Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089 3 4504 1149050 1144782 2022-08-09T12:51:38Z MediaWiki message delivery 9284 /* Уведомление о переводе: Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki {{Ҡатнашыусы:Comp1089/FlexiShort}} '''Welcome to my talk page!<br /> '''Фекерләшеү битемә рәхим итегеҙ!'''<br /> '''Добро пожаловать на мою страницу обсуждения!''' {| class="wikitable" border="1" |+ Башҡа телдәрҙәге дискуссиялар<br /><br />Discussions in different languages<br /><br />Diverslingvaj diskutoj ! [[Файл:Bash flag gerb.png|50px|center]] !! [[Файл:US-UK-blend.png|50px|center]] !! [[Файл:Nuvola Esperanto flag.svg|50px|center]] !![[Файл:Flag of Poland.svg{{!}}border|50px|center]] |- | [[User:231013-a/Башҡортса алышыуҙары|Чтобы просмотреть или добавить обсуждение на башкирском, нажмите здесь]] || [[User:231013-a/Discussions in English|Please click here to add topic to or look through my English-language discussions]]||[[User:231013-a/Esperantlingvaj diskutoj|Por rigardi kaj aldoni la diskutojn, klaku ĉi tie]] || [[User talk:231013-a/Dyskusje po polsku|Kliknij tutaj aby rozpocząć dyskusję po polsku]] |- | [[User:231013-a/Запросы на перевод с русского|Добавляйте запросы на перевод с русского сюда]] || [[User:231013-a/English to Bashkir text translation requests|Please add your English-Bashkir text translation requests here]] || [[User:231013-a/Tradukpetoj|Bonvolu aldoni viajn EO-baŝkirajn tradukpetojn ĉi tien]] || [[User:231013-a/Teksty do tłumaczenia|Proszę dodawać teksty do tłumaczenia na język baszkirski tutaj]] |} {{Архив|2016. yıldıñ alağarayına tiklem}} == Näśelsänlek == * Вячеслав, сәләм! Ярҙам кәрәк: удали статью [[Нәҫелсәнлек]] после исправления названия, автор не поймет сразу, начнет заново ставить. У меня нет прав. --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 14:09, 5 апрель 2016 (UTC) @Айсар: {{Эшләнде}} --<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span><sub>шулай уҡ [[Ярҙамсы:Contributions/Comp1089|Comp1089]]</sub> <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşayıq!]]</span></sub> 14:17, 5 апрель 2016 (UTC) * Күрәм. Рәхмәт! 4039624@mail.ru --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 14:20, 5 апрель 2016 (UTC) == Уведомление о переводе: Wikimedia Highlights, March 2016 == <div lang="ba" class="mw-content-ltr">Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, беларуская (тарашкевіца)‎ һәм коми. Страница [[Wikimedia Highlights, March 2016]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Highlights%2C+March+2016&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Highlights%2C+March+2016&language=be-x-old&action=page перевести на беларуская (тарашкевіца)‎] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Highlights%2C+March+2016&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr">Please consider helping non-English-language Wikimedia communities to stay updated about the Wikimedia blog's most notable posts from March, covering Wikimedia Foundation activities and other important events from across the Wikimedia movement. Completed translations will be announced on social media, project village pumps and (for some languages) mailing lists.</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 19:21, 13 апрель 2016 (UTC)</div> == Уведомление о переводе: Wikimedia Highlights, April 2016 == <div lang="ba" class="mw-content-ltr">Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, беларуская (тарашкевіца)‎ һәм коми. Страница [[Wikimedia Highlights, April 2016]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Highlights%2C+April+2016&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Highlights%2C+April+2016&language=be-x-old&action=page перевести на беларуская (тарашкевіца)‎] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Highlights%2C+April+2016&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr">Please consider helping non-English-language Wikimedia communities to stay updated about the Wikimedia blog's most notable posts from April, covering Wikimedia Foundation activities and other important events from across the Wikimedia movement. Completed translations will be announced on social media, project village pumps and (for some languages) mailing lists.</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 20:45, 17 май 2016 (UTC)</div> == Уведомление о переводе: Template:Usurpation requested == <div lang="ba" class="mw-content-ltr">Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, беларуская (тарашкевіца)‎ һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Template:Usurpation requested|Template:Usurpation requested]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AUsurpation+requested&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AUsurpation+requested&language=be-x-old&action=page перевести на беларуская (тарашкевіца)‎] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AUsurpation+requested&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 22:27, 5 сентябрь 2016 (UTC)</div> == Уведомление о переводе: Template:Usurpation requested == <div lang="ba" class="mw-content-ltr">Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, беларуская (тарашкевіца)‎ һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Template:Usurpation requested|Template:Usurpation requested]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AUsurpation+requested&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AUsurpation+requested&language=be-x-old&action=page перевести на беларуская (тарашкевіца)‎] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AUsurpation+requested&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 22:29, 5 сентябрь 2016 (UTC)</div> == {{subst:#switch:ba|es=CEE Primavera 2016 Encuesta|#default= CEE Spring 2016 Survey|hu=CEE Tavasz 2016 kérdőív|sq=Anketa e CEE Spring 2016|et=Kesk- ja Ida-Euroopa kevad (CEE Spring) 2016 küsitlus|tr=Orta ve Doğu Avrupa (CEE) Baha… == [[File:Logo CEE-t.png|right|170px]] "Вики-яҙ 2016" конкурсында ҡатнашыусыларға сәләм! Халыҡ-ара конкурсты ойоштороусылар һорау алыуҙа ҡатнашырға саҡыра. Ул бик ҡыҫҡа. Был беҙгә статистиканы күрһәтә һәм киләһе конкурсты яҡшыраҡ ойошторорға ярҙам итә. Түбәндәге һылтанмаға күсеп һорау алыу үтегеҙ:https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_eLP1PKZWjSpIi45 Иң изге теләктәр менән, <br />-- [[:m:user:Ата|Ата]] [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MassMessage]] 13:28, 10 сентябрь 2016 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Base@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Base/MassMessage/CEE_Spring-2016-participants&oldid=15897871 --> == Уведомление о переводе: Strategy/Wikimedia movement/2017/Toolkit/Discussion Coordinator Role == <div lang="ba" class="mw-content-ltr">Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, беларуская (тарашкевіца)‎ һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Strategy/Wikimedia movement/2017/Toolkit/Discussion Coordinator Role|Strategy/Wikimedia movement/2017/Toolkit/Discussion Coordinator Role]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Strategy%2FWikimedia+movement%2F2017%2FToolkit%2FDiscussion+Coordinator+Role&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Strategy%2FWikimedia+movement%2F2017%2FToolkit%2FDiscussion+Coordinator+Role&language=be-x-old&action=page перевести на беларуская (тарашкевіца)‎] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Strategy%2FWikimedia+movement%2F2017%2FToolkit%2FDiscussion+Coordinator+Role&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 23:33, 9 март 2017 (UTC)</div> == Статус бюрократа == [[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]], вы несколько лет не выполняете обязанности админа и бюрократа, возможно на это есть причины. Вы просто числитесь бюрократом и админом и это отражается в статистических показателях, которые вычисляет Фархад. Вам бы следовало добровольно снять с себя эти полномочия. Будем только рады, если задумаете вернуться в проект и несложно будет все восстановить.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 04:45, 10 март 2017 (UTC) * Һаумы [[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]]. Әүҙемлек булмағанда Бей статусын тотоу килешмәй, ивет. Үҙеңдең әйткәнең иҫтәлер бит. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:38, 19 март 2017 (UTC) : Hawmıhığıđ! Isınlap ta, şäxsi säbäptär menän (belgegeđ kilhä, bıl xaqta e-mail'da yađa alam) Başqort Wikipediyahında qatnaşa almağaynım. Xäđer ihä yaylap äwđemläşermen, tip ömöt itäm. Kilähe 1.5-2.5 ay esendä äwđemlegem artmaha, bey wazifahınan waqıtlısa baş tartırğa uylayım (Ğäfü itegeđ, älege waqıtta kiril xäreftäre menän yađa almayım, şuğa transliteraciya menän yađırğa tura kilä). İ.m., --<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span><sub>шулай уҡ [[Ярҙамсы:Contributions/Comp1089|Comp1089]]</sub> <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşayıq!]]</span></sub> 11:00, 19 март 2017 (UTC) :: Шәхси сәбәптәрең тураһында беҙ төҫмәрләйбеҙ һәм хәлеңде аңлайбыҙ. Әммә, ул сәбәптәрҙең вазифа тотоуға ни ҡыҫылышы бар? Әүҙемләк булмауға бар, ә вазифанан баш тартыу өсөн бер кәртә лә юҡ ине. Күпме ваҡыт инде шундай аңлатма менән генә сикләнәһең. Бер мин генә әйтмәйем бит һиңә был турала. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 11:10, 19 март 2017 (UTC) == Уведомление о переводе: Strategy/Wikimedia movement/2017/Process/Briefing == <div lang="ba" class="mw-content-ltr">Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, беларуская (тарашкевіца)‎ һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Strategy/Wikimedia movement/2017/Process/Briefing|Strategy/Wikimedia movement/2017/Process/Briefing]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Strategy%2FWikimedia+movement%2F2017%2FProcess%2FBriefing&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Strategy%2FWikimedia+movement%2F2017%2FProcess%2FBriefing&language=be-x-old&action=page перевести на беларуская (тарашкевіца)‎] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Strategy%2FWikimedia+movement%2F2017%2FProcess%2FBriefing&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 22:19, 10 март 2017 (UTC)</div> == Translation request == Dear Comp, please translate the article about Belarusian writer [[:en:Uladzimir Karatkievich]]/ [[:de:Uladsimir Karatkewitsch]]. Thank you in advance. --[[Ҡатнашыусы:Rymchonak|Rymchonak]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Rymchonak|әңгәмә]]) 09:09, 3 апрель 2017 (UTC) : @Rymchonak: Dziakuj za zapyt, ale možna było b i pa-biełarusku pisać, ja zusim nia suprać. Pierakładu najbližejšym časam. --<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span><sub>шулай уҡ [[Ярҙамсы:Contributions/Comp1089|Comp1089]]</sub> <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşayıq!]]</span></sub> 10:23, 3 апрель 2017 (UTC) == Bashkir Wikibooks namespaces == Sorry for the cross-wiki note, but it would be great if you could weigh in on the choice of namespaces for the to-be-reopened Bashkir Wikibooks being discussed at [[m:Requests for new languages/Wikibooks Bashkir#Namespace names]]. (It seems I have done a very good job confusing everyone about the choices<nowiki></sarcasm></nowiki>, so it would be a good idea to get another "independent" viewpoint on what the names should be. Please be explicit in your choices, as a lot of the confusion has been over exactly which names each user is actually suggesting / agreeing to.) - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 23:19, 14 август 2017 (UTC) : Regarding being "explicit": If you still can't type in Cyrillic, you could either copy-and-paste the current listed choices to form your own list of suggestions, or just indicate "agree with ZUFAr" or "use name at Bashkir Wikipedia", etc., for each namespace (assuming you can simply select from among the names that have already been suggested). - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 23:33, 14 август 2017 (UTC) == Ҡултамғаң хаталы == Сәләм. Һинең "ҡабартмалы" ҡултамғаң хата бирә - отсутствующий закрывающий тег sup. Төҙәт әле. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 06:16, 29 октябрь 2017 (UTC) == Уведомление о переводе: Meta:Babylon/Translators newsletter == <div lang="ba" class="mw-content-ltr">Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Meta:Babylon/Translators newsletter|Meta:Babylon/Translators newsletter]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Meta%3ABabylon%2FTranslators+newsletter&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Meta%3ABabylon%2FTranslators+newsletter&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Meta%3ABabylon%2FTranslators+newsletter&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr">This page explains a new service: to keep translators posted about messages that need a particular effort, we have created a new newsletter. that newsletter is distributed on wiki as a notification and does not requires an email to subscribe. This message is both to kindly suggest you to translate the page explaining that new process, and also to invote you to subscribe to that newsletter. :)</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 18:15, 21 ноябрь 2017 (UTC)</div> == Тауыш биреү һөҙөмтәләре == *Башвикила бер нисә тауыш биреү үткәрҙек. Бына ҡайһы берҙәре: [[Википедия:Ҡоролтай#Башҡорт Википедияһында бер айҙан артыҡ бер ниндәй ҙә әүҙемлек күрһәтмәгән осраҡта админдың хоҡуғы автоматик рәүештә үҙ көсөн юғалта (юҡҡа сыға)|Әүҙем булмаған админдарҙан ҡотолоу]], [[Википедия:Ҡоролтай#Soul Train админ хоҡуғын сикләү|Soul Train админ хоҡуғын сикләү]], [[Википедия буйынса фекерләшеү:Ҡағиҙә һәм күрһәтмәләр|Конкурстар тураһында]]. Ошо тауыш биреүҙәргә ҡаршы булһағыҙ ҙа, законлы көсөнә инде тип ҡарар сығарып ҡуйырға тейешһегеҙ —[[Ҡатнашыусы:Тутыйғош|Тутыйғош]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Тутыйғош|әңгәмә]]) 11:00, 10 июнь 2020 (UTC) : Oşo tawış birewđärđeñ ikehe tamamlandı, ularđı [[Википедия:Тауыш биреүҙәр|oşonda]] küsergäynem. Berehe ihä (konkurstar xaqındağıhı) 2 genä kön buyı bara ine, 10 köngä ođayttım. Kötöp qalayıq. --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 13:39, 10 июнь 2020 (UTC) == Уведомление о переводе: VisualEditor/Newsletter/2020/July == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:VisualEditor/Newsletter/2020/July|VisualEditor/Newsletter/2020/July]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2020%2FJuly&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2020%2FJuly&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2020%2FJuly&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — the end of this week. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 20:26, 6 июль 2020 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Whatamidoing (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Tech/News/2020/32 == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Tech/News/2020/32|Tech/News/2020/32]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FNews%2F2020%2F32&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FNews%2F2020%2F32&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FNews%2F2020%2F32&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 05:27, 31 июль 2020 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Path slopu@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Tech/Server switch 2020 == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Tech/Server switch 2020|Tech/Server switch 2020]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch+2020&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch+2020&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch+2020&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 13:03, 15 август 2020 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Path slopu@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Wikimedia CH == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Wikimedia CH|Wikimedia CH]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+CH&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+CH&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+CH&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 07:43, 17 декабрь 2020 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Eihel@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Project wiki representatives == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Project wiki representatives|Project wiki representatives]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Project+wiki+representatives&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Project+wiki+representatives&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Project+wiki+representatives&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2021-02-14. <div lang="en" class="mw-content-ltr">The five year old strategy process has resulted in recommendations. After Global Conversations the number one priority is to establish an Interim Global Council, who will draft a Movement Charter, which will lead to the formation of a Global Council. Please help in translating the concise page "Project wiki representatives" which asks contributor to select for each project wiki a representative, who will help in implementing the first strategic priority.</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 12:09, 6 февраль 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Ad Huikeshoven@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Hello, 20th anniversary of the Catalan Wikipedia == Hello, I hope that you are doing fine. Thanks again for your support so long ago! Sorry to write in English, I still can't speak nor write your language, unfortunately. I write you this message because we'll be celebrating our Catalan Viquipèdia 20th birthday soon and I would really appreciate having at least one user of your wikipedia saying a few words in your language in a short video, filmed horizontally, congratulating the Catalan Wikipedia. The time would be around 15 seconds and you are free to say what you want (if the background can be something beautiful of your country (building, monument) it would be just great..) though you would have to finish in Catalan saying "Bon aniversari" and/or "per molts anys". I really hope you will participate! The video has to be sent to viquipedia@wikimedia.cat if possible before February 28th. I hope to hear from you soon! Take real care and have a great week! Claudi/[[Ҡатнашыусы:Capsot|Capsot]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Capsot|әңгәмә]]) 21:36, 25 февраль 2021 (UTC) == Уведомление о переводе: VisualEditor/Newsletter/2021/June == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:VisualEditor/Newsletter/2021/June|VisualEditor/Newsletter/2021/June]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2021%2FJune&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2021%2FJune&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2021%2FJune&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. Крайний срок для перевода этой страницы — 2021-06-20. <div lang="en" class="mw-content-ltr">This short newsletter is good news about posting comments on wiki. You can try out the "Discussion tools" in the Beta Features here at Meta-Wiki, too: [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures]]. Thank you! </div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 00:16, 16 июнь 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Whatamidoing (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Template:InternetArchiveBot header == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Template:InternetArchiveBot header|Template:InternetArchiveBot header]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AInternetArchiveBot+header&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AInternetArchiveBot+header&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AInternetArchiveBot+header&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr">The InternetArchiveBot team has come up with a new header for its documentation and user pages designed to make important links as easy to find as possible. We use this header on the bot's global user page, and we have it set up to show the labels in your interface language, meaning that the labels will appear in Russian on Russian Wikipedia (unless you override the interface language). In order for this feature to work, we need translations of those labels. There are only six labels: * About the Bot * Report Problem * Contact Us * Documentation * Configure * Disable Bot If you know how to say those things in another language, you can help! And your work will make it easier for non-English speakers to use InternetArchiveBot. </div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 16:20, 29 июнь 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Harej@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: InternetArchiveBot/Problem == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:InternetArchiveBot/Problem|InternetArchiveBot/Problem]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-InternetArchiveBot%2FProblem&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-InternetArchiveBot%2FProblem&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-InternetArchiveBot%2FProblem&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr">Thank you to everyone who translated "Template:InternetArchiveBot header". The template is now available in 64 languages (including variants)! Now when people visit the bot's user page on those language wikis, they will be greeted with navigation options in their language. (We have since added one more link to the header – "Translate" – translations are appreciated!) This page I am requesting translations for is the "report problem" page for InternetArchiveBot, directing the user to different places depending on the kind of problem they are having. There are a total of 17 terms to translate, consisting of short phrases and sentences. This page is directly linked from the header on InternetArchiveBot's global user page, so your work will likely be seen.</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 23:14, 12 июль 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Harej@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Wikimedia Foundation elections/2021/Voting == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Wikimedia Foundation elections/2021/Voting|Wikimedia Foundation elections/2021/Voting]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2021%2FVoting&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2021%2FVoting&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2021%2FVoting&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 10:21, 2 август 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:KCVelaga (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Hack4OpenGLAM == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Hack4OpenGLAM|Hack4OpenGLAM]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Hack4OpenGLAM&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Hack4OpenGLAM&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Hack4OpenGLAM&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2021-09-20. <div lang="en" class="mw-content-ltr">Welcome to translate the messages of the Hack4OpenGLAM hackathon, taking place at the Creative Commons Summit 20–24 September! Your work is appreciated!</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 10:25, 10 август 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Susannaanas@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Wikimedia Foundation elections/2021/2021-09-07/2021 Election Results/Short == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Wikimedia Foundation elections/2021/2021-09-07/2021 Election Results/Short|Wikimedia Foundation elections/2021/2021-09-07/2021 Election Results/Short]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2021%2F2021-09-07%2F2021+Election+Results%2FShort&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2021%2F2021-09-07%2F2021+Election+Results%2FShort&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2021%2F2021-09-07%2F2021+Election+Results%2FShort&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — высокий. Крайний срок для перевода этой страницы — 2021-09-07. <div lang="en" class="mw-content-ltr">This short text (125 words) is meant to announce the results of the board elections on September, 7 to as much communities and volunteers as possible on such short notice in their native tongue. Please help us to make that happen! </div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 19:04, 6 сентябрь 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:DBarthel (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Lingua Libre == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Lingua Libre|Lingua Libre]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Lingua+Libre&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Lingua+Libre&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Lingua+Libre&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. Крайний срок для перевода этой страницы — 2021-11-30. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 10:33, 18 сентябрь 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:WikiLucas00@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Movement Charter/Drafting Committee/Election translation == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Movement Charter/Drafting Committee/Election translation|Movement Charter/Drafting Committee/Election translation]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Movement+Charter%2FDrafting+Committee%2FElection+translation&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Movement+Charter%2FDrafting+Committee%2FElection+translation&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Movement+Charter%2FDrafting+Committee%2FElection+translation&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2021-10-08. <div lang="en" class="mw-content-ltr">2 sentences, 21 words! Movement Charter Drafting Committee Elections are coming. Translating the voting tool SecurePoll in as many native tongues is crucial for this. But: there are two sentences we need to be translated for this. Please support the effort to make this a global experience. Thank you for helping out!</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 14:04, 6 октябрь 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:DBarthel (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Grants:MSIG/Announcements/2021/Global message == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Grants:MSIG/Announcements/2021/Global message|Grants:MSIG/Announcements/2021/Global message]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Grants%3AMSIG%2FAnnouncements%2F2021%2FGlobal+message&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Grants%3AMSIG%2FAnnouncements%2F2021%2FGlobal+message&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Grants%3AMSIG%2FAnnouncements%2F2021%2FGlobal+message&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2021-10-26. <div lang="en" class="mw-content-ltr">Hi everbody! The [[Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance team]] is announcing a Movement Strategy Implementation Grants program to the communities. We want to reach out to as many communities as possible, calling out volunteers globally. Please support us and help translating the announcement in all the languages you speak, '''it is only 50 words'''. We will send it out as a mass message later. Beyond this: if you would like to, please check out the program and spread the word. We would appreciate your help in sharing this news in social media channels of your community. We are grateful for all your support, you are awesome!</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 14:24, 21 октябрь 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:DBarthel (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Movement+Charter%2FDrafting+Committee%2FElections%2FResults%2FAnnouncement&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Movement+Charter%2FDrafting+Committee%2FElections%2FResults%2FAnnouncement&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Movement+Charter%2FDrafting+Committee%2FElections%2FResults%2FAnnouncement&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2021-10-31. <div lang="en" class="mw-content-ltr">The announcement of the members of the Movement Charter Drafting Committee is coming close. We would like to announce the results in as many languages as possible and kindly ask for your support. It is '''less than 100 words''', we would appreciate your help a lot and it is just a few minutes. Thank you for your continuous support! </div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 13:31, 29 октябрь 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:DBarthel (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == [[Википедия:Хакимдар һайлау/ZUFAr]] == {{u|Comp1089}}, хәйерле көн. Ошо тауыш биреүгә йомғаҡ яһарға кәрәк. --[[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ryanag|әңгәмә]]) 12:30, 20 декабрь 2021 (UTC) == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:10, 4 ғинуар 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(1)&oldid=22532492 --> == Уведомление о переводе: Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+Board+of+Trustees%2FCall+for+feedback%3A+Board+of+Trustees+elections&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+Board+of+Trustees%2FCall+for+feedback%3A+Board+of+Trustees+elections&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+Board+of+Trustees%2FCall+for+feedback%3A+Board+of+Trustees+elections&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2022-01-10. <div lang="en" class="mw-content-ltr">''This year four seats of the WMF Board of Trustees are to be newly filled and there will be a Call for Feedback about the Board of Trustees selection processes from 10 January to 7 February 2022.'' ''The [[Movement Strategy and Governance]] team is supporting this Call for Feedback. For widest outreach across the Wikiverse we kindly ask you to support this by helping us out with additional translations.'' '''Postscriptum: During the last year many of you have helped us a lot to reach out to many different communities by translating in dozens of languages. We are utterly grateful for this - thanks to all of you for your ongoing support! You are the best!''' </div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 17:24, 7 ғинуар 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:DBarthel (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Template:Education/News/Contents == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Template:Education/News/Contents|Template:Education/News/Contents]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AEducation%2FNews%2FContents&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AEducation%2FNews%2FContents&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Template%3AEducation%2FNews%2FContents&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 08:47, 22 ғинуар 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:ZI Jony@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Leadership+Development+Task+Force%2FCall+for+Feedback+Announcement&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Leadership+Development+Task+Force%2FCall+for+Feedback+Announcement&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Leadership+Development+Task+Force%2FCall+for+Feedback+Announcement&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2022-02-07. <div lang="en" class="mw-content-ltr">Good day to you from [[Movement Strategy and Governance]]! The coming weeks see a Call for Feedback concerning the creation of a movementwide [[Leadership_Development_Task_Force]]. We are announcing it by a short message of '''only 60 words''' to be distributed globally on Tuesday. Global distribution asks for native language support, so we kindly ask for your help to have as many translations as possible available. It should be a few minutes of work only. Thank you very much for your help, [[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|әңгәмә]]) 10:13, 4 февраль 2022 (UTC)</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 10:13, 4 февраль 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:DBarthel (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: ContribuLing 2022 == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:ContribuLing 2022|ContribuLing 2022]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 12:04, 12 февраль 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:WikiLucas00@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Universal+Code+of+Conduct%2FEnforcement+guidelines&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Universal+Code+of+Conduct%2FEnforcement+guidelines&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Universal+Code+of+Conduct%2FEnforcement+guidelines&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 15:18, 22 февраль 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Ericliu1912@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Stefania Turkewich == Hello Comp1089, When you have time, could you take a look at this article: [[en: Stefania Turkewich]]? Stefania was the first woman composer of classical music in Ukraine. If the article interests you, could you give it a start in the Bashkir language Wikipedia, with an opening paragraph, for the Украинаның мәҙәни дипломатияһы айлығы 2022 project? [[Ҡатнашыусы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Nicola Mitchell|әңгәмә]]) 20:26, 26 февраль 2022 (UTC) : Hi, @[[Ҡатнашыусы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]]. I think, I can do that in a short while. Thanks a lot. --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 00:11, 1 март 2022 (UTC) ::Thanks so much! [[Ҡатнашыусы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Nicola Mitchell|әңгәмә]]) 02:09, 1 март 2022 (UTC) : @[[Ҡатнашыусы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]]: {{done|Ready}}, see [[Стефания Туркевич-Лукиянович|here]]. --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 12:27, 5 март 2022 (UTC) :::It looks great! Thank you so much for this! [[Ҡатнашыусы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Nicola Mitchell|әңгәмә]]) 12:46, 5 март 2022 (UTC) == Уведомление о переводе: Ukraine's Cultural Diplomacy Month == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Ukraine's Cultural Diplomacy Month|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Ukraine%27s+Cultural+Diplomacy+Month&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Ukraine%27s+Cultural+Diplomacy+Month&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Ukraine%27s+Cultural+Diplomacy+Month&language=kv&action=page перевести на коми] <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 01:50, 2 март 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Juan90264@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: ContribuLing 2022/Program == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:ContribuLing 2022/Program|ContribuLing 2022/Program]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — средний. Крайний срок для перевода этой страницы — 2022-03-31. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 15:49, 26 март 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:WikiLucas00@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: GLAM School/Questions == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:GLAM School/Questions|GLAM School/Questions]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-GLAM+School%2FQuestions&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-GLAM+School%2FQuestions&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-GLAM+School%2FQuestions&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2022-12-31. <div lang="en" class="mw-content-ltr">GLAM School is a project by AvoinGLAM to chart out, uncover, and support practices that help GLAM professionals, GLAM-Wiki volunteers, Open GLAM advocates and others to be more empowered to contribute to Wikimedia and other open projects. In 2022 we are conducting surveys, chats, and interviews across organizations and networks involved in providing Open Access to cultural heritage. This page lists the questions that are used in the survey and the interviews.</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 08:52, 26 апрель 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Susannaanas@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Уведомление о переводе: GLAM School == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:GLAM School|GLAM School]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-GLAM+School&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-GLAM+School&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-GLAM+School&language=kv&action=page перевести на коми] Крайний срок для перевода этой страницы — 2022-12-31. <div lang="en" class="mw-content-ltr">The GLAM School main page is ready for translation. I hope the syntax still remained correct after I changed the page a lot. Thank you for your amazing help!</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»‎, 18:19, 4 май 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник: Susannaanas@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Тәҡдим == * Хөрмәтле [[Comp1089(Х,Б)]], Wikimedia Summit 2022 йыйынында ҡатнашырға бараһығыҙ бит инде? Шунда минең яҙған ҡатмарлы мәсьәләләр буйынса хәл итерлек тәҡдимдәр индерерһегеҙ тигән өмөт менән яҙам. «РСФСР мәғарифы отличнигы билдәһе булғандарҙы яҙырға мөмкин, Башҡортостандың хеҙмәт ветераны инмәй» тигәнерәк кәмләүҙе күңелем ҡабул итмәй. [[Абдуллина Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙы]] мәҡәләһен уҡығыҙ әле. Зәйтүнә яҙа: рувикиның критерийҙары бик ҡәтғи, алып ташларға ҡушыуҙары бар тип. Шундайыраҡ яуап яҙҙым: "Хеҙмәт ветеранына инмәйһең тип әйтеү 47 йыл буйы, ярамһаҡланмай, дуҫ-иш аша ғына үрләмәй, намыҫлы эшләп тә, юғары бүләктәрҙән мәхрүм ителгәндәрҙең йөҙөн йыртыу түгелме? Башҡортостан Республикаһының хеҙмәт ветераны тигән кенәгәм? Ҡыҙыҡ был донъя?!.. Кешенең РФ-фәләне юҡ икән, был бер ҙә уның бүтәндәрҙән насар эшләгәнен күрһәтмәй. Киреһенсә икәнен тормош тәжрибәһенән сығып беләм. Йомортҡа һалғанмын, бауырым бәпкә баҫҡан — был дәрәжә түгелме? Исмаһам 2016 йылдан бирле Википедия ирекмәне булған өсөн генә, исемем Википедия битендә торорға тейеш. Ғәҙеллек һағында торабыҙ тиһәк, барса маҡтаулы исем һәм бүләктәр тиң ҡаралырға тейеш. Ирекле энциклопедияла «кәм»—«өҫтөн» һымаҡ «каста»ға бүлеү аҙымдары булырға тейеш түгел тип аңлайым". [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 18:47, 30 июнь 2022 (UTC) == Уведомление о переводе: Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email == Здравствуйте, Comp1089! Вы получили это письмо, так как зарегистрировались на сайте «Meta» в качестве переводчика на следующие языки: башҡортса, Belarusian (Taraškievica orthography) һәм коми. Страница [[:metawikipedia:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email|Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email]] доступна для перевода. Вы можете перевести её здесь: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2022%2FAnnouncement%2FBoard+voter+email&language=ba&action=page перевести на башҡортса] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2022%2FAnnouncement%2FBoard+voter+email&language=be-x-old&action=page перевести на Belarusian (Taraškievica orthography)] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2022%2FAnnouncement%2FBoard+voter+email&language=kv&action=page перевести на коми] Приоритет этой страницы — высокий. <div lang="en" class="mw-content-ltr">Hi all! The community vote of this year's Board Elections are close. As always voter mails will be sent out. To invite as many community members as possible in their native tongue your help is very much appreciated. While there are already plenty of translations we would appreciate you to check for languages still missing and to contribute translations for these. The mails are short, just a bit about two times '''200 words''', a few minutes of work. Your support is very important as it helps communities to learn about the election and to cast their vote. Best, Denis Barthel (WMF) (Movement Strategy and Governance)</div> Мы были бы очень признательны за вашу помощь. Такие переводчики, как вы, помогают сделать сайт «Meta» подлинно многоязычным сообществом. Вы можете [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup поменять настройки оповещений]. Спасибо! Координаторы переводов сайта «Meta»&lrm;, 12:51, 9 август 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:DBarthel (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> 5o11l5pr3ktzfdkkl1vv0jsm8mmt5zn Эксдорф 0 29765 1149082 678787 2022-08-10T07:20:49Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{ТП |статус = |башҡортса исеме = Эксдорф |төп исеме = |ил = Германия |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_dir= N|lat_deg = |lat_min = |lat_sec |lon_dir= E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |ЯндексКарта = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = 250 |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = Германия ерҙәре |регион = Тюрингия |теҙмәләге регион = Тюрингия |район төрө = район |район = |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = 16,77 |бейеклек төрө = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = |иҫәп алыу йылы = |тығыҙлыҡ = |агломерация = |милли состав = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +1 |DST = бар |почта индексы = |почта индекстары = |телефон коды = |автомобиль коды = |танымлаусы төрө = Үҙидара субъектының тиңләштереү коды{{!}}Рәсми код |һансал танымлаусы = |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = de |сайт теле 2 = |сайт теле 3 = |сайт теле 4 = |сайт теле 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Эксдорф''' ({{lang-de|}}) — [[Германия]]ла, [[Тюрингия]] [[Германия ерҙәре|ерендә]] урынлашҡан . 2002 йылғы [[халыҡ]] иҫәбен алыу<ref>[http://www.statistik.thueringen.de/datenbank/TabAnzeige.asp?tabelle=gg000102%7C%7C Thüringer Landesamt für Statistik – Bevölkerung nach Gemeinden, erfüllenden Gemeinden und Verwaltungsgemeinschaften]</ref> буйынса ла кеше йәшәй. [[Майҙан]]ы — 16,77 км<sup>2</sup>. Диңгеҙ кимәленән метр бейеклектә һәм UTC +1 ваҡыт бүлкәтендә урынлашҡан. Почта индексы — һәм автомобиль коды — . == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Иҫкәрмәләр == <references/> == Һылтанмалар == * [ Рәсми сайт]. [[Категория:Тюрингия ҡалалары]] {{Germany-geo-stub}} jg5h6p8aiixryf48xf231nb0p912tcl Ҡалып:Флагификация/Юго-западное Сомали 10 43873 1149048 202169 2022-08-09T12:12:49Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы "Flag_of_Southwestern_Somalia.svg" рәсеме урынына [[Рәсем:Flag_of_South_West_State_of_Somalia.svg|Flag_of_South_West_State_of_Somalia.svg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сә wikitext text/x-wiki {{ {{{1<noinclude>|флагификация/флаг</noinclude>}}} | alias = Юго-Западное Сомали | shortname alias = Юго-Западное Сомали | flag alias = Flag of South West State of Somalia.svg | alt attribute =Юго-Западное Сомали | altlink = {{{altlink|}}} <noinclude> | templatename = Юго-Западное Сомали </noinclude> | размер = {{{размер|}}} }} l5jftk4w9ktvxj2qjrl94ugkaqzlwkb Васина 0 50779 1149057 725982 2022-08-09T17:30:25Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Васина |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 11 |Площадь водосбора = 57 |Бассейн = Виледь/Вычегда/Төньяҡ Двина/Аө диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 61.1506/47.6519 |Устье = Виледь |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 47 км өҫтәрәк |Высота устья = |Координаты устья = 61.1601/47.7624 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельск өлкәһе |Район = |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) |Тип вывода для ПК = 21 }} '''Васина''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. ххАрхангельск өлкәһеъъ<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Виледь йылғаһының һул ярына тамағынан 47 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вычегда]] йылғаһы [[Сыктывкар]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Вычегда, йылға бассейны — Төньяҡ Двина<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=160051|title=РФ һыу реестры: Васина}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020200212103000024914 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103002491 * Бассейн коды — 03.02.02.002 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} h76d861hf53c0wy49tmknv92fvedn1h 1149058 1149057 2022-08-09T17:30:55Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Васина |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 11 |Площадь водосбора = 57 |Бассейн = Виледь/Вычегда/Төньяҡ Двина/Аө диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 61.1506/47.6519 |Устье = Виледь |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 47 км өҫтәрәк |Высота устья = |Координаты устья = 61.1601/47.7624 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельск өлкәһе |Район = |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) |Тип вывода для ПК = 21 }} '''Васина''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. ххАрхангельск өлкәһеъъ<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Виледь йылғаһының һул ярына тамағынан 47 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вычегда]] йылғаһы [[Сыктывкар]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Вычегда, йылға бассейны — Төньяҡ Двина<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=160051|title=РФ һыу реестры: Васина}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020200212103000024914 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103002491 * Бассейн коды — 03.02.02.002 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]][[Категория:Двина-Печора бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} 4pe2kd91ju72h2yp6cyy1ja3vqm4ulc 1149060 1149058 2022-08-09T17:31:16Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Васина |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 11 |Площадь водосбора = 57 |Бассейн = Виледь/Вычегда/Төньяҡ Двина/Аө диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 61.1506/47.6519 |Устье = Виледь |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 47 км өҫтәрәк |Высота устья = |Координаты устья = 61.1601/47.7624 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельск өлкәһе |Район = |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) |Тип вывода для ПК = 21 }} '''Васина''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Архангельск өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Виледь йылғаһының һул ярына тамағынан 47 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вычегда]] йылғаһы [[Сыктывкар]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Вычегда, йылға бассейны — Төньяҡ Двина<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=160051|title=РФ һыу реестры: Васина}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020200212103000024914 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103002491 * Бассейн коды — 03.02.02.002 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]][[Категория:Двина-Печора бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} scdwjzpzq5mc9rcsitq2zfkimui5aoi 1149061 1149060 2022-08-09T17:31:34Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Васина |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 11 |Площадь водосбора = 57 |Бассейн = Виледь/Вычегда/Төньяҡ Двина/Аҡ диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 61.1506/47.6519 |Устье = Виледь |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 47 км өҫтәрәк |Высота устья = |Координаты устья = 61.1601/47.7624 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельск өлкәһе |Район = |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) |Тип вывода для ПК = 21 }} '''Васина''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Архангельск өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Виледь йылғаһының һул ярына тамағынан 47 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вычегда]] йылғаһы [[Сыктывкар]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Вычегда, йылға бассейны — Төньяҡ Двина<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=160051|title=РФ һыу реестры: Васина}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020200212103000024914 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103002491 * Бассейн коды — 03.02.02.002 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]][[Категория:Двина-Печора бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} fgtq6eiz5bzv72hx5q71p4860cubnl3 Домгиль 0 50817 1149053 726837 2022-08-09T17:22:50Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Домгиль |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 23 |Площадь водосбора = 84 |Бассейн = Виледь/Вычегда/Төньяҡ Двина/Аҡ диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = Теринской ауылынан 11,5 км төньяҡ-көнбайышҡа |Высота истока = 152 |Координаты истока = 61.2603/48.1683 |Устье = Виледь |Местоположение устья = Вилегодск |Высота устья = 73 |Координаты устья = 61.1489/48.2853 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельская область |Район = Вилегодский район |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) }} '''Домгиль''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Архангельск өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Виледь йылғаһының уң ярына тамағынан 98 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 23 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вычегда]] йылғаһы [[Сыктывкар]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Вычегда, йылға бассейны — Төньяҡ Двина<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=159892|title=РФ һыу реестры: Домгиль}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020200212103000024761 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103002476 * Бассейн коды — 03.02.02.002 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} qxga8qdgw57hjdd4xq01y53jd0rayru 1149055 1149053 2022-08-09T17:25:03Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Домгиль |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 23 |Площадь водосбора = 84 |Бассейн = Виледь/Вычегда/Төньяҡ Двина/Аҡ диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = Теринской ауылынан 11,5 км төньяҡ-көнбайышҡа |Высота истока = 152 |Координаты истока = 61.2603/48.1683 |Устье = Виледь |Местоположение устья = Вилегодск |Высота устья = 73 |Координаты устья = 61.1489/48.2853 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельск өлкәһе |Район = Вилегодский район |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) }} '''Домгиль''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Архангельск өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Виледь йылғаһының уң ярына тамағынан 98 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 23 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вычегда]] йылғаһы [[Сыктывкар]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Вычегда, йылға бассейны — Төньяҡ Двина<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=159892|title=РФ һыу реестры: Домгиль}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020200212103000024761 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103002476 * Бассейн коды — 03.02.02.002 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} okzr052ws4skttsb7c0hwp990pnhgyb 1149056 1149055 2022-08-09T17:25:39Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Домгиль |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 23 |Площадь водосбора = 84 |Бассейн = Виледь/Вычегда/Төньяҡ Двина/Аҡ диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = Теринской ауылынан 11,5 км төньяҡ-көнбайышҡа |Высота истока = 152 |Координаты истока = 61.2603/48.1683 |Устье = Виледь |Местоположение устья = Вилегодск |Высота устья = 73 |Координаты устья = 61.1489/48.2853 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельск өлкәһе |Район = Вилегодский район |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) }} '''Домгиль''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Архангельск өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Виледь йылғаһының уң ярына тамағынан 98 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 23 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вычегда]] йылғаһы [[Сыктывкар]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Вычегда, йылға бассейны — Төньяҡ Двина<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=159892|title=РФ һыу реестры: Домгиль}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020200212103000024761 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103002476 * Бассейн коды — 03.02.02.002 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]][[Категория:Двина-Печора бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} 813jrw3k59q8n7mow2pcuphxigcw51c Көньяҡ-көнбайыш Сомали 0 65113 1149049 896208 2022-08-09T12:13:11Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы "Flag_of_Southwestern_Somalia.svg" рәсеме урынына [[Рәсем:Flag_of_South_West_State_of_Somalia.svg|Flag_of_South_West_State_of_Somalia.svg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сә wikitext text/x-wiki {{Дәүләт |Статус = <!-- танылмаған дәүләттәр һәм автоном территориялар өсөн генә--> |Башҡортса исеме = Көньяҡ-көнбайыш Сомали |Оригиналь исеме = {{lang-so|Koonfur-Galbeed Soomaaliya}} |Эйәлек килеш = Көньяҡ-көнбайыш Сомали |Флаг = Flag of South West State of Somalia.svg |Герб = Coat of arms of Somalia.svg |Герб урынына = |Девиз = |Гимн исеме = |Аудио = |Идара итеү төрө = |Дәүләт дине = |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |CoordScale = |Картала = Location southwestern.png |картаға яҙыу = |Картала2 = |Рәсми тел = |Нигеҙләнгән = [[1 апрель]] [[2002 йыл]] — [[10 февраль]] [[2006 йыл]] |Бойондороҡһоҙлок датаһы = |тан бойондороҡһоҙлоҡ = |Баш ҡала = [[Байдоа]] |Эре ҡалалар = |Етәкселәрҙең вазифалары = |Етәкселәр = |Территория буйынса урыны = |Территория = |% һыу өҫтө = |Этнохороним = |Халҡы буйынса урыны = |Халыҡ = |Баһа йылы = |Иҫәп алыу буйынса халҡы = |Иҫәп алыу йылы = |Халыҡ тығыҙлығы = |Тығыҙлыҡ буйынса урыны = |ЭТП (ҺАМП) = |ЭТП (ҺАМП)-ны иҫәпләү йылы = |ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = |Йән башына ЭТП (ҺАМП) = |Йән башына ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = |ЭТП (номинал) = |ЭТП-ны (номинал) иҫәпләү йылы = |ЭТП (номинал) буйынса урыны = |Йән башына ЭТП (номинал) = |Йән башына ЭТП (номинал) буйынса урыны = |КПҮИ = |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы = |КПҮИ буйынса урыны = |КПҮИ-ны кимәле = |Валюта = |Домен = |ISO = |МОК = |Телефон коды = |Сәғәт бүлкәте = |Иҫкәрмәләр = <!-- |Флаг һәм гербһыҙ=* --> }} '''Көньяҡ-көнбайыш Сомали''' - (ҡитға исеме) лағы дәүләт. == Иҫкәрмәләр == <references/> == Һылтанмалар == {{countries-stub}} tebm0wnq0xaw2b628dxl7gzx2yvgpo1 8 август 0 71748 1149063 1148931 2022-08-09T17:37:24Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''8 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 220-се ([[кәбисә йыл]]ында 221-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 145 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}}: Альпинистар көнө. ** Офтальмология көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя [[бесәй]]ҙәр көнө. ** [[Һыуытҡыс]]тың «тыуған» көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: [[Доллар]] көнө. * {{Флагификация|Бутан}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Тайвань}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Швеция}}: [[Флаг]] көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Иран}} [[Иран]]: [[Журналистика|Журналистар]] көнө. * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: [[Төҙөүселәр көнө]] (августың икенсе йәкшәмбеһе). * {{Украина}} [[Украина]]: [[Ветеринария|Ветеринарҙар]] көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Башҡортостан флагы}} [[Башҡортостан]]: [[Умартасылыҡ|Умартасылар]] көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1899]] — АҠШ-тың Миннесота штаты уйлап табыусыһы Альберт Маршалл һыуытҡысҡа патент ала. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Воробьёв Леонид Николаевич]] (1890—1.10.1969), [[СССР]]-ҙың [[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[Филология|филолог]], профессор. 1929—1932 йылдарҙа [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты]] (хәҙер [[Башҡорт дәүләт университеты]]) директоры урынбаҫары, [[тел ғилеме]] һәм [[әҙәбиәт]] кафедраһы мөдире. * [[Рахманович Анисим Наумович]] (1905—10.03.1985), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1949—1983 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1958—1963 йылдарҙа авиация двигателдәре теорияһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1948), профессор (1950). Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Кропивницкий]] ҡалаһынан. * [[Лаврёнова Гөлшат Зиннәт ҡыҙы]] (1955), [[Педагогика|педагог]], [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны, 2002—2016 йылдарҙа [[Әбйәлил районы|Әбйәлил район]] хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге етәксеһе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000) һәм мәғариф алдынғыһы (1994). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дыуан районы]] [[Иҫке Хәлил (Дыуан районы)|Иҫке Хәлил]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Герасимов Иван Александрович (хәрби етәксе)|Герасимов Иван Александрович]] (1921—4.06.2008), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда, 1945 йылдағы совет-япон һуғышында ҡатнашҡан хәрби эшмәкәр, танкист, армия генералы (1977), йәмәғәтсе. 1938—1992 йылдарҙа СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәттә, шул иҫәптән 1973 йылдан Төньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө командующийы, 1975 йылдан — Киев хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы, 1984 йылдан — Көньяҡ-Көнбайыш йүнәлеш ғәскәрҙәренең баш командующийы. 1989 йылдан СССР Оборона министрлығының генераль инспекторҙар төркөмө ағзаһы. СССР-ҙың 8—11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты; 2002 йылдан Украинаның халыҡ депутаты. 1991 йылдан Украинаның Ветерандар советы рәйесе. Украина Геройы (1999). СССР-ҙың ике Ленин (1980, 1986), Октябрь Революцияһы (1986), өс Ҡыҙыл Байраҡ (1942, 1956, 1967), 1-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1943, 1951), 2-се (1988) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» ордендары һәм сит ил ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]] [[Оло Аксаков]] ауылынан. * [[Фәрит Бикбулатов]] (1936—26.11.2016), [[йыр]]сы, диктор, рәссам. 1968 йылдан [[ГТРК Башҡортостан|Башҡорт АССР-ының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса дәүләт комитеты]] дикторы, өлкән мөхәррире, 1989—1998 йылдарҙа «Башҡортостан» ижад клубының директоры һәм солисы. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1986). [[Өфө]] ҡалаһының почётлы гражданы (2005). * [[Арыҫланов Рифхәт Мөхәмәт улы]] (1946), сценограф, рәссам. 1978 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. 1987—1990 йылдарҙа һәм 1995 йылдан [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш рәссамы, 2017 йылдан — ҡуйыусы рәссамы, бер үк ваҡытта 1978 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы (2013) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2018). * Назаров Николай Григорьевич (1946), [[ауыл хужалығы]] ветераны, хеҙмәт алдынғыһы. 1969—1992 йылдарҙа Учалы районы «Байрамғол» совхозының мал ҡараусыһы, 1990—1994 йылдарҙа — бригадиры. Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры. Сығышы менән ошо райондың Вознесенка ауылынан. * [[Дәүләтов Рауил Шәрифйән улы]] (1951), [[уҡытыусы]], [[мәғариф]], [[КПСС|партия]] органдары, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1979 йылдан КПСС-тың [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө район]] комитеты инструкторы, ойоштороу бүлеге мөдире, 1990—1991 йылдарҙа КПСС-тың Дүртөйлө ҡала комитеты секретары; 1994—2010 йылдарҙа Дүртөйлө район хакимиәте башлығы; 2010—2015 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министры урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2007) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Яңы Яндыҙ]] ауылынан. * [[Фәттәхов Мөхәрәм Миңлейәр улы]] (1956), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1978 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан автомобиль юлдары һәм төҙөлөш производствоһы технологиялары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2011—2015 йылдарҙа архитектура-төҙөлөш факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (2010), профессор. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Круглов Григорий Михайлович]] (1927—26.08.2018), [[Живопись|рәссам]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1951—1985 йылдарҙа Башҡортостан ижади-производство комбинаты рәссамы. 1968 йылдан [[СССР]]-ҙың Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы (1996). 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985), [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1962). * [[Иванова Галина Андреевна]] (1932—21.07.2008), [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол органдары]] һәм [[мәғариф]] хеҙмәткәре. 1956 йылдан ВЛКСМ-дың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитеты инструкторы, бүлек мөдире, секретары, 1960 йылдан — беренсе секретары; 1964 йылдан Салауат индустриаль техникумының көндөҙгө бүлек мөдире, 1974 йылдан 18-се мәктәп директорының уҡыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫары, 1981—2006 йылдарҙа 8-се лицей директоры. [[Башҡорт АССР-ы]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985), [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы, Салауат ҡалаһының почётлы гражданы (1998). Сығышы менән [[Мәскәү]] ҡалаһынан. * [[Бәхтиев Индус Мәғәфүр улы]] (1937), зоотехник. 1974—2002 йылдарҙа [[Краснокама районы]] «1 Май» колхозы рәйесе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре (1993), [[БАССР Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумы]]ның (1987) һәм Башҡортостан Республикаһының (1997) Почёт грамоталары менән бүләкләнеүсе. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (1986), райондың почётлы гражданы (2005). Сығышы менән [[Яңы Аҡтанышбаш]] ауылынан. * [[Мәғәфүрова Флүрә Фаат ҡыҙы]] (1952), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1976 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1999 йылдан — өлкән ғилми хеҙмәткәр, 2012 йылдан — лаборатория мөдире. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (2006). * [[Косарев Михаил Николаевич]] (1957), ғалим-[[урман]]сы. 1981 йылдан [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|«Шүлгәнташ» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] хеҙмәткәре, 1993 йылдан — директоры. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (2000). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған экологы (2018), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған урмансыһы. * [[Ғарипова Ленария Даһи ҡыҙы]] (1962), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны, шәфҡәт туташы. 1980 йылдан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының 1-се дауаханаһы, 1998 йылдан — 2-се Республика клиник дауаханыһының Психоневрология һәм эпилептология балалар үҙәге, 2004 йылдан — Республика балалар клиник дауаханаының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дүртөйлө районы]] [[Гөлөк]] ауылынан. * [[Хаматшин Тимур Зәбир улы]] (1982), [[Зәғифлек|инвалид]] [[спорт]]сы. 2009 йылдан инвалид арбаһында [[фехтование]] буйынса Рәсәйҙең паралимпия йыйылма командаһы ағзаһы. Терәк-хәрәкәт аппараттары зарарлағандар араһында Рәсәйҙең спорт мастеры (2010). [[Ер|Донъя]] кубогы призёры, донъя, [[Европа]] һәм Рәсәй чемпионаттарының күп тапҡырҙыр еңеүсеһе һәм призёры. Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (2012). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Кушнаренко районы]] [[Шыршы-Тартыш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Мельников Борис Васильевич]] (1923—6.12.1951), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби осоусы, эскадрилья командиры урынбаҫары, гвардия капитаны (1947). [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ибәтуллин Ғәйнулла Хәлиулла улы]] (1943), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Стәрлетамаҡ районы]]ның элекке «Йондоҙ» колхозы бригадиры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Талас]] ауылынан. * [[Буланкин Дмитрий Александрович]] (1978), [[спорт]]сы. Боҙҙа мотоуҙыш буйынса [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2003) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2010). [[Ғабдрахман Ҡадиров]] исемендәге спорт клубы өсөн 2000 йылдан башлап сығыш яһай. 2002 йылдан Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2004). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Чулошников Александр Петрович]] (1894—1941), [[СССР]]-ҙың ғалим-тарихсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Ҡаҙағстан]], [[Урта Азия]] һәм [[Башҡортостан]] тарихы буйынса белгес. Тарих фәндәре кандидаты (1935). * [[Маньшин Василий Петрович]] (1924—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар дивизияһы артиллерия полкының орудие расчёты командиры, гвардия старшинаһы. Дан орденының тулы кавалеры. * [[Шамаев Әмир Ғабдрахман улы]] (1929—25.03.2017), медицина өлкәһе эшмәкәре, ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған табибы. * [[Шаһиәхмәтова Светлана Георгиевна]] (1939), композитор, [[Педагогика|педагог]]. 1967—1972 йылдарҙа БАССР Композиторҙар союзының яуаплы секретары. 1964 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1977). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Жернаков Владимир Сергеевич]] (1944), ғалим-инженер-механик, 1993—2003 йылдарҙа [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның фән буйынса проректоры. [[Башҡортостан Фәндәр академияһы]] академигы (2018), техник фәндәр докторы (1992), профессор (1993). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1992), Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1985). Сығышы менән [[Дәүләкән]] ҡалаһынан. * [[Күлбаев Мөсәлим Георгий улы]] (1969), театр режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (2005). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1790]]: Ференц Кёльчеи, [[Венгрия]]ның [[Романтизм|романтик]] [[Шиғриәт|шағиры]], [[дәүләт]]тең милли [[гимн]]ының һүҙҙәр авторы. * [[1930]]: Арунас Жебрюнас, [[СССР]] һәм [[Литва]] кинорежиссёры, сценарист. * [[1940]]: Паул Буткевич, СССР һәм [[Латвия]]ның эстрада һәм кино актёры. * [[1940]]: Александр Величанский, СССР шағиры, [[тәржемә]]се. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:8 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1835]]:[[Уайт Уотсон]], [[Англия]] [[Геология|геологы]], [[Скульптура|скульптор]]. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З08]] [[Категория:8 август]] fj58of9lzshldnudbdoby85v3fb4385 10 август 0 71750 1149059 1149004 2022-08-09T17:31:04Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''10 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 222-се ([[кәбисә йыл]]ында 223-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 143 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: [[Каллиграфия]] (матур яҙыу) көнө. ** Влогинг (видеороликтар ярҙамында мәғлүәмәт тапшырыу) көнө. ** Биодизель яғыулыҡ көнө. ** [[Арыҫлан]] көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Индонезия}}: Ветерандар көнө. * {{Флагификация|Латвия}}: [[Ут]] көнө. * {{Флагификация|Эквадор}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Аргкентина}}: Хәрби-һауа көстәре көнө. * {{Флагификация|Таджикистан}}: Физкультурниктар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1500]]: [[Португалия]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе Диогу Диаш [[Мадагаскар]] утрауын аса. * [[1905]]: [[Франция]]ның Булонь-сюр-Мер ҡалаһында [[Эсперанто|эсперантсыларҙың]] беренсе Бөтә донъя конгресы үтә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Ляшко Вениамин Иванович]] (1925—18.07.1980), [[СССР]]-ҙың хәрби эшмәкәре, генерал-лейтенант. 1972—1980 йылдарҙа Киев Юғары дөйөм ғәскәри команда училищеһы начальнигы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]], [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]], I һәм II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] һәм III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәте өсөн» ордендары кавалеры. * [[Ҡотлобаев Айҙар Сәми улы]] (1935), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Ейәнсура районы]] «Инәк» совхозының элекке агрономы, [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған агрономы, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондан. * [[Балғазин Илдус Әли улы]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]-[[иҡтисад]]сы, 2002 йылдан [[Рәсәй Федерацияһы]] Хөкүмәте ҡарамағындағы Финанс университеты уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1988), доцент. [[Башҡортостандың атҡаҙанған иҡтисадсыһы]]. * [[Суботина Мария Петровна]] (1940—9.05.2004), малсылыҡ алдынғыһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995). [[Мәсетле районы|Мәсетле район]] Советы депутаты. