляжных кафе-ресторанов. Отелей и гостиниц в черте города немного, в основном они расположены в пригородных посёлках. В городе функционируют 2 университета ([[Академия туризма Антальи]] и {{нп5|Акдениз (университет)|Акдениз||Akdeniz University}}), 3 спортивных комплекса, большое количество школ, больниц и дошкольных учреждений. Связь Антальи с остальной частью страны обеспечивает воздушный, водный и автобусный транспорт, железная дорога отсутствует. Внутригородской общественный транспорт представлен автобусами, трамваем (старинным в исторической части города и современным монорельсовым пересекающим весь город) и маршрутными такси (долмушами), при этом в автобусах и трамваях реализована единая оплата проезда картой Antalyakart и банковскими картами. Анталья также имеет необычайно развитую по турецким меркам{{Нет АИ|5|11|2020}} велоинфраструктуру (велодорожки, велопарковки, прокат велосипедов), практически на уровне западноевропейских мегаполисов. За последние годы наметилась устойчивая тенденция роста числа русских, постоянно проживающих в Анталье. Приобретение недвижимости вносит весомый вклад в городскую казну. Идя навстречу интересам переселенцев, городские власти способствуют созданию русскоязычной микросреды{{Нет АИ|5|11|2020}}: в нескольких школах есть русскоязычные классы, многие магазины имеют хотя бы одного русскоговорящего сотрудника. == Туристик иҫтәлекле урындар == Природные: * [[Дюденские водопады|Водопад Дюден]] * Пляжи Коньяалты и Лара * Гора Тюнектепе с обзорной площадкой [[Файл:Atatürk Hüseyin Gezer Antalya Cumhuriyet Meydani.jpg|thumb|Памятник Ататюрку|266x266пкс]] Рукотворные: * Крепостные стены * Район площади Республики и [[Калеичи]] (Старый город): [[Дом-музей Ататюрка (Анталья)|дом-музей Ататюрка]], мечеть Муратпаша, [[мечеть Текели Мехмета-паши]], [[минарет Йивли]], [[мечеть Искеле]], [[Ворота Адриана|Адриановы ворота]], [[башня Хыдырлык]], часовая башня * Памятники [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафе Кемалю Ататюрку]] и [[Кей-Кубад I|Ала-ад-Дину Кей-Кубаду]] * Археологический музей * Конференц-центр ''«Nest»'' в курортном районе [[Белек]] * Водный комплекс с аквапарком, дельфинарием и аквариумом * Зоопарк Антальи * Археологические памятники античной эпохи в окрестностях города: амфитеатр в [[Аспендос]]е, развалины [[Перге]] События и мероприятия: * Кинофестиваль «[[Международный анталийский кинофестиваль|Золотой апельсин]]» * Международный фестиваль скульптур из песка * Футбольные и гандбольные матчи в комплексе «[[Анталья Арена]]» * Театрализованные представления в театре [[Аспендос]]а * Ежегодное первенство по национальной борьбе в масле Также многие путеводители относят к достопримечательностям и городские парки: Караали-оглы (в старом городе), Мермерли (в старом городе около порта), Коньяалты (в одноимённом районе города), национальный парк «Водопад Куршунлу» в окрестностях города. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{Флаг|Россия}} [[Ростов-на-Дону]], [[Россия]] (1995)<ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=http://antalya.bel.tr/i/sister-cities|title=Sister Cities / Antalya Büyükşehir Belediyesi|publisher=antalya.bel.tr|accessdate=2019-05-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190514171031/http://antalya.bel.tr/i/sister-cities|archivedate=2019-05-14|deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|Германия}} [[Нюрнберг]], [[Германия]] (1997)<ref name="автоссылка1" /> * {{Флаг|Израиль}} [[Бат-Ям]], [[Израиль]] (1997) * {{Флаг|Турецкая Республика Северного Кипра}}/{{Флаг|Республика Кипр}} [[Фамагуста]], [[Турецкая Республика Северного Кипра|ТРСК]]/[[Республика Кипр]] * {{Флаг|Россия}} [[Казань]], [[Россия]] (2002)<ref>{{Cite web|url=http://www.antalya.bel.tr/i/sister-cities|title=Sister Cities / Antalya Büyükşehir Belediyesi|publisher=www.antalya.bel.tr|accessdate=2019-05-08|archive-date=2019-05-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190508232617/http://www.antalya.bel.tr/i/sister-cities|deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|Казахстан}} [[Талдыкорган]], [[Казахстан]] (2003) * {{Флаг|Россия}}/{{Флаг|Украина}} [[Ялта]], [[Россия]]/[[Украина]]<ref>Данный населённый пункт расположен на территории [[Крым|Крымского полуострова]], бо́льшая часть которого является объектом [[Проблема принадлежности Крыма|территориальных разногласий]] между [[Россия|Россией]], контролирующей спорную территорию, и [[Украина|Украиной]], в пределах признанных международным сообществом границ которой спорная территория находится. Согласно [[Федеративное устройство России|федеративному устройству России]], на спорной территории Крыма располагаются [[субъекты Российской Федерации]] — [[Республика Крым]] и [[Административно-территориальное деление города федерального значения Севастополя|город федерального значения Севастополь]]. Согласно [[Административное деление Украины|административному делению Украины]], на спорной территории Крыма располагаются регионы Украины — [[Автономная Республика Крым]] и [[Территория, подчинённая Севастопольскому городскому совету|город со специальным статусом Севастополь]].</ref> (2008) * {{Флаг|Швеция}} [[Мальмё]], [[Швеция]] (2008) * {{Флаг|США}} [[Остин (Техас)|Остин]], [[Техас]], [[Соединённые Штаты Америки|США]] (2008) * {{Флаг|Босния и Герцеговина}} [[Мостар]], [[Босния и Герцеговина]] (2011) * {{Флаг|Китай}} [[Хайкоу]], [[Китай]] (2011) * {{Флаг|Китай}} [[Куньмин]], [[Китай]] (2012) * {{Флаг|Республика Корея}} [[Чонджу (Республика Корея)|Чонджу]], [[Республика Корея|Южная Корея]] (2013) * {{Флаг|Россия}} [[Владимир (город, Россия)|Владимир]], [[Россия]] (2013) * {{Флаг|Китай}} [[Синин]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Циндао]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Урумчи]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Ливань]] (округ), [[Гуанчжоу]], [[Китай]] (2015) * {{Флаг|Республика Корея}}[[Сунчхон]], [[Республика Корея|Южная Корея]] (2016) * {{Флаг|США}} [[Майами]], [[Соединённые Штаты Америки|США]] (2017) * {{Флаг|Испания}}[[Севилья]], [[Испания]] (2017) == Галерея == <gallery mode="nolines"> Файл:Antalya from an airplane window 2022.jpg|Анталья из иллюминатора самолёта Файл:Дюденский водопад (Анталья).JPG|Водопад Дюден Файл:Гавань Анталья - panoramio.jpg|Старая гавань в Калеичи Файл:На площади Ататюрка (Анталья).JPG|Площадь Ататюрка Файл:Вид на минарет Йивли (Анталья).JPG|Минарет Йивли Файл:Башня Хыдырлык. Анталья. Турция - panoramio.jpg|Башня Хыдырлык Файл:Анталья современная(1 млн. населения) - panoramio.jpg|Типичная жилая застройка в новом районе