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Наҙы-Петровск районы]] Шәмәхә ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Маслов Михаил Дмитриевич]] (1911—14.01.1973), [[фән|ғалим]]-[[географ]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1939 йылдан [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт педагогия институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән, 1950 йылғаса (өҙөклөк менән) директор урынбаҫары, 1953—1969 йылдарҙа иҡтисади география кафедраһы мөдире. География фәндәре кандидаты (1953). [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1954). Ике 1-се (1944, 1945) һәм 2-се (1945) дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Дашков Заһит Камал улы]] (1926—16.04.1991), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1959—1978 йылдарҙа [[Кушнаренко районы]] Фрунзе исемендәге колхоз рәйесе, 1979—1986 йылдарҙа «Кушнаренко» совхозының директор урынбаҫары. [[Ленин ордены|Ленин]], [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]], 2-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985) һәм ике [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Баҡай (Кушнаренко районы)|Баҡай]] ауылынан. * [[Степаненко Екатерина Игнатьевна]] (1931—31.07.2011), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт алдынғыһы. 1956—2009 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала мәктәптәре уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1962 йылдан 6-сы урта мәктәптең уҡытыу бүлеге мөдире, 1976—1992 йылдарҙа — директоры. РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Краснокама районы]]нан. * [[Дружинина Наталья Анатольевна]] (1951), ғалим-педиатр. 1983 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]], шул иҫәптән 1999 йылдан университеттың Дипломдан һуң белем биреү институты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2005), профессор (2006). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1999). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Мөхәмәтйәнова Рима Мөхәмәт ҡыҙы]] (1956), хеҙмәт ветераны. [[Салауатбыяла|«Салауатбыяла» берекмәһенең]] элекке контролеры. III дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры. * [[Хәйруллин Зөфәр Ғәли улы]] (1946), хеҙмәт ветераны. 1972 йылдан [[Балаҡатай]] юл төҙәтеү-төҙөү участкаһы эшсеһе, 1979 йылдан — юл мастеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2003). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ишембай районы]] Әрмет-Баш ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Астраханцев Александр Александрович]] (1922—8.05.1986), [[живопись|рәссам]]-график. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1952—1986 йылдарҙа хәҙерге [[Зәйнәб Биишева исемендәге «Китап» нәшриәте]]ненең художество мөхәррире. 1962 йылдан [[СССР]] Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған рәссамы (1969). «Главполиграфиздат»тың [[РСФСР|Бөтә Рәсәй]] [[китап]] һәм графика күргәҙмәһе ([[Мәскәү]], 1958), Бөтә Рәсәй китап сәнғәте конкурсы (Мәскәү, 1981) дипломанты. * [[Мырҙаханова Сәйҙә Нуриман ҡыҙы]] (1947), [[мәғариф]], [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол]] һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, архивсы. 1971 йылдан [[Бөрйән районы]] [[Байназар]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1972 йылдан ВЛКСМ-дың Бөрйән район комитетының мәктәптәр бүлеге мөдире, 1973 йылдан — беренсе секретары; 1978 йылдан КПСС-тың [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] комитеты секретары; 1983 йылдан Башҡортостандың Йәмәғәт берекмәләренең берләштерелгән үҙәк дәүләт архивының ғилми хеҙмәткәре, 1999—2006 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Бөрйән районы [[Әбделмәмбәт (Бөрйән районы)|Әбделмәмбәт]] ауылынан. * [[Рәмил Йәнбәк]] (1952—11.01.2017), [[Шиғриәт|шағир]] һәм [[Журналистика|журналист]]. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2002), [[Шәһит Хоҙайбирҙин]] (2002), [[Зәйнәб Биишева]] (2006) һәм [[Фәтих Кәрим]] исемендәге премиялар лауреаты. * [[Хәкимов Зөфәр Ҡасим улы]] (1952), [[КПСС|партия]] органдары һәм муниципаль хеҙмәт ветераны. 1989 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ның [[Дим районы|Дим район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары; 1995 йылдан — район хакимиәте башлығы урынбаҫары, 1997—2016 йылдарҙа район хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһы хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре. Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн орденының миҙалы менән бүләкләнеүсе. Сығышы менән хәҙерге [[Алтай крайы]]ның үҙәге [[Барнаул]] ҡалаһынан. * [[Гәрәев Вячеслав Юрьевич]] (1957), [[Педагогика|педагог]], йәмәғәтсе. 1978 йылдан [[Краснокама районы]] мәктәптәре уҡытыусыһы, директоры, шул иҫәптән 1982 йылдан [[Николо-Берёзовка]] урта мәктәбе директоры; 1991 йылдан [[Нефтекама]] ҡалаһының 1-се лицейы директоры. Башҡортостан Республикаһының дүртенсе саҡырылыш (2008—2013) [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай| Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]], Нефтекаманың бишенсе саҡырылыш ҡала Советы депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2016), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2001), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (1994), Нефтекама ҡалаһының почётлы гражданы (2018). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Әхмәтйәнов Әхәт Әбделхаҡ улы]] (1918—3.08.1976), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан яугир, снайпер, өлкән сержант. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1943) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] ордендары (1942) кавалеры. * [[Хоҙайбирҙина Тамара Шәһит ҡыҙы]] (1923—27.04.1998), [[балет]] артисы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1953) атҡаҙанған артисы. Йәштәр һәм студенттарҙың бөтә донъя фестивале лауреаты (Бухарест, 1953). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Ғатауллин Наил Ғәйнәт улы]] (1928—26.04.2015), ғалим-хирург, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһы академигы (1995), медицина фәндәре докторы, профессор. РСФСР-ҙың (1991) һәм БАССР-ҙың (1976) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995) һәм һаулыҡ һаҡлау алдынғыһы (2002), Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2013). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1971). * [[Ишбулатов Нәғим Хажғәле улы]] (1928—7.02.2006), [[башҡорт]] тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре докторы (1975), профессор (1981). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). * [[Хәйруллин Ирек Хәниф улы]] (1938), ғалим-инженер-электромеханик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1983—2000 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]]ның һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның кафедра мөдире. Техник фәндәр докторы (1981), профессор (1983). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1991). Сығышы менән Үзбәк ССР-ынан. * [[Әхмәтов Морат Хөсәйен улы]] (1948—26.02.2006), башҡорт композиторы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1996). Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (1999). * [[Халиуллин Юрий Михайлович]] (1943), хәрби инженер-механик-ғалим, контр-адмирал (1990). Юғары хәрби мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 1992—1998 йылдарҙа В. И. Ленин исемендәге Ленинград Юғары хәрби-диңгеҙ инженер училищеһы начальнигы, 1998—2000 йылдарҙа — Хәрби-диңгеҙ инженер институты етәксеһе. Техник фәндәр докторы (1996), профессор (1998). [[Ҡырым Республикаһы]]ның 1-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002). III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәт иткән өсөн» (1988) һәм «Хәрби хеҙмәттәре өсөн» (1998) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Шаран районы]] [[Анисимова Поляна]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Поспелов Пётр Иванович]] (1924—11.12.2006), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугире, артиллерия полкы разведчигы, рядовой. [[Дан ордены]]ның тулы кавалеры. * [[Ғайсин Миңлеғәли Зәйнулла улы]] (1949—2017), хеҙмәт алдынғыһы. 1970—2011 йылдарҙа [[Баймаҡ районы]]ның «Йылайыр» совхозы тракторсыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған механизаторы (1987), [[Ленин комсомолы премияһы]] лауреаты (1976), [[Ленин ордены|Ленин]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Сосновка (Баймаҡ районы)|Сосновка]] ауылынан. * [[Әхмәтова Розалия Фәйзелғаян ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны, йәмәғәтсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] Һаҡлыҡ банкыһы Ҡариҙел бүлексәһенең элекке идарасыһы, 1990—1995 йылдарҙа [[Ҡариҙел районы|Ҡариҙел район]] Советы рәйесе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (1999). * [[Масленникова Татьяна Александровна]] (10.08.1964), сәнғәт белгесе, 1992 йылдан [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]] һәм [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы. 2000 йылдан Рәссамдар союзы ағзаһы. Сәнғәт ғилеме докторы (2011). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Рәүҙе]] ҡалаһынан. * [[Ғилметдинов Динар Заһит улы]] (1969), [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса Эске эштәр министрлығының Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы идаралығы етәксеһе, полиция полковнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы, [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2014). [[Мишкә районы]]ның почётлы гражданы (2015). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:10 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1810]]: Камилло Кавур, граф, [[Италия]] хөкүмәтенең беренсе етәксеһе. * [[1830]]: Окубо Тосимити, [[Япония]] [[сәйәсмән]]е. * [[1845]]: [[Абай Ҡонанбаев]], [[Ҡаҙағстан]]дың мәғрифәтсе-шағиры, [[ҡаҙаҡ әҙәбиәте|ҡаҙаҡ классик әҙәбиәтенә]] нигеҙ һалыусы. * [[1860]]: Сергей Сазонов, [[Рәсәй империяһы]]ның [[дәүләт]] эшмәкәре, 1910—1916 йылдарҙа сит ил эштәре министры. * [[1865]]: Александр Глазунов, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]] композиторы, дирижёр һәм педагог, Республиканың халыҡ артисы (1922). * [[1874]]: [[Герберт Гувер]], [[АҠШ]]-тың 31-се президенты. * [[1890]]: Серафима Бирман, [[СССР]]-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, театр режиссёры, [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1946). * [[1900]]: Андрей Лобанов, СССР-ҙың театр режиссёры, педагог, РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1947). * [[1905]]: Кларенс Джон Лафлин, [[АҠШ]]-тың сюрреалист фоторәссамы. * [[1935]]: Гия Канчели, СССР һәм [[Грузия]] композиторы, педагог, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1940]]: Вениамин Смехов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең театр һәм кино актёры, режиссёр, сценарист, әҙип. * [[1940]]: Бобби Хатфилд, АҠШ [[йыр]]сыһы, «The Righteous Brothers» вокал дуэты ағзаһы. * [[1945]]: Александр Адабашьян, СССР һәм Рәсәй кинодраматургы, актёр, рәссам, кинорежиссёр һәм сценарист. * [[1950]]: Алексей Брунов, СССР һәм Рәсәй бард-йырсыһы. * [[1960]]: Антонио Бандерас, [[Испания]] һәм АҠШ актёры, кинорежиссёр, продюсер һәм йырсы. * [[1960]]: Мамука Кикалейшвили, СССР һәм Грузияның театр һәм кино актёры, кинорежиссёр. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:10 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З10]] [[Категория:10 август]] rjmiv90eitq2qq89yqb52ui6zg8c4um 1149062 1149059 2022-08-09T17:33:04Z Айсар 10823 орфография wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''10 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 222-се ([[кәбисә йыл]]ында 223-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 143 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: [[Каллиграфия]] (матур яҙыу) көнө. ** Влогинг (видеороликтар ярҙамында мәғлүәмәт тапшырыу) көнө. ** Биодизель яғыулыҡ көнө. ** [[Арыҫлан]] көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Индонезия}}: Ветерандар көнө. * {{Флагификация|Латвия}}: [[Ут]] көнө. * {{Флагификация|Эквадор}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Аргентина}}: Хәрби-һауа көстәре көнө. * {{Флагификация|Таджикистан}}: Физкультурниктар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1500]]: [[Португалия]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе Диогу Диаш [[Мадагаскар]] утрауын аса. * [[1905]]: [[Франция]]ның Булонь-сюр-Мер ҡалаһында [[Эсперанто|эсперантсыларҙың]] беренсе Бөтә донъя конгресы үтә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Ляшко Вениамин Иванович]] (1925—18.07.1980), [[СССР]]-ҙың хәрби эшмәкәре, генерал-лейтенант. 1972—1980 йылдарҙа Киев Юғары дөйөм ғәскәри команда училищеһы начальнигы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]], [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]], I һәм II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] һәм III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәте өсөн» ордендары кавалеры. * [[Ҡотлобаев Айҙар Сәми улы]] (1935), [[ауыл хужалығы]] ветераны, [[Ейәнсура районы]] «Инәк» совхозының элекке агрономы, [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған агрономы, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондан. * [[Балғазин Илдус Әли улы]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]-[[иҡтисад]]сы, 2002 йылдан [[Рәсәй Федерацияһы]] Хөкүмәте ҡарамағындағы Финанс университеты уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1988), доцент. [[Башҡортостандың атҡаҙанған иҡтисадсыһы]]. * [[Суботина Мария Петровна]] (1940—9.05.2004), малсылыҡ алдынғыһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995). [[Мәсетле районы|Мәсетле район]] Советы депутаты. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Наҙы-Петровск районы]] Шәмәхә ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Маслов Михаил Дмитриевич]] (1911—14.01.1973), [[фән|ғалим]]-[[географ]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1939 йылдан [[К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт педагогия институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән, 1950 йылғаса (өҙөклөк менән) директор урынбаҫары, 1953—1969 йылдарҙа иҡтисади география кафедраһы мөдире. География фәндәре кандидаты (1953). [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1954). Ике 1-се (1944, 1945) һәм 2-се (1945) дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Дашков Заһит Камал улы]] (1926—16.04.1991), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1959—1978 йылдарҙа [[Кушнаренко районы]] Фрунзе исемендәге колхоз рәйесе, 1979—1986 йылдарҙа «Кушнаренко» совхозының директор урынбаҫары. [[Ленин ордены|Ленин]], [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]], 2-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985) һәм ике [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Баҡай (Кушнаренко районы)|Баҡай]] ауылынан. * [[Степаненко Екатерина Игнатьевна]] (1931—31.07.2011), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт алдынғыһы. 1956—2009 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала мәктәптәре уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1962 йылдан 6-сы урта мәктәптең уҡытыу бүлеге мөдире, 1976—1992 йылдарҙа — директоры. РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Краснокама районы]]нан. * [[Дружинина Наталья Анатольевна]] (1951), ғалим-педиатр. 1983 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]], шул иҫәптән 1999 йылдан университеттың Дипломдан һуң белем биреү институты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2005), профессор (2006). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1999). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Мөхәмәтйәнова Рима Мөхәмәт ҡыҙы]] (1956), хеҙмәт ветераны. [[Салауатбыяла|«Салауатбыяла» берекмәһенең]] элекке контролеры. III дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры. * [[Хәйруллин Зөфәр Ғәли улы]] (1946), хеҙмәт ветераны. 1972 йылдан [[Балаҡатай]] юл төҙәтеү-төҙөү участкаһы эшсеһе, 1979 йылдан — юл мастеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2003). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ишембай районы]] Әрмет-Баш ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Астраханцев Александр Александрович]] (1922—8.05.1986), [[живопись|рәссам]]-график. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1952—1986 йылдарҙа хәҙерге [[Зәйнәб Биишева исемендәге «Китап» нәшриәте]]ненең художество мөхәррире. 1962 йылдан [[СССР]] Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған рәссамы (1969). «Главполиграфиздат»тың [[РСФСР|Бөтә Рәсәй]] [[китап]] һәм графика күргәҙмәһе ([[Мәскәү]], 1958), Бөтә Рәсәй китап сәнғәте конкурсы (Мәскәү, 1981) дипломанты. * [[Мырҙаханова Сәйҙә Нуриман ҡыҙы]] (1947), [[мәғариф]], [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол]] һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, архивсы. 1971 йылдан [[Бөрйән районы]] [[Байназар]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1972 йылдан ВЛКСМ-дың Бөрйән район комитетының мәктәптәр бүлеге мөдире, 1973 йылдан — беренсе секретары; 1978 йылдан КПСС-тың [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] комитеты секретары; 1983 йылдан Башҡортостандың Йәмәғәт берекмәләренең берләштерелгән үҙәк дәүләт архивының ғилми хеҙмәткәре, 1999—2006 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Бөрйән районы [[Әбделмәмбәт (Бөрйән районы)|Әбделмәмбәт]] ауылынан. * [[Рәмил Йәнбәк]] (1952—11.01.2017), [[Шиғриәт|шағир]] һәм [[Журналистика|журналист]]. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2002), [[Шәһит Хоҙайбирҙин]] (2002), [[Зәйнәб Биишева]] (2006) һәм [[Фәтих Кәрим]] исемендәге премиялар лауреаты. * [[Хәкимов Зөфәр Ҡасим улы]] (1952), [[КПСС|партия]] органдары һәм муниципаль хеҙмәт ветераны. 1989 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ның [[Дим районы|Дим район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары; 1995 йылдан — район хакимиәте башлығы урынбаҫары, 1997—2016 йылдарҙа район хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһы хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре. Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн орденының миҙалы менән бүләкләнеүсе. Сығышы менән хәҙерге [[Алтай крайы]]ның үҙәге [[Барнаул]] ҡалаһынан. * [[Гәрәев Вячеслав Юрьевич]] (1957), [[Педагогика|педагог]], йәмәғәтсе. 1978 йылдан [[Краснокама районы]] мәктәптәре уҡытыусыһы, директоры, шул иҫәптән 1982 йылдан [[Николо-Берёзовка]] урта мәктәбе директоры; 1991 йылдан [[Нефтекама]] ҡалаһының 1-се лицейы директоры. Башҡортостан Республикаһының дүртенсе саҡырылыш (2008—2013) [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай| Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]], Нефтекаманың бишенсе саҡырылыш ҡала Советы депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2016), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2001), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (1994), Нефтекама ҡалаһының почётлы гражданы (2018). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Әхмәтйәнов Әхәт Әбделхаҡ улы]] (1918—3.08.1976), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан яугир, снайпер, өлкән сержант. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1943) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] ордендары (1942) кавалеры. * [[Хоҙайбирҙина Тамара Шәһит ҡыҙы]] (1923—27.04.1998), [[балет]] артисы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1953) атҡаҙанған артисы. Йәштәр һәм студенттарҙың бөтә донъя фестивале лауреаты (Бухарест, 1953). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Ғатауллин Наил Ғәйнәт улы]] (1928—26.04.2015), ғалим-хирург, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһы академигы (1995), медицина фәндәре докторы, профессор. РСФСР-ҙың (1991) һәм БАССР-ҙың (1976) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995) һәм һаулыҡ һаҡлау алдынғыһы (2002), Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2013). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1971). * [[Ишбулатов Нәғим Хажғәле улы]] (1928—7.02.2006), [[башҡорт]] тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре докторы (1975), профессор (1981). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). * [[Хәйруллин Ирек Хәниф улы]] (1938), ғалим-инженер-электромеханик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1983—2000 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]]ның һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның кафедра мөдире. Техник фәндәр докторы (1981), профессор (1983). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1991). Сығышы менән Үзбәк ССР-ынан. * [[Әхмәтов Морат Хөсәйен улы]] (1948—26.02.2006), башҡорт композиторы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1996). Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (1999). * [[Халиуллин Юрий Михайлович]] (1943), хәрби инженер-механик-ғалим, контр-адмирал (1990). Юғары хәрби мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 1992—1998 йылдарҙа В. И. Ленин исемендәге Ленинград Юғары хәрби-диңгеҙ инженер училищеһы начальнигы, 1998—2000 йылдарҙа — Хәрби-диңгеҙ инженер институты етәксеһе. Техник фәндәр докторы (1996), профессор (1998). [[Ҡырым Республикаһы]]ның 1-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002). III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәт иткән өсөн» (1988) һәм «Хәрби хеҙмәттәре өсөн» (1998) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Шаран районы]] [[Анисимова Поляна]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Поспелов Пётр Иванович]] (1924—11.12.2006), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугире, артиллерия полкы разведчигы, рядовой. [[Дан ордены]]ның тулы кавалеры. * [[Ғайсин Миңлеғәли Зәйнулла улы]] (1949—2017), хеҙмәт алдынғыһы. 1970—2011 йылдарҙа [[Баймаҡ районы]]ның «Йылайыр» совхозы тракторсыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған механизаторы (1987), [[Ленин комсомолы премияһы]] лауреаты (1976), [[Ленин ордены|Ленин]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Сосновка (Баймаҡ районы)|Сосновка]] ауылынан. * [[Әхмәтова Розалия Фәйзелғаян ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны, йәмәғәтсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] Һаҡлыҡ банкыһы Ҡариҙел бүлексәһенең элекке идарасыһы, 1990—1995 йылдарҙа [[Ҡариҙел районы|Ҡариҙел район]] Советы рәйесе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (1999). * [[Масленникова Татьяна Александровна]] (10.08.1964), сәнғәт белгесе, 1992 йылдан [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]] һәм [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы. 2000 йылдан Рәссамдар союзы ағзаһы. Сәнғәт ғилеме докторы (2011). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Рәүҙе]] ҡалаһынан. * [[Ғилметдинов Динар Заһит улы]] (1969), [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса Эске эштәр министрлығының Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы идаралығы етәксеһе, полиция полковнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы, [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2014). [[Мишкә районы]]ның почётлы гражданы (2015). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:10 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1810]]: Камилло Кавур, граф, [[Италия]] хөкүмәтенең беренсе етәксеһе. * [[1830]]: Окубо Тосимити, [[Япония]] [[сәйәсмән]]е. * [[1845]]: [[Абай Ҡонанбаев]], [[Ҡаҙағстан]]дың мәғрифәтсе-шағиры, [[ҡаҙаҡ әҙәбиәте|ҡаҙаҡ классик әҙәбиәтенә]] нигеҙ һалыусы. * [[1860]]: Сергей Сазонов, [[Рәсәй империяһы]]ның [[дәүләт]] эшмәкәре, 1910—1916 йылдарҙа сит ил эштәре министры. * [[1865]]: Александр Глазунов, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]] композиторы, дирижёр һәм педагог, Республиканың халыҡ артисы (1922). * [[1874]]: [[Герберт Гувер]], [[АҠШ]]-тың 31-се президенты. * [[1890]]: Серафима Бирман, [[СССР]]-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, театр режиссёры, [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1946). * [[1900]]: Андрей Лобанов, СССР-ҙың театр режиссёры, педагог, РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1947). * [[1905]]: Кларенс Джон Лафлин, [[АҠШ]]-тың сюрреалист фоторәссамы. * [[1935]]: Гия Канчели, СССР һәм [[Грузия]] композиторы, педагог, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1940]]: Вениамин Смехов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең театр һәм кино актёры, режиссёр, сценарист, әҙип. * [[1940]]: Бобби Хатфилд, АҠШ [[йыр]]сыһы, «The Righteous Brothers» вокал дуэты ағзаһы. * [[1945]]: Александр Адабашьян, СССР һәм Рәсәй кинодраматургы, актёр, рәссам, кинорежиссёр һәм сценарист. * [[1950]]: Алексей Брунов, СССР һәм Рәсәй бард-йырсыһы. * [[1960]]: Антонио Бандерас, [[Испания]] һәм АҠШ актёры, кинорежиссёр, продюсер һәм йырсы. * [[1960]]: Мамука Кикалейшвили, СССР һәм Грузияның театр һәм кино актёры, кинорежиссёр. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:10 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З10]] [[Категория:10 август]] s1ezns3d2mqcydpphz1vik916rm4x3b 12 август 0 71752 1149064 1149045 2022-08-09T17:57:35Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''12 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 224-се ([[кәбисә йыл]]ында 225-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 141 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя йәштәр көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя [[каллиграфия]] көнө. ** Бөтә донъя филдәр көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Шәхсән компьютер көнө. * {{Флагификация|Бразилия}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Таиланд}}: Әсәйҙәр көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Китапханалар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Йөк машинаһы водителдәре көнө. * {{Флагификация|Кыргызстан}}: Енәйәт язаһын башҡарыу системаһы хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1851]]: [[АҠШ]]-та тегеү машинаһына [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1877]]: [[Марс]]тың юлдашы — [[Деймос]] асыла. * [[1928]]: [[Мәскәү]]ҙә хәҙерге М. Горький исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы асыла. * [[1953]]: [[СССР]]-ҙа донъялағы беренсе [[водород]] бомбаһын һынау үткәрелә. * [[1959]]: СССР-ҙа «оҙайлы ҡулланылыш» тауарҙарын [[кредит]]ҡа һатыу рөхсәт ителә. * [[1980]]: [[Өфө]]лә миллионынсы кеше теркәлә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Сутягин Александр Васильевич]] (1915—10.01.1991), [[СССР]] [[йыр]]сыһы. 1941—1957 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы, бер үк ваҡытта [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында [[БАССР Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Республика радиолаштырыу комитеты дикторы. [[РСФСР]]-ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1949) халыҡ артисы. * [[Фәрхетдинов Мирғәй Әхмәй улы]] (1915—28.03.1944), Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған яугир, пулемёт ротаһы командиры, өлкән лейтенант.1939—1940 йылдарҙағы совет-фин һуғышында ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). * [[Мортазина Бәһиә Ниғәмәтйән ҡыҙы]] (1930—2008), [[Педагогика|педагог]], 1953—1975 йылдарҙа [[Борай районы]] [[Иҫке Бикмәт]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Бикембетов Сыңғыҙ Шәйәхмәт улы]] (1945), хеҙмәт ветераны, нефтехимик. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1981). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Һөләймән (Мәсетле районы)|Һөләймән]] ауылынан. * [[Бадиков Юрий Владимирович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1982—1989 һәм 1998—2010 йылдарҙа Гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеүен көйләгестәр ғилми-тикшеренеү технология институтының лаборатория мөдире, бер үк ваҡытта 2007 йылдан — [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2002). Сығышы менән [[Могилёв]] ҡалаһынан. * [[Камалов Атлас Закир улы]] (1950), хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] органдары ветераны, ғалим-[[Агрономия|агроном]]. 1991—1995 йылдарҙа [[Мәсетле районы|Мәсетле район]] хакимиәте башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (2005). Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш (1990—1993) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. * [[Рогожникова Татьяна Михайловна]] (1960), [[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1982 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1991―2006 йылдарҙа сит телдәр, 2006 йылдан тел коммуникацияһы һәм психолингвистика кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2015 йылдан ― ректорат советнигы. Филология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрйән районы]] [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)|Иҫке Собханғол]] ауылынан. * [[Сәхибгәрәева Мәүлиҙә Фән ҡыҙы]] (1960), табип-терапевт, [[Өфө]]нөң 13-сө ҡала клиник дауаханаһының бүлек етәксеһе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Алтынбаев Сәмиғулла Ғиләж улы]] (1916 — ?), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 58-се кавалерия полкы кавалерисы, гвардия кесе сержанты. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). * [[Әхмәтшин Мирйән Иҙиәтулла улы]] (1931—10.01.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1991 йылдарҙа [[Ленин ордены|Ленин орденлы]] [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән баш инженеры, директоры, директорҙың иҡтисад буйынса урынбаҫары. [[СССР]]-ҙың 10-сы саҡырылыш (1979—1984) Юғары Советы депутаты. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған рационализаторы (1974), СССР Нефть химияһы һәм нефть эшкәртеү министрлығы отличнигы (1967). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1975), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Үрмәкәй]] ауылынан. * [[Борзенко Валентин Иванович]] (1936—26.02.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1997 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1980 йылдан — Химия заводы директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш (1990—1995) Юғары Советы, 1997—1999 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1992). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1986), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1991). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Федоровка районы|Федоровка районы]] [[Златоустовка (Фёдоровка районы)|Златоустовка]] ауылынан. * [[Цаплин Юрий Матвеевич]] (1946), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1964—2006 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1989 йылдан Нефтехимик производстволар заводы директоры; 1994 йылдан — техник бүлек начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (2004). Сығышы менән [[Ишембай]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Цыбин Иван Максимович]] (1922—26.07.1996), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Шарлыҡ районы]] Новофедоровка ауылынан. Һуғыштан һуң хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Федоровка районы]]нда йәшәй һәм эшләй. * [[Түләкова Нәғимә Ибраһим ҡыҙы]] (1927—18.12.2005), [[Малсылыҡ|малсы]]. 1944 йылдан [[Баймаҡ районы]] «Баймаҡ» совхозы һауынсыһы, 1961—1982 йылдарҙа — быҙау ҡараусы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1973), коммунистик хеҙмәт ударнигы (1970). Сығышы менән ошо райондың [[Ҡыуат (Баймаҡ районы)|Ҡыуат]] ауылынан. * Хәйбуллин Ғәзимулла Ғәйнулла улы (1927—16.09.1995), эшсе, йәмәғәтсе. 1951—1993 йылдарҙа «Гидравлика» предприятиеһы токаре. Башҡорт АССР-ының етенсе саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Ҡыйғы районы Иҙрис ауылынан. * [[Авдиенко Виктор Николаевич]] (1947), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» (2011 йылға тиклем [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салауатнефтеоргсинтез»]]) берекмәһе «Мономер» заводының элекке ҡоролма начальнигы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Наркевич Иван Иосифович]] (1938), [[нефть]] һәм [[газ]] сығарыу объектарын төҙөүҙә ҡатнашҡан хеҙмәт ветераны, 1968—1998 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» ойошмаһы бульдозерсыһы, 1970 йылдан — таҙартыу машинаһы машинисы. СССР Нефть‑газ төҙөлөшө министрлығының почётлы хеҙмәткәре (1988). [[Хеҙмәт Даны ордены]]ның тулы кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Беларусь Республикаһы]]ның Витебск өлкәһе Пуховка ауылынан. * [[Хаматшин Фәнзир Хаматхан улы]] (1938), [[ауыл хужалығы]] ветераны, 1960—1995 йылдарҙа [[Кушнаренко районы]]ның Ленин исемендәге колхоз механизаторы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған механизаторы (1981). * [[Кәримов Роберт Юнир улы]] (1958), [[Педагогика|педагог]], мәғариф һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Стәрлетамаҡ]] тармаҡ-ара колледжы директоры, 2000—2016 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] мәғариф бүлеге етәксеһе. IV саҡырылыш район Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы һәм халыҡ мәғарифы отличнигы. * [[Мәхмүтов Салауат Мансур улы]] (1958), рәссам, [[Стәрлетамаҡ]]тың 1-се сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2015). Сығышы менән Стәрлетамаҡ ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ямалеева Анна Александровна]] (1944), [[фән|ғалим]]-[[Биохимия|биохимик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2002). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Баҡалы районы]] [[Бозор]] ауылынан. * [[Чернов Николай Васильевич]] (1949), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусһыһы. 1986 йылдан Башҡортостан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Суд-медицина экспертизаһы бюроһы етәксеһе. Медицина фәндәре кандидаты (1999). Юғары категориялы суд-медицина эксперты. СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1985). РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1990). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1820]]: Авдотья Панаева, [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], [[мемуар]]сы. * [[1920]]: Валентин Филатов, цирк артисы, дрессировщик, [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1930]]: Джордж Сорос, [[АҠШ]] финансисы һәм йәмәғәт эшмәкәре, сығышы менән [[Венгрия]]нан. * [[1950]]: Рон Маел, «Sparks» [[Рок|поп-рок]] төркөмө [[музыка]]нты һәм [[йыр]] текстары авторы. * [[1950]]: Александр Сидельников, СССР [[хоккей]]сыһы, ҡапҡасы, [[олимпия]] һәм ике тапҡыр [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионы. * [[1960]]: Лоран Финьон, [[Франция]] [[спорт]]сыһы, [[велосипед]]та уҙышыусы, «Тур-де-Франс» (1983, 1984) һәм «Джиро д’Италия» (1989) ярыштары еңеүсеһе. * [[1980]]: Доминик Суэйн, АҠШ актрисаһы, «Лолита» (1997) фильмында төп ролде башҡарыусы. * [[1990]]: Марио Балотелли, [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Европа]]ның 2012 йылғы чемпионатының көмөш призёры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1952]]: [[Давид Бергельсон]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1922]]: [[Әминев Миңлетдин Ғилметдин улы]], [[Советтар Союзы Геройы]] (1943). * [[1991]]: [[Ғайсин Хәсән Назар улы]], Советтар Союзы Геройы (1945). == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З12]] [[Категория:12 август]] 0lmz12j66hkoaf7m6g3628zmsixsa3d 1149065 1149064 2022-08-09T18:02:16Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''12 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 224-се ([[кәбисә йыл]]ында 225-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 141 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя йәштәр көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя [[каллиграфия]] көнө. ** Бөтә донъя филдәр көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Шәхсән компьютер көнө. * {{Флагификация|Бразилия}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Таиланд}}: Әсәйҙәр көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Китапханалар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Йөк машинаһы водителдәре көнө. * {{Флагификация|Кыргызстан}}: Енәйәт язаһын башҡарыу системаһы хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1851]]: [[АҠШ]]-та тегеү машинаһына [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1877]]: [[Марс]]тың юлдашы — [[Деймос]] асыла. * [[1928]]: [[Мәскәү]]ҙә хәҙерге М. Горький исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы асыла. * [[1953]]: [[СССР]]-ҙа донъялағы беренсе [[водород]] бомбаһын һынау үткәрелә. * [[1959]]: СССР-ҙа «оҙайлы ҡулланылыш» тауарҙарын [[кредит]]ҡа һатыу рөхсәт ителә. * [[1980]]: [[Өфө]]лә миллионынсы кеше теркәлә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Сутягин Александр Васильевич]] (1915—10.01.1991), [[СССР]] [[йыр]]сыһы. 1941—1957 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы, бер үк ваҡытта [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында [[БАССР Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Республика радиолаштырыу комитеты дикторы. [[РСФСР]]-ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1949) халыҡ артисы. * [[Фәрхетдинов Мирғәй Әхмәй улы]] (1915—28.03.1944), Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған яугир, пулемёт ротаһы командиры, өлкән лейтенант.1939—1940 йылдарҙағы совет-фин һуғышында ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). * [[Мортазина Бәһиә Ниғәмәтйән ҡыҙы]] (1930—2008), [[Педагогика|педагог]], 1953—1975 йылдарҙа [[Борай районы]] [[Иҫке Бикмәт]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Бикембетов Сыңғыҙ Шәйәхмәт улы]] (1945), хеҙмәт ветераны, нефтехимик. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1981). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Һөләймән (Мәсетле районы)|Һөләймән]] ауылынан. * [[Бадиков Юрий Владимирович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1982—1989 һәм 1998—2010 йылдарҙа Гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеүен көйләгестәр ғилми-тикшеренеү технология институтының лаборатория мөдире, бер үк ваҡытта 2007 йылдан — [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2002). Сығышы менән [[Могилёв]] ҡалаһынан. * [[Камалов Атлас Закир улы]] (1950), хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] органдары ветераны, ғалим-[[Агрономия|агроном]]. 1991—1995 йылдарҙа [[Мәсетле районы|Мәсетле район]] хакимиәте башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (2005). Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш (1990—1993) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. * [[Рогожникова Татьяна Михайловна]] (1960), [[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1982 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1991―2006 йылдарҙа сит телдәр, 2006 йылдан тел коммуникацияһы һәм психолингвистика кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2015 йылдан ― ректорат советнигы. Филология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрйән районы]] [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)|Иҫке Собханғол]] ауылынан. * [[Сәхибгәрәева Мәүлиҙә Фән ҡыҙы]] (1960), табип-терапевт, [[Өфө]]нөң 13-сө ҡала клиник дауаханаһының бүлек етәксеһе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Алтынбаев Сәмиғулла Ғиләж улы]] (1916 — ?), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 58-се кавалерия полкы кавалерисы, гвардия кесе сержанты. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). * [[Әхмәтшин Мирйән Иҙиәтулла улы]] (1931—10.01.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1991 йылдарҙа [[Ленин ордены|Ленин орденлы]] [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән баш инженеры, директоры, директорҙың иҡтисад буйынса урынбаҫары. [[СССР]]-ҙың 10-сы саҡырылыш (1979—1984) Юғары Советы депутаты. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған рационализаторы (1974), СССР Нефть химияһы һәм нефть эшкәртеү министрлығы отличнигы (1967). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1975), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Үрмәкәй]] ауылынан. * [[Борзенко Валентин Иванович]] (1936—26.02.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1997 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1980 йылдан — Химия заводы директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш (1990—1995) Юғары Советы, 1997—1999 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1992). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1986), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1991). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Федоровка районы|Федоровка районы]] [[Златоустовка (Фёдоровка районы)|Златоустовка]] ауылынан. * [[Цаплин Юрий Матвеевич]] (1946), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1964—2006 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1989 йылдан Нефтехимик производстволар заводы директоры; 1994 йылдан — техник бүлек начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (2004). Сығышы менән [[Ишембай]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Цыбин Иван Максимович]] (1922—26.07.1996), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Шарлыҡ районы]] Новофедоровка ауылынан. Һуғыштан һуң хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Федоровка районы]]нда йәшәй һәм эшләй. * [[Түләкова Нәғимә Ибраһим ҡыҙы]] (1927—18.12.2005), [[Малсылыҡ|малсы]]. 1944 йылдан [[Баймаҡ районы]] «Баймаҡ» совхозы һауынсыһы, 1961—1982 йылдарҙа — быҙау ҡараусы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1973), коммунистик хеҙмәт ударнигы (1970). Сығышы менән ошо райондың [[Ҡыуат (Баймаҡ районы)|Ҡыуат]] ауылынан. * [[Хәйбуллин Ғәзимулла Ғәйнулла улы]] (1927—16.09.1995), эшсе, йәмәғәтсе. 1951—1993 йылдарҙа [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика» предприятиеһы]] токаре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның етенсе саҡырылыш (1967—1971) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡыйғы районы]] [[Иҙрис (Ҡыйғы районы)|Иҙрис]] ауылынан. * [[Авдиенко Виктор Николаевич]] (1947), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» (2011 йылға тиклем [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салауатнефтеоргсинтез»]]) берекмәһе «Мономер» заводының элекке ҡоролма начальнигы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Наркевич Иван Иосифович]] (1938), [[нефть]] һәм [[газ]] сығарыу объектарын төҙөүҙә ҡатнашҡан хеҙмәт ветераны, 1968—1998 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» ойошмаһы бульдозерсыһы, 1970 йылдан — таҙартыу машинаһы машинисы. СССР Нефть‑газ төҙөлөшө министрлығының почётлы хеҙмәткәре (1988). [[Хеҙмәт Даны ордены]]ның тулы кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Беларусь Республикаһы]]ның Витебск өлкәһе Пуховка ауылынан. * [[Хаматшин Фәнзир Хаматхан улы]] (1938), [[ауыл хужалығы]] ветераны, 1960—1995 йылдарҙа [[Кушнаренко районы]]ның Ленин исемендәге колхоз механизаторы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған механизаторы (1981). * [[Кәримов Роберт Юнир улы]] (1958), [[Педагогика|педагог]], мәғариф һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Стәрлетамаҡ]] тармаҡ-ара колледжы директоры, 2000—2016 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] мәғариф бүлеге етәксеһе. IV саҡырылыш район Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы һәм халыҡ мәғарифы отличнигы. * [[Мәхмүтов Салауат Мансур улы]] (1958), рәссам, [[Стәрлетамаҡ]]тың 1-се сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2015). Сығышы менән Стәрлетамаҡ ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ямалеева Анна Александровна]] (1944), [[фән|ғалим]]-[[Биохимия|биохимик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2002). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Баҡалы районы]] [[Бозор]] ауылынан. * [[Чернов Николай Васильевич]] (1949), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусһыһы. 1986 йылдан Башҡортостан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Суд-медицина экспертизаһы бюроһы етәксеһе. Медицина фәндәре кандидаты (1999). Юғары категориялы суд-медицина эксперты. СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1985). РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1990). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1820]]: Авдотья Панаева, [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], [[мемуар]]сы. * [[1920]]: Валентин Филатов, цирк артисы, дрессировщик, [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1930]]: Джордж Сорос, [[АҠШ]] финансисы һәм йәмәғәт эшмәкәре, сығышы менән [[Венгрия]]нан. * [[1950]]: Рон Маел, «Sparks» [[Рок|поп-рок]] төркөмө [[музыка]]нты һәм [[йыр]] текстары авторы. * [[1950]]: Александр Сидельников, СССР [[хоккей]]сыһы, ҡапҡасы, [[олимпия]] һәм ике тапҡыр [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионы. * [[1960]]: Лоран Финьон, [[Франция]] [[спорт]]сыһы, [[велосипед]]та уҙышыусы, «Тур-де-Франс» (1983, 1984) һәм «Джиро д’Италия» (1989) ярыштары еңеүсеһе. * [[1980]]: Доминик Суэйн, АҠШ актрисаһы, «Лолита» (1997) фильмында төп ролде башҡарыусы. * [[1990]]: Марио Балотелли, [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Европа]]ның 2012 йылғы чемпионатының көмөш призёры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1952]]: [[Давид Бергельсон]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1922]]: [[Әминев Миңлетдин Ғилметдин улы]], [[Советтар Союзы Геройы]] (1943). * [[1991]]: [[Ғайсин Хәсән Назар улы]], Советтар Союзы Геройы (1945). == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З12]] [[Категория:12 август]] 98ywu6he2slldy52c6qk5b53mtlw5z7 1149066 1149065 2022-08-09T18:03:27Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''12 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 224-се ([[кәбисә йыл]]ында 225-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 141 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя йәштәр көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя [[каллиграфия]] көнө. ** Бөтә донъя филдәр көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Шәхсән компьютер көнө. * {{Флагификация|Бразилия}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Таиланд}}: Әсәйҙәр көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Китапханалар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Йөк машинаһы водителдәре көнө. * {{Флагификация|Кыргызстан}}: Енәйәт язаһын башҡарыу системаһы хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1851]]: [[АҠШ]]-та тегеү машинаһына [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1877]]: [[Марс]]тың юлдашы — [[Деймос]] асыла. * [[1928]]: [[Мәскәү]]ҙә хәҙерге М. Горький исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы асыла. * [[1953]]: [[СССР]]-ҙа донъялағы беренсе [[водород]] бомбаһын һынау үткәрелә. * [[1959]]: СССР-ҙа «оҙайлы ҡулланылыш» тауарҙарын [[кредит]]ҡа һатыу рөхсәт ителә. * [[1980]]: [[Өфө]]лә миллионынсы кеше теркәлә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Сутягин Александр Васильевич]] (1915—10.01.1991), [[СССР]] [[йыр]]сыһы. 1941—1957 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы, бер үк ваҡытта [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында [[БАССР Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Республика радиолаштырыу комитеты дикторы. [[РСФСР]]-ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1949) халыҡ артисы. * [[Фәрхетдинов Мирғәй Әхмәй улы]] (1915—28.03.1944), Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған яугир, пулемёт ротаһы командиры, өлкән лейтенант.1939—1940 йылдарҙағы совет-фин һуғышында ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). * [[Мортазина Бәһиә Ниғәмәтйән ҡыҙы]] (1930—2008), [[Педагогика|педагог]], 1953—1975 йылдарҙа [[Борай районы]] [[Иҫке Бикмәт]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Бикембетов Сыңғыҙ Шәйәхмәт улы]] (1945), хеҙмәт ветераны, нефтехимик. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1981). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Һөләймән (Мәсетле районы)|Һөләймән]] ауылынан. * [[Бадиков Юрий Владимирович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1982—1989 һәм 1998—2010 йылдарҙа Гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеүен көйләгестәр ғилми-тикшеренеү технология институтының лаборатория мөдире, бер үк ваҡытта 2007 йылдан — [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2002). Сығышы менән [[Могилёв]] ҡалаһынан. * [[Камалов Атлас Закир улы]] (1950), хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] органдары ветераны, ғалим-[[Агрономия|агроном]]. 1991—1995 йылдарҙа [[Мәсетле районы|Мәсетле район]] хакимиәте башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (2005). Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш (1990—1993) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. * [[Рогожникова Татьяна Михайловна]] (1960), [[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1982 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1991―2006 йылдарҙа сит телдәр, 2006 йылдан тел коммуникацияһы һәм психолингвистика кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2015 йылдан ― ректорат советнигы. Филология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрйән районы]] [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)|Иҫке Собханғол]] ауылынан. * [[Сәхибгәрәева Мәүлиҙә Фән ҡыҙы]] (1960), табип-терапевт, [[Өфө]]нөң 13-сө ҡала клиник дауаханаһының бүлек етәксеһе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Алтынбаев Сәмиғулла Ғиләж улы]] (1916 — ?), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 58-се кавалерия полкы кавалерисы, гвардия кесе сержанты. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). * [[Әхмәтшин Мирйән Иҙиәтулла улы]] (1931—10.01.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1991 йылдарҙа [[Ленин ордены|Ленин орденлы]] [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән баш инженеры, директоры, директорҙың иҡтисад буйынса урынбаҫары. [[СССР]]-ҙың 10-сы саҡырылыш (1979—1984) Юғары Советы депутаты. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған рационализаторы (1974), СССР Нефть химияһы һәм нефть эшкәртеү министрлығы отличнигы (1967). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1975), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Үрмәкәй]] ауылынан. * [[Борзенко Валентин Иванович]] (1936—26.02.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1997 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1980 йылдан — Химия заводы директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш (1990—1995) Юғары Советы, 1997—1999 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1992). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1986), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1991). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Федоровка районы|Федоровка районы]] [[Златоустовка (Фёдоровка районы)|Златоустовка]] ауылынан. * [[Цаплин Юрий Матвеевич]] (1946), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1964—2006 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1989 йылдан Нефтехимик производстволар заводы директоры; 1994 йылдан — техник бүлек начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (2004). Сығышы менән [[Ишембай]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Цыбин Иван Максимович]] (1922—26.07.1996), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Шарлыҡ районы]] Новофедоровка ауылынан. Һуғыштан һуң хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Федоровка районы]]нда йәшәй һәм эшләй. * [[Түләкова Нәғимә Ибраһим ҡыҙы]] (1927—18.12.2005), [[Малсылыҡ|малсы]]. 1944 йылдан [[Баймаҡ районы]] «Баймаҡ» совхозы һауынсыһы, 1961—1982 йылдарҙа — быҙау ҡараусы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1973), коммунистик хеҙмәт ударнигы (1970). Сығышы менән ошо райондың [[Ҡыуат (Баймаҡ районы)|Ҡыуат]] ауылынан. * [[Хәйбуллин Ғәзимулла Ғәйнулла улы]] (1927—16.09.1995), эшсе, йәмәғәтсе. 1951—1993 йылдарҙа [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика» предприятиеһы]] токаре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның етенсе саҡырылыш (1967—1971) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡыйғы районы]] [[Иҙрис (Ҡыйғы районы)|Иҙрис]] ауылынан. * [[Авдиенко Виктор Николаевич]] (1947), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» (2011 йылға тиклем [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салауатнефтеоргсинтез»]]) берекмәһе «Мономер» заводының элекке ҡоролма начальнигы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. * Гребенчук Елизавета Семёновна (1952), педагог. 1975 йылдан Салауат ҡалаһы балалар баҡсаларында өлкән тәрбиәсе, 1987—2012 йылдарҙа 37-се «Миләшкәй» балалар баҡсаһы мөдире. Рәсәй Федерацияһының почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән Тамбов ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Наркевич Иван Иосифович]] (1938), [[нефть]] һәм [[газ]] сығарыу объектарын төҙөүҙә ҡатнашҡан хеҙмәт ветераны, 1968—1998 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» ойошмаһы бульдозерсыһы, 1970 йылдан — таҙартыу машинаһы машинисы. СССР Нефть‑газ төҙөлөшө министрлығының почётлы хеҙмәткәре (1988). [[Хеҙмәт Даны ордены]]ның тулы кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Беларусь Республикаһы]]ның Витебск өлкәһе Пуховка ауылынан. * [[Хаматшин Фәнзир Хаматхан улы]] (1938), [[ауыл хужалығы]] ветераны, 1960—1995 йылдарҙа [[Кушнаренко районы]]ның Ленин исемендәге колхоз механизаторы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған механизаторы (1981). * [[Кәримов Роберт Юнир улы]] (1958), [[Педагогика|педагог]], мәғариф һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Стәрлетамаҡ]] тармаҡ-ара колледжы директоры, 2000—2016 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] мәғариф бүлеге етәксеһе. IV саҡырылыш район Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы һәм халыҡ мәғарифы отличнигы. * [[Мәхмүтов Салауат Мансур улы]] (1958), рәссам, [[Стәрлетамаҡ]]тың 1-се сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2015). Сығышы менән Стәрлетамаҡ ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ямалеева Анна Александровна]] (1944), [[фән|ғалим]]-[[Биохимия|биохимик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2002). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Баҡалы районы]] [[Бозор]] ауылынан. * [[Чернов Николай Васильевич]] (1949), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусһыһы. 1986 йылдан Башҡортостан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Суд-медицина экспертизаһы бюроһы етәксеһе. Медицина фәндәре кандидаты (1999). Юғары категориялы суд-медицина эксперты. СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1985). РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1990). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1820]]: Авдотья Панаева, [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], [[мемуар]]сы. * [[1920]]: Валентин Филатов, цирк артисы, дрессировщик, [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1930]]: Джордж Сорос, [[АҠШ]] финансисы һәм йәмәғәт эшмәкәре, сығышы менән [[Венгрия]]нан. * [[1950]]: Рон Маел, «Sparks» [[Рок|поп-рок]] төркөмө [[музыка]]нты һәм [[йыр]] текстары авторы. * [[1950]]: Александр Сидельников, СССР [[хоккей]]сыһы, ҡапҡасы, [[олимпия]] һәм ике тапҡыр [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионы. * [[1960]]: Лоран Финьон, [[Франция]] [[спорт]]сыһы, [[велосипед]]та уҙышыусы, «Тур-де-Франс» (1983, 1984) һәм «Джиро д’Италия» (1989) ярыштары еңеүсеһе. * [[1980]]: Доминик Суэйн, АҠШ актрисаһы, «Лолита» (1997) фильмында төп ролде башҡарыусы. * [[1990]]: Марио Балотелли, [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Европа]]ның 2012 йылғы чемпионатының көмөш призёры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1952]]: [[Давид Бергельсон]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1922]]: [[Әминев Миңлетдин Ғилметдин улы]], [[Советтар Союзы Геройы]] (1943). * [[1991]]: [[Ғайсин Хәсән Назар улы]], Советтар Союзы Геройы (1945). == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З12]] [[Категория:12 август]] e6ew9vfkt3pyfjrgqfd3ofq6o5yhn2h 1149067 1149066 2022-08-09T18:04:56Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''12 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 224-се ([[кәбисә йыл]]ында 225-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 141 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя йәштәр көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя [[каллиграфия]] көнө. ** Бөтә донъя филдәр көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Шәхсән компьютер көнө. * {{Флагификация|Бразилия}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Таиланд}}: Әсәйҙәр көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Китапханалар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Йөк машинаһы водителдәре көнө. * {{Флагификация|Кыргызстан}}: Енәйәт язаһын башҡарыу системаһы хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1851]]: [[АҠШ]]-та тегеү машинаһына [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1877]]: [[Марс]]тың юлдашы — [[Деймос]] асыла. * [[1928]]: [[Мәскәү]]ҙә хәҙерге М. Горький исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы асыла. * [[1953]]: [[СССР]]-ҙа донъялағы беренсе [[водород]] бомбаһын һынау үткәрелә. * [[1959]]: СССР-ҙа «оҙайлы ҡулланылыш» тауарҙарын [[кредит]]ҡа һатыу рөхсәт ителә. * [[1980]]: [[Өфө]]лә миллионынсы кеше теркәлә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Сутягин Александр Васильевич]] (1915—10.01.1991), [[СССР]] [[йыр]]сыһы. 1941—1957 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы, бер үк ваҡытта [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында [[БАССР Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Республика радиолаштырыу комитеты дикторы. [[РСФСР]]-ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1949) халыҡ артисы. * [[Фәрхетдинов Мирғәй Әхмәй улы]] (1915—28.03.1944), Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған яугир, пулемёт ротаһы командиры, өлкән лейтенант.1939—1940 йылдарҙағы совет-фин һуғышында ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). * [[Мортазина Бәһиә Ниғәмәтйән ҡыҙы]] (1930—2008), [[Педагогика|педагог]], 1953—1975 йылдарҙа [[Борай районы]] [[Иҫке Бикмәт]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Бикембетов Сыңғыҙ Шәйәхмәт улы]] (1945), хеҙмәт ветераны, нефтехимик. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1981). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Һөләймән (Мәсетле районы)|Һөләймән]] ауылынан. * [[Бадиков Юрий Владимирович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1982—1989 һәм 1998—2010 йылдарҙа Гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеүен көйләгестәр ғилми-тикшеренеү технология институтының лаборатория мөдире, бер үк ваҡытта 2007 йылдан — [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2002). Сығышы менән [[Могилёв]] ҡалаһынан. * [[Камалов Атлас Закир улы]] (1950), хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] органдары ветераны, ғалим-[[Агрономия|агроном]]. 1991—1995 йылдарҙа [[Мәсетле районы|Мәсетле район]] хакимиәте башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (2005). Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш (1990—1993) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. * [[Рогожникова Татьяна Михайловна]] (1960), [[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1982 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1991―2006 йылдарҙа сит телдәр, 2006 йылдан тел коммуникацияһы һәм психолингвистика кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2015 йылдан ― ректорат советнигы. Филология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрйән районы]] [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)|Иҫке Собханғол]] ауылынан. * [[Сәхибгәрәева Мәүлиҙә Фән ҡыҙы]] (1960), табип-терапевт, [[Өфө]]нөң 13-сө ҡала клиник дауаханаһының бүлек етәксеһе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Алтынбаев Сәмиғулла Ғиләж улы]] (1916 — ?), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 58-се кавалерия полкы кавалерисы, гвардия кесе сержанты. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). * [[Әхмәтшин Мирйән Иҙиәтулла улы]] (1931—10.01.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1991 йылдарҙа [[Ленин ордены|Ленин орденлы]] [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән баш инженеры, директоры, директорҙың иҡтисад буйынса урынбаҫары. [[СССР]]-ҙың 10-сы саҡырылыш (1979—1984) Юғары Советы депутаты. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған рационализаторы (1974), СССР Нефть химияһы һәм нефть эшкәртеү министрлығы отличнигы (1967). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1975), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Үрмәкәй]] ауылынан. * [[Борзенко Валентин Иванович]] (1936—26.02.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1997 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1980 йылдан — Химия заводы директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш (1990—1995) Юғары Советы, 1997—1999 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1992). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1986), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1991). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Федоровка районы|Федоровка районы]] [[Златоустовка (Фёдоровка районы)|Златоустовка]] ауылынан. * [[Цаплин Юрий Матвеевич]] (1946), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1964—2006 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1989 йылдан Нефтехимик производстволар заводы директоры; 1994 йылдан — техник бүлек начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (2004). Сығышы менән [[Ишембай]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Цыбин Иван Максимович]] (1922—26.07.1996), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Шарлыҡ районы]] Новофедоровка ауылынан. Һуғыштан һуң хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Федоровка районы]]нда йәшәй һәм эшләй. * [[Түләкова Нәғимә Ибраһим ҡыҙы]] (1927—18.12.2005), [[Малсылыҡ|малсы]]. 1944 йылдан [[Баймаҡ районы]] «Баймаҡ» совхозы һауынсыһы, 1961—1982 йылдарҙа — быҙау ҡараусы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1973), коммунистик хеҙмәт ударнигы (1970). Сығышы менән ошо райондың [[Ҡыуат (Баймаҡ районы)|Ҡыуат]] ауылынан. * [[Хәйбуллин Ғәзимулла Ғәйнулла улы]] (1927—16.09.1995), эшсе, йәмәғәтсе. 1951—1993 йылдарҙа [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика» предприятиеһы]] токаре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның етенсе саҡырылыш (1967—1971) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡыйғы районы]] [[Иҙрис (Ҡыйғы районы)|Иҙрис]] ауылынан. * [[Авдиенко Виктор Николаевич]] (1947), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» (2011 йылға тиклем [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салауатнефтеоргсинтез»]]) берекмәһе «Мономер» заводының элекке ҡоролма начальнигы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. * [[Гребенчук Елизавета Семёновна]] (1952), [[Педагогика|педагог]]. 1975 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһы]] балалар баҡсаларында өлкән тәрбиәсе, 1987—2012 йылдарҙа 37-се «Миләшкәй» балалар баҡсаһы мөдире. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Тамбов]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Наркевич Иван Иосифович]] (1938), [[нефть]] һәм [[газ]] сығарыу объектарын төҙөүҙә ҡатнашҡан хеҙмәт ветераны, 1968—1998 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» ойошмаһы бульдозерсыһы, 1970 йылдан — таҙартыу машинаһы машинисы. СССР Нефть‑газ төҙөлөшө министрлығының почётлы хеҙмәткәре (1988). [[Хеҙмәт Даны ордены]]ның тулы кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Беларусь Республикаһы]]ның Витебск өлкәһе Пуховка ауылынан. * [[Хаматшин Фәнзир Хаматхан улы]] (1938), [[ауыл хужалығы]] ветераны, 1960—1995 йылдарҙа [[Кушнаренко районы]]ның Ленин исемендәге колхоз механизаторы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған механизаторы (1981). * [[Кәримов Роберт Юнир улы]] (1958), [[Педагогика|педагог]], мәғариф һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Стәрлетамаҡ]] тармаҡ-ара колледжы директоры, 2000—2016 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] мәғариф бүлеге етәксеһе. IV саҡырылыш район Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы һәм халыҡ мәғарифы отличнигы. * [[Мәхмүтов Салауат Мансур улы]] (1958), рәссам, [[Стәрлетамаҡ]]тың 1-се сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2015). Сығышы менән Стәрлетамаҡ ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ямалеева Анна Александровна]] (1944), [[фән|ғалим]]-[[Биохимия|биохимик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2002). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Баҡалы районы]] [[Бозор]] ауылынан. * [[Чернов Николай Васильевич]] (1949), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусһыһы. 1986 йылдан Башҡортостан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Суд-медицина экспертизаһы бюроһы етәксеһе. Медицина фәндәре кандидаты (1999). Юғары категориялы суд-медицина эксперты. СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1985). РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1990). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1820]]: Авдотья Панаева, [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], [[мемуар]]сы. * [[1920]]: Валентин Филатов, цирк артисы, дрессировщик, [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1930]]: Джордж Сорос, [[АҠШ]] финансисы һәм йәмәғәт эшмәкәре, сығышы менән [[Венгрия]]нан. * [[1950]]: Рон Маел, «Sparks» [[Рок|поп-рок]] төркөмө [[музыка]]нты һәм [[йыр]] текстары авторы. * [[1950]]: Александр Сидельников, СССР [[хоккей]]сыһы, ҡапҡасы, [[олимпия]] һәм ике тапҡыр [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионы. * [[1960]]: Лоран Финьон, [[Франция]] [[спорт]]сыһы, [[велосипед]]та уҙышыусы, «Тур-де-Франс» (1983, 1984) һәм «Джиро д’Италия» (1989) ярыштары еңеүсеһе. * [[1980]]: Доминик Суэйн, АҠШ актрисаһы, «Лолита» (1997) фильмында төп ролде башҡарыусы. * [[1990]]: Марио Балотелли, [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Европа]]ның 2012 йылғы чемпионатының көмөш призёры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1952]]: [[Давид Бергельсон]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1922]]: [[Әминев Миңлетдин Ғилметдин улы]], [[Советтар Союзы Геройы]] (1943). * [[1991]]: [[Ғайсин Хәсән Назар улы]], Советтар Союзы Геройы (1945). == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З12]] [[Категория:12 август]] 7zz4z855j1nv1tn1o0wrgx0b2vkchpe 1149068 1149067 2022-08-09T18:05:51Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''12 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 224-се ([[кәбисә йыл]]ында 225-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 141 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя йәштәр көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя [[каллиграфия]] көнө. ** Бөтә донъя филдәр көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Шәхсән компьютер көнө. * {{Флагификация|Бразилия}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Таиланд}}: Әсәйҙәр көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Китапханалар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Йөк машинаһы водителдәре көнө. * {{Флагификация|Кыргызстан}}: Енәйәт язаһын башҡарыу системаһы хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1851]]: [[АҠШ]]-та тегеү машинаһына [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1877]]: [[Марс]]тың юлдашы — [[Деймос]] асыла. * [[1928]]: [[Мәскәү]]ҙә хәҙерге М. Горький исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы асыла. * [[1953]]: [[СССР]]-ҙа донъялағы беренсе [[водород]] бомбаһын һынау үткәрелә. * [[1959]]: СССР-ҙа «оҙайлы ҡулланылыш» тауарҙарын [[кредит]]ҡа һатыу рөхсәт ителә. * [[1980]]: [[Өфө]]лә миллионынсы кеше теркәлә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Сутягин Александр Васильевич]] (1915—10.01.1991), [[СССР]] [[йыр]]сыһы. 1941—1957 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы, бер үк ваҡытта [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында [[БАССР Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Республика радиолаштырыу комитеты дикторы. [[РСФСР]]-ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1949) халыҡ артисы. * [[Фәрхетдинов Мирғәй Әхмәй улы]] (1915—28.03.1944), Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған яугир, пулемёт ротаһы командиры, өлкән лейтенант.1939—1940 йылдарҙағы совет-фин һуғышында ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). * [[Мортазина Бәһиә Ниғәмәтйән ҡыҙы]] (1930—2008), [[Педагогика|педагог]], 1953—1975 йылдарҙа [[Борай районы]] [[Иҫке Бикмәт]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Бикембетов Сыңғыҙ Шәйәхмәт улы]] (1945), хеҙмәт ветераны, нефтехимик. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1981). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Һөләймән (Мәсетле районы)|Һөләймән]] ауылынан. * [[Бадиков Юрий Владимирович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1982—1989 һәм 1998—2010 йылдарҙа Гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеүен көйләгестәр ғилми-тикшеренеү технология институтының лаборатория мөдире, бер үк ваҡытта 2007 йылдан — [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2002). Сығышы менән [[Могилёв]] ҡалаһынан. * [[Камалов Атлас Закир улы]] (1950), хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] органдары ветераны, ғалим-[[Агрономия|агроном]]. 1991—1995 йылдарҙа [[Мәсетле районы|Мәсетле район]] хакимиәте башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (2005). Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш (1990—1993) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. * [[Рогожникова Татьяна Михайловна]] (1960), [[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1982 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1991―2006 йылдарҙа сит телдәр, 2006 йылдан тел коммуникацияһы һәм психолингвистика кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2015 йылдан ― ректорат советнигы. Филология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрйән районы]] [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)|Иҫке Собханғол]] ауылынан. * [[Сәхибгәрәева Мәүлиҙә Фән ҡыҙы]] (1960), табип-терапевт, [[Өфө]]нөң 13-сө ҡала клиник дауаханаһының бүлек етәксеһе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Алтынбаев Сәмиғулла Ғиләж улы]] (1916 — ?), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 58-се кавалерия полкы кавалерисы, гвардия кесе сержанты. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). * [[Әхмәтшин Мирйән Иҙиәтулла улы]] (1931—10.01.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1991 йылдарҙа [[Ленин ордены|Ленин орденлы]] [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән баш инженеры, директоры, директорҙың иҡтисад буйынса урынбаҫары. [[СССР]]-ҙың 10-сы саҡырылыш (1979—1984) Юғары Советы депутаты. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған рационализаторы (1974), СССР Нефть химияһы һәм нефть эшкәртеү министрлығы отличнигы (1967). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1975), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Үрмәкәй]] ауылынан. * [[Борзенко Валентин Иванович]] (1936—26.02.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1997 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1980 йылдан — Химия заводы директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш (1990—1995) Юғары Советы, 1997—1999 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1992). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1986), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1991). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Федоровка районы|Федоровка районы]] [[Златоустовка (Фёдоровка районы)|Златоустовка]] ауылынан. * [[Цаплин Юрий Матвеевич]] (1946), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1964—2006 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1989 йылдан Нефтехимик производстволар заводы директоры; 1994 йылдан — техник бүлек начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (2004). Сығышы менән [[Ишембай]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Цыбин Иван Максимович]] (1922—26.07.1996), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Шарлыҡ районы]] Новофедоровка ауылынан. Һуғыштан һуң хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Федоровка районы]]нда йәшәй һәм эшләй. * [[Түләкова Нәғимә Ибраһим ҡыҙы]] (1927—18.12.2005), [[Малсылыҡ|малсы]]. 1944 йылдан [[Баймаҡ районы]] «Баймаҡ» совхозы һауынсыһы, 1961—1982 йылдарҙа — быҙау ҡараусы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1973), коммунистик хеҙмәт ударнигы (1970). Сығышы менән ошо райондың [[Ҡыуат (Баймаҡ районы)|Ҡыуат]] ауылынан. * [[Хәйбуллин Ғәзимулла Ғәйнулла улы]] (1927—16.09.1995), эшсе, йәмәғәтсе. 1951—1993 йылдарҙа [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика» предприятиеһы]] токаре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның етенсе саҡырылыш (1967—1971) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡыйғы районы]] [[Иҙрис (Ҡыйғы районы)|Иҙрис]] ауылынан. * [[Авдиенко Виктор Николаевич]] (1947), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» (2011 йылға тиклем [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салауатнефтеоргсинтез»]]) берекмәһе «Мономер» заводының элекке ҡоролма начальнигы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. * [[Гребенчук Елизавета Семёновна]] (1952), [[Педагогика|педагог]]. 1975 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһы]] балалар баҡсаларында өлкән тәрбиәсе, 1987—2012 йылдарҙа 37-се «Миләшкәй» балалар баҡсаһы мөдире. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Тамбов]] ҡалаһынан. * Игебаева Римма Хөснихаҡ ҡыҙы (1962), педагог. 1985 йылдан Баймаҡ районы Ниғәмәт урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1991 йылдан район мәғариф бүлеге методисы, 2002 йылдан — начальник урынбаҫары. Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2007), Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2002). Сығышы менән ошо райондың Йомаш ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Наркевич Иван Иосифович]] (1938), [[нефть]] һәм [[газ]] сығарыу объектарын төҙөүҙә ҡатнашҡан хеҙмәт ветераны, 1968—1998 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» ойошмаһы бульдозерсыһы, 1970 йылдан — таҙартыу машинаһы машинисы. СССР Нефть‑газ төҙөлөшө министрлығының почётлы хеҙмәткәре (1988). [[Хеҙмәт Даны ордены]]ның тулы кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Беларусь Республикаһы]]ның Витебск өлкәһе Пуховка ауылынан. * [[Хаматшин Фәнзир Хаматхан улы]] (1938), [[ауыл хужалығы]] ветераны, 1960—1995 йылдарҙа [[Кушнаренко районы]]ның Ленин исемендәге колхоз механизаторы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған механизаторы (1981). * [[Кәримов Роберт Юнир улы]] (1958), [[Педагогика|педагог]], мәғариф һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Стәрлетамаҡ]] тармаҡ-ара колледжы директоры, 2000—2016 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] мәғариф бүлеге етәксеһе. IV саҡырылыш район Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы һәм халыҡ мәғарифы отличнигы. * [[Мәхмүтов Салауат Мансур улы]] (1958), рәссам, [[Стәрлетамаҡ]]тың 1-се сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2015). Сығышы менән Стәрлетамаҡ ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ямалеева Анна Александровна]] (1944), [[фән|ғалим]]-[[Биохимия|биохимик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2002). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Баҡалы районы]] [[Бозор]] ауылынан. * [[Чернов Николай Васильевич]] (1949), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусһыһы. 1986 йылдан Башҡортостан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Суд-медицина экспертизаһы бюроһы етәксеһе. Медицина фәндәре кандидаты (1999). Юғары категориялы суд-медицина эксперты. СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1985). РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1990). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1820]]: Авдотья Панаева, [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], [[мемуар]]сы. * [[1920]]: Валентин Филатов, цирк артисы, дрессировщик, [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1930]]: Джордж Сорос, [[АҠШ]] финансисы һәм йәмәғәт эшмәкәре, сығышы менән [[Венгрия]]нан. * [[1950]]: Рон Маел, «Sparks» [[Рок|поп-рок]] төркөмө [[музыка]]нты һәм [[йыр]] текстары авторы. * [[1950]]: Александр Сидельников, СССР [[хоккей]]сыһы, ҡапҡасы, [[олимпия]] һәм ике тапҡыр [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионы. * [[1960]]: Лоран Финьон, [[Франция]] [[спорт]]сыһы, [[велосипед]]та уҙышыусы, «Тур-де-Франс» (1983, 1984) һәм «Джиро д’Италия» (1989) ярыштары еңеүсеһе. * [[1980]]: Доминик Суэйн, АҠШ актрисаһы, «Лолита» (1997) фильмында төп ролде башҡарыусы. * [[1990]]: Марио Балотелли, [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Европа]]ның 2012 йылғы чемпионатының көмөш призёры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1952]]: [[Давид Бергельсон]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1922]]: [[Әминев Миңлетдин Ғилметдин улы]], [[Советтар Союзы Геройы]] (1943). * [[1991]]: [[Ғайсин Хәсән Назар улы]], Советтар Союзы Геройы (1945). == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З12]] [[Категория:12 август]] 1svyqxxiqsvecieqkg4sf9tq0o4b6yf 1149069 1149068 2022-08-09T18:07:45Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''12 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 224-се ([[кәбисә йыл]]ында 225-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 141 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя йәштәр көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя [[каллиграфия]] көнө. ** Бөтә донъя филдәр көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Шәхсән компьютер көнө. * {{Флагификация|Бразилия}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Таиланд}}: Әсәйҙәр көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Китапханалар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Йөк машинаһы водителдәре көнө. * {{Флагификация|Кыргызстан}}: Енәйәт язаһын башҡарыу системаһы хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1851]]: [[АҠШ]]-та тегеү машинаһына [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1877]]: [[Марс]]тың юлдашы — [[Деймос]] асыла. * [[1928]]: [[Мәскәү]]ҙә хәҙерге М. Горький исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы асыла. * [[1953]]: [[СССР]]-ҙа донъялағы беренсе [[водород]] бомбаһын һынау үткәрелә. * [[1959]]: СССР-ҙа «оҙайлы ҡулланылыш» тауарҙарын [[кредит]]ҡа һатыу рөхсәт ителә. * [[1980]]: [[Өфө]]лә миллионынсы кеше теркәлә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Сутягин Александр Васильевич]] (1915—10.01.1991), [[СССР]] [[йыр]]сыһы. 1941—1957 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы, бер үк ваҡытта [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында [[БАССР Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Республика радиолаштырыу комитеты дикторы. [[РСФСР]]-ҙың (1955) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1949) халыҡ артисы. * [[Фәрхетдинов Мирғәй Әхмәй улы]] (1915—28.03.1944), Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған яугир, пулемёт ротаһы командиры, өлкән лейтенант.1939—1940 йылдарҙағы совет-фин һуғышында ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). * [[Мортазина Бәһиә Ниғәмәтйән ҡыҙы]] (1930—2008), [[Педагогика|педагог]], 1953—1975 йылдарҙа [[Борай районы]] [[Иҫке Бикмәт]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Бикембетов Сыңғыҙ Шәйәхмәт улы]] (1945), хеҙмәт ветераны, нефтехимик. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1981). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Һөләймән (Мәсетле районы)|Һөләймән]] ауылынан. * [[Бадиков Юрий Владимирович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1982—1989 һәм 1998—2010 йылдарҙа Гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеүен көйләгестәр ғилми-тикшеренеү технология институтының лаборатория мөдире, бер үк ваҡытта 2007 йылдан — [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2002). Сығышы менән [[Могилёв]] ҡалаһынан. * [[Камалов Атлас Закир улы]] (1950), хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] органдары ветераны, ғалим-[[Агрономия|агроном]]. 1991—1995 йылдарҙа [[Мәсетле районы|Мәсетле район]] хакимиәте башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (2005). Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш (1990—1993) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. * [[Рогожникова Татьяна Михайловна]] (1960), [[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1982 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1991―2006 йылдарҙа сит телдәр, 2006 йылдан тел коммуникацияһы һәм психолингвистика кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2015 йылдан ― ректорат советнигы. Филология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрйән районы]] [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)|Иҫке Собханғол]] ауылынан. * [[Сәхибгәрәева Мәүлиҙә Фән ҡыҙы]] (1960), табип-терапевт, [[Өфө]]нөң 13-сө ҡала клиник дауаханаһының бүлек етәксеһе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Алтынбаев Сәмиғулла Ғиләж улы]] (1916 — ?), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 58-се кавалерия полкы кавалерисы, гвардия кесе сержанты. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). * [[Әхмәтшин Мирйән Иҙиәтулла улы]] (1931—10.01.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1991 йылдарҙа [[Ленин ордены|Ленин орденлы]] [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән баш инженеры, директоры, директорҙың иҡтисад буйынса урынбаҫары. [[СССР]]-ҙың 10-сы саҡырылыш (1979—1984) Юғары Советы депутаты. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған рационализаторы (1974), СССР Нефть химияһы һәм нефть эшкәртеү министрлығы отличнигы (1967). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1975), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Үрмәкәй]] ауылынан. * [[Борзенко Валентин Иванович]] (1936—26.02.2013), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1954—1997 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1980 йылдан — Химия заводы директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш (1990—1995) Юғары Советы, 1997—1999 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1992). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1986), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1991). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Федоровка районы|Федоровка районы]] [[Златоустовка (Фёдоровка районы)|Златоустовка]] ауылынан. * [[Цаплин Юрий Матвеевич]] (1946), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Химик технология|химик-технолог]]. 1964—2006 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1989 йылдан Нефтехимик производстволар заводы директоры; 1994 йылдан — техник бүлек начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (2004). Сығышы менән [[Ишембай]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Цыбин Иван Максимович]] (1922—26.07.1996), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Шарлыҡ районы]] Новофедоровка ауылынан. Һуғыштан һуң хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Федоровка районы]]нда йәшәй һәм эшләй. * [[Түләкова Нәғимә Ибраһим ҡыҙы]] (1927—18.12.2005), [[Малсылыҡ|малсы]]. 1944 йылдан [[Баймаҡ районы]] «Баймаҡ» совхозы һауынсыһы, 1961—1982 йылдарҙа — быҙау ҡараусы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1973), коммунистик хеҙмәт ударнигы (1970). Сығышы менән ошо райондың [[Ҡыуат (Баймаҡ районы)|Ҡыуат]] ауылынан. * [[Хәйбуллин Ғәзимулла Ғәйнулла улы]] (1927—16.09.1995), эшсе, йәмәғәтсе. 1951—1993 йылдарҙа [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика» предприятиеһы]] токаре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның етенсе саҡырылыш (1967—1971) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡыйғы районы]] [[Иҙрис (Ҡыйғы районы)|Иҙрис]] ауылынан. * [[Авдиенко Виктор Николаевич]] (1947), «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» (2011 йылға тиклем [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салауатнефтеоргсинтез»]]) берекмәһе «Мономер» заводының элекке ҡоролма начальнигы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. * [[Гребенчук Елизавета Семёновна]] (1952), [[Педагогика|педагог]]. 1975 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһы]] балалар баҡсаларында өлкән тәрбиәсе, 1987—2012 йылдарҙа 37-се «Миләшкәй» балалар баҡсаһы мөдире. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән [[Тамбов]] ҡалаһынан. * [[Игебаева Римма Хөснихаҡ ҡыҙы]] (1962), педагог. 1985 йылдан Баймаҡ районы [[Ниғәмәт]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1991 йылдан район мәғариф бүлеге методисы, 2002 йылдан — начальник урынбаҫары. [[Рәсәй]]ҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2007), Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2002). Сығышы менән ошо райондың [[Йомаш (Баймаҡ районы)|Йомаш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Наркевич Иван Иосифович]] (1938), [[нефть]] һәм [[газ]] сығарыу объектарын төҙөүҙә ҡатнашҡан хеҙмәт ветераны, 1968—1998 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» ойошмаһы бульдозерсыһы, 1970 йылдан — таҙартыу машинаһы машинисы. СССР Нефть‑газ төҙөлөшө министрлығының почётлы хеҙмәткәре (1988). [[Хеҙмәт Даны ордены]]ның тулы кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Беларусь Республикаһы]]ның Витебск өлкәһе Пуховка ауылынан. * [[Хаматшин Фәнзир Хаматхан улы]] (1938), [[ауыл хужалығы]] ветераны, 1960—1995 йылдарҙа [[Кушнаренко районы]]ның Ленин исемендәге колхоз механизаторы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған механизаторы (1981). * [[Кәримов Роберт Юнир улы]] (1958), [[Педагогика|педагог]], мәғариф һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Стәрлетамаҡ]] тармаҡ-ара колледжы директоры, 2000—2016 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] мәғариф бүлеге етәксеһе. IV саҡырылыш район Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы һәм халыҡ мәғарифы отличнигы. * [[Мәхмүтов Салауат Мансур улы]] (1958), рәссам, [[Стәрлетамаҡ]]тың 1-се сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2015). Сығышы менән Стәрлетамаҡ ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ямалеева Анна Александровна]] (1944), [[фән|ғалим]]-[[Биохимия|биохимик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2002). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Баҡалы районы]] [[Бозор]] ауылынан. * [[Чернов Николай Васильевич]] (1949), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусһыһы. 1986 йылдан Башҡортостан Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Суд-медицина экспертизаһы бюроһы етәксеһе. Медицина фәндәре кандидаты (1999). Юғары категориялы суд-медицина эксперты. СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1985). РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1990). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1820]]: Авдотья Панаева, [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], [[мемуар]]сы. * [[1920]]: Валентин Филатов, цирк артисы, дрессировщик, [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1930]]: Джордж Сорос, [[АҠШ]] финансисы һәм йәмәғәт эшмәкәре, сығышы менән [[Венгрия]]нан. * [[1950]]: Рон Маел, «Sparks» [[Рок|поп-рок]] төркөмө [[музыка]]нты һәм [[йыр]] текстары авторы. * [[1950]]: Александр Сидельников, СССР [[хоккей]]сыһы, ҡапҡасы, [[олимпия]] һәм ике тапҡыр [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионы. * [[1960]]: Лоран Финьон, [[Франция]] [[спорт]]сыһы, [[велосипед]]та уҙышыусы, «Тур-де-Франс» (1983, 1984) һәм «Джиро д’Италия» (1989) ярыштары еңеүсеһе. * [[1980]]: Доминик Суэйн, АҠШ актрисаһы, «Лолита» (1997) фильмында төп ролде башҡарыусы. * [[1990]]: Марио Балотелли, [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Европа]]ның 2012 йылғы чемпионатының көмөш призёры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:12 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1952]]: [[Давид Бергельсон]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1922]]: [[Әминев Миңлетдин Ғилметдин улы]], [[Советтар Союзы Геройы]] (1943). * [[1991]]: [[Ғайсин Хәсән Назар улы]], Советтар Союзы Геройы (1945). == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З12]] [[Категория:12 август]] e07yygusqexlheiw0urhp8k5stfujgp 13 август 0 71753 1149071 1052059 2022-08-10T04:12:57Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''13 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 225-се ([[кәбисә йыл]]ында 226-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 140 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя һулаҡайҙар көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Осрашыуҙар көнө. ** Шаулаусы ҡабырсаҡтар көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Тунис}}: Ҡатын-ҡыҙҙар көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Патриоттар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1735]]: [[Минзәлә]] ҡәлғәһендә [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|Башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу буйынса [[Башҡорт эштәре комиссияһы]] эшләй башлай. * [[1899]]: [[АҠШ]]-та телефон-автоматҡа [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1913]]: [[Англия]]ла тәүге тапҡыр тутыҡмай торған [[ҡорос]] ҡоялар. * [[1932]]: [[Италия]]ла ҡыҫҡа тулҡынлы [[радио]] уңышлы һынау үтә. * [[1941]]: [[Бөрө]] тегеү фабрикаһы эш башлай. * [[1956]]: [[Башҡортостан]] төҙөлөш комплексының ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты — «БашНИИстрой» ойошторола. * [[1961]]: Германия Демократик Республикаһы Көнбайыш һәм Көнсығыш [[Берлин]] араһындағы сикте яба. * [[1990]]: [[СССР]] Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]] «20-50 йылдарҙағы барлыҡ сәйәси золом ҡорбандарының хоҡуҡтарын тергеҙеү тураһында»ғы указға ҡул ҡуя. * [[1999]]: [[Учалы]] ҡалаһында [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филиалы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Брадис Елизавета Модестовна]] (1900—5.05.1975), [[фән|ғалим]]-[[Геоботаника|геоботаник]]. Биология фәндәре докторы (1952), профессор. [[Рус теле]]ндәге «Определитель высших растений Башкирской АССР» белешмә китабын төҙөүселәрҙең береһе. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. * [[Баширова Зинаида Дмитриевна]] (1935), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1977—2002 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тың 23-сө урта мәктәбе (хәҙер 2-се гимназия) директоры. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры, Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы. * [[Ғосманов Үзбәк Ғосман улы]] (1935—25.09.2016), ғалим-[[иҡтисад]]сы. 1965 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Иҡтисади тикшеренеүҙәр бүлеге хеҙмәткәре, 1968 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1971 йылдан — сектор мөдире; 1989–1997 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның ауыл хужалығы иҡтисады кафедраһы мөдире. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы (1997), Башҡортостан Республикаһының Фәндәр академияһы академигы (1991), иҡтисад фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1994) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1984) атҡаҙанған фән эшмәкәре. М. И. Тоҡомбәтов исемендәге премия лауреаты. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2006) һәм [[Салауат Юлаев ордены|Салауат Юлаев]] (2015) ордендары кавалеры. * [[Мазин Михаил Григорьевич]] (1935), [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ органдары ветераны. Халыҡ депутаттарының [[Ейәнсура районы|Ейәнсура район]] Советы башҡарма комитетының элекке рәйесе, ике «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. * [[Вәлиуллин Рим Шәйҙулла улы]] (1945), [[спорт]]сы, тренер. 1969—2006 йылдарҙа [[Өфө]]ләге «Нефтсе» спорт комбинаты, бер үк ваҡытта 1974—1976 йылдарҙа һәм 1980 йылда [[СССР]] һәм 1974—1976 һәм 1980—1981 йылдарҙа [[РСФСР]] йыйылма командалары тренеры. [[Бокс]] буйынса РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1975) һәм республика категорияһындағы судья (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1995). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Мөғәллимов Фәнзил Мәүләүи улы]] (1950), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер-электромеханик]]. 1993 йылдан [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы; 1994—1996 йылдарҙа Үткәргес торба системаларын диагностикалау үҙәге директоры, 2003—2004 йылдарҙа төп ғилми хеҙмәткәр, бер үк ваҡытта 2002 йылдан «Востокнефтегаз» фәнни техник фирмаһының генераль директоры. Техник фәндәр докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (2000). И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1983). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡариҙел районы]] [[Яҡуп (Ҡариҙел районы)|Яҡуп]] ауылынан. * [[Әмирханов Сәлихйән Шәрифйән улы]] (1950), [[музыка]]нт, педагог, [[Нефтекама]] ҡалаһының Балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Хәкимов Әбүбәкер Һаҙый улы]] (1926—3.10.2003), [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы. 1964—1996 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]]ның [[Стәрлетамаҡ]] филиалы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1966 йылдан декан урынбаҫары, 1967—1982 йылдарҙа декан, 1983—1986 йылдарҙа директор. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1965). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Түбәнге Серге районы]] [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылынан. * [[Сидинкина Нина Ивановн]]а (1941), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. [[Өфө ҡалаһы]] 114-се мәктәбенең элекке [[уҡытыусы]]һы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Сырчин Анатолий Константинович]] (1941), [[спорт]] ветераны, тренер. [[Парашют спорты]] буйынса [[РСФСР]]-ҙың абсолют чемпионы (1964), [[СССР]] (1963–1965), Хәрби-Һауа көстәре һәм СССР Ҡораллы көстәре (1970–1976) чемпионы. СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984), спорт мастеры (1961) һәм почётлы спорт мастеры (1967), халыҡ-ара (1988) һәм Бөтә Союз (1976) категорияларындағы судья. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1985) һәм 3-сө дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» (1977) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Шәмсетдинов Миңләхәт Әсғәт улы]] (1946–14.01.2011), ғалим-[[Физика|физик]]. 1969 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1993 йылдан теоретик физика кафедраһы мөдире. Физика-математика фәндәре докторы (1994), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000). К. П. Краузе исемендәге премия лауреаты (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Сатый]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Рогалёв Пётр Леонтьевич]] (1912—5.03.1988), [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре һәм йәмәғәт эшмәкәре, полковник. 1959—1963 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] хәрби комиссары. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[БАССР]]-ҙың 5-се һәм 6-сы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ғимранов Мансур Ғимран улы]] (1917—8.01.2009), ғалим-микробиолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1969), профессор (1970). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1968). Сығышы менән хәҙерге [[Шаран районы]]ның [[Күгәрсен-Бүләк]] ауылынан. * Здрогов Юрий Николаевич (1932—13.07.2010), педагог, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1953—1993 йылдарҙа Әбйәлил районы Гусев урта мәктәбе уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеү музейы етәксеһе, 1965—1975 йылдарҙа — мәктәп директоры. 1-се Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты (1995). Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1988), райондың Ким Әхмәтйәнов исемендәге премияһы лауреаты (2000). Сығышы менән Гусев ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Юлашев Игорь Сахиевич]] (1938—8.02.2012), хужалыҡ эшмәкәре. 1967—2001 йылдарҙа [[Туймазы]] тәжрибә урман хужалығы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1993). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1981), [[РСФСР]]-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы. Сығышы менән [[Силәбе]] ҡалаһынан. * [[Хәмзин Зинур Рәхмәтулла улы]] (1948), хеҙмәт ветераны. 1971—2004 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тағы «Каустик» предприятиеһы аппаратсыһы һәм машинисы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1990). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ғафури районы]] [[Баҙыҡ]] ауылынан. * [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Тимерәк]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Латипов Ғәкил Ильяс улы]] (1919—23.09.1978), [[СССР]]-ҙың [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1957). * [[Истамғәлин Сафа Ғәлиулла улы]] (1924—29.06.1992), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1954—1985 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]]ның «Урал» совхозы механизаторы. СССР-ҙың 9‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1973). Сығышы менән ошо райондың [[Йәлембәт (Әбйәлил районы)|Йәлембәт]] ауылынан. * [[Морозов Вадим Степанович]] (1934—13.07.2018), хужалыҡ эшмәкәре. 1987—1997 йылдарҙа [[Балаҡатай районы]] «Агроснаб» предприятиеһы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1994). Сығышы менән ошо райондың [[Ямаш (Балаҡатай районы)|Ямаш]] ауылынан. * [[Рафиҡов Хәлим Сөнәғәт улы]] (1934—17.08.2017), ғалим-[[Генетика|генетик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Архангел районы]] [[Оҙондар]] ауылынан. * [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:13 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1773]]: Юрий Федорович Лисянский, [[Рәсәй империяһы]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе, [[Ер|Ер шары]] тирәләй йөҙгән беренсе [[рустар|рус]] экспедицияһы командиры. * [[1803]]: Владимир Фёдорович Одоевский, Рәсәй империяһы яҙыусыһы, [[Философия|философ]], кенәз, [[рус теле|рус]] музыка белеменә нигеҙ һалыусы, «Московский вестник» [[журнал]]ын ойоштороусы. * [[1820]]: Джозеф Альберт Альбердингк Тим, [[Голландия]] яҙыусыһы, нәшерсе һәм әҙәби тәнҡитсе. * [[1860]]: Энни Окли, [[АҠШ]]-тың цирк артисткаһы. * [[1899]]: [[Альфред Хичкок]], [[Британия]] һәм [[АҠШ]] кинорежиссёры. * [[1970]]: Илья Шакунов, [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры. * [[1970]]: Алан Ширер, [[Англия]] [[футбол]]сыһы, Премьер-лига тарихында иң яҡшы бомбардир. * [[1975]]: Кейси Аффлек, АҠШ-тың театр, кино һәм [[телевидение]] актёры, «[[Оскар]]» кинопремияһы лауреаты. * [[1980]]: Стас Пьеха, Рәсәй [[йыр]]сыһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:13 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1946]]: [[Герберт Уэллс]], [[Англия]] яҙыусыһы. * [[1956]]: [[Якуб Колас]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1993]]: [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]], СССР-ҙың дәүләт, хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З13]] [[Категория:13 август]] d6s517708oa2c716lxfqzcp3rd43jc1 1149072 1149071 2022-08-10T04:14:02Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''13 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 225-се ([[кәбисә йыл]]ында 226-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 140 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя һулаҡайҙар көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Осрашыуҙар көнө. ** Шаулаусы ҡабырсаҡтар көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Тунис}}: Ҡатын-ҡыҙҙар көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Патриоттар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1735]]: [[Минзәлә]] ҡәлғәһендә [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|Башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу буйынса [[Башҡорт эштәре комиссияһы]] эшләй башлай. * [[1899]]: [[АҠШ]]-та телефон-автоматҡа [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1913]]: [[Англия]]ла тәүге тапҡыр тутыҡмай торған [[ҡорос]] ҡоялар. * [[1932]]: [[Италия]]ла ҡыҫҡа тулҡынлы [[радио]] уңышлы һынау үтә. * [[1941]]: [[Бөрө]] тегеү фабрикаһы эш башлай. * [[1956]]: [[Башҡортостан]] төҙөлөш комплексының ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты — «БашНИИстрой» ойошторола. * [[1961]]: Германия Демократик Республикаһы Көнбайыш һәм Көнсығыш [[Берлин]] араһындағы сикте яба. * [[1990]]: [[СССР]] Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]] «20-50 йылдарҙағы барлыҡ сәйәси золом ҡорбандарының хоҡуҡтарын тергеҙеү тураһында»ғы указға ҡул ҡуя. * [[1999]]: [[Учалы]] ҡалаһында [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филиалы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Брадис Елизавета Модестовна]] (1900—5.05.1975), [[фән|ғалим]]-[[Геоботаника|геоботаник]]. Биология фәндәре докторы (1952), профессор. [[Рус теле]]ндәге «Определитель высших растений Башкирской АССР» белешмә китабын төҙөүселәрҙең береһе. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. * [[Баширова Зинаида Дмитриевна]] (1935), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1977—2002 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тың 23-сө урта мәктәбе (хәҙер 2-се гимназия) директоры. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры, Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы. * [[Ғосманов Үзбәк Ғосман улы]] (1935—25.09.2016), ғалим-[[иҡтисад]]сы. 1965 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Иҡтисади тикшеренеүҙәр бүлеге хеҙмәткәре, 1968 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1971 йылдан — сектор мөдире; 1989–1997 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның ауыл хужалығы иҡтисады кафедраһы мөдире. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы (1997), Башҡортостан Республикаһының Фәндәр академияһы академигы (1991), иҡтисад фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1994) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1984) атҡаҙанған фән эшмәкәре. М. И. Тоҡомбәтов исемендәге премия лауреаты. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2006) һәм [[Салауат Юлаев ордены|Салауат Юлаев]] (2015) ордендары кавалеры. * [[Мазин Михаил Григорьевич]] (1935), [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ органдары ветераны. Халыҡ депутаттарының [[Ейәнсура районы|Ейәнсура район]] Советы башҡарма комитетының элекке рәйесе, ике «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. * [[Вәлиуллин Рим Шәйҙулла улы]] (1945), [[спорт]]сы, тренер. 1969—2006 йылдарҙа [[Өфө]]ләге «Нефтсе» спорт комбинаты, бер үк ваҡытта 1974—1976 йылдарҙа һәм 1980 йылда [[СССР]] һәм 1974—1976 һәм 1980—1981 йылдарҙа [[РСФСР]] йыйылма командалары тренеры. [[Бокс]] буйынса РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1975) һәм республика категорияһындағы судья (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1995). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Мөғәллимов Фәнзил Мәүләүи улы]] (1950), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер-электромеханик]]. 1993 йылдан [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы; 1994—1996 йылдарҙа Үткәргес торба системаларын диагностикалау үҙәге директоры, 2003—2004 йылдарҙа төп ғилми хеҙмәткәр, бер үк ваҡытта 2002 йылдан «Востокнефтегаз» фәнни техник фирмаһының генераль директоры. Техник фәндәр докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (2000). И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1983). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡариҙел районы]] [[Яҡуп (Ҡариҙел районы)|Яҡуп]] ауылынан. * [[Әмирханов Сәлихйән Шәрифйән улы]] (1950), [[музыка]]нт, педагог, [[Нефтекама]] ҡалаһының Балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Хәкимов Әбүбәкер Һаҙый улы]] (1926—3.10.2003), [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы. 1964—1996 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]]ның [[Стәрлетамаҡ]] филиалы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1966 йылдан декан урынбаҫары, 1967—1982 йылдарҙа декан, 1983—1986 йылдарҙа директор. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1965). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Түбәнге Серге районы]] [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылынан. * [[Сидинкина Нина Ивановн]]а (1941), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. [[Өфө ҡалаһы]] 114-се мәктәбенең элекке [[уҡытыусы]]һы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Сырчин Анатолий Константинович]] (1941), [[спорт]] ветераны, тренер. [[Парашют спорты]] буйынса [[РСФСР]]-ҙың абсолют чемпионы (1964), [[СССР]] (1963–1965), Хәрби-Һауа көстәре һәм СССР Ҡораллы көстәре (1970–1976) чемпионы. СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984), спорт мастеры (1961) һәм почётлы спорт мастеры (1967), халыҡ-ара (1988) һәм Бөтә Союз (1976) категорияларындағы судья. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1985) һәм 3-сө дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» (1977) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Шәмсетдинов Миңләхәт Әсғәт улы]] (1946–14.01.2011), ғалим-[[Физика|физик]]. 1969 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1993 йылдан теоретик физика кафедраһы мөдире. Физика-математика фәндәре докторы (1994), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000). К. П. Краузе исемендәге премия лауреаты (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Сатый]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Рогалёв Пётр Леонтьевич]] (1912—5.03.1988), [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре һәм йәмәғәт эшмәкәре, полковник. 1959—1963 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] хәрби комиссары. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[БАССР]]-ҙың 5-се һәм 6-сы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ғимранов Мансур Ғимран улы]] (1917—8.01.2009), ғалим-микробиолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1969), профессор (1970). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1968). Сығышы менән хәҙерге [[Шаран районы]]ның [[Күгәрсен-Бүләк]] ауылынан. * [[Здрогов Юрий Николаевич]] (1932—13.07.2010), педагог, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1953—1993 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] [[Гусев (Әбйәлил районы)|Гусев]] урта мәктәбе уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеү музейы етәксеһе, 1965—1975 йылдарҙа — мәктәп директоры. 1-се Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты (1995). Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1988), райондың Ким Әхмәтйәнов исемендәге премияһы лауреаты (2000). Сығышы менән ошо ауылдан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Юлашев Игорь Сахиевич]] (1938—8.02.2012), хужалыҡ эшмәкәре. 1967—2001 йылдарҙа [[Туймазы]] тәжрибә урман хужалығы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1993). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1981), [[РСФСР]]-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы. Сығышы менән [[Силәбе]] ҡалаһынан. * [[Хәмзин Зинур Рәхмәтулла улы]] (1948), хеҙмәт ветераны. 1971—2004 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тағы «Каустик» предприятиеһы аппаратсыһы һәм машинисы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1990). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ғафури районы]] [[Баҙыҡ]] ауылынан. * [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Тимерәк]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Латипов Ғәкил Ильяс улы]] (1919—23.09.1978), [[СССР]]-ҙың [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1957). * [[Истамғәлин Сафа Ғәлиулла улы]] (1924—29.06.1992), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1954—1985 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]]ның «Урал» совхозы механизаторы. СССР-ҙың 9‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1973). Сығышы менән ошо райондың [[Йәлембәт (Әбйәлил районы)|Йәлембәт]] ауылынан. * [[Морозов Вадим Степанович]] (1934—13.07.2018), хужалыҡ эшмәкәре. 1987—1997 йылдарҙа [[Балаҡатай районы]] «Агроснаб» предприятиеһы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1994). Сығышы менән ошо райондың [[Ямаш (Балаҡатай районы)|Ямаш]] ауылынан. * [[Рафиҡов Хәлим Сөнәғәт улы]] (1934—17.08.2017), ғалим-[[Генетика|генетик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Архангел районы]] [[Оҙондар]] ауылынан. * [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:13 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1773]]: Юрий Федорович Лисянский, [[Рәсәй империяһы]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе, [[Ер|Ер шары]] тирәләй йөҙгән беренсе [[рустар|рус]] экспедицияһы командиры. * [[1803]]: Владимир Фёдорович Одоевский, Рәсәй империяһы яҙыусыһы, [[Философия|философ]], кенәз, [[рус теле|рус]] музыка белеменә нигеҙ һалыусы, «Московский вестник» [[журнал]]ын ойоштороусы. * [[1820]]: Джозеф Альберт Альбердингк Тим, [[Голландия]] яҙыусыһы, нәшерсе һәм әҙәби тәнҡитсе. * [[1860]]: Энни Окли, [[АҠШ]]-тың цирк артисткаһы. * [[1899]]: [[Альфред Хичкок]], [[Британия]] һәм [[АҠШ]] кинорежиссёры. * [[1970]]: Илья Шакунов, [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры. * [[1970]]: Алан Ширер, [[Англия]] [[футбол]]сыһы, Премьер-лига тарихында иң яҡшы бомбардир. * [[1975]]: Кейси Аффлек, АҠШ-тың театр, кино һәм [[телевидение]] актёры, «[[Оскар]]» кинопремияһы лауреаты. * [[1980]]: Стас Пьеха, Рәсәй [[йыр]]сыһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:13 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1946]]: [[Герберт Уэллс]], [[Англия]] яҙыусыһы. * [[1956]]: [[Якуб Колас]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1993]]: [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]], СССР-ҙың дәүләт, хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З13]] [[Категория:13 август]] gs306uder0varjk6luwpt9rzt8g25as 1149073 1149072 2022-08-10T04:25:29Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''13 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 225-се ([[кәбисә йыл]]ында 226-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 140 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя һулаҡайҙар көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Осрашыуҙар көнө. ** Шаулаусы ҡабырсаҡтар көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Тунис}}: Ҡатын-ҡыҙҙар көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Патриоттар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1735]]: [[Минзәлә]] ҡәлғәһендә [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|Башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу буйынса [[Башҡорт эштәре комиссияһы]] эшләй башлай. * [[1899]]: [[АҠШ]]-та телефон-автоматҡа [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1913]]: [[Англия]]ла тәүге тапҡыр тутыҡмай торған [[ҡорос]] ҡоялар. * [[1932]]: [[Италия]]ла ҡыҫҡа тулҡынлы [[радио]] уңышлы һынау үтә. * [[1941]]: [[Бөрө]] тегеү фабрикаһы эш башлай. * [[1956]]: [[Башҡортостан]] төҙөлөш комплексының ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты — «БашНИИстрой» ойошторола. * [[1961]]: Германия Демократик Республикаһы Көнбайыш һәм Көнсығыш [[Берлин]] араһындағы сикте яба. * [[1990]]: [[СССР]] Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]] «20-50 йылдарҙағы барлыҡ сәйәси золом ҡорбандарының хоҡуҡтарын тергеҙеү тураһында»ғы указға ҡул ҡуя. * [[1999]]: [[Учалы]] ҡалаһында [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филиалы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Брадис Елизавета Модестовна]] (1900—5.05.1975), [[фән|ғалим]]-[[Геоботаника|геоботаник]]. Биология фәндәре докторы (1952), профессор. [[Рус теле]]ндәге «Определитель высших растений Башкирской АССР» белешмә китабын төҙөүселәрҙең береһе. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. * [[Баширова Зинаида Дмитриевна]] (1935), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1977—2002 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тың 23-сө урта мәктәбе (хәҙер 2-се гимназия) директоры. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры, Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы. * [[Ғосманов Үзбәк Ғосман улы]] (1935—25.09.2016), ғалим-[[иҡтисад]]сы. 1965 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Иҡтисади тикшеренеүҙәр бүлеге хеҙмәткәре, 1968 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1971 йылдан — сектор мөдире; 1989–1997 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның ауыл хужалығы иҡтисады кафедраһы мөдире. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы (1997), Башҡортостан Республикаһының Фәндәр академияһы академигы (1991), иҡтисад фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1994) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1984) атҡаҙанған фән эшмәкәре. М. И. Тоҡомбәтов исемендәге премия лауреаты. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2006) һәм [[Салауат Юлаев ордены|Салауат Юлаев]] (2015) ордендары кавалеры. * [[Мазин Михаил Григорьевич]] (1935), [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ органдары ветераны. Халыҡ депутаттарының [[Ейәнсура районы|Ейәнсура район]] Советы башҡарма комитетының элекке рәйесе, ике «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. * [[Вәлиуллин Рим Шәйҙулла улы]] (1945), [[спорт]]сы, тренер. 1969—2006 йылдарҙа [[Өфө]]ләге «Нефтсе» спорт комбинаты, бер үк ваҡытта 1974—1976 йылдарҙа һәм 1980 йылда [[СССР]] һәм 1974—1976 һәм 1980—1981 йылдарҙа [[РСФСР]] йыйылма командалары тренеры. [[Бокс]] буйынса РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1975) һәм республика категорияһындағы судья (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1995). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Мөғәллимов Фәнзил Мәүләүи улы]] (1950), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер-электромеханик]]. 1993 йылдан [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы; 1994—1996 йылдарҙа Үткәргес торба системаларын диагностикалау үҙәге директоры, 2003—2004 йылдарҙа төп ғилми хеҙмәткәр, бер үк ваҡытта 2002 йылдан «Востокнефтегаз» фәнни техник фирмаһының генераль директоры. Техник фәндәр докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (2000). И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1983). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡариҙел районы]] [[Яҡуп (Ҡариҙел районы)|Яҡуп]] ауылынан. * [[Әмирханов Сәлихйән Шәрифйән улы]] (1950), [[музыка]]нт, педагог, [[Нефтекама]] ҡалаһының Балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Хәкимов Әбүбәкер Һаҙый улы]] (1926—3.10.2003), [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы. 1964—1996 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]]ның [[Стәрлетамаҡ]] филиалы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1966 йылдан декан урынбаҫары, 1967—1982 йылдарҙа декан, 1983—1986 йылдарҙа директор. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1965). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Түбәнге Серге районы]] [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылынан. * [[Сидинкина Нина Ивановн]]а (1941), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. [[Өфө ҡалаһы]] 114-се мәктәбенең элекке [[уҡытыусы]]һы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Сырчин Анатолий Константинович]] (1941), [[спорт]] ветераны, тренер. [[Парашют спорты]] буйынса [[РСФСР]]-ҙың абсолют чемпионы (1964), [[СССР]] (1963–1965), Хәрби-Һауа көстәре һәм СССР Ҡораллы көстәре (1970–1976) чемпионы. СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984), спорт мастеры (1961) һәм почётлы спорт мастеры (1967), халыҡ-ара (1988) һәм Бөтә Союз (1976) категорияларындағы судья. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1985) һәм 3-сө дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» (1977) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Шәмсетдинов Миңләхәт Әсғәт улы]] (1946–14.01.2011), ғалим-[[Физика|физик]]. 1969 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1993 йылдан теоретик физика кафедраһы мөдире. Физика-математика фәндәре докторы (1994), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000). К. П. Краузе исемендәге премия лауреаты (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Сатый]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Рогалёв Пётр Леонтьевич]] (1912—5.03.1988), [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре һәм йәмәғәт эшмәкәре, полковник. 1959—1963 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] хәрби комиссары. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[БАССР]]-ҙың 5-се һәм 6-сы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ғимранов Мансур Ғимран улы]] (1917—8.01.2009), ғалим-микробиолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1969), профессор (1970). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1968). Сығышы менән хәҙерге [[Шаран районы]]ның [[Күгәрсен-Бүләк]] ауылынан. * [[Здрогов Юрий Николаевич]] (1932—13.07.2010), педагог, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1953—1993 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] [[Гусев (Әбйәлил районы)|Гусев]] урта мәктәбе уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеү музейы етәксеһе, 1965—1975 йылдарҙа — мәктәп директоры. 1-се Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты (1995). Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1988), райондың Ким Әхмәтйәнов исемендәге премияһы лауреаты (2000). Сығышы менән ошо ауылдан. * Ҡаҙаҡбаев Фәтих Мөхәмәтйән улы (1957), ауыл хужалығы, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1981 йылдан Хәйбулла районы «Сельхозтехника» берекмәһенең һәм район ремонт-техник предприятиеһының яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1985—1989 йылдарҙа — директоры; 1989—1992 йылдарҙа халыҡ депутаттарының район Советы башҡарма комитеты рәйесе; 1992 йылдан район хакимиәте башлығының беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы, 1993 йылдан — район хакимиәте башлығы; 2001—2010 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте Аппараты етәксеһе. Башҡортостан Республикаһының беренсе һәм икенсе саҡырыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002), Салауат Юлаев ордены кавалеры (2007), Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1997). Хәйбулла районының почётлы гражданы (2008). Сығышы менән ошо райондың Һаҡмар-Наҙарғол ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Юлашев Игорь Сахиевич]] (1938—8.02.2012), хужалыҡ эшмәкәре. 1967—2001 йылдарҙа [[Туймазы]] тәжрибә урман хужалығы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1993). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1981), [[РСФСР]]-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы. Сығышы менән [[Силәбе]] ҡалаһынан. * [[Хәмзин Зинур Рәхмәтулла улы]] (1948), хеҙмәт ветераны. 1971—2004 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тағы «Каустик» предприятиеһы аппаратсыһы һәм машинисы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1990). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ғафури районы]] [[Баҙыҡ]] ауылынан. * [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Тимерәк]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Латипов Ғәкил Ильяс улы]] (1919—23.09.1978), [[СССР]]-ҙың [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1957). * [[Истамғәлин Сафа Ғәлиулла улы]] (1924—29.06.1992), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1954—1985 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]]ның «Урал» совхозы механизаторы. СССР-ҙың 9‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1973). Сығышы менән ошо райондың [[Йәлембәт (Әбйәлил районы)|Йәлембәт]] ауылынан. * [[Морозов Вадим Степанович]] (1934—13.07.2018), хужалыҡ эшмәкәре. 1987—1997 йылдарҙа [[Балаҡатай районы]] «Агроснаб» предприятиеһы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1994). Сығышы менән ошо райондың [[Ямаш (Балаҡатай районы)|Ямаш]] ауылынан. * [[Рафиҡов Хәлим Сөнәғәт улы]] (1934—17.08.2017), ғалим-[[Генетика|генетик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Архангел районы]] [[Оҙондар]] ауылынан. * [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:13 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1773]]: Юрий Федорович Лисянский, [[Рәсәй империяһы]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе, [[Ер|Ер шары]] тирәләй йөҙгән беренсе [[рустар|рус]] экспедицияһы командиры. * [[1803]]: Владимир Фёдорович Одоевский, Рәсәй империяһы яҙыусыһы, [[Философия|философ]], кенәз, [[рус теле|рус]] музыка белеменә нигеҙ һалыусы, «Московский вестник» [[журнал]]ын ойоштороусы. * [[1820]]: Джозеф Альберт Альбердингк Тим, [[Голландия]] яҙыусыһы, нәшерсе һәм әҙәби тәнҡитсе. * [[1860]]: Энни Окли, [[АҠШ]]-тың цирк артисткаһы. * [[1899]]: [[Альфред Хичкок]], [[Британия]] һәм [[АҠШ]] кинорежиссёры. * [[1970]]: Илья Шакунов, [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры. * [[1970]]: Алан Ширер, [[Англия]] [[футбол]]сыһы, Премьер-лига тарихында иң яҡшы бомбардир. * [[1975]]: Кейси Аффлек, АҠШ-тың театр, кино һәм [[телевидение]] актёры, «[[Оскар]]» кинопремияһы лауреаты. * [[1980]]: Стас Пьеха, Рәсәй [[йыр]]сыһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:13 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1946]]: [[Герберт Уэллс]], [[Англия]] яҙыусыһы. * [[1956]]: [[Якуб Колас]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1993]]: [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]], СССР-ҙың дәүләт, хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З13]] [[Категория:13 август]] 9gvft1lk5zi3mn07vifvhvrsw98j7yx 1149074 1149073 2022-08-10T04:28:34Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''13 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 225-се ([[кәбисә йыл]]ында 226-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 140 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя һулаҡайҙар көнө. === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Осрашыуҙар көнө. ** Шаулаусы ҡабырсаҡтар көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Тунис}}: Ҡатын-ҡыҙҙар көнө. * {{Флагификация|Индия}}: Патриоттар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1735]]: [[Минзәлә]] ҡәлғәһендә [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|Башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу буйынса [[Башҡорт эштәре комиссияһы]] эшләй башлай. * [[1899]]: [[АҠШ]]-та телефон-автоматҡа [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. * [[1913]]: [[Англия]]ла тәүге тапҡыр тутыҡмай торған [[ҡорос]] ҡоялар. * [[1932]]: [[Италия]]ла ҡыҫҡа тулҡынлы [[радио]] уңышлы һынау үтә. * [[1941]]: [[Бөрө]] тегеү фабрикаһы эш башлай. * [[1956]]: [[Башҡортостан]] төҙөлөш комплексының ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты — «БашНИИстрой» ойошторола. * [[1961]]: Германия Демократик Республикаһы Көнбайыш һәм Көнсығыш [[Берлин]] араһындағы сикте яба. * [[1990]]: [[СССР]] Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]] «20-50 йылдарҙағы барлыҡ сәйәси золом ҡорбандарының хоҡуҡтарын тергеҙеү тураһында»ғы указға ҡул ҡуя. * [[1999]]: [[Учалы]] ҡалаһында [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филиалы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Брадис Елизавета Модестовна]] (1900—5.05.1975), [[фән|ғалим]]-[[Геоботаника|геоботаник]]. Биология фәндәре докторы (1952), профессор. [[Рус теле]]ндәге «Определитель высших растений Башкирской АССР» белешмә китабын төҙөүселәрҙең береһе. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. * [[Баширова Зинаида Дмитриевна]] (1935), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1977—2002 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тың 23-сө урта мәктәбе (хәҙер 2-се гимназия) директоры. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры, Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы. * [[Ғосманов Үзбәк Ғосман улы]] (1935—25.09.2016), ғалим-[[иҡтисад]]сы. 1965 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Иҡтисади тикшеренеүҙәр бүлеге хеҙмәткәре, 1968 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1971 йылдан — сектор мөдире; 1989–1997 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның ауыл хужалығы иҡтисады кафедраһы мөдире. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы (1997), Башҡортостан Республикаһының Фәндәр академияһы академигы (1991), иҡтисад фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1994) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1984) атҡаҙанған фән эшмәкәре. М. И. Тоҡомбәтов исемендәге премия лауреаты. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2006) һәм [[Салауат Юлаев ордены|Салауат Юлаев]] (2015) ордендары кавалеры. * [[Мазин Михаил Григорьевич]] (1935), [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ органдары ветераны. Халыҡ депутаттарының [[Ейәнсура районы|Ейәнсура район]] Советы башҡарма комитетының элекке рәйесе, ике «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. * [[Вәлиуллин Рим Шәйҙулла улы]] (1945), [[спорт]]сы, тренер. 1969—2006 йылдарҙа [[Өфө]]ләге «Нефтсе» спорт комбинаты, бер үк ваҡытта 1974—1976 йылдарҙа һәм 1980 йылда [[СССР]] һәм 1974—1976 һәм 1980—1981 йылдарҙа [[РСФСР]] йыйылма командалары тренеры. [[Бокс]] буйынса РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1975) һәм республика категорияһындағы судья (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1995). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Мөғәллимов Фәнзил Мәүләүи улы]] (1950), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер-электромеханик]]. 1993 йылдан [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы; 1994—1996 йылдарҙа Үткәргес торба системаларын диагностикалау үҙәге директоры, 2003—2004 йылдарҙа төп ғилми хеҙмәткәр, бер үк ваҡытта 2002 йылдан «Востокнефтегаз» фәнни техник фирмаһының генераль директоры. Техник фәндәр докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (2000). И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1983). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡариҙел районы]] [[Яҡуп (Ҡариҙел районы)|Яҡуп]] ауылынан. * [[Әмирханов Сәлихйән Шәрифйән улы]] (1950), [[музыка]]нт, педагог, [[Нефтекама]] ҡалаһының Балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Хәкимов Әбүбәкер Һаҙый улы]] (1926—3.10.2003), [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы. 1964—1996 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]]ның [[Стәрлетамаҡ]] филиалы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1966 йылдан декан урынбаҫары, 1967—1982 йылдарҙа декан, 1983—1986 йылдарҙа директор. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1965). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Түбәнге Серге районы]] [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылынан. * [[Сидинкина Нина Ивановн]]а (1941), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. [[Өфө ҡалаһы]] 114-се мәктәбенең элекке [[уҡытыусы]]һы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Сырчин Анатолий Константинович]] (1941), [[спорт]] ветераны, тренер. [[Парашют спорты]] буйынса [[РСФСР]]-ҙың абсолют чемпионы (1964), [[СССР]] (1963–1965), Хәрби-Һауа көстәре һәм СССР Ҡораллы көстәре (1970–1976) чемпионы. СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984), спорт мастеры (1961) һәм почётлы спорт мастеры (1967), халыҡ-ара (1988) һәм Бөтә Союз (1976) категорияларындағы судья. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1985) һәм 3-сө дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» (1977) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Шәмсетдинов Миңләхәт Әсғәт улы]] (1946–14.01.2011), ғалим-[[Физика|физик]]. 1969 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1993 йылдан теоретик физика кафедраһы мөдире. Физика-математика фәндәре докторы (1994), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000). К. П. Краузе исемендәге премия лауреаты (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Сатый]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Рогалёв Пётр Леонтьевич]] (1912—5.03.1988), [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре һәм йәмәғәт эшмәкәре, полковник. 1959—1963 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] хәрби комиссары. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[БАССР]]-ҙың 5-се һәм 6-сы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[Ғимранов Мансур Ғимран улы]] (1917—8.01.2009), ғалим-микробиолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1969), профессор (1970). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1968). Сығышы менән хәҙерге [[Шаран районы]]ның [[Күгәрсен-Бүләк]] ауылынан. * [[Здрогов Юрий Николаевич]] (1932—13.07.2010), педагог, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1953—1993 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] [[Гусев (Әбйәлил районы)|Гусев]] урта мәктәбе уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеү музейы етәксеһе, 1965—1975 йылдарҙа — мәктәп директоры. 1-се Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты (1995). Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1988), райондың Ким Әхмәтйәнов исемендәге премияһы лауреаты (2000). Сығышы менән ошо ауылдан. * [[Ҡаҙаҡбаев Фәтих Мөхәмәтйән улы]] (1957), ауыл хужалығы, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1981 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Сельхозтехника» берекмәһенең һәм район ремонт-техник предприятиеһының яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1985—1989 йылдарҙа — директоры; 1989—1992 йылдарҙа халыҡ депутаттарының район Советы башҡарма комитеты рәйесе; 1992 йылдан район хакимиәте башлығының беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы, 1993 йылдан — район хакимиәте башлығы; 2001—2010 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]] Аппараты етәксеһе. Башҡортостан Республикаһының беренсе һәм икенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2007), Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1997). Хәйбулла районының почётлы гражданы (2008). Сығышы менән ошо райондың [[Һаҡмар Наҙарғол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Юлашев Игорь Сахиевич]] (1938—8.02.2012), хужалыҡ эшмәкәре. 1967—2001 йылдарҙа [[Туймазы]] тәжрибә урман хужалығы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1993). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1981), [[РСФСР]]-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы. Сығышы менән [[Силәбе]] ҡалаһынан. * [[Хәмзин Зинур Рәхмәтулла улы]] (1948), хеҙмәт ветераны. 1971—2004 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тағы «Каустик» предприятиеһы аппаратсыһы һәм машинисы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1990). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ғафури районы]] [[Баҙыҡ]] ауылынан. * [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Тимерәк]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Латипов Ғәкил Ильяс улы]] (1919—23.09.1978), [[СССР]]-ҙың [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1957). * [[Истамғәлин Сафа Ғәлиулла улы]] (1924—29.06.1992), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1954—1985 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]]ның «Урал» совхозы механизаторы. СССР-ҙың 9‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1973). Сығышы менән ошо райондың [[Йәлембәт (Әбйәлил районы)|Йәлембәт]] ауылынан. * [[Морозов Вадим Степанович]] (1934—13.07.2018), хужалыҡ эшмәкәре. 1987—1997 йылдарҙа [[Балаҡатай районы]] «Агроснаб» предприятиеһы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1994). Сығышы менән ошо райондың [[Ямаш (Балаҡатай районы)|Ямаш]] ауылынан. * [[Рафиҡов Хәлим Сөнәғәт улы]] (1934—17.08.2017), ғалим-[[Генетика|генетик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Архангел районы]] [[Оҙондар]] ауылынан. * [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:13 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1773]]: Юрий Федорович Лисянский, [[Рәсәй империяһы]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе, [[Ер|Ер шары]] тирәләй йөҙгән беренсе [[рустар|рус]] экспедицияһы командиры. * [[1803]]: Владимир Фёдорович Одоевский, Рәсәй империяһы яҙыусыһы, [[Философия|философ]], кенәз, [[рус теле|рус]] музыка белеменә нигеҙ һалыусы, «Московский вестник» [[журнал]]ын ойоштороусы. * [[1820]]: Джозеф Альберт Альбердингк Тим, [[Голландия]] яҙыусыһы, нәшерсе һәм әҙәби тәнҡитсе. * [[1860]]: Энни Окли, [[АҠШ]]-тың цирк артисткаһы. * [[1899]]: [[Альфред Хичкок]], [[Британия]] һәм [[АҠШ]] кинорежиссёры. * [[1970]]: Илья Шакунов, [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры. * [[1970]]: Алан Ширер, [[Англия]] [[футбол]]сыһы, Премьер-лига тарихында иң яҡшы бомбардир. * [[1975]]: Кейси Аффлек, АҠШ-тың театр, кино һәм [[телевидение]] актёры, «[[Оскар]]» кинопремияһы лауреаты. * [[1980]]: Стас Пьеха, Рәсәй [[йыр]]сыһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:13 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1946]]: [[Герберт Уэллс]], [[Англия]] яҙыусыһы. * [[1956]]: [[Якуб Колас]], [[СССР]] яҙыусыһы. * [[1993]]: [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]], СССР-ҙың дәүләт, хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З13]] [[Категория:13 август]] 3tg77ppp2q1i8s72m9mqamjijbejf9p Рәсәйҙә Граждандар һуғышы 0 120397 1149051 1142911 2022-08-09T12:57:43Z Túrelio 21545 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:Duplicate|Duplicate]]: [[File:Red terror 003.jpg]] → [[File:Жертвы террора Колчака. Сибирь, 1919 г 2.jpg]] Exact or scaled-down duplicate: [[c::File:Жертвы террора Колчака. Сибирь, 1919 г 2.jpg]] wikitext text/x-wiki {{Вооружённый конфликт |конфликт = Рәсәйҙә Граждандар һуғышы |изображение = [[Файл:CWRArticleImage.jpg|300px]] |заголовок = <div style="height:120px;">'''Өҫтән аҫҡа, һулдан уңға:''' Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре [[1919 йыл]]да, Австро-Германия оккупацияһы ваҡытында Австро-Венгрия ғәскәрҙәре тарафынан Екатеринослав эшселәрен аҫыу язаһы (1918 йыл)<ref>[[:Файл:Bundesarchiv Bild 183-F0328-202-006, Russland, Hinrichtung von Arbeitern.jpg]]</ref>, ҡыҙыл пехотаһы маршта ([[1920 йыл]]),[[Троцкий Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]] 1918 йылда, 1-се Атлы армияның тачанкаһы.