Файл:Мечеть Текели Мехмет Паши (Анталья).JPG|Мечеть Текели Мехмет Паши Файл:Antalya Airport International Terminal.jpg|Аэропорт Антальи Файл:Antalya 2016 03.jpg|Пляж в районе Лара Файл:Antalya - Kaleiçi.JPG|Панорама старого города Файл:Antalya Müzesi - Museumsgarten.JPG|В археологическом музее Антальи Файл:Antalya Hafen.jpg|Вид на старую гавань и Калеичи с высоты Файл:Antalya Altstadt.JPG|Улица с исторической застройкой в старом городе Файл:Antalya Clock Tower 03.jpg|Часовая башня Файл:Hadrians Gate.jpg|Адриановы ворота Файл:Love Antalya.jpg|Инсталляция в новом районе Файл:Antalya Nostalgic Tram.jpg|Ретро-трамвай на улицах Антальи Файл:Antalya Aquarium.jpg|Аквариум Файл:Antalya - 2010 - panoramio.jpg|Старая гавань в сумерках Файл:Antalya Flughafen Internationaler Terminal.JPG|Аэропорт Антальи Файл:Yeni Antalya Stadyumu - 23.6.15.JPG|Спортивный комплекс Antalya Arena Файл:Antalya bay west.jpg|Вид на гавань и округ [[Коньяалты]] Файл:Kaledibi street.jpg|Улица в старой части города </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Викисловарь|Анталья}} {{Commonscat-inline||Анталья}} * {{official|https://www.antalya.bel.tr|Антальи|lang=tr}} {{Внешние ссылки}} {{Города Турции}} [[Категория:Анталья| ]] [[Категория:Төркиә курорттары]] [[Категория:Төркиә ҡалалары]] lytsm21fkv5li7v2zyt49l3b9k353nx 1148622 1148621 2022-08-04T10:17:18Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{другие значения|Анталья (значения)}} {{НП-Турция |статус = Город |русское название = Анталья |оригинальное название = Antalya |изображение = Анталья-коллаж1.jpg |герб = |флаг = |ширина флага = |ширина герба = |регион = Анталья |регион в таблице = Анталья (ил){{!}}Анталья |район = |вид района = |район в таблице = |община в таблице = |lat_deg= 36 |lon_deg= 30 |lat_min= 54 |lat_sec= |lon_min= 41 |lon_sec= |CoordScale = |внутреннее деление = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Атталия, Аттелия, Анталия |статус с = |площадь = 1417 |климат = средиземноморский субтропический<ref>{{Книга|заглавие=Всё о странах мира|ответственный=Выпускающий редактор А. В. Шаронов|год=2008|место=СПб.|издательство=ООО "СЗКЭО"|страницы=204|страниц=272|isbn=987-5-9603-0025-4}}</ref> |официальный язык = |официальный язык-ref = |население = 1 203 994<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |население агломерации = 2 222 562 |плотность = 850 |национальный состав = |конфессиональный состав = |этнохороним = анта́лец, анта́льцы<ref name="этнохороним">{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|30}}</ref>, по другим источникам - анталиец, анталийцы |телефонный код = +90 242 |почтовый индекс = |почтовые индексы = 07x xx |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://www.antalya.bel.tr }} '''Анта́лья'''<ref>Согласно принятой русско-турецкой практической транскрипции, вариант написания «Анталия» является неправильным. Окончание «-ya» транскрибируется как «-ья»: Антал'''ья''' (Antal'''ya'''), Алан'''ья''' (Alan'''ya'''), Кон'''ья''' (Kon'''ya''').</ref> (төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Antalya</span>) — [[Төркиә|Төркиәнең]] көньяғында [[Урта диңгеҙ]] буйында урынлашҡан курорт һәм порт [[Ҡала|ҡалаһы]] [[Анталья (провинция)|Анталья провинцияһының]] административ үҙәге. Ҡалала даими йәшәгән халыҡ һаны — 1 миллиондан артыҡ, шул уҡ ваҡытта ысынбарлыҡта әүҙем туристик ағым артҡан йәйге осорҙа ҡалала халыҡ һаны 2 миллиондан ашыу кеше булыуы ихтимал. Анталья ҡалаһы территорияһы иҫке һәм яңы ҡала өлөштәренә шартлы бүленгән. Рәсми административ бүленеше — 5 район: Аксу (''Aksu''), Дёшемеалты (''Döşemealtı''), Кепез (''Kepez''), Коньяалты (''Konyaaltı''), Муратпаша (''Muratpaşa''). == Тарихы == Хәҙерге Анталья провинцияһы территорияһында боронғо дәүерҙәрҙән кешеләр йәшәгән, [[Таш быуат|таш]] һәм [[Бронза быуаты|бронза]] быуат торамалары билдәле. Иң боронғо цивилизацияларҙан төбәктә Хет батшалығы оҙағыраҡ хакимлыҡ иткән. [[Файл:Attalus_II_Philadelphus.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Attalus_II_Philadelphus.jpg/220px-Attalus_II_Philadelphus.jpg|мини|Антальяла Аттала II һыны]] Эллинистик осорҙа төбәк Ликия һәм Памфилия составында булған. Пергам батшалығына ингәндән һуң, территория әүҙем үҙләштерелә башлаған, һәм б. э. т. 159 йылда Пергам батшаһы Аттал II (грек. Ατταλος) бойороғо буйынса ''Атталия'' ҡалаһына нигеҙ һалынған. 133 йылда ҡаланы боронғо римлеләр яулап алған. Һуңыраҡ ул император Адриандың ҡышҡы резиденцияһына әүерелә (уның беренсе сәфәре хөрмәтенә хәҙерге көндә лә ҡаланың визит карточкаһы булған Адриан ҡапҡалары төҙөлә). Оҙаҡ ваҡыт Атталияға Рим, һуңынан Византия эйә булған. Б. э. I—II быуаттарҙа төбәктә христианлыҡ тарала. Төбәктә иҡтисади үҫештең тарҡаулығы емергес VIII быуаттағы ер тетрәүенән, ғәрәптәр һәм диңгеҙ пираттары баҫымынан һуң башлана. XI быуатта, сәлжүк экспансияһы башланған осорҙа, төбәктә ислам тарала башлай. 1118 йылда, Византия императоры Иоанн II Комнин осоронда ҡала Византия анклавы була. Ул империяның башҡа ерҙәренән яҡшы уҡ алыҫ урынлашҡан булған һәм шуның арҡаһында илдең башҡа өлөшө менән диңгеҙ аша ғына бәйләнеш мөмкин була. 1119 йылда Иоанн II Комнин төрөктәргә ҡаршы бер нисә поход яһаған һәм ҡоро ерҙән Атталияға юл булдырған. <!-- После событий [[1204 год]]а, власть в городе взял в свои руки православный итальянец по имени Альдобрандини<ref>{{Cite web |url=https://books.google.com/books?id=leqqBgAAQBAJ&pg=PA160&lpg=PA160&dq=turks+infiltrated+anatolia&source=bl&ots=lBAi_adx3E&sig=ACfU3U2s8T7VZz8T26aBJLe6_zymaLSwOg&hl=pt-BR&sa=X&ved=2ahUKEwjloabgptn3AhUeCZ0JHXJ9DeQQ6AF6BAgrEAM#v=onepage&q=turks%20infiltrated%20anatolia&f=false |title=Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert - Carole Hillenbrand - Google Livros<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2022-05-12 |archive-date=2022-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220512063352/https://books.google.com/books?id=leqqBgAAQBAJ&pg=PA160&lpg=PA160&dq=turks+infiltrated+anatolia&source=bl&ots=lBAi_adx3E&sig=ACfU3U2s8T7VZz8T26aBJLe6_zymaLSwOg&hl=pt-BR&sa=X&ved=2ahUKEwjloabgptn3AhUeCZ0JHXJ9DeQQ6AF6BAgrEAM#v=onepage&q=turks%20infiltrated%20anatolia&f=false |deadlink=no }}</ref>. В [[1206 год]]у город на 16 дней осадили турки, но помощь 200 кипрских рыцарей на 1 год отсрочила его падение. В [[1207 год]]у сельджуки завоёвывают регион, греческое название Атталия меняется на ''Адалия''. Однако через пару лет местные христиане подняли бунт. Второй раз город был покорён турками [[24 декабря]] [[1215 год]]а после почти годовой осады<ref>{{Cite web |url=https://books.google.com/books?id=QRirBgAAQBAJ&pg=PA123&lpg=PA123&dq=antalya%27s+christian+revolt&source=bl&ots=uaRRYrEsfW&sig=Wr2M-3OyLMM5RQsTVtQyvZfs0CI&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwji8JjDqbrTAhWE6CYKHfAaBmsQ6AEITzAI#v=onepage&q=revolted&f=false |title=Living Islamic History: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand … — Google Books<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2022-05-29 |archive-date=2020-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200702154134/https://books.google.com/books?id=QRirBgAAQBAJ&pg=PA123&lpg=PA123&dq=antalya%27s+christian+revolt&source=bl&ots=uaRRYrEsfW&sig=Wr2M-3OyLMM5RQsTVtQyvZfs0CI&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwji8JjDqbrTAhWE6CYKHfAaBmsQ6AEITzAI#v=onepage&q=revolted&f=false |deadlink=no }}</ref>. Примечательный исторический факт: в ходе второго покорения турки объявили христианам [[джихад]], и после победы выбили для устрашения послание с угрозой смерти на городских стенах; однако написано оно было арабской вязью, которую греки-христиане не понимали. В 1321—1423 годах Адалия была центром независимого [[Текеогуллары|бейлика Теке]]. К [[1387 год]]у остатки местных христиан находились в настолько плачевном положении, что написали константинопольскому патриарху письмо с просьбой о помощи в сохранении православной церкви. Турки обложили оставшиеся церкви такими непомерными налогами, что к [[1397 год]]у они фактически разорились. В [[1423 год]]у Адалию (вместе с бейликом Теке) завоёвывают [[турки-османы]]. При них же город получает название ''Анталья'' (вопреки расхожему мнению, оно не связано с названием региона «[[Анатолия]]»). В Османской империи Анталья играла важную роль морского торгового порта, местный [[Работорговля|невольничий рынок]] был одним из крупнейших в регионе, также здесь снаряжались суда для отправки на восточные рубежи империи. После [[Первая мировая война|Первой мировой войны]], в 1919—1921 годах, город был временно оккупирован [[Королевство Италия (1861—1946)|итальянцами]]. Анталья стала одним из форпостов подготовки национально-освободительного движения под руководством [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафы Кемаля Ататюрка]]. По итогам [[Война за независимость Турции|освободительной войны]] Анталья вошла в состав Турецкой Республики. На протяжении XX века город претерпевал интенсивное развитие, поэтапно наращивались мощности сельского хозяйства, кожевенной промышленности, морского транспорта и логистики. Город расширялся территориально, формировалась транспортная сеть. В конце столетия, на фоне интенсивного раскрытия туристического потенциала [[Турецкая ривьера|Турецкой Ривьеры]], Анталья становится важнейшим туристическим центром страны, шоссе D400 соединяет её с другими курортными зонами, а обновлённый в [[1998 год]]у [[Анталья (аэропорт)|аэропорт]] за короткое время становится третьим по величине пассажиропотока в стране. --> == Географияһы һәм климаты == <!-- [[Климат]] Антальи [[Субтропики|субтропический]] с чертами [[Тропический климат|тропического]], с мягкой дождливой зимой и долгим жарким летом. Очень большое количество осадков зимой в Анталье выпадает благодаря [[Таврские горы|Таврским горам]], которые препятствуют проникновению циклонов дальше на север, как бы «отфильтровывая» их содержимое. Летом осадки бывают реже, чем зимой. Относительная влажность воздуха практически круглый год составляет от 55&nbsp;% до 65&nbsp;%. С мая по октябрь в относительно сухой сезон доминирует ясная малооблачная погода, с октября по апрель господствует влажный сезон с холодными ветрами и обильными дождями. Отрицательные температуры воздуха и снег крайне редки и непродолжительны. Купальный сезон условно считается с середины мая по начало ноября. {{Ҡаланың климаты |Город_род=Антальи |Источник= Климат Антальи [http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=ANTALYA],[http://www.weather2travel.com/climate-guides/turkey/antalya-coast/antalya.php], [http://www.pogodaiklimat.ru/doc/normals_1991_2020.txt] | Янв_ср= 11.3 | Янв_ср_осад=130 | Фев_ср= 12.0 | Фев_ср_осад=126.6 | Мар_ср= 13.8 | Мар_ср_осад=99.7 | Апр_ср= 17.0 | Апр_ср_осад=72 | Май_ср= 20.7 | Май_ср_осад=66.2 | Июн_ср= 24.9 | Июн_ср_осад=63 | Июл_ср= 28.7 | Июл_ср_осад=58 | Авг_ср= 28.8 | Авг_ср_осад=64.1 | Сен_ср= 26.0 | Сен_ср_осад=69 | Окт_ср= 22.1 | Окт_ср_осад=85.5 | Ноя_ср= 16.7 | Ноя_ср_осад=101.5 | Дек_ср= 13.0 | Дек_ср_осад=117 | Год_ср= 19.6 | Год_ср_осад=1119.8 | Янв_ср_мин=5.5 | Янв_ср_макс=15 | Фев_ср_мин=5.8 | Фев_ср_макс=15.4 | Мар_ср_мин=7.5 | Мар_ср_макс=18.1 | Апр_ср_мин=10.7 | Апр_ср_макс=21.5 | Май_ср_мин=14.6 | Май_ср_макс=26.1 | Июн_ср_мин=19.1 | Июн_ср_макс=31.4 | Июл_ср_мин=22.3 | Июл_ср_макс=34.6 | Авг_ср_мин=22.1 | Авг_ср_макс=34.4 | Сен_ср_мин=18.7 | Сен_ср_макс=31.4 | Окт_ср_мин=14.7 | Окт_ср_макс=26.9 | Ноя_ср_мин=9.9 | Ноя_ср_макс=21 | Дек_ср_мин=6.9 | Дек_ср_макс=16.4 | Год_ср_мин=13.1 | Год_ср_макс=24.3 | Янв_а_макс=23.9 | Янв_а_мин=-1.2 | Фев_а_макс=23.4 | Фев_а_мин=-0.2 | Мар_а_макс=28.8 | Мар_а_мин=0.6 | Апр_а_макс=33.2 | Апр_а_мин=1.4 | Май_а_макс=37.6 | Май_а_мин=6.7 | Июн_а_макс=43.5 | Июн_а_мин=11.1 | Июл_а_макс=45.2 | Июл_а_мин=14.8 | Авг_а_макс=43.3 | Авг_а_мин=15.3 | Сен_а_макс=41.2 | Сен_а_мин=10.6 | Окт_а_макс=37.7 | Окт_а_мин=4.9 | Ноя_а_макс=33 | Ноя_а_мин=0.8 | Дек_а_макс=25.4 | Дек_а_мин=-0.6 | Год_а_макс=45.2 | Год_а_мин=-1.2 | Янв_вода = 17 | Фев_вода = 16 | Мар_вода = 16 | Апр_вода = 18 | Май_вода = 20 | Июн_вода = 24 | Июл_вода = 26 | Авг_вода = 27 | Сен_вода = 26 | Окт_вода = 24 | Ноя_вода = 21 | Дек_вода = 18 | Год_вода = 21 |}} Рельеф всей провинции Анталья преимущественно гористый, и территория города не является исключением. Прибрежная зона имеет крутые многометровые перепады высоты (хорошо заметные в старом городе), на одном из них находится [[Дюденские водопады|водопад]]. Дальше от берега в зоне новостроек перепады меньше. --> == Иҡтисады һәм ҡала инфраструктураһы == [[Файл:Hıdırlık Tower 01.jpg|thumb|200px|[[Башня Хыдырлык]]]] [[Файл:Antalya Clock Tower 02.jpg|thumb|180пкс|Часовая башня (''Saat kulesi'') и [[мечеть]] на площади Республики]] [[Файл:Трамвай (Анталья) 1.JPG|thumb|200пкс|[[Трамвай Антальи|Трамвай в Анталье]]]] <!-- Основными отраслями экономики являются [[сельское хозяйство]], туризм, торговля и лёгкая промышленность. Из относительно новых сторон экономического развития города стоит отметить строительство прогулочных [[Яхта|яхт]], набирающее обороты с начала 2010-х годов (со ввода в эксплуатацию нового морского порта). Сельское хозяйство представлено растениеводством ([[цитрусовые]], бананы, [[Олива европейская|оливки]], яблоки, томаты, огурцы, хлопок), животноводством (овцы, птица) и переработкой сельскохозяйственной продукции (производство оливкового масла, фруктовых соков, консервов). Несмотря на выход к морю, [[рыболовство]] и добыча морепродуктов в регионе практически не осуществляются{{Нет АИ|5|11|2020}}. [[Лёгкая промышленность]] представлена прежде всего текстилем (одежда, предметы домашнего обихода), в незначительном количестве имеются кожевенные производства. Торговля и туризм составляют основу экономического благополучия города и региона. Вплоть до середины 2000-х годов туристический поток состоял преимущественно из потребителей [[Пакетный туризм|пакетных туров]] из России, Украины и Германии{{Нет АИ|5|11|2020}}. В последнее время{{уточнить}} власти задействовали иную концепцию — вместо изолированных отелей «[[всё включено]]» упор делается на привлекательность всего города и развитие его рекреационных структур. Из-за активного притока туристов процветает и торговля, представленная на всех уровнях — от огромных [[Торговый центр|мегамоллов]] до мелких частных лавочек. Исторический центр (старый город) сочетает элементы римской, византийской и османской архитектурных традиций. Большая часть сохранившихся зданий и сооружений относятся к османскому периоду. Помимо архитектуры, старый город Антальи также знаменит своими памятниками старины и археологическим музеем. В Анталье находится большой [[Анталья (аэропорт)|аэропорт]], его два международных терминала считаются одними из лучших на всём [[Средиземное море|средиземноморском]] побережье{{Нет АИ|5|11|2020}} (в [[2014 год]]у был установлен рекорд — через аэропорт Антальи прошли 12,5 млн человек). Качество автомобильных дорог находится на высоком уровне. По всей территории города находится большое количество организаций общепита и увеселительных заведений. Прибрежная зона состоит из пляжей (многие из которых отмечены наградами за высокий уровень комфорта и чистоты), детских аттракционов, водных развлечений и небольших пляжных кафе-ресторанов. Отелей и гостиниц в черте города немного, в основном они расположены в пригородных посёлках. В городе функционируют 2 университета ([[Академия туризма Антальи]] и {{нп5|Акдениз (университет)|Акдениз||Akdeniz University}}), 3 спортивных комплекса, большое количество школ, больниц и дошкольных учреждений. Связь Антальи с остальной частью страны обеспечивает воздушный, водный и автобусный транспорт, железная дорога отсутствует. Внутригородской общественный транспорт представлен автобусами, трамваем (старинным в исторической части города и современным монорельсовым пересекающим весь город) и маршрутными такси (долмушами), при этом в автобусах и трамваях реализована единая оплата проезда картой Antalyakart и банковскими картами. Анталья также имеет необычайно развитую по турецким меркам{{Нет АИ|5|11|2020}} велоинфраструктуру (велодорожки, велопарковки, прокат велосипедов), практически на уровне западноевропейских мегаполисов. За последние годы наметилась устойчивая тенденция роста числа русских, постоянно проживающих в Анталье. Приобретение недвижимости вносит весомый вклад в городскую казну. Идя навстречу интересам переселенцев, городские власти способствуют созданию русскоязычной микросреды{{Нет АИ|5|11|2020}}: в нескольких школах есть русскоязычные классы, многие магазины имеют хотя бы одного русскоговорящего сотрудника. --> == Туристик иҫтәлекле урындар == <!-- Природные: * [[Дюденские водопады|Водопад Дюден]] * Пляжи Коньяалты и Лара * Гора Тюнектепе с обзорной площадкой [[Файл:Atatürk Hüseyin Gezer Antalya Cumhuriyet Meydani.jpg|thumb|Памятник Ататюрку|266x266пкс]] Рукотворные: * Крепостные стены * Район площади Республики и [[Калеичи]] (Старый город): [[Дом-музей Ататюрка (Анталья)|дом-музей Ататюрка]], мечеть Муратпаша, [[мечеть Текели Мехмета-паши]], [[минарет Йивли]], [[мечеть Искеле]], [[Ворота Адриана|Адриановы ворота]], [[башня Хыдырлык]], часовая башня * Памятники [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафе Кемалю Ататюрку]] и [[Кей-Кубад I|Ала-ад-Дину Кей-Кубаду]] * Археологический музей * Конференц-центр ''«Nest»'' в курортном районе [[Белек]] * Водный комплекс с аквапарком, дельфинарием и аквариумом * Зоопарк Антальи * Археологические памятники античной эпохи в окрестностях города: амфитеатр в [[Аспендос]]е, развалины [[Перге]] События и мероприятия: * Кинофестиваль «[[Международный анталийский кинофестиваль|Золотой апельсин]]» * Международный фестиваль скульптур из песка * Футбольные и гандбольные матчи в комплексе «[[Анталья Арена]]» * Театрализованные представления в театре [[Аспендос]]а * Ежегодное первенство по национальной борьбе в масле Также многие путеводители относят к достопримечательностям и городские парки: Караали-оглы (в старом городе), Мермерли (в старом городе около порта), Коньяалты (в одноимённом районе города), национальный парк «Водопад Куршунлу» в окрестностях города. --> == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{Флаг|Россия}} [[Ростов-на-Дону]], [[Россия]] (1995)<ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=http://antalya.bel.tr/i/sister-cities|title=Sister Cities / Antalya Büyükşehir Belediyesi|publisher=antalya.bel.tr|accessdate=2019-05-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190514171031/http://antalya.bel.tr/i/sister-cities|archivedate=2019-05-14|deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|Германия}} [[Нюрнберг]], [[Германия]] (1997)<ref name="автоссылка1" /> * {{Флаг|Израиль}} [[Бат-Ям]], [[Израиль]] (1997) * {{Флаг|Турецкая Республика Северного Кипра}}/{{Флаг|Республика Кипр}} [[Фамагуста]], [[Турецкая Республика Северного Кипра|ТРСК]]/[[Республика Кипр]] * {{Флаг|Россия}} [[Казань]], [[Россия]] (2002)<ref>{{Cite web|url=http://www.antalya.bel.tr/i/sister-cities|title=Sister Cities / Antalya Büyükşehir Belediyesi|publisher=www.antalya.bel.tr|accessdate=2019-05-08|archive-date=2019-05-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190508232617/http://www.antalya.bel.tr/i/sister-cities|deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|Казахстан}} [[Талдыкорган]], [[Казахстан]] (2003) * {{Флаг|Россия}}/{{Флаг|Украина}} [[Ялта]], [[Россия]]/[[Украина]]<ref>Данный населённый пункт расположен на территории [[Крым|Крымского полуострова]], бо́льшая часть которого является объектом [[Проблема принадлежности Крыма|территориальных разногласий]] между [[Россия|Россией]], контролирующей спорную территорию, и [[Украина|Украиной]], в пределах признанных международным сообществом границ которой спорная территория находится. Согласно [[Федеративное устройство России|федеративному устройству России]], на спорной территории Крыма располагаются [[субъекты Российской Федерации]] — [[Республика Крым]] и [[Административно-территориальное деление города федерального значения Севастополя|город федерального значения Севастополь]]. Согласно [[Административное деление Украины|административному делению Украины]], на спорной территории Крыма располагаются регионы Украины — [[Автономная Республика Крым]] и [[Территория, подчинённая Севастопольскому городскому совету|город со специальным статусом Севастополь]].