</div> |дата = {{s|{{СС|7|ноябрь|1917|25|октябрь}} }}— [[25 октябрь]] [[1922]]<ref name="Mawdsley">Mawdsley, pp. 3, 230</ref> (әһәмиәте ҙур булмаған бәрелештәр [[1923 йыл]]дың 16 июленә тиклем<ref name="Britannia">Britannia, pp. 3, 230</ref>) |место = Элекке [[Рәсәй империяһы]]ның территорияһы. |итог = [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы|РККА]]-ның еңеүе; [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] төҙөлөү. |изменения = [[Польша]]ның, [[Эстония]]ның, [[Латвия]]ның, [[Литва]]ның, [[Финляндия]]ның бойондороҡһоҙлоғо; [[Румыния]]ның Бессарабияны аннексиялауы; Батум һәм Карсск өлкәләре биләмәләренең ниндәйҙер өлөшөнөң [[Төркиә]]гә бирелеүе. |противник1 = '''[[Большевик]]тар''': * [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] Рәсәй Социалистик Федератив Совет Республикаһы :* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|Украин Совет Республикаһы]] ::* [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic of the Soviets.svg|22px]] Украин Халыҡ Советтар Республикаһы ::* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Донецк-Криворожск Совет Республикаһы (1918 йылдың 19 мартына тиклем) ::* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Одесса Совет Республикаһы (1918 йылдың 13 мартына тиклем) ::* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Тавриданың Совет Социалистик Республикаһы :* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Дон Совет Республикаһы :* [[Файл:Turkestan Autonomous SSR Flag.svg|border|22px]] [[Төркөстан Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы]] :* [[Файл:Flag of Volga German ASSR.svg|border|22px]] [[Волга буйы немецтарының Автономиялы Совет Социалистик Республикһы]] * [[Файл:Flag of the Byelorussian SSR (1919).svg|border|22px]] [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы]] * [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Латвия Социалистик Совет Республикаһы]] * [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|border|22px]] [[Алыҫ Көнсығыш Республикаһы]] * [[Файл:Flag of Transcaucasian SFSR.svg|22px]] [[Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы]] ** [[Файл:Flag of Azerbaijan SSR (1920-1921).svg|22px]] [[Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы]] ** [[Файл:Flag of the Armenian Soviet Socialist Republic (1922).png|22px]] [[Әрмән Совет Социалистик Республикаһы]] ** [[Файл:Флаг Грузинской ССР (1940-1952).svg|22px]] [[Грузия Совет Социалистик Республикаһы]] * [[Файл:Flag of the Lithuanian-Byelorussian SSR.svg|border|22px]] [[Литва-Белорус Совет Социалистик Республикаһы]] * [[Файл:Flag of the Galician SSR.svg|border|22px]][[Галиция Социалистик Совет Республикаһы|Галиция Совет Социалистик Республикаһы]] * [[Файл:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|22px]] [[Бухарская Народная Советская Республика|Бохара Халыҡ Социалистик Республикаһы]] * [[Файл:Flag of Khiva 1920-1923.svg|border|22px]] [[Хорезмская Народная Советская Республика|Хорезм Халыҡ Социалистик Республикаһы]] * һәм башҡалар {{Конец скрытого блока}} ''РСФСР-ҙың союздаштары'':{{Начало скрытого блока|Заголовок =}} <br>{{Флагификация|Турция}}<br><small>(1920 йылдың көҙөнән 1922 йылға тиклем)</small><br> {{Красный флаг|22пкс}}[[Финляндия Социалистик Эшселәр Республикаһы]] <br>[[Файл:Flag of Persian Socialist Soviet Republic.svg|border|22px]][[Персия Совет Социалистик Республикаһы]] <br>[[Файл:Flag of Tannu Tuva (1921-1926).svg|border|22px]][[Тыва Халыҡ Республикаһы]] <br>[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|border|22px]] [[Монгол халыҡ революцияһы]] <br>[[Файл:Red flag.svg|22px]] [[Венгрия Совет Республикаһы]] <br>[[Файл:Red flag.svg|22px]] [[Бавара Совет Республикаһы]] <br> [[Файл:Red flag.svg|22px]] [[Мадамин-бек|Ҡыҙыл баҫмасылар]] <br>{{Красный флаг|22пкс}}[[Польшаның Ваҡытлы революцион комитеты]] ---- <br>[[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]] [[Йәшел ихтиалсылар]]<br><small>(до 1919)</small> <br>[[Файл:RPAU flag.svg|border|22px]] [[Украина Баш күтәреүселәр армияһы (махновсылар)]]<br><small>(до 1919)</small> {{Конец скрытого блока}} |противник2 = '''[[Аҡтар хәрәкәте]]''': * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Рәсәй дәүләте (1918—1920)|Рәсәй дәүләте]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Ирекле армия]] * [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Дон армияһы]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Кубань армияһы]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[ВСЮР-ҙың Киев өлкәһе ғәскәрҙәре ]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[ВСЮР-ҙың Новороссийск өлкәһе ғәскәрҙәре]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Туркестанская армия (ВСЮР)|Төркөстан армияһы]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Народная армия|Ойоштороу комитетының Халыҡ армияһы]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Себер армияһы]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Көнбайыш армияһы]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Ырымбур айырым армияһы]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Урал армияһы]] * [[Файл:Flag of the West Russian Volunteer Army.svg|border|22px]] [[Көнбайывш ирекле армия]] * {{Андреевский флаг}}[[Белый флот|Себер хәрби флотилияһы]] * {{Андреевский флаг}}[[Белый флот|Төньяҡ Боҙло океан флотилияһы]] * {{Андреевский флаг}}[[Белый флот|Ҡара диңгеҙ флоты]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Врангелдең Урыҫ армияһы]] * [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Алыҫ Көнсығыш армияһы]] * [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]] [[Украин Галиция Армияһы]] * [[Файл:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|border|22px]] [[Бохара эмираты]] <br>[[Файл:Bandera del Turquestan.svg|border|22px]] [[Басмачество|Баҫмасылар]] * һәм башҡалар {{Конец скрытого блока}} '''Аҡтар хәрәкәтенең союздаштары''':{{Начало скрытого блока|Заголовок =}} [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|border|22px]] [[Украин державаһы]]<br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]<br><small>(1919 йылдың 23 февраленән)</small><br> [[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Кубань Халыҡ Республикаһы]] <br><small>(1919 йылдың октябренә тиклем)</small><br> {{Флагификация|Себер республикаһы}}<br><small>(1918 йылдың 3 ноябренә тиклем)</small><br> [[Файл:Bandera de Bakio.svg|border|22px]] [[Байкал аръяғы Казак Республикаһы]]<br> [[Файл:Coat of Arms of Orenburg gubernia (Russian empire).png|22px]] [[Ырымбур казак кругы]]<br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] [[Социалистар-революционерҙар партияһы|Эсерҙар]]<br><small>(1918 йылдың 18 ноябренә тиклем)</small><br> [[Файл:Coat of arms of the Czechoslovak Legion.svg|border|22px]] [[Чехословак корпусы]]<br><small>(1920 йылдың 15 ғинуарына тиклем)</small> <br> [[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|22px]] [[Богдо-хан идаралығы осорондағы Монголия (1911-1924)|Монголия]]<br><small>(май—август 1921) </small><br> {{Флаг|Иран|1910}} [[Персия]] [[Файл:Flag of the Alash Autonomy.svg|border|22px]] [[Алаш-Урҙа]] <br>[[Файл:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|border|22px]] [[Бохара эмираты]] <br>[[Файл:Flag of the Khanate of Khiva.svg|border|22px]] [[Хиуа ханлығы]] {{Конец скрытого блока}} |противник3 = «Өсөнсө көс»:{{Начало скрытого блока|Заголовок =}} [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Социалистар-революционерҙар партияһы]] <small>(1918 йылдың 18 ноябренән алып)</small><br> ---- [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]] [[Йәшел ихтилалсылар]]<br> [[Файл:Anarchist flag.svg|border|22px]][[Кронштадтское восстание|Кронштадт ихтилалсылары]] <br> [[Файл:BlackFlag.svg|border|22px]] [[Ливен ихтилалсылары]] <br> [[Файл:RPAU flag.svg|border|22px]] [[Украинаның Баш күтәреүселәр армияһы (махновсылар)]] <small>(с 1919)</small><br> ---- [[Файл:Bandera del Turquestan.svg|міні|праворуч|22px]] [[Басмачество|Баҫмасылар]]<br> һәм башҡалар {{Конец скрытого блока}} |противник4 = '''Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткән дәүләттәр''': {{Начало скрытого блока|Заголовок =}} {{Флаг|Польша}} [[II Речь Посполитая|Польша (II Речь Посполитая)]] <br> {{Флаг|Финляндия}} [[Финляндия]] <br> [[Файл:Flag of Latvia.svg|border|22px]] [[Латвия]]<br> [[Файл:Flag of Lithuania (1918-1940).svg|border|22px]] [[Литва]]<br> [[Файл:Flag of Estonia.svg|border|22px]] [[Эстония]]<br> [[Файл:Flag of Belarus (1918, 1991-1995).svg|border|22px]] [[Белорус Халыҡ Республикһы]]<br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]] [[Украин Халыҡ Республикаһы]] * [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]] [[Көнбайыш-Украин Халыҡ Республикаһы]] <br> <small>(1919 йылдың ғинуарынан)</small> ** [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]] [[Гуцул Республикаһы]] ** [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]] [[Команча Республикаһы]] * [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]] [[Йәшел Клин]] [[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Кубанская Народная Республика|Кубань Халыҡ Республикаһы (Беренсе)]] <br> <small>(20.02-29.04.1918)</small><br> [[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Кубанская Народная Республика|Кубань Халыҡ Республикаһы (Икенсе)]] <br> <small>(1919 йылдың октябренән)</small><br> [[Файл:Kok Bayraq.PNG|border|22px]] [[Ҡырым Халыҡ Республикаһы]]<br> [[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]] [[Грузия демократик республикаһы]]<br> [[Файл:Flag of the First Republic of Armenia.svg|border|22px]] [[Армения Республикаһы]]<br> [[Файл:Flag of Azerbaijan 1918.svg|border|22px]] [[Әзербайжан Демократик Республикаһы]]<br> [[Файл:One of the 3 flags of the Kokand khanate.png|border|22px]]&nbsp;&nbsp;[[Төркөстан автономияһы]]<br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]<br> <small>(1919 йылдың 23 февраленә тиклем)</small><br> [[Файл:KarelianNationalFlag.svg|border|22px]] [[Төньяҡ Карелия дәүләте]]<br> [[Файл:Flag of the North Caucasian Emirate.svg|border|22px]] [[Төньяҡ Кавказ эмираты]] һәм башҡалар<br> {{Конец скрытого блока}} '''[[Сит ил хәрби интервенцияһы Рәсәйҙә#Антанта интервенцияһы|Антанта интервенцияһы]]:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок =}} {{Флаг|Великобритания}} [[Британия империяһы]] <br> * {{Флаг|Канада|1868}} [[Канада]] * {{Флаг|Британская Индия}} [[Британиялы Индия|Индия]] {{Флаг|Франция}} [[Өсөнсө республика|Франция]] <br> {{Флаг США (48 звёзд)}} [[АҠШ]] <br> {{Флаг|Италия|1861}} [[Королевство Италия (1861-1946)|Италия]] <br> {{Флаг|Греция|1828}} [[Королевство Греция|Греция]] <br> {{Флаг|Румыния}} [[Королевство Румыния|Румыния]] <br> {{Флаг|Япония|1870}} [[Японская империя|Япония]] <br> {{флаг|Китай|1912}} [[Китайская республика|Китай]] <br> {{Флаг|Дания}} [[Дания|Дат]] доброволецтары <br> {{Флаг|Швеция}} [[Швеция|Швед]] доброволецтары <br> {{Конец скрытого блока}} '''[[Сит ил хәрби интервенцияһы#Үҙәк державаларҙың интервенцияһы|Үҙәк державаларҙың интервенцияһы]]:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок =}} [[Файл:Flag of Austria-Hungary (1869-1918).svg|border|22px]]&nbsp;&nbsp;[[Австро-Венгрия]]<br> [[Файл:Flag of the German Empire.svg|border|22px]]&nbsp;&nbsp;[[Германская империя|Германия]]<br> [[Файл:Late Ottoman Flag 1844-1922.png|border|22px]]&nbsp;&nbsp;[[Ғосман империяһы]] <br> ''' Үҙәк жержавалары протектораты аҫтындағы дәүләттәр:''' <br>{{Флаг|Польша}} [[Королевство Польское (1916—1918)|Польша короллеге]] <br>[[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|border|22px]] [[Украин державаһы]] <br>[[Файл:Flag of Courland (state).svg|border|22px]] [[Курляндское герцогство (1918)|Курляндия герцоглығы]] <br>[[Файл:United Baltic Duchy flag.svg|border|22px]] [[Балтия герцоглығы]] <br>[[Файл:Flag of Lithuania.svg|border|22px]] [[Королевство Литва (1918)|Литва короллеге]] <br>[[Файл:Flag of Finland 1918-1920 (State).svg|border|22px]] [[Финляндия короллеге]] <br>[[Файл:Flag of the Mountainous Republic of the Northern Caucasus.svg|border|22px]] [[Таулы республика]] <br>[[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]<br> <small>(1918 йылдың 18 майынан)</small> {{Конец скрытого блока}} |командир1 = [[Файл:Coat of arms of the Russian SFSR 1918-1920.jpg|22px]] '''[[Совет Рәсәйе (дәүләт)|Большевиктар партияһы]]:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок =}} [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]][[Каменев, Лев Борисович|Л. Б. Каменев]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]][[Свердлов, Яков Михайлович|Я. М. Свердлов]] † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Владимирский, Михаил Фёдорович|М. Ф. Владимирский]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]][[Калинин, Михаил Иванович|М. И. Калинин]] <br> [[Файл:Emblem of the Russian SFSR.svg|22px]] [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] <br> [[Файл:Soviet Red Army Hammer and Plough.svg|22px]]'''[[Рабоче-Крестьянская Красная Армия]]''' <br> [[Файл:Soviet Red Army Hammer and Plough.svg|22px]] [[Троцкий, Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Вацетис, Иоаким Иоакимович|И. И. Вацетис]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Каменев, Сергей Сергеевич|С. С. Каменев]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Альтфатер, Василий Михайлович|В. М. Альтфатер]] † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Подвойский, Николай Ильич|Н. И. Подвойский]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Раскольников, Фёдор Фёдорович|Ф. Ф. Раскольников]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Дыбенко, Павел Ефимович|П. Е. Дыбенко]] <br> [[1-се Атлы армия]]: <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Будённый Семён Михайлович|С. М. Будённый]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Егоров, Александр Ильич|А. И. Егоров]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Ворошилов Климент Ефремович|К. Е. Ворошилов]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Апанасенко, Иосиф Родионович|И. Р. Апанасенко]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Кулик, Григорий Иванович|Г. И. Кулик]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Пархоменко, Александр Яковлевич|А. Я. Пархоменко]] † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Думенко, Борис Мокеевич|Б. М. Думенко]] # † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Трунов, Константин Архипович|К. А. Трунов]] † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Тимошенко, Семён Константинович|С. К. Тимошенко]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Тюленев, Иван Владимирович|И. В. Тюленев]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Щаденко, Ефим Афанасьевич|Е. А. Щаденко]] <br> [[2-я Конная армия]]: <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Городовиков, Ока Иванович|О. И. Городовиков]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Миронов, Филипп Кузьмич|Ф. К. Миронов]] # † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Борчанинов, Александр Лукич|А. Л. Борчанинов]] <br> [[Латыш уҡсылары]]: <br> [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Стучка, Пётр Иванович|Стучка П. И.]] <br> [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Калниньш, Фридрих Карлович|Ф. К. Калнин (Калниньш)]] <br> [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Ян Янович Лацис]] <br> [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Мартусевич, Антон Антонович|А. А. Мартусевич]] <br> [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Стуцка, Кирилл Андреевич|К. А. Стуцка]] <br> [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Мангулис, Густав Генрихович|Г. Г. Мангулис]] <br> Көнсығыш фронты: <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Муравьёв, Михаил Артемьевич|М. А. Муравьёв]] # † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Самойло Александр Александрович|А. А. Самойло]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Ольдерогге, Владимир Александрович|В. А. Ольдерогге]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Тухачевский Михаил Николаевич|М. Н. Тухачевский]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сиверс, Рудольф Фердинандович|Р. Ф. Сиверс]] † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Лазо, Сергей Георгиевич|C. Г. Лазо]] # † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Лебедев, Павел Павлович|П. П. Лебедев]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Гай Гая Дмитриевич|Г. Д. Гай]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Василий Иванович Чапаев|В. И. Чапаев]] † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Кутяков, Иван Семёнович|И. С. Кутяков]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Меженинов|С. А. Меженинов]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Кобозев, Пётр Алексеевич|П. А. Кобозев]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Гамарник, Ян Борисович|Я. П. Гамарник]] <br> Көньяҡ фронты: <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Левандовский, Михаил Карлович|М. К. Левандовский]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сталин Иосиф Виссарионович|И. В. Сталин]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Азин, Владимир Мартинович|В. М. Азин]]† <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сытин, Павел Павлович|П. П. Сытин]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Славен, Пётр Антонович|П. А. Славен]]† <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Снесарев, Андрей Евгеньевич|А. Е. Снесарев]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Иона Эммануилович Якир|И. Э. Якир]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Федько, Иван Фёдорович|И. Ф. Федько]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Жлоба, Дмитрий Петрович|Д. П. Жлоба]] <br> Кавказ фронты: <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Орджоникидзе, Григорий Константинович|Г. К. Орджоникидзе]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Шаумян, Степан Георгиевич|С. Г. Шаумян]] # † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Корганов, Григорий Николаевич|Г. Н. Корганов]] # † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сорокин, Иван Лукич|И. Л. Сорокин]] # † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Автономов, Алексей Иванович|А. И. Автономов]]† <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Геккер, Анатолий Ильич|А. И. Геккер]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Великанов, Михаил Дмитриевич|М. Д. Великанов]] <br> [[Файл:Флаг Грузинской ССР (1940-1952).svg|22px]][[Махарадзе, Филипп Иесеевич|Ф. И. Махарадзе]] <br> [[Файл:Flag of Azerbaijan SSR (1920-1921).svg|22px]] [[Нариманов, Нариман Кербалай Наджаф оглы|Нариман Нариманов]] <br> Төньяҡ фронты: <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Надёжный, Дмитрий Николаевич|Д. Н. Надёжный]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Парский, Дмитрий Павлович|Д. П. Парский]]† <br> Украин фронты: <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Антонов-Овсеенко, Владимир Александрович|В. А. Антонов-Овсеенко]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Николай Александрович Щорс|Н. А. Щорс]] † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Дубовой, Иван Наумович|И. Н. Дубовой]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Косиор, Станислав Викентьевич|С. В. Косиор]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Котовский, Григорий Иванович|Г. И. Котовский]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Криворучко, Николай Николаевич|Н. Н. Криворучко]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Слуцкий, Антон Иосифович|А. И. Слуцкий]] # † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Шапошников, Борис Михайлович|Б. М. Шапошников]] <br> Урта Азия театры: <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Шорин, Василий Иванович|В. И. Шорин]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Алиби Тогжанович Джангильдин|Алиби Джангильдин]] <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Амангельды Иманов]] † <br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Колесов, Фёдор Иванович|Ф. И. Колесов]] <br> [[Файл:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|22px]][[Ходжаев, Файзулла Губайдуллаевич|Ф. Г. Ходжаев]] <br> [[Файл:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|22px]][[Мадамин-бек]] # † <br> [[Алыҫ Көнсығыш Республикаһының Халыҡ-революцион армияһы|Алыҫ Көнсығыш Республикаһы армияһы]]: <br> [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Александр Михайлович Краснощёков|А. М. Краснощёков]] <br> [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Матвеев, Николай Михайлович (государственный деятель)|Н. М. Матвеев]] <br> [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Генрих Христофорович Эйхе|Г. Х. Эйхе]] <br> [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Блюхер Василий Константинович|В. К. Блюхер]] <br> [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Авксентьевский, Константин Алексеевич|К. А. Авксентьевский]] <br> [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Уборевич, Иероним Петрович|И. П. Уборевич]] <br> [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Вострецов, Степан Сергеевич|С. С. Вострецов]] <br> [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Покус, Яков Захарович|Я. З. Покус]] {{Конец скрытого блока}} '''большевиктарҙың союздаштары:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок =}} <br>{{Флаг Турции}} [[Карабекир, Кязым Муса|Кязым Карабекир]] <br>{{Красный флаг|22пкс}} [[Аалтонен, Али]] # † <br>{{Красный флаг|22пкс}} [[Хаапалайнен, Ээро]] <br>{{Красный флаг|22пкс}} [[Рахья, Эйно Абрамович]] <br>{{Красный флаг|22пкс}} [[Элоранта, Эверт]] <br>{{Красный флаг|22пкс}} [[Тайми, Адольф Петрович]] <br>{{Красный флаг|22пкс}} [[Маннер, Куллерво]] <br> [[Файл:Flag of Tannu Tuva (1921-1926).svg|border|22px]][[Буян-Бадыргы|Монгуш Буян-Бадыргы]] <br> [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Сухэ-Батор, Дамдин|Д. Сухэ-Батор]] <br> [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Данзан, Солийн|Солийн Данзан]] <br> [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Чагдаржав, Дамбын|Дамбын Чагдаржав]] # † <br> [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Бодоо, Догсомын|Догсомын Бодоо]] # † <br> [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Чойбалсан, Хорлогийн|Х. Чойбалсан]] {{Конец скрытого блока}} |командир2 = [[Файл:Kolchak (blason).jpg|22px]] '''[[Аҡтар хәрәкәте]]:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок =}} '''ноябрь 1917 — ноябрь 1918''' '''[[Дон Ғәскәре өлкәһе]]''': <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Каледин, Алексей Максимович|А. М. Каледин]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Назаров, Анатолий Михайлович (генерал)|А. М. Назаров]] # † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Чернецов, Василий Михайлович|В. М. Чернецов]] † <br>'''[[Ирекле армия]]''': <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Корнилов, Лавр Георгиевич|Л. Г. Корнилов]] † <br>[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Деникин Антон Иванович|А. И. Деникин]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Алексеев, Михаил Васильевич|М. В. Алексеев]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Марков, Сергей Леонидович|С. Л. Марков]]† <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Миончинский, Дмитрий Тимофеевич|Д. Т. Миончинский]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Неженцев, Митрофан Осипович|М. О. Неженцев]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Симановский, Василий Лаврович|В. Л. Симановский]] † <br>'''[[Урыҫ армияһының Көнсығыш фронты]]''' <br>[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Болдырев, Василий Георгиевич|В. Г. Болдырев]] # † <br>[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Колчак Александр Васильевич|А. В. Колчак]] # † '''ноябрь 1918 — март 1920''' <br>'''[[Урыҫ армияһының Көнсығыш фронты]]''' <br>[[Файл:Verhovny Pravitel flag.png|22px]] [[Колчак Александр Васильевич|А. В. Колчак]]<br><small>([[Верховный правитель России]])</small> # † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Вологодский, Пётр Васильевич|П. В. Вологодский]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Пепеляев, Виктор Николаевич|В. Н. Пепеляев]] # † <br>{{Андреевский флаг}}[[Смирнов, Михаил Иванович (контр-адмирал)|М. И. Смирнов]] <br> КОМУЧ-тың Халыҡ армияһы: <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Каппель Владимир Оскарович|В. О. Каппель]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Бакич Андрей Степанович|А. С. Бакич]] # † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Люпов, Сергей Николаевич|С. Н. Люпов]] <br> Себер армияһы: <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Гришин-Алмазов, Алексей Николаевич|А. Н. Гришин-Алмазов]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Иванов-Ринов, Павел Павлович|П. П. Иванов-Ринов]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Матковский, Алексей Филиппович|А. Ф. Матковский]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Дитерихс, Михаил Константинович|М. К. Дитерихс]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Гулидов, Владимир Платонович|Гулидов В. П.]] # † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Анненков, Борис Владимирович|Б. В. Анненков]] <br> [[Файл:Flag of the West Russian Volunteer Army.svg|border|22px]] [[Сахаров, Константин Вячеславович|К. В. Сахаров]] <br> [[Файл:Flag of the West Russian Volunteer Army.svg|border|22px]] [[Бермондт-Авалов, Павел Рафалович|Павел Бермондт-Авалов]] <br>Урал армияһы: <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Толстов, Владимир Сергеевич|В. С. Толстов]] <br>Ырымбур айырым армияһы: <br> [[Файл:Coat of Arms of Orenburg gubernia (Russian empire).png|22px]] [[Дутов, Александр Ильич|А. И. Дутов]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Акулинин, Иван Григорьевич|И. Г. Акулинин]] <br>[[Аҡтар флоты|Себер хәрби флотилияһы]]: <br>{{Андреевский флаг}}[[Тимирёв, Сергей Николаевич|С. Н. Тимирёв]] <br>{{Андреевский флаг}}[[Беренс, Михаил Андреевич|М. А. Беренс]] <br>{{Андреевский флаг}}[[Старк, Георгий Карлович|Г. К. Старк]] '''[[рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре]]''' <br>[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Деникин, Антон Иванович|А. И. Деникин]] <br>Ирекле армия: <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Май-Маевский, Владимир Зенонович|В. З. Май-Маевский]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Тимановский, Николай Степанович|Н. С. Тимановский]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Романовский, Иван Павлович|И. П. Романовский]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Лукомский, Александр Сергеевич|А. С. Лукомский]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Дроздовский, Михаил Гордеевич|М. Г. Дроздовский]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Третьяков, Николай Александрович (генерал-майор)|Н. А. Третьяков]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Васильченко, Игнатий Михайлович|И. М. Васи́льченко]]<br><small>(с ноября 1918 г.)</small> † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Бетлинг, Виктор Эдуардович|В. Э. Бетлинг]] † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Родзянко, Михаил Владимирович|М. В. Родзянко]] <br> [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]: <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Богаевский, Африкан Петрович|А. П. Богаевский]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Попов, Пётр Харитонович|П. Х. Попов]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Попов, Иван Данилович|И. Д. Попов]]† <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Мамонтов, Константин Константинович|К. К. Мамонтов]] † <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Фицхелауров, Александр Петрович|А. П. Фицхелауров]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Крюков, Фёдор Дмитриевич|Ф. Д. Крюков]] † <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Семилетов, Эммануил Фёдорович|Э. Ф. Семилетов]]† <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Каргальсков, Георгий Дмитриевич|Г. Д. Каргальсков]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Моллер, Александр Николаевич|А. Н. Моллер]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Базавов, Михаил Васильевич|М. В. Базавов]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Хрипунов, Михаил Георгиевич|М. Г. Хрипунов]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Быкадоров, Исаак Фёдорович|И. Ф. Быкадоров]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Сидорин, Владимир Ильич|В. И. Сидорин]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Сычёв, Константин Иванович|К. И. Сычёв]] <br> Кубань армияһы: <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Слащёв, Яков Александрович|Я. А. Слащёв-Крымский]] <br> [[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Шкуро, Андрей Григорьевич|А. Г. Шкуро]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Улагай, Сергей Георгиевич|С. Г. Улагай]] <br> Кавказ армияһы: <br> [[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Покровский, Виктор Леонидович|В. Л. Покровский]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Яков Давидович Юзефович|Я. Д. Юзефович]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Шатилов, Павел Николаевич (1881)|П. Н. Шатилов]] <br> Киев өлкәһе ғәскәрҙәре: <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Бредов, Николай Эмильевич|Н. Э. Бредов]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Драгомиров, Абрам Михайлович|А. М. Драгомиров]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Флуг, Василий Егорович|В. Е. Флуг]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Присовский, Константин Адамович|К. А. Присовский]] <br> Төркөстан армияһы: <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Савицкий, Ипполит Викторович|И. В. Савицкий]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Казанович, Борис Ильич|Б. И. Казанович]] <br> [[Аҡтар флоты|Ҡара диңгеҙ флоты]]: <br>{{Андреевский флаг}}[[Канин, Василий Александрович|В. А. Канин]] <br>{{Андреевский флаг}}[[Саблин, Михаил Павлович|М. П. Саблин]] † <br><small>(С начала 1919 года)</small> <br>{{Андреевский флаг}}[[Ненюков, Дмитрий Всеволодович|Д. В. Ненюков]] <br>{{Андреевский флаг}}[[Покровский, Андрей Георгиевич|А. Г. Покровский]]<br><small>(с 1919 года)</small> <br>{{Андреевский флаг}}[[Максимов, Николай Лаврентьевич|Н. Л. Максимов]]<br><small>(с 1919 года)</small> <br> [[Украин галиц армияһы|УГА]]: <br> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Тарнавский, Мирон|Мирон Тарнавский]]<br><small>(с 6 ноября 1919 г.)</small> <br> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Микитка, Осип|Осип Микитка]]<br><small>(с 6 ноября 1919 г.)</small> # † <br> '''Төньяҡ-Көнбайыш фронты''' <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Вандам, Алексей Ефимович|А. Е. Вандам]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Келлер, Фёдор Артурович|Ф. А. Келлер]]<br><small>(с конца ноября 1918 г.)</small> # † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Родзянко, Александр Павлович|А. П. Родзянко]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Юденич Николай Николаевич|Н. Н. Юденич]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Ливен, Анатолий Павлович|А. П. Ливен]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Глазенап, Пётр Владимирович|П. В. Глазенап]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Бермондт-Авалов, Павел Рафалович|П. Р. Бермондт-Авалов]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Долгоруков, Александр Николаевич|Н. А. Долгоруков]]<br><small>(с сентября 1919 г.)</small> <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Краснов, Пётр Николаевич|П. Н. Краснов]]<br><small>(с февраля 1919 г.)</small> <br> '''[[Төньяҡ армияһы]]''' <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Миллер, Евгений Карлович|Е. К. Миллер]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Марушевский, Владимир Владимирович|В. Марушевский]] <br> [[Аҡтар флоты|Төньяҡ Боҙло океан флотилияһы]]: <br>{{Андреевский флаг}} [[Иванов, Леонид Леонтьевич|Л. Л. Иванов]] <br>{{Андреевский флаг}}[[Вилькицкий, Борис Андреевич|Б. А. Вилькицкий]] <br> '''[[Урта Азия]]''' <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Осипов, Константин Павлович|К. П. Осипов]] † '''март 1920 — 1 сентября 1924 ''' <br>'''[[Врангелдең Урыҫ армияһы]]''' <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Врангель Пётр Николаевич|П. Н. Врангель]] <br><small>([[Крым (1920)|Правитель Юга России]])</small> <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Кривошеин, Александр Васильевич|А. В. Кривошеин]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Витковский, Владимир Константинович|В. К. Витковский]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Кутепов, Александр Павлович|А. П. Кутепов]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Махров, Пётр Семёнович|П. С. Махров]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Барбович, Иван Гаврилович|И. Г. Барбович]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Боровский, Александр Александрович|Боровский А. А.]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Фостиков, Михаил Архипович|М. А. Фостиков]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Присовский, Константин Адамович|К. А. Присовский]]<br><small>(с января 1919 года)</small> <br> [[Белый флот|Черноморский флот]]: <br> {{Андреевский флаг}}[[Кедров, Михаил Александрович|М. А. Кедров]] <br>'''[[Урыҫ армияһының Көнсығыш армияһы]]''' <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Семёнов Григорий Михайлович|Г. М. Семёнов]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Меркулов, Николай Дионисьевич|Н. Д. Меркулов]]<br><small>(Премьер-министр [[Приамурский земский край|Временного Приамурского правительства]])</small> <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Меркулов, Спиридон Дионисьевич|С. Д. Меркулов]]<br><small>(Председатель [[Приамурский земский край|Временного Приамурского правительства]])</small> <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Дитерихс, Михаил Константинович|М. К. Дитерихс]]<br><small>(Земский воевода [[Приамурский земский край|Приамурского земского края]])</small> <br> [[Алыҫ көнсығыш армияһы]]: <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Лохвицкий, Николай Александрович|Лохвицкий Н. А.]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Вержбицкий, Григорий Афанасьевич|Вержбицкий Г. А.]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Акинтиевский, Константин Константинович|Акинтиевский К. К.]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Семенов, Дмитрий Фролович|Д. Ф. Семенов]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Молчанов, Викторин Михайлович|Молчанов В. К.]