</ref> (2008) * {{Флаг|Швеция}} [[Мальмё]], [[Швеция]] (2008) * {{Флаг|США}} [[Остин (Техас)|Остин]], [[Техас]], [[Соединённые Штаты Америки|США]] (2008) * {{Флаг|Босния и Герцеговина}} [[Мостар]], [[Босния и Герцеговина]] (2011) * {{Флаг|Китай}} [[Хайкоу]], [[Китай]] (2011) * {{Флаг|Китай}} [[Куньмин]], [[Китай]] (2012) * {{Флаг|Республика Корея}} [[Чонджу (Республика Корея)|Чонджу]], [[Республика Корея|Южная Корея]] (2013) * {{Флаг|Россия}} [[Владимир (город, Россия)|Владимир]], [[Россия]] (2013) * {{Флаг|Китай}} [[Синин]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Циндао]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Урумчи]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Ливань]] (округ), [[Гуанчжоу]], [[Китай]] (2015) * {{Флаг|Республика Корея}}[[Сунчхон]], [[Республика Корея|Южная Корея]] (2016) * {{Флаг|США}} [[Майами]], [[Соединённые Штаты Америки|США]] (2017) * {{Флаг|Испания}}[[Севилья]], [[Испания]] (2017) <!-- == Галерея == <gallery mode="nolines"> Файл:Antalya from an airplane window 2022.jpg|Анталья из иллюминатора самолёта Файл:Дюденский водопад (Анталья).JPG|Водопад Дюден Файл:Гавань Анталья - panoramio.jpg|Старая гавань в Калеичи Файл:На площади Ататюрка (Анталья).JPG|Площадь Ататюрка Файл:Вид на минарет Йивли (Анталья).JPG|Минарет Йивли Файл:Башня Хыдырлык. Анталья. Турция - panoramio.jpg|Башня Хыдырлык Файл:Анталья современная(1 млн. населения) - panoramio.jpg|Типичная жилая застройка в новом районе Файл:Мечеть Текели Мехмет Паши (Анталья).JPG|Мечеть Текели Мехмет Паши Файл:Antalya Airport International Terminal.jpg|Аэропорт Антальи Файл:Antalya 2016 03.jpg|Пляж в районе Лара Файл:Antalya - Kaleiçi.JPG|Панорама старого города Файл:Antalya Müzesi - Museumsgarten.JPG|В археологическом музее Антальи Файл:Antalya Hafen.jpg|Вид на старую гавань и Калеичи с высоты Файл:Antalya Altstadt.JPG|Улица с исторической застройкой в старом городе Файл:Antalya Clock Tower 03.jpg|Часовая башня Файл:Hadrians Gate.jpg|Адриановы ворота Файл:Love Antalya.jpg|Инсталляция в новом районе Файл:Antalya Nostalgic Tram.jpg|Ретро-трамвай на улицах Антальи Файл:Antalya Aquarium.jpg|Аквариум Файл:Antalya - 2010 - panoramio.jpg|Старая гавань в сумерках Файл:Antalya Flughafen Internationaler Terminal.JPG|Аэропорт Антальи Файл:Yeni Antalya Stadyumu - 23.6.15.JPG|Спортивный комплекс Antalya Arena Файл:Antalya bay west.jpg|Вид на гавань и округ [[Коньяалты]] Файл:Kaledibi street.jpg|Улица в старой части города </gallery> --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Викисловарь|Анталья}} {{Commonscat-inline||Анталья}} * {{official|https://www.antalya.bel.tr|Антальи|lang=tr}} {{Внешние ссылки}} {{Города Турции}} [[Категория:Анталья| ]] [[Категория:Төркиә курорттары]] [[Категория:Төркиә ҡалалары]] bf0yg8r5p8ui3jm5g90d6nwsswu0y5w 1148625 1148622 2022-08-04T10:22:32Z Akkashka 14326 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{другие значения|Анталья (значения)}} {{НП-Турция |статус = Город |русское название = Анталья |оригинальное название = Antalya |изображение = Анталья-коллаж1.jpg |герб = |флаг = |ширина флага = |ширина герба = |регион = Анталья |регион в таблице = Анталья (ил){{!}}Анталья |район = |вид района = |район в таблице = |община в таблице = |lat_deg= 36 |lon_deg= 30 |lat_min= 54 |lat_sec= |lon_min= 41 |lon_sec= |CoordScale = |внутреннее деление = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Атталия, Аттелия, Анталия |статус с = |площадь = 1417 |климат = средиземноморский субтропический<ref>{{Книга|заглавие=Всё о странах мира|ответственный=Выпускающий редактор А. В. Шаронов|год=2008|место=СПб.|издательство=ООО "СЗКЭО"|страницы=204|страниц=272|isbn=987-5-9603-0025-4}}</ref> |официальный язык = |официальный язык-ref = |население = 1 203 994<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |население агломерации = 2 222 562 |плотность = 850 |национальный состав = |конфессиональный состав = |этнохороним = анта́лец, анта́льцы<ref name="этнохороним">{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|30}}</ref>, по другим источникам - анталиец, анталийцы |телефонный код = +90 242 |почтовый индекс = |почтовые индексы = 07x xx |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://www.antalya.bel.tr }} '''Анта́лья'''<ref>Согласно принятой русско-турецкой практической транскрипции, вариант написания «Анталия» является неправильным. Окончание «-ya» транскрибируется как «-ья»: Антал'''ья''' (Antal'''ya'''), Алан'''ья''' (Alan'''ya'''), Кон'''ья''' (Kon'''ya''').</ref> (төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Antalya</span>) — [[Төркиә|Төркиәнең]] көньяғында [[Урта диңгеҙ]] буйында урынлашҡан курорт һәм порт [[Ҡала|ҡалаһы]] [[Анталья (провинция)|Анталья провинцияһының]] административ үҙәге. Ҡалала даими йәшәгән халыҡ һаны — 1 миллиондан артыҡ, шул уҡ ваҡытта ысынбарлыҡта әүҙем туристик ағым артҡан йәйге осорҙа ҡалала халыҡ һаны 2 миллиондан ашыу кеше булыуы ихтимал. Анталья ҡалаһы территорияһы иҫке һәм яңы ҡала өлөштәренә шартлы бүленгән. Рәсми административ бүленеше — 5 район: Аксу (''Aksu''), Дёшемеалты (''Döşemealtı''), Кепез (''Kepez''), Коньяалты (''Konyaaltı''), Муратпаша (''Muratpaşa''). == Тарихы == Хәҙерге Анталья провинцияһы территорияһында боронғо дәүерҙәрҙән кешеләр йәшәгән, [[Таш быуат|таш]] һәм [[Бронза быуаты|бронза]] быуат торамалары билдәле. Иң боронғо цивилизацияларҙан төбәктә Хет батшалығы оҙағыраҡ хакимлыҡ иткән. [[Файл:Attalus_II_Philadelphus.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Attalus_II_Philadelphus.jpg/220px-Attalus_II_Philadelphus.jpg|мини|Антальяла Аттала II һыны]] Эллинистик осорҙа төбәк Ликия һәм Памфилия составында булған. Пергам батшалығына ингәндән һуң, территория әүҙем үҙләштерелә башлаған, һәм б. э. т. 159 йылда Пергам батшаһы Аттал II (грек. Ατταλος) бойороғо буйынса ''Атталия'' ҡалаһына нигеҙ һалынған. 133 йылда ҡаланы боронғо римлеләр яулап алған. Һуңыраҡ ул император Адриандың ҡышҡы резиденцияһына әүерелә (уның беренсе сәфәре хөрмәтенә хәҙерге көндә лә ҡаланың визит карточкаһы булған Адриан ҡапҡалары төҙөлә). Оҙаҡ ваҡыт Атталияға Рим, һуңынан Византия эйә булған. Б. э. I—II быуаттарҙа төбәктә христианлыҡ тарала. Төбәктә иҡтисади үҫештең тарҡаулығы емергес VIII быуаттағы ер тетрәүенән, ғәрәптәр һәм диңгеҙ пираттары баҫымынан һуң башлана. XI быуатта, сәлжүк экспансияһы башланған осорҙа, төбәктә ислам тарала башлай. 1118 йылда, Византия императоры Иоанн II Комнин осоронда ҡала Византия анклавы була. Ул империяның башҡа ерҙәренән яҡшы уҡ алыҫ урынлашҡан булған һәм шуның арҡаһында илдең башҡа өлөшө менән диңгеҙ аша ғына бәйләнеш мөмкин була. 1119 йылда Иоанн II Комнин төрөктәргә ҡаршы бер нисә поход яһаған һәм ҡоро ерҙән Атталияға юл булдырған. 1204 йылғы ваҡиғаларҙан һуң, Альдобрандини исемле итальян кешеһе ҡала власын үҙ ҡулына ала<ref>{{Cite web |url=https://books.google.com/books?id=leqqBgAAQBAJ&pg=PA160&lpg=PA160&dq=turks+infiltrated+anatolia&source=bl&ots=lBAi_adx3E&sig=ACfU3U2s8T7VZz8T26aBJLe6_zymaLSwOg&hl=pt-BR&sa=X&ved=2ahUKEwjloabgptn3AhUeCZ0JHXJ9DeQQ6AF6BAgrEAM#v=onepage&q=turks%20infiltrated%20anatolia&f=false |title=Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert - Carole Hillenbrand - Google Livros<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2022-05-12 |archive-date=2022-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220512063352/https://books.google.com/books?id=leqqBgAAQBAJ&pg=PA160&lpg=PA160&dq=turks+infiltrated+anatolia&source=bl&ots=lBAi_adx3E&sig=ACfU3U2s8T7VZz8T26aBJLe6_zymaLSwOg&hl=pt-BR&sa=X&ved=2ahUKEwjloabgptn3AhUeCZ0JHXJ9DeQQ6AF6BAgrEAM#v=onepage&q=turks%20infiltrated%20anatolia&f=false |deadlink=no }}</ref>. [[1206 йыл]]да төрөктәр 16 көн ҡаланы ҡамауҙа тотҡан, әммә 200 кипр рыцарҙарының ярҙамы 1 год отсрочила его падение. <!-- В [[1207 год]]у сельджуки завоёвывают регион, греческое название Атталия меняется на ''Адалия''. Однако через пару лет местные христиане подняли бунт. Второй раз город был покорён турками [[24 декабря]] [[1215 год]]а после почти годовой осады<ref>{{Cite web |url=https://books.google.com/books?id=QRirBgAAQBAJ&pg=PA123&lpg=PA123&dq=antalya%27s+christian+revolt&source=bl&ots=uaRRYrEsfW&sig=Wr2M-3OyLMM5RQsTVtQyvZfs0CI&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwji8JjDqbrTAhWE6CYKHfAaBmsQ6AEITzAI#v=onepage&q=revolted&f=false |title=Living Islamic History: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand … — Google Books<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2022-05-29 |archive-date=2020-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200702154134/https://books.google.com/books?id=QRirBgAAQBAJ&pg=PA123&lpg=PA123&dq=antalya%27s+christian+revolt&source=bl&ots=uaRRYrEsfW&sig=Wr2M-3OyLMM5RQsTVtQyvZfs0CI&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwji8JjDqbrTAhWE6CYKHfAaBmsQ6AEITzAI#v=onepage&q=revolted&f=false |deadlink=no }}</ref>. Примечательный исторический факт: в ходе второго покорения турки объявили христианам [[джихад]], и после победы выбили для устрашения послание с угрозой смерти на городских стенах; однако написано оно было арабской вязью, которую греки-христиане не понимали. В 1321—1423 годах Адалия была центром независимого [[Текеогуллары|бейлика Теке]]. К [[1387 год]]у остатки местных христиан находились в настолько плачевном положении, что написали константинопольскому патриарху письмо с просьбой о помощи в сохранении православной церкви. Турки обложили оставшиеся церкви такими непомерными налогами, что к [[1397 год]]у они фактически разорились. В [[1423 год]]у Адалию (вместе с бейликом Теке) завоёвывают [[турки-османы]]. При них же город получает название ''Анталья'' (вопреки расхожему мнению, оно не связано с названием региона «[[Анатолия]]»). В Османской империи Анталья играла важную роль морского торгового порта, местный [[Работорговля|невольничий рынок]] был одним из крупнейших в регионе, также здесь снаряжались суда для отправки на восточные рубежи империи. После [[Первая мировая война|Первой мировой войны]], в 1919—1921 годах, город был временно оккупирован [[Королевство Италия (1861—1946)|итальянцами]]. Анталья стала одним из форпостов подготовки национально-освободительного движения под руководством [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафы Кемаля Ататюрка]]. По итогам [[Война за независимость Турции|освободительной войны]] Анталья вошла в состав Турецкой Республики. На протяжении XX века город претерпевал интенсивное развитие, поэтапно наращивались мощности сельского хозяйства, кожевенной промышленности, морского транспорта и логистики. Город расширялся территориально, формировалась транспортная сеть. В конце столетия, на фоне интенсивного раскрытия туристического потенциала [[Турецкая ривьера|Турецкой Ривьеры]], Анталья становится важнейшим туристическим центром страны, шоссе D400 соединяет её с другими курортными зонами, а обновлённый в [[1998 год]]у [[Анталья (аэропорт)|аэропорт]] за короткое время становится третьим по величине пассажиропотока в стране. --> == Географияһы һәм климаты == <!-- [[Климат]] Антальи [[Субтропики|субтропический]] с чертами [[Тропический климат|тропического]], с мягкой дождливой зимой и долгим жарким летом. Очень большое количество осадков зимой в Анталье выпадает благодаря [[Таврские горы|Таврским горам]], которые препятствуют проникновению циклонов дальше на север, как бы «отфильтровывая» их содержимое. Летом осадки бывают реже, чем зимой. Относительная влажность воздуха практически круглый год составляет от 55&nbsp;% до 65&nbsp;%. С мая по октябрь в относительно сухой сезон доминирует ясная малооблачная погода, с октября по апрель господствует влажный сезон с холодными ветрами и обильными дождями. Отрицательные температуры воздуха и снег крайне редки и непродолжительны. Купальный сезон условно считается с середины мая по начало ноября. {{Ҡаланың климаты |Город_род=Антальи |Источник= Климат Антальи [http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=ANTALYA],[http://www.weather2travel.com/climate-guides/turkey/antalya-coast/antalya.php], [http://www.pogodaiklimat.ru/doc/normals_1991_2020.txt] | Янв_ср= 11.3 | Янв_ср_осад=130 | Фев_ср= 12.0 | Фев_ср_осад=126.6 | Мар_ср= 13.8 | Мар_ср_осад=99.7 | Апр_ср= 17.0 | Апр_ср_осад=72 | Май_ср= 20.7 | Май_ср_осад=66.2 | Июн_ср= 24.9 | Июн_ср_осад=63 | Июл_ср= 28.7 | Июл_ср_осад=58 | Авг_ср= 28.8 | Авг_ср_осад=64.1 | Сен_ср= 26.0 | Сен_ср_осад=69 | Окт_ср= 22.1 | Окт_ср_осад=85.5 | Ноя_ср= 16.7 | Ноя_ср_осад=101.5 | Дек_ср= 13.0 | Дек_ср_осад=117 | Год_ср= 19.6 | Год_ср_осад=1119.8 | Янв_ср_мин=5.5 | Янв_ср_макс=15 | Фев_ср_мин=5.8 | Фев_ср_макс=15.4 | Мар_ср_мин=7.5 | Мар_ср_макс=18.1 | Апр_ср_мин=10.7 | Апр_ср_макс=21.5 | Май_ср_мин=14.6 | Май_ср_макс=26.1 | Июн_ср_мин=19.1 | Июн_ср_макс=31.4 | Июл_ср_мин=22.3 | Июл_ср_макс=34.6 | Авг_ср_мин=22.1 | Авг_ср_макс=34.4 | Сен_ср_мин=18.7 | Сен_ср_макс=31.4 | Окт_ср_мин=14.7 | Окт_ср_макс=26.9 | Ноя_ср_мин=9.9 | Ноя_ср_макс=21 | Дек_ср_мин=6.9 | Дек_ср_макс=16.4 | Год_ср_мин=13.1 | Год_ср_макс=24.3 | Янв_а_макс=23.9 | Янв_а_мин=-1.2 | Фев_а_макс=23.4 | Фев_а_мин=-0.2 | Мар_а_макс=28.8 | Мар_а_мин=0.6 | Апр_а_макс=33.2 | Апр_а_мин=1.4 | Май_а_макс=37.6 | Май_а_мин=6.7 | Июн_а_макс=43.5 | Июн_а_мин=11.1 | Июл_а_макс=45.2 | Июл_а_мин=14.8 | Авг_а_макс=43.3 | Авг_а_мин=15.3 | Сен_а_макс=41.2 | Сен_а_мин=10.6 | Окт_а_макс=37.7 | Окт_а_мин=4.9 | Ноя_а_макс=33 | Ноя_а_мин=0.8 | Дек_а_макс=25.4 | Дек_а_мин=-0.6 | Год_а_макс=45.2 | Год_а_мин=-1.2 | Янв_вода = 17 | Фев_вода = 16 | Мар_вода = 16 | Апр_вода = 18 | Май_вода = 20 | Июн_вода = 24 | Июл_вода = 26 | Авг_вода = 27 | Сен_вода = 26 | Окт_вода = 24 | Ноя_вода = 21 | Дек_вода = 18 | Год_вода = 21 |}} Рельеф всей провинции Анталья преимущественно гористый, и территория города не является исключением. Прибрежная зона имеет крутые многометровые перепады высоты (хорошо заметные в старом городе), на одном из них находится [[Дюденские водопады|водопад]]. Дальше от берега в зоне новостроек перепады меньше. --> == Иҡтисады һәм ҡала инфраструктураһы == [[Файл:Hıdırlık Tower 01.jpg|thumb|200px|[[Башня Хыдырлык]]]] [[Файл:Antalya Clock Tower 02.jpg|thumb|180пкс|Часовая башня (''Saat kulesi'') и [[мечеть]] на площади Республики]] [[Файл:Трамвай (Анталья) 1.JPG|thumb|200пкс|[[Трамвай Антальи|Трамвай в Анталье]]]] <!-- Основными отраслями экономики являются [[сельское хозяйство]], туризм, торговля и лёгкая промышленность. Из относительно новых сторон экономического развития города стоит отметить строительство прогулочных [[Яхта|яхт]], набирающее обороты с начала 2010-х годов (со ввода в эксплуатацию нового морского порта). Сельское хозяйство представлено растениеводством ([[цитрусовые]], бананы, [[Олива европейская|оливки]], яблоки, томаты, огурцы, хлопок), животноводством (овцы, птица) и переработкой сельскохозяйственной продукции (производство оливкового масла, фруктовых соков, консервов). Несмотря на выход к морю, [[рыболовство]] и добыча морепродуктов в регионе практически не осуществляются{{Нет АИ|5|11|2020}}. [[Лёгкая промышленность]] представлена прежде всего текстилем (одежда, предметы домашнего обихода), в незначительном количестве имеются кожевенные производства. Торговля и туризм составляют основу экономического благополучия города и региона. Вплоть до середины 2000-х годов туристический поток состоял преимущественно из потребителей [[Пакетный туризм|пакетных туров]] из России, Украины и Германии{{Нет АИ|5|11|2020}}. В последнее время{{уточнить}} власти задействовали иную концепцию — вместо изолированных отелей «[[всё включено]]» упор делается на привлекательность всего города и развитие его рекреационных структур. Из-за активного притока туристов процветает и торговля, представленная на всех уровнях — от огромных [[Торговый центр|мегамоллов]] до мелких частных лавочек. Исторический центр (старый город) сочетает элементы римской, византийской и османской архитектурных традиций. Большая часть сохранившихся зданий и сооружений относятся к османскому периоду. Помимо архитектуры, старый город Антальи также знаменит своими памятниками старины и археологическим музеем. В Анталье находится большой [[Анталья (аэропорт)|аэропорт]], его два международных терминала считаются одними из лучших на всём [[Средиземное море|средиземноморском]] побережье{{Нет АИ|5|11|2020}} (в [[2014 год]]у был установлен рекорд — через аэропорт Антальи прошли 12,5 млн человек). Качество автомобильных дорог находится на высоком уровне. По всей территории города находится большое количество организаций общепита и увеселительных заведений. Прибрежная зона состоит из пляжей (многие из которых отмечены наградами за высокий уровень комфорта и чистоты), детских аттракционов, водных развлечений и небольших пляжных кафе-ресторанов. Отелей и гостиниц в черте города немного, в основном они расположены в пригородных посёлках. В городе функционируют 2 университета ([[Академия туризма Антальи]] и {{нп5|Акдениз (университет)|Акдениз||Akdeniz University}}), 3 спортивных комплекса, большое количество школ, больниц и дошкольных учреждений. Связь Антальи с остальной частью страны обеспечивает воздушный, водный и автобусный транспорт, железная дорога отсутствует. Внутригородской общественный транспорт представлен автобусами, трамваем (старинным в исторической части города и современным монорельсовым пересекающим весь город) и маршрутными такси (долмушами), при этом в автобусах и трамваях реализована единая оплата проезда картой Antalyakart и банковскими картами. Анталья также имеет необычайно развитую по турецким меркам{{Нет АИ|5|11|2020}} велоинфраструктуру (велодорожки, велопарковки, прокат велосипедов), практически на уровне западноевропейских мегаполисов. За последние годы наметилась устойчивая тенденция роста числа русских, постоянно проживающих в Анталье. Приобретение недвижимости вносит весомый вклад в городскую казну. Идя навстречу интересам переселенцев, городские власти способствуют созданию русскоязычной микросреды{{Нет АИ|5|11|2020}}: в нескольких школах есть русскоязычные классы, многие магазины имеют хотя бы одного русскоговорящего сотрудника. --> == Туристик иҫтәлекле урындар == <!-- Природные: * [[Дюденские водопады|Водопад Дюден]] * Пляжи Коньяалты и Лара * Гора Тюнектепе с обзорной площадкой [[Файл:Atatürk Hüseyin Gezer Antalya Cumhuriyet Meydani.jpg|thumb|Памятник Ататюрку|266x266пкс]] Рукотворные: * Крепостные стены * Район площади Республики и [[Калеичи]] (Старый город): [[Дом-музей Ататюрка (Анталья)|дом-музей Ататюрка]], мечеть Муратпаша, [[мечеть Текели Мехмета-паши]], [[минарет Йивли]], [[мечеть Искеле]], [[Ворота Адриана|Адриановы ворота]], [[башня Хыдырлык]], часовая башня * Памятники [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафе Кемалю Ататюрку]] и [[Кей-Кубад I|Ала-ад-Дину Кей-Кубаду]] * Археологический музей * Конференц-центр ''«Nest»'' в курортном районе [[Белек]] * Водный комплекс с аквапарком, дельфинарием и аквариумом * Зоопарк Антальи * Археологические памятники античной эпохи в окрестностях города: амфитеатр в [[Аспендос]]е, развалины [[Перге]] События и мероприятия: * Кинофестиваль «[[Международный анталийский кинофестиваль|Золотой апельсин]]» * Международный фестиваль скульптур из песка * Футбольные и гандбольные матчи в комплексе «[[Анталья Арена]]» * Театрализованные представления в театре [[Аспендос]]а * Ежегодное первенство по национальной борьбе в масле Также многие путеводители относят к достопримечательностям и городские парки: Караали-оглы (в старом городе), Мермерли (в старом городе около порта), Коньяалты (в одноимённом районе города), национальный парк «Водопад Куршунлу» в окрестностях города. --> == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{Флаг|Россия}} [[Ростов-на-Дону]], [[Россия]] (1995)<ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=http://antalya.bel.tr/i/sister-cities|title=Sister Cities / Antalya Büyükşehir Belediyesi|publisher=antalya.bel.tr|accessdate=2019-05-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190514171031/http://antalya.bel.tr/i/sister-cities|archivedate=2019-05-14|deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|Германия}} [[Нюрнберг]], [[Германия]] (1997)<ref name="автоссылка1" /> * {{Флаг|Израиль}} [[Бат-Ям]], [[Израиль]] (1997) * {{Флаг|Турецкая Республика Северного Кипра}}/{{Флаг|Республика Кипр}} [[Фамагуста]], [[Турецкая Республика Северного Кипра|ТРСК]]/[[Республика Кипр]] * {{Флаг|Россия}} [[Казань]], [[Россия]] (2002)<ref>{{Cite web|url=http://www.antalya.bel.tr/i/sister-cities|title=Sister Cities / Antalya Büyükşehir Belediyesi|publisher=www.antalya.bel.tr|accessdate=2019-05-08|archive-date=2019-05-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190508232617/http://www.antalya.bel.tr/i/sister-cities|deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|Казахстан}} [[Талдыкорган]], [[Казахстан]] (2003) * {{Флаг|Россия}}/{{Флаг|Украина}} [[Ялта]], [[Россия]]/[[Украина]]<ref>Данный населённый пункт расположен на территории [[Крым|Крымского полуострова]], бо́льшая часть которого является объектом [[Проблема принадлежности Крыма|территориальных разногласий]] между [[Россия|Россией]], контролирующей спорную территорию, и [[Украина|Украиной]], в пределах признанных международным сообществом границ которой спорная территория находится. Согласно [[Федеративное устройство России|федеративному устройству России]], на спорной территории Крыма располагаются [[субъекты Российской Федерации]] — [[Республика Крым]] и [[Административно-территориальное деление города федерального значения Севастополя|город федерального значения Севастополь]]. Согласно [[Административное деление Украины|административному делению Украины]], на спорной территории Крыма располагаются регионы Украины — [[Автономная Республика Крым]] и [[Территория, подчинённая Севастопольскому городскому совету|город со специальным статусом Севастополь]].</ref> (2008) * {{Флаг|Швеция}} [[Мальмё]], [[Швеция]] (2008) * {{Флаг|США}} [[Остин (Техас)|Остин]], [[Техас]], [[Соединённые Штаты Америки|США]] (2008) * {{Флаг|Босния и Герцеговина}} [[Мостар]], [[Босния и Герцеговина]] (2011) * {{Флаг|Китай}} [[Хайкоу]], [[Китай]] (2011) * {{Флаг|Китай}} [[Куньмин]], [[Китай]] (2012) * {{Флаг|Республика Корея}} [[Чонджу (Республика Корея)|Чонджу]], [[Республика Корея|Южная Корея]] (2013) * {{Флаг|Россия}} [[Владимир (город, Россия)|Владимир]], [[Россия]] (2013) * {{Флаг|Китай}} [[Синин]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Циндао]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Урумчи]], [[Китай]] (2014) * {{Флаг|Китай}} [[Ливань]] (округ), [[Гуанчжоу]], [[Китай]] (2015) * {{Флаг|Республика Корея}}[[Сунчхон]], [[Республика Корея|Южная Корея]] (2016) * {{Флаг|США}} [[Майами]], [[Соединённые Штаты Америки|США]] (2017) * {{Флаг|Испания}}[[Севилья]], [[Испания]] (2017) <!-- == Галерея == <gallery mode="nolines"> Файл:Antalya from an airplane window 2022.jpg|Анталья из иллюминатора самолёта Файл:Дюденский водопад (Анталья).JPG|Водопад Дюден Файл:Гавань Анталья - panoramio.jpg|Старая гавань в Калеичи Файл:На площади Ататюрка (Анталья).JPG|Площадь Ататюрка Файл:Вид на минарет Йивли (Анталья).JPG|Минарет Йивли Файл:Башня Хыдырлык. Анталья. Турция - panoramio.jpg|Башня Хыдырлык Файл:Анталья современная(1 млн. населения) - panoramio.jpg|Типичная жилая застройка в новом районе Файл:Мечеть Текели Мехмет Паши (Анталья).JPG|Мечеть Текели Мехмет Паши Файл:Antalya Airport International Terminal.jpg|Аэропорт Антальи Файл:Antalya 2016 03.jpg|Пляж в районе Лара Файл:Antalya - Kaleiçi.JPG|Панорама старого города Файл:Antalya Müzesi - Museumsgarten.JPG|В археологическом музее Антальи Файл:Antalya Hafen.jpg|Вид на старую гавань и Калеичи с высоты Файл:Antalya Altstadt.JPG|Улица с исторической застройкой в старом городе Файл:Antalya Clock Tower 03.jpg|Часовая башня Файл:Hadrians Gate.jpg|Адриановы ворота Файл:Love Antalya.jpg|Инсталляция в новом районе Файл:Antalya Nostalgic Tram.jpg|Ретро-трамвай на улицах Антальи Файл:Antalya Aquarium.jpg|Аквариум Файл:Antalya - 2010 - panoramio.jpg|Старая гавань в сумерках Файл:Antalya Flughafen Internationaler Terminal.JPG|Аэропорт Антальи Файл:Yeni Antalya Stadyumu - 23.6.15.JPG|Спортивный комплекс Antalya Arena Файл:Antalya bay west.jpg|Вид на гавань и округ [[Коньяалты]] Файл:Kaledibi street.jpg|Улица в старой части города </gallery> --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Викисловарь|Анталья}} {{Commonscat-inline||Анталья}} * {{official|https://www.antalya.bel.tr|Антальи|lang=tr}} {{Внешние ссылки}} {{Города Турции}} [[Категория:Анталья| ]] [[Категория:Төркиә курорттары]] [[Категория:Төркиә ҡалалары]] ii14r89bm1u3e13e46uofv2n8m4fpz7 Дударев 0 184451 1148626 2022-08-04T10:22:39Z З. ӘЙЛЕ 13454 "'''Дударев''' — ир-ат фамилияһы. «Дударь» (һыбыҙғыла уйнаусы) ҡушаматынан барлыҡҡа килгән. Шулай уҡ төрки телдәрҙә Дудар исеме лә бар. '''Дударева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Дударев Анатолий Лукич]] (24 ноябрь 1936) — Сове..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Дударев''' — ир-ат фамилияһы. «Дударь» (һыбыҙғыла уйнаусы) ҡушаматынан барлыҡҡа килгән. Шулай уҡ төрки телдәрҙә Дудар исеме лә бар. '''Дударева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Дударев Анатолий Лукич]] (24 ноябрь 1936) — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]] ғалим-медигы һәм педагогы, рентгенолог, [[Фән докторы|медицина фәндәре докторы]] (1979), профессор (1986), медицина хеҙмәте полковнигы (1978). ---------- * [[Дударева Зәйтүнә Мөхтәр ҡыҙы]] ([[24 октябрь]] [[1954 йыл]]) — ғалим-тел белгесе, юғары мәктәп эшмәкәре. Филология фәндәре докторы (2006). {{Фамилиялаштар исемлеге}} msedshzikncicm7o13i7yvkorrrl4hv Дударева 0 184452 1148627 2022-08-04T10:23:38Z З. ӘЙЛЕ 13454 [[Дударев]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Дударев]] k7jlp6irs7l8dk276rfcl69f5s50csx