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Пепеляев, Анатолий Николаевич|А. Н. Пепеляев]] # <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Власьевский, Лев Филиппович|Л. Ф. Власьевский]] <br> [[Азиатская конная дивизия|Азиатская дивизия]] <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Унгерн-Штернберг, Роман Фёдорович фон|Р. Ф. Унгерн фон Штернберг]] # † <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Резухин, Борис Петрович|Б. П. Резухин]] † {{Конец скрытого блока}} '''Аҡтар хәрәкәтенең союздаштары:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок =}} <br> [[Чехословак корпусы]]: <br> [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Войцеховский, Сергей Николаевич|С. Н. Войцеховский]] <br> [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Радола Гайда|Р. Гайда]] <br> [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Сыровы, Ян|Я. Сыровый]] <br> [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Чечек, Станислав|С. Чечек]] <br> [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Шокоров, Владимир Николаевич|В. Н. Шокоров]] <br> [[Бохара эмираты]]: <br> [[Файл:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|22px]] [[Сейид Алим-хан]] # <br> [[Хиуа ханлығы]]: <br> [[Файл:Flag of the Khanate of Khiva.svg|border|22px]] [[Асфандияр-хан]] # † <br><small> (до 1918)</small><br> [[Файл:Flag of the Khanate of Khiva.svg|border|22px]] [[Джунаид-хан]] # <br><small> (с 1918) {{Конец скрытого блока}} |командир3 = '''«Третья сила»''': {{Начало скрытого блока|Заголовок =}} '''[[Социалистар-революционерҙар партияһы]]:''' <br>[[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|20px]][[Керенский Александр Фёдорович|А. Ф. Керенский]]<br><small>([[Временное правительство России|Министр-председатель Временного правительства]])</small> <br> [[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|20px]][[Вольский, Владимир Казимирович|В. К. Вольский]]<br><small>(Председатель [[Комитет членов Учредительного собрания|КОМУЧа]])</small> <br> [[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|20px]][[Авксентьев Николай Дмитриевич|Н. Д. Авксентьев]]<br><small>(Председатель [[Временное Всероссийское правительство|Уфимской директории]])</small> <br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Чернов, Виктор Михайлович|В. М. Чернов]]<br><small>(Председатель [[Всероссийское учредительное собрание|Всероссийского учредительного собрания]])</small> <br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Фунтиков, Фёдор Адрианович|Ф. А. Фунтиков]]<br><small>(Председатель [[Закаспийское временное правительство|Закаспийского временного правительства]])</small> <br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Зензинов, Владимир Михайлович|В. М. Зензинов]] <br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Аргунов, Андрей Александрович|А. А. Аргунов]] <br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Дербер, Пётр Яковлевич|П. Я. Дербер]] <br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Роговский, Евгений Францевич|Е. Ф. Роговский]] <br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Савинков, Борис Викторович|Б. В. Савинков]] <br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] [[Донской, Борис Михайлович|Б. М. Донской]] # † ---- [[Файл:Anarchist flag.svg|22px]][[Петриченко, Степан Максимович|С. М. Петриченко]] <br> [[Махно, Нестор Иванович|Н. И. Махно]] <br> [[Щусь, Фёдор|Ф. Щусь]]† <br> [[Каретников, Семён|С. Каретников]] # † <br> [[Попов, Дмитрий Иванович (эсер)|Д. И. Попов]] # † <br> [[Никифорова, Мария Григорьевна|Никифорова М. Г.]] # † <br> [[Лев Николаевич Задов|Задов Л. Н.]] <br> [[Гроссман, Иуда Соломонович|Гроссман И. С.]] <br> [[Марков, Иван (атаман)|Иван Марков]] <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]] [[Никифор Григорьев|атаман Н. А. Григорьев]] † <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Терпило, Данило|атаман Зелёный]] † <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Пётр Михайлович Токмаков|П. М. Токмаков]] † <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Александр Степанович Антонов|А. С. Антонов]] † <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Антонов, Дмитрий Степанович|Д. С. Антонов]] † <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Колесов, Иван Петрович|И. П. Колесов]] † <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Мамонтов, Ефим Мефодьевич|Е. М. Мамонтов]] † <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Козырь, Михаил Владимирович|М. В. Козырь]] <br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Воскобойник, Константин Павлович|К. П. Воскобойник]] ---- <br> [[Файл:Bandera del Turquestan.svg|міні|праворуч|22px]] [[Әнүәр-паша]] † <br> [[Файл:Bandera del Turquestan.svg|міні|праворуч|22px]] [[Ибраһим-бәк]] <br>[[Файл:Bandera del Turquestan.svg|border|22px]][[Муэтдин-бәк]] † {{Конец скрытого блока}} |командир4 = '''Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткән дәүләттәр:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок = }} <br>[[Файл:Coat of arms of Poland-official.png|20px]] [[Пилсудский, Юзеф|Ю. Пилсудский]] <br> [[Польша Ғәскәре]]: <br> {{флаг|Польша}} [[Падеревский, Игнаций Ян|И. Я. Падере́вский]] <br> {{флаг|Польша}} [[Рыдз-Смиглы, Эдвард|Э. Рыдз-Смиглы]] <br> {{Флаг Польши}}[[Люциан Желиговский|Л. Желиговский]] <br> {{Флаг Польши}}[[Скерский, Леонард|Леонард Скерский]] <br> {{Флаг Польши}}[[Сикорский, Владислав|Владислав Сикорский]] <br> [[Зәңгәр армия]]: <br> {{Флаг Польши}} [[Халлер, Юзеф|Ю. Халлер]] <br> {{Флаг|Финляндия}} [[Карл Густав Эмиль Маннергейм]] <br> [[Файл:Flag of Latvia.svg|border|22px]] [[Калпакс, Оскар|Оскар Калпакс]] <br> [[Файл:Flag of Latvia.svg|border|22px]] [[Балодис, Янис|Янис Балодис]] <br> [[Файл:Flag of Estonia.svg|border|22px]] [[Лайдонер, Йохан|Йохан Лайдонер]] <br> [[Файл:Coat of Arms of Belarus (1991).svg|20px]] [[Середа, Иван Никитович|Иван Середа]] <br> [[Файл:Coat of Arms of Belarus (1991).svg|20px]] [[Лёсик, Язеп|Язеп Лёсик]] <br> [[Файл:Coat of Arms of Belarus (1991).svg|20px]] [[Кречевский, Пётр|Пётр Кречевский]] <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}} И. Радкевич <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Ластовский, Вацлав Устинович|Вацлав Ластовский]] <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Кондратович, Киприан Антонович|Киприан Кондратович]] <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}} [[Константин Езовитов]] <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Луцкевич, Антон Иванович|Антон Луцкевич]] <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Алесь Гарун]] † <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Кушель, Франц|Франц Кушель]] <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}} [[Павел Жаврид]] <br> {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Булак-Балахович, Станислав Никодимович|С. Н. Булак-Балахович]] <br> [[Файл:Kok Bayraq.PNG|22px]] [[Челебиджихан, Номан|Нома́н Челебиджиха́н]] # † <br>[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Рамишвили, Ной Виссарионович|Н. В. Рамишвили]] <br>[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Жордания, Ной Николаевич|Н. Н. Жордания]] <br>[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Квинитадзе, Георгий Иванович|Г. И. Квинитадзе]] <br>[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Чхеидзе, Николай Семёнович|Н. С. Чхеидзе]] <br>[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Мазниашвили, Георгий Иванович|Г. И. Мазниашвили]] <br>{{флаг|Армения}} [[Манукян, Арам (Арам-паша)|Арам Манукян]] † <br>{{флаг|Армения}} [[Качазнуни, Ованес|Ованес Качазнуни]] <br>{{флаг|Армения}} [[Озанян, Андраник Торосович|Андраник Озанян]] <br>{{Флаг Армении}} [[Канаян, Драстамат Мартиросович|Драстамат Канаян]] <br>{{Флаг Армении}} [[Силиков, Мовсес Михайлович|Мовсес Силиков]] <br>[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Расулзаде, Мамед Эмин|Мамед Расулзаде]] <br>[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Хойский, Фатали Хан Искендер оглы|Фатали-хан Хойский]] † <br>[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Усуббеков, Насиб-бек Юсиф оглы|Насиб-бек Усуббеков]] † <br>[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Гаджинский, Мамед-Гасан Джафаркули оглы|Маммед Гаджинский]] <br>[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Султанов, Хосров-бек Паша-бек оглы|Хосров-бек Султанов]] <br>[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Мехмандаров, Самедбек Садыхбек оглы|Самедбек Мехмандаров]] <br>[[Файл:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|border|22px]][[Тынышпаев, Мухамеджан Тынышпаевич|Мухамеджан Тынышпаев]] <br>[[Файл:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|border|22px]][[Шокай, Мустафа|Мустафа Шокай]]<br> '''Беренсе һуғыш <br>УНР һәм РСФСР''' (декабрь 1917 — апрель 1918) <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Порш, Николай Владимирович|Н. В. Порш]] <br><small>(министр войска и труда ноябрь 1917- январь 1918)</small> <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]]А. Немоловський <br><small>(министр военных дел январь 1918 -февраль 1918)</small> <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]]О. Т. Жуковский <br><small>(министр военных дел февраль 1918-Апрель 1918)</small> <br> [[Армия УНР|Армия]]: <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Скоропадский, Павел Петрович|П. П. Скоропадский]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Болбочан, Пётр Фёдорович|П. Ф. Болбочан]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Натиев, Зураб Георгиевич|З. Г. Натиев]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Петлюра, Симон Васильевич|С. В. Петлюра]]<br><small>(как атаман отдельного партизанского отряда)</small> <br> [[Украин флоты (1917—1919)|Флот]]: <br> [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|border|22px]][[Саблин, Михаил Павлович|М. П. Саблин]] <br> [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|border|22px]][[Савченко-Бельский, Владимир Александрович|В. А. Савченко-Бельский]] <br> [[Йәшел Клин|Алыҫ Көнсығыш Украин Ғәскәр]]: <br> [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]][[Глушко-Мова, Юрий Косьмич|Ю. К. Глушко-Мова]] <br> [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]][[Хрещатицкий, Борис Ростиславович|Б. Р. Хрещатицкий]] '''Икесне һуғыш<br> УНР һәм РСФСР'''<br> (декабрь 1918 — декабрь 1919) <br> [[Файл:Coat of Arms of UNR.svg|20px]][[Петлюра, Симон Васильевич|С. В. Петлюра]]<br><small>(Головний Отаман Війська і Фльоти У. Н. Р. 14 ноября 1918 — 25 мая 1926)</small><br> [[Армия УНР|Армия]]: <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Греков, Александр Петрович (генерал)|А. П. Греков]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Петров, Всеволод Николаевич (министр)|В. Н. Петров]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Коновалец, Евгений Михайлович|Е А. Коновалец]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Юнаков, Николай Леонтьевич|Н. Л. Юнаков]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Сальский, Владимир Петрович|В. П. Сальский]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Удовиченко, Александр Иванович|А. И. Удовиченко]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Капустянский, Николай Александрович|Н. А. Капустянский]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Сергей Николаевич Дельвиг|С. Н. Дельвиг]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Болбочан, Пётр Фёдорович|П. Ф. Болбочан]] # † <br> [[Украинский флот (1917—1919)|Флот]]: <br> [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|border|22px]][[Шрамченко, Святослав Александрович|С. А. Шрамченко]] <br> [[Украин Галиция Армияһы]]: <br> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Витовский, Дмитрий Дмитриевич|Д. Д. Витовский]] † <br> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Мирон Тарнавский]]<br><small>(до 6 ноября 1919 г.)</small> <br> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Осип Микитка]]<br><small>(до 6 ноября 1919 г.)</small> <br> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Кравс, Антон|Антон Кравс]] <br> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Вильгельм Франц Габсбург-Лотарингский]] <br> [[Гуцульская Республика|«Гуцульские сотни»]]: <br> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Клочурак, Степан|Степан Клочурак]] <br> [[Зелёный Клин|Дальневосточное Украинское Войско]]: <br> [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]][[Глушко-Мова, Юрий Косьмич|Ю. К. Глушко-Мова]] <br> [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]][[Хрещатицкий, Борис Ростиславович|Б. Р. Хрещатицкий]] '''Көрәште яңыртыға маташыуҙар'''<br> (декабрь 1919—1920) <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Омельянович-Павленко, Михаил Владимирович|М. В. Омельянович-Павленко]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Омельянович-Павленко, Иван Владимирович|И. В. Омельянович-Павленко]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Тютюнник, Юрий Осипович|Ю. О. Тютюнник]] <br> [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Тютюнник, Василий Никифорович|В. И. Тютюнник]] † <br> [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|border|22px]][[Билинский, Михаил Иванович|М. И. Билинский]] † {{Конец скрытого блока}} '''[[Иностранная военная интервенция в России#Интервенция Антанты|Атланта интервенцияһы]]:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок = }} <br>{{Флаг|Франция}}[[Жанен, Морис|Морис Жанен]] <br>{{Флаг|Франция}}[[Франше д´Эспере, Луи-Феликс-Мари-Франсуа|Луи Франше д´Эспере]] <br>{{Флаг|Великобритания}} [[Айронсайд, Эдмунд Уильям|Эдмунд Айронсайд]] <br>{{Флаг|Великобритания}} [[Уилфред Маллесон]] <br>{{Флаг|Великобритания}} [[Фредерик Маршман Бейли]] <br>{{Флаг|Великобритания}} [[Денстервиль, Лионель|Лионель Денстервиль]] <br>{{Флаг|Великобритания}} [[Нокс, Альфред|Альфред Нокс]] <br>{{Флаг США (48 звёзд)}}[[Грейвс, Уильям Сидней|Уильям Сидней Грейвс]] {{Конец скрытого блока}} '''[[Иностранная военная интервенция в России#Интервенция Центральных держав|Үҙәк державаларының интервенцияһы]]:''' {{Начало скрытого блока|Заголовок = }} <br> [[Файл:Flag of the German Empire.svg|20px]][[Айхгорн, Герман фон|Герман фон Айхгорн]] † <br> [[Файл:Flag of the German Empire.svg|20px]][[Кош, Роберт фон|Роберт фон Кош]] <br> [[Файл:Flag of the German Empire.svg|20px]][[Гольц, Рюдигер фон дер|Рюдигер фон дер Гольц]] <br> [[Файл:Flag of the German Empire.svg|20px]][[Кресс фон Крессенштейн, Фридрих|Фридрих Кресс фон Крессенштейн]] <br>{{Флаг Османской империи|22px}} [[Киллигиль, Нури|Нури Киллигиль]] '''Үҙәк державалары протектораты аҫтындағы дәүләттәр:''' <br> [[Файл:Presonal Standart of the Hetman.gif|20px]] [[Скоропадский, Павел Петрович|П. П. Скоропадский]] <br> [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Рагоза, Александр Францевич|А. Ф. Рагоза]] # † <br> [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Келлер, Фёдор Артурович|Ф. А. Келлер]]<br><small>(5 ноября — 14 декабря 1918 г.)</small> <br> [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Долгоруков, Александр Николаевич|Н. А. Долгоруков]] <br> [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Натиев, Зураб Георгиевич|З. Г. Натиев]] † <br> [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Васильченко, Игнатий Михайлович|И. М. Васи́льченко]]<br><small>(до ноября 1918 г.)</small> <br> [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Присовский, Константин Адамович|К. А. Присовский]] <br> [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|20px]][[Покровский, Андрей Георгиевич|А. Г. Покровский]] <br> [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|20px]][[Максимов, Николай Лаврентьевич|Н. Л. Максимов]] <br> [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]: <br> [[Файл:ВВД.png|20px]][[Краснов, Пётр Николаевич|П. Н. Краснов]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Попов, Пётр Харитонович|П. Х. Попов]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Попов, Иван Данилович|И. Д. Попов]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Мамонтов, Константин Константинович|К. К. Мамантов]] <br> [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Фицхелауров, Александр Петрович|А. П. Фицхелауров]] <br> [[Файл:Військово-морський прапор ВВД.png|border|22px]] [[Денисов, Святослав Варламович|С. В. Денисов]] <br> [[Файл:Flag of Finland 1918-1920 (State).svg|border|22px]] [[Свинхувуд, Пер Эвинд|Пер Эвинд Свинхувуд]] <br> [[Файл:Flag of the Mountainous Republic of the Northern Caucasus.svg|border|22px]] [[Чермоев, Тапа Арцуевич|Тапа Чермоев]] {{Конец скрытого блока}} |общие потери = см. [[#Юғалтыуҙар]] }} '''Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы''' —[[25 октябрь]] ([[7 ноябрь]]) [[1917 йыл|1917]] — [[25 октябрь]] [[1922 йыл|1922]] /[[16 июль]] [[1923 йыл|1923]]) — 1917 йылғы [[Урыҫ революцияһы|Октябрь революцияһы]]ның һөҙөмтәһендә власҡа большевиктарҙың килеүенән һуң элекке [[Рәсәй империяһы]] территорияһындағы сәйәси, этник, социаль төркөмдәре һәм дәүләт ойошмалары араһындағы ҡораллы конфликттар. Граждандар һуғышы [[XX быуат]] башында [[Рәсәй]]ҙе тетрәткән революцион кризистың һөҙөмтәһе булып тора. Кризис [[Беренсе донъя һуғышы]] барышында көсәйә һәм монархияның ҡолауына, [[1905]]—[[1907 йыл]]дарҙағы революциянан һуң хужалыҡтың емерелеүенә, Рәсәй йәмғиәтенең тәрән социаль, милли, сәйәси һәм идеялар бүлгеләнеүенә алып килә. Бүлгеләнеүҙең апогейы булып бөтә илдең масштабында совет һәм антибольшевик ҡораллы көстәре араһындағы ауяһыҙ һуғыш тора. == Инеш һүҙе == ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''[[Башҡортостан Граждандар һуғышы йылдарында]]''''' Граждандар һуғышы осоронда хакимлыҡ өсөн төп көрәш большевиктар һәм уларҙың яҡлылары (Ҡыҙыл гвардия һәм Ҡыҙыл армия) һәм Аҡтар хәрәкәтенең ҡораллы формированиелары араларында алып барыла. Конфликттың төп яҡтарын «ҡыҙылдар» һәм «аҡтар» тип исемләү тотороҡло сағылыш таба. Ике яҡ та тулыһынса үҙҙәренең еңеүе һәм илде тынысландырыу осоронда сәйәси хакимлыҡты диктатура юлы менән тормошҡа ашырыуҙы күҙ уңында тота. Ойошҡан сәнәғәт пролетариатына таянған большевиктар өсөн, дошмандың ҡаршылашыуын баҫтырыу, крәҫтиән илендә власты ҡулда тотоп ҡалыу, артабан уны донъя социалистик революцияһы базаһына әүерелдереү һәм киләсәктә Рәсәйҙә һәм [[Европа]]ла синыфһыҙ коммунистик йәмғиәтен төҙөү — берҙән-бер мөмкинлек булып торған. Маҡсатҡа ирешеү өсөн большевиктар үҙҙәренең дошмандарына һәм ҡала һәм ауылдың икеләнгән урта ҡатламдарына, иң тәүге нәүбәттә — крәҫтиәнлеккә ҡарата, аяуһыҙ көсләү һәм мәжбүр итеүҙе ҡулланыу тарихи аҡланған һәм ғәҙел тип һаналған. Аҡтар хәрәкәтендә ҡатнашыусыларҙың күпселеге — офицерҙар, казактар, интеллигенция, алпауыттар, буржуазия, бюрократия һәм руханиҙар — өсөн большевиктарға ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәтеү, юғалған власты кире ҡайтарыу һәм үҙҙәренең социаль-иҡтисади хоҡуҡтарын һәм өҫтөнлөгөн тергеҙеү маҡсат булып тора. Бының өсөн большевиктарға ҡаршы көстәр уларҙың контроле аҫтында ҡалған элекке [[Рәсәй империяһы]] территорияһында армия һәм граждандар идаралығы аппаратын яңынан барлыҡҡа килтерергә, милек хоҡуғын һәм сауҙа иреклеген тергеҙергә, массауи һәм яҡшы тәьмин ителгән армияны булдырыу өсөн кеше һәм хужалыҡ ресурстарын тупларға, уға халыҡтың күпселеге ярҙамын һәм большевиктарҙың власын ҡолатырға тырышалар. Офицерҙар һәм ауыл буржуазияһы аҡтар ғәскәрҙәренең беренсе кадрҙарын булдыралар. Аҡтарҙың һуңғы маҡсатына ярашлы [[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы]]н саҡырыу иғлан ителә һәм артабан уның ҡарамағына Рәсәйҙәң сәйәси ҡоролошо буйынса мәсьәләне сисеү тапшырыла. Халыҡтың 80 % тәшкил иткән һәм пассив көтөп тороуҙан алып «ҡыҙылдарға» һәм «аҡтарға» ҡаршы актив ҡораллы көрәшкә тиклем икеләнгән крәҫтиәндәрҙең позицияһы Граждандар һуғышы барышында хәл иткес фактор була. Крәҫтиәндәрҙең теге яҡҡа йәки был яҡҡа сайҡалыуы көстәр нисбәтен тамырынан үҙгәртәләр һәм, ахыр сиктә, һуғыштың ваҡиғалар нәтижәһен билдәләп ҡуя. Һүҙ, тәү сиратта, әлбиттә, урта хәлле крәҫтиәндәр тураһында бара. Граждандар һуғышы барышында урта хәллеләр [[Совет власы]] яғына ауалар, сөнки ҡайһы бер райондарҙа (Волга буйы, [[Себер]]) сайҡалыуҙар власҡа эсерҙарҙы һәм меньшевиктарҙы алып килә, ҡайһы берҙә аҡ гвардиясыларҙың илдең төпкөлөнә үтеп инеүенә булышлыҡ итә. Әммә Граждандар һуғышы барышында урта хәлле крәҫтиәндәр Совет власы яғына ауа. Улар үҙ тәжрибәһенән сығып, властың эсерҙар һәм меньшевиктар яғына күсеүе йәшерелмәгән генераль диктатураға алып киләсәген һәм, үҙ сиратында, алпауыттарҙың һәм революцияға тиклемге мөнәсәбәттәр ҡабаттан тергеҙелеүен күҙаллайҙар. Ҡыҙыл Армияһы даими тулыланып тора, мобилизацияланған урта хәлле крәҫтиән массалары Совет власын контрреволюциянан ныҡлы яҡлайҙар. Ауыл кулактары, бигерәк тә комбедтарҙы ойошторғандан һәм икмәк өсөн ҡәтғи көрәш башланғандан һуң, контрреволюцияның базаһы була. Кулактар пролетар революцияһы менән төрлө милли, синыф, дин, хатта анархияға тиклем, лозунгтар аҫтында аҡ гвардиясылар армияларында ҡатнашып, үҙҙәренең отрядтарын ойоштороп, революция тылында киң баш күтәреү хәрәкәтен йәйелдереү формалары аша көрәшәләр. Граждандар һуғышының үҙенсәлеге — бөтә ҡатнашыусылар үҙәренең сәйәси маҡсаттарына ирешеү өсөн көсләүҙе ҡулланыуға әҙер булыуҙа («ҡыҙыл террор», «аҡ террор»). Тарихсылар ситуацияны ошолай аңлаталар: {{цитата|дошедшая до стадии гражданской войны социальная и классовая конфронтация делит общество на „своих“ и „чужих“, на „мы“ и „они“. Врагов и противников вообще выводят в такие моменты из сферы морали, воспринимают как „нелюдей“, на которых не распространяют общечеловеческие нормы. Именно это и создаёт возможность превратить аморальный террор в террор морально оправданный…<ref>''Котеленец Е. А.'' В. И. Ленин как предмет исторического исследования. Новейшая историография — {{М}}: Изд-во РУДН, 1999. — С. 64−65.</ref>}} Халыҡтың баш күтәреүселәр хәрәкәтендә элекке Рәсәй империяһының милли сиктәренең үҙенең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һәм бер-береһенә ҡаршы торған төп яҡтар ғәскәрҙәренә лә ҡаршы ҡораллы көрәше — Граждандар һуғышының ҡушма өлөшө. Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итергә маташыуҙар «берҙәм һәм бүленмәҫ Рәсәй өсөн» көрәш алып барған «аҡтар» яғынан да, шулай уҡ милләтселектең үҫешендә революция ҡаҙаныштарына хәүеф янай тип һанаған «ҡыҙылдар» яғынан да, ҡаршылыҡ уята. Рәсәй империяһы территорияһында йәшәүсе күп халыҡтар революция һәм һуғыш барышында тәүге мәртәбә дәүләт бойондороҡһоҙлоғон яулай. Үҙҙәренең милли мәнфәғәттәрен яҡлап, был дәүләттәрҙең һәм дәүләт "яңы ойошмаларының " хөкүмәттәре үҙҙәренең сәйәсәте менән большевиктарға ҡаршы лагерҙың көсһөҙләнеүенә булышлыҡ итә, ә икенсе яҡтан — большевиктарға революция экспорты мөмкинлектәрен һиҙелерлек рәүештә сикләйҙәр. Граждандар һуғышы сит илдәр хәрби интервенцияһы шарттарында йәйелә һәм элекке Рәсәй империяһы территорияһында үҙәк державалары (Четверной союз) һәм Атланта ғәскәрҙәренең хәрби ғәмәлдәре менән оҙатылып килә. Төп көнбайыш державаларының ҡыҫылыуына [[Германия]] менән көрәш сәбәп була, шул уҡ ваҡытта Рәсәйҙә үҙҙәренең иҡтисади һәм сәйәси мәнфәғәттәрен тормошҡа ашырыу һәм аҡтарға большевиктар власын юҡҡа сығарыу өсөн ярҙам итеү була. Интервенция һәм аҡтар армияларына матди ярҙам күрһәтеү һуғыштың барышына ныҡ ҡына йоғонто яһай. Граждандар һуғышы элекке Рәсәй империяһы территорияһында ғына түгел, күрше дәүләттәрҙең территорияларында ла бара — [[Иран]] (Энзели операцияһы), Монголия һәм [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]]ҙа. Элекке Рәсәй империяһы территорияһының төп өлөшөндә большевиктар тарафынан власты яулауы, хәрби ғәмәлдәр барышында хаҡиҡи юғалтыу һәм [[Польша]], [[Литва]], [[Латвия]], [[Эстония]] һәм [[Финляндия]]ның бойондороҡһоҙлоғон мәжбүри рәүештә таныу, шулай уҡ большевиктарҙың контроле аҫтында булған территорияла [[1922 йыл]]дың 30 декабрендә СССР-ҙы төҙөү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйған Рәсәй, [[Украина]], [[Белоруссия]], һәм [[Кавказ]] аръяғы совет республикаларын булдырыу — Граждандар һуғышының һөҙөмтәһе. Яңы власты танымаған яҡынса 2 млн кеше илде ташлап сығыуҙы хуп күрә. Аҡтар хәрәкәте сигенгәндән һәм аҡ армияларҙы Рәсәйҙән эвакуациялағандан һуң, һөргөндә, большевиктарға ҡаршы үҙенең көрәшен Совет Рәсәйендә лә, уның сиктәренән тыш та, башҡа ысулдар ҡулланып дауам итә{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008|страницы=9−10|с=9−10}}. Барон П. Н. Врангелдың алыштар һөҙөмтәһендә сигенгән Урыҫ армияһы Перекоп позицияларынан Севастополгә тиклем ҡыуылып сығарыла һәм эмиграцияла, яңы Кубань походына өмөт итеп, яҡынса 50 мең яугир иҫәбе менән хәрби берәмәк булараҡ, [[1924 йыл]]дың 1 сентябренә тиклем һаҡлана. Шунан ул Урыҫ дөйөм хәрби союзға (РОВС) үҙгәртелә, артабан «аҡтарҙың» һәм «ҡыҙылдарҙың» көрәше башҡа төр формаларын ала (спецслужбалар көрәше{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008}}: Европа һәм СССР территорияһында РОВС ОГПУ-ға ҡаршы, НТС КГБ-ға ҡаршы). == Сәбәптәре һәм хронологик сиктәре == Хәҙерге тарих фәнендә Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы тарихы менән бәйле күп кенә һорауҙар бар, шул иҫәптән уның сәбәптәре һәм хронологик сиктәре тураһында мөһим һорауҙар һаман да бәхәс тыуҙыралар. === Сәбәптәре === Хәҙерге заман историографияһында Февраль революцияһы һуңынан да Рәсәйҙә һаҡланып килгән социаль, сәйәси һәм милли-этник ҡапма-ҡаршылыҡтар Граждандар һуғышының иң мөһим сәбәптәре итеп билдәләнә. Иң тәүге нәүбәттә, 1917 йылдың октябренә тиклем һуғыштың тамамланыуы һәм аграр мәсьәләһен сисеү — иң мөһим мәсьәләләр булып ҡала килә. Пролетар революцияһы һәм Граждандар һуғышы үҙ-ара бик тығыҙ бәйле. Ленин һәм большевизмдың башҡа теоретиктары революцияны «граждандар донъяһының өҙөлөүе» тип һанай, улар араһында тигеҙлек билдәһен ҡуялар. Граждандар һуғышына улар — буржуазия һәм халыҡ-ара пролетариат көрәшенә — хәҙерге заман синыфтар көрәшенең «юғары» фазаһы тип ҡарағандар{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t34/p213 Т. 34., С. 213−230.]}}: Большевиктар власҡа килмәгән саҡта уҡ уларҙың теорияһында милләт-ара һуғыштың синыф-ара (граждандар) һуғышына әйләндереү тураһында ҡануны иң мөһимдәрҙең береһе була{{rp|56}}. Большевиктар [[1914 йыл]]да уҡ «Империалистик һуғышты граждандар һуғышына әйләндерәбеҙ» тигән лозунг ташлайҙар{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t26/p011 Т. 26., С. 13−23.]}}{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t26/p035 Т. 26., С. 36−42.]}}. «Корнилов болаһын» баҫтырғандан һуң «ҡораллы ихтилалға» һәм «граждандар һуғышына» курс тулыһынса бойомға ашырыла башлай. Большевиктарҙың власҡа килеүе һәм Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы араһында туранан-тура бәйләнеш бар.{{rp|56}}{{rp|13}} Быны Октябрь революцияһы лидеры Л. Д. Троцкий ҙа йәшермәгән::{{rp|57}} «Совет власы — алпауыттарға, буржуазияға һәм кулактарға ҡаршы ойошҡан граждандар һуғышы» — тигән. Тарихсы Ричард Пайпс, большевиктар власҡа граждандар һуғышын асыу өсөн килделәр, тип белдерә.{{rp|57}} Октябрь революцияһынан һуң, Граждандар һуғышының әүҙем хәрби ғәмәлдәре башланғанға тиклем (1918 йылдың майы), совет дәүләтенең етәкселеге бер нисә сәйәси аҙым эшләй. Тикшеренеүселәрҙең бер өлөшө Граждандар һуғышының сәбәптәре тип ошоларҙы һанай: * производство средстволарын, банктарҙы һәм эре күсемһеҙ мөлкәтте национализациялау һәм аграр мәсьәләне эсерҙар партияһы программаһына ярашлы сисеү. Алпауыттарҙың мәнфәғәттәренә ҡаршы килгәнлектән, милеген юғалтҡан, элек хакимлыҡ иткән синыфтарҙың ҡаршылашыуы; * Учредителдәр йыйылышын таратылыуы; * Германия менән бөлдөргөс һәм хурлыҡлы Брест солохона ҡул ҡуйыу аша һуғыштан сығыу; * ауылда большевиктарҙың продотрядтары һәм комбедтарының эшмәкәрлеге арҡаһында Совет власы һәм крәҫтиәнлек араһындағы мөнәсәбәттәрҙең ҡырҡа киҫкенләшеүе. === Хронологик сиктәре === Хәҙерге ваҡыттағы Рәсәй тикшеренеүселәренең (тарихсыларҙың) күпселеге Граждандар һуғышының беренсе акты большевиктар үткәргән Октябрь ҡораллы ихтилалы осоронда [[Петроград]]тағы алыштар тип һанайҙар, ә «ҡыҙылдар» тарафынан 1922 йылдың октябрендә Владивостокты алған саҡта аҙаҡҡы большевиктарға ҡаршы булған эре ҡораллы көстәрҙе ҡыйратыу — уның тамамланыуы. Граждандар һуғышының барышын үҙ-ара хәрби ғәмәлдәре, ҡатнашыусылар составы һәм тышҡы сәйәси шарттар менән айырылған 3 этапҡа бүлеп була: * '''Беренсе этап''' — [[1917 йыл]]дың октябренән [[1918 йыл]]дың ноябренә тиклем ([[Беренсе донъя һуғышы]] дәүере, 1917 йылдың 7 ноябре — 1918 йылдың 11 ноябре, «иң беренсе этап»), был ваҡытта бер-береһенә ҡаршы яҡтарҙың ҡораллы көстәренең булдырылыуы һәм нығыныуы, шулай уҡ улар араһында төп фронттарҙың барлыҡҡа килеүе. Граждандар һуғышы был осорҙа бер үк ваҡытта дауам иткән донъя һуғышы менән бергә йәйелә һәм был, үҙ сиратында, Рәсәйҙәге эске сәйәси һәм ҡораллы көрәштә үҙәк державаларҙың һәм Атлантаның әүҙем ҡатнашыуын ылыҡтыра. Хәрби ғәмәлдәр локаль бәрелештәрҙән яйлап киң масштаблы ғәмәлдәргә күсеү менән айырыла{{Sfn|''Зимина В. Д.''|2006|страницы=58−67|с=58−67}}. * '''Икенсе этап''' — [[1918 йыл]]дың ноябрь айынан [[1920 йыл]]дың март аҙағы — апрель башына тиклем. Ошо арауыҡта [[РККА]] һәм Аҡ армиялар араһында төп бәрелештәр булып үтә һәм Граждандар һуғышында төп боролош күҙәтелә. Был осорҙа сит ил интервенттары яғынан хәрби ғәмәлдәрҙең ҡырҡа кәмеүе күҙәтелә, сөнки донъя һуғышы тамамлана һәм сит илдәрҙең төп контингенты Рәсәй территорияһынан сығарыла. Киң күләмдәге хәрби ғәмәлдәр Рәсәйҙең бөтә территорияһында йәйелә, башта уңыш «аҡтарға» йылмая, аҙаҡтан дошмандың ғәскәрҙәрен тар-мар иткәндән һуң һәм илдең иң мөһим территорияларын үҙ контроле аҫтына алғандан һуң уңыш «ҡыҙылдарға» килә. * '''Өсөнсө этап''' — [[1920 йыл]]дың мартынан [[1922 йыл]]дың октябренә тиклем. Был осорҙа төп көрәш илдең сиктәрендә бара һәм большевиктар власы өсөн хәүефле булмай. Генерал Дитерихстың ғәскәрҙәрен (Земская рать) илдән ҡыуғандан һуң Рәсәйҙә көрәште генерал-лейтенант А. Н. Пепеляевтың [[1923 йыл]]дың июненә тиклем Якут крайында һуғышҡан Себер ирекле дружинаһы ғына (Якут походы) һәм ғәскәри старшина Бологовтың казак отряды алып бара. Камчаткала һәм Чукоткала совет власы 1923 йылда урынлаштырыла. Урта Азияла «баҫмасылар» [[1932 йыл]]ға тиклем, ҡайһы бер айырым операциялар һәм алыштар [[1938 йыл]]ға тиклем, ғәмәлдә булалар. == Һуғыштың беренсе этабы (октябрь 1917 — ноябрь 1918) == '''Октябрь 1917 — февраль 1918''' 1917 йылдың октябре-ноябре — 1918 йылдың феврале осоро большевиктар власының сағыштырмаса тиҙ һәм еңел урынлаштырылыуы һәм дошмандың ҡораллы ҡаршылашыуын юҡҡа сығарылыуы ([[Петроград]], [[Мәскәү]], [[Украина]], [[Дон]] һәм Кубань һ. б.) менән айырылып тора. Большевиктарҙың социаль терәге ошолар була: улар ҡыйыу рәүештә алпауыттарҙың ер биләмәләрен юҡҡа сығаралар, ерҙе крәҫтиәндәрҙең ҡарамағына бирәләр, Рәсәйҙе һуғыштан сығарыу буйынса эш башлайҙар, сәнәғәттә эшселәр контроле индерәләр, элекке империя халыҡтарының дәүләт мөстәҡиллеген яулауға хоҡуғын таныйҙар, шуға күрә халыҡтың төп массаһы уларҙы яҡлап сыҡты. Большевиктарға ҡаршы көстәрҙең (ирекле офицерлыҡ, тыл частарының казактары, юнкерҙар), киреһенсә, Октябрь революцияһынан һуңғы бер нисә ай дауамында күҙгә күренерлек социаль терәге булмай, шуға күрә улар фронтта ла һәм казак өлкәләрендә лә ҡаршылашыуҙы тейешле кимәлдә ойоштора алмай. Казактар һуғыштан ялыҡҡан, улар һуғышты туҡтатҡан большевиктар менән алышырға теләмәй, шуға күрә атаман А. М. Каледин, генерал М. В. Алексеев һәм Л. Г. Корниловтар Донда күп һанлы армия туплай алмайҙар. ''' Октябрь революцияһы ''' [[1917 йыл]]дың 24 октябрендәге (6 ноябре) Петроградтағы хәлдәргә Ваҡытлы хөкүмәттең етәксеһе Керенский «ихтилал хәле» тигән баһа бирә. Керенский Псковҡа, Төньяҡ фронты штабына юллана, унда ул етәкләгән хөкүмәтте яҡлау өсөн фронттан саҡыртылған ғәскәрҙәрҙәр менән осраша. 25 октябрҙә (7 ноябрҙә) юғары баш командующий Керенский һәм Урыҫ армияһының штабы начальнигы генерал Духонин уларға буйһонған ғәскәрҙәргә ышаныслы частарҙы Петроград һәм Мәскәүгә табан йүнәлтергә һәм хәрби көс менән большевиктарҙың ихтилалын баҫырға бойоралар. 25 октябрҙең кисендә Петроградта Советтарҙың II съезы асыла, артабан ул юғары закондар сығарыусы орган тип иғлан ителә. Меньшевиктар һәм эсерҙар фракцияларының ағзалары большевистик түңкәрелеште ҡабул итмәй һәм съезды ташлап сыға, улар «Ватанды һәм революцияны ҡотҡарыу комитетын» ойошторалар. Съездың беренсе декреттары — Тыныслыҡ тураһында Декрет, Ер тураһында Декрет һәм фронтта үлем язаһын ғәмәлдән сығарыу була. 2 (15) ноябрҙә съезд Рәсәй халыҡтарының хоҡуҡтары Декларацияһын ҡабул итә. Декларацияла Рәсәй территорияһындағы халыҡтарҙың айырымланыуға һәм, уҙ аллы дәүләт төҙөүгә тиклем, үҙбилдәләнеш хоҡуғы иғлан ителә. 25 октября 21 сәғәт 45 минуттағы «Аврора» орудиеһының йәҙрәһеҙ атыуы Ҡышҡы һарайға һөжүм башлауға сигнал бирә. Владимир Антонов-Овсеенко етәкселегендә ҡыҙылгвардиясылар, Петроград гарнизоны частары һәм Балтик флоты Ҡышҡы һарайҙы яулап ала һәм Ваҡытлы хөкүмәтте ҡулға ала. Һөжүм итеүселәргә бер ниндәй ҙә ҡаршылыҡ күрһәтелмәй. === Совет власының фронтта һәм тылда урынлаштырылыуы === ==== Большевиктар һәм ғәмәлдәге армия ==== 1917 йылдың 10 ноябрендә Совнарком «Армия һанын яйлап ҡыҫҡартыу тураһында» исемле Декрет ҡабул итә, сөнки беренсе декреттарҙан һуң һалдаттар күпләп фронттарҙан ҡаса башлай, дезертирлыҡты был осорҙа туҡтатыу мөмкинлеге булмай. 3 ғинуарҙан башлап 2 мартҡа тиклем бер-бер артлы 1902 йылғыларҙан 1915 йылғыларға тиклем демобилизация иғлан ителә. Аҙаҡҡы дүрт йыл призыв һалдаттары (1916—1919 йылдар) 1918 йылдың 12 апреленә тиклем демобилизациялана<ref name="базан">[http://www.intelros.ru/readroom/mir-i-politika/m9-2012/16499-krestyanskaya-armiya-posle-pervyh-porazheniy-v-noyabre-1917-marte-1918-g.html Базанов С. Н. Крестьянская армия после первых поражений в ноябре 1917 — марте 1918 г. // Журнальный клуб Интелрос «Мир и политика» № 9, 2012]</ref>. <center><gallery> Изображение:Leo Trotzki Oktober 1917.jpg|Ҡыҙыл армияһын төҙөүселәренең береһе [[Троцкий Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]], 1917 Файл:Podvoisky 1903.jpg|Ҡыҙыл армияһы төҙөүселәренең береһе [[Подвойский Николай Ильич|Н. И. Подвойский]] Файл:В. А. Антонов-Овсеенко.jpg|Ҡыҙыл армияның беренсе военачальниктарының береһе [[Антонов-Овсеенко Владимир Александрович|В. А. Антонов-Овсеенко]], 1917 Файл:Paveldybenko.jpg|Ҡыҙыл флотын төҙөүселәренең береһе [[Дыбенко Павел Ефимович|П. Е. Дыбенко]] </gallery></center> Керенский ҡасып киткәндән һуң юғары баш командующий вазифаһын башҡарыусы генерал-лейтенант Н. Н. Духонин Советтарҙың II съезы һайлаған хөкүмәтенең бойороҡтарын үтәүҙән баш тарта. 19 ноябрҙә ул генерал Корниловты һәм генерал Деникинды төрмәнән азат итә. Балтфлотта большевиктар үҙҙәренең контроле аҫтында булған Центробалтты булдыра. 1917 йылдың октябре — ноябрь башында Төньяҡ армияһының бөтә фронттарында большевиктар үларға буйһонған армияларҙа Хәрби-революцион комитеттарын (ВРК) ойоштора. Ленин яғына бөтә Рәсәй күләмендә большевиктарҙың совет власын урынлаштырыуында мөһим роль уйнаған 40 мең латыш уҡсылары күсә. Большевиктарҙың Төньяҡ һәм Көнбайыш фронттары ғәскәрҙәрен еңеүе Юғары баш командующий ставкаһын юҡҡа сығарыуға шарттар тыуҙыра. Көньяҡ-Көнбайыш, Румын һәм Кавказ фронттарында эштәр башҡасараҡ бара. Украин Үҙәк радаһы [[Совет Рәсәйе]]нең законлығын таныуҙан баш тарта һәм ғәскәрҙәрҙең украинлаштырыуын һәм үҙҙәренең армияһын булдырыу буйынса эшмәкәрлеген әүҙемләштерә, фронттарҙан украинлаштырылған частарҙы Юғары баш командующийҙың Ставкаһы идаралығынан сығарырға һәм үҙ аллы Украин фронтын булдырырға тырыша<ref name="mihut" />, уны большевиктарға ҡаршы булған генерал-полковник Д. Г. Щербачев етәкләй. Украинала большевиктарға ҡаршылыҡ көслө була, ҡоралһыҙ һәм аҙыҡһыҙ ҡалған урыҫ һалдаттары сатнап торған һыуыҡта Рәсәйгә йәйәүләп ҡайтырға мәжбүр булалар. 1917 йылдың 23 декабрендә Тифлиста Кавказ армияһының съезы асыла, съезда ҡатнашыусылар, РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Комитетын (СНК) яҡлап, резолюция ҡабул итәләр. Элекке армияла, Октябрь түңкәрелешенә тиклем уҡ, ҡатлауҙарға бүленеү процестары барған, шуға күрә армия тарҡалған саҡта кадрҙар киләсәк революцион армияһы өсөн дә, буржуаз-алпауыт контрреволюцияһы өсөн дә тигеҙ бүленә. Февраль революцияһы осоронда барлыҡҡа килгән удар частар, милли формированиелар, казак ғәскәрҙәренең бер өлөшө, юғары штабтар, офицерҙар йәмғиәттәре — был ойошмаларҙың барыһы ла тиерлек Октябрь революцияһы өсөн<ref name="КакуринВацетис" /> дошмандар көсөн кәүҙәләндерә. ==== Совет власының урынлаштырылыуы. Большевиктарға ҡаршы көстәрҙең ойошоуының башы ==== [[Германия]] менән һуғышты кисекмәҫтән туҡтатыуҙы вәғәҙә итеү һалдаттарҙың «керенщина» осоронда, Урыҫ армияһы тарҡалған саҡта, большевиктарҙың яғына күсеүен әүҙемләштерҙе. Башта илдең күпселек райондарында большевистик властың урынлашыуы бик тиҙ һәм ҡанһыҙ барҙы: 84 губерна һәм башҡа эре ҡалаларҙың тик ун бишендә генә Совет власы ҡораллы көрәш һөҙөмтәһендә урынлашты. Шуға күрә большевиктарға [[1917 йыл]]дың октябренән [[1918 йыл]]дың февраленә тиклемге осорҙа «Совет власының триумфаль үҫеше» тураһында әйтергә сәбәп бар. Петроградтағы ихтилалдың еңеүе Рәсәйҙең бөтә эре ҡалаларында Советтарға властың күсеүенә баш булды. Мәҫәлән, Мәскәүҙә совет власы Петроградтан Ҡыҙыл гвардия отрядтарының килеүенән һуң урынлашты. Рәсәйҙең үҙәк райондарында Октябрь түңкәрелешенә тиклем урындағы Советтарҙың күпселеге большевиктарҙың ҡулында була (Иваново-Вознесенск, Орехово-Зуево, Шуя, Кинешма, Кострома, Тверь, Брянск, Ярославль, Рязань, Владимир, Ковров, Коломна, Серпухов, Подольск һ. б.), шуға күрә власты был ҡалаларҙа улар бик еңел ала. Ә бына Тула, Калуга, Түбәнге Новгород ҡалаларындағы Советтарҙа большевиктарҙың йоғонтоһо бик мөһим булмай һәм бында процесс ҡатмарлыраҡ үтә. Волга буйы сәнәғәт ҡалаларында власты большевиктар Петроград менән Мәскәүҙән һуң уҡ алалар. [[Ҡаҙан]]да хәрби округы командованиеһы социалистик партиялар һәм татар милләтселәре менән берлектә ҡаршы торорға маташалар, әммә Ҡыҙыл гвардия отрядтары бөтә әһәмиәтле учреждениеларҙы баҫып ала һәм 8 ноябрҙә ҡала большевиктар ҡулына күсә. Артабан 1917 йылдың ноябренән 1918 йылдың ғинуарына тиклем Ҡаҙан губернаһының өйәҙ ҡалаларында тулыһынса үҙҙәренең власын урынлаштыра. [[Һамар]]ҙа В. Куйбышев етәкселегендә большевиктар власты 8 ноярҙә, бер нисә көндән [[Һарытау]]ҙа, Царицында яулайҙар. [[Әстерхан]]да алыштар 1918 йылдың 7 февраленә тиклем бара. Был ваҡытта большевиктарҙың власы бөтә Волга буйында урынлашҡан була. 1917 йылдың 7—8 ноябрендә большевиктар ҡулына Нарва, Ревель, Юрьев, Пярну, артабан Прибалтиканың немецтар аҫтында булмаған биләмәләре күсә. Исколата пленумы (латыш уҡсылары) 21—22 ноябрҙә Совнарком власын таный. Валмиерҙа 29—31 декабрҙә Фрицис Розин етәкселегендә большевиктар яҡлы Латвия хөкүмәте төҙөлә. 1917 йылдың ноябрендә [[Минск]]та Көнбайыш, Минск, Вилена өлкәләренең эшселәр, һалдаттар һәм крәҫтиәндәр съездары уҙғарыла, депутаттар Башҡарма комитетын булдыралар (Облисполкомзап), Бөйөк Белорус радаһы уны танымай. Беренсе Бөтә Белорус съезы большевиктар тарафынан таратып ебәрелә һәм 1918 йылдың ғинуар — февралендә Белоруссияның эре ҡалаларында хакимлыҡ большевиктарға күсә. Украин Үҙәк радаһы Украинала власты бөтә тулылыҡта алыу өсөн Ваҡытлы хөкүмәттең ҡолауы менән файҙалана. Уңышһыҙ большевистик ихтилалынан һәм Ваҡытлы хөкүмәткә тоғро ҡалған ғәскәрҙәрҙе Киевтан сығарғандан һуң Үҙәк радаһы 7 (20) ноябрҙә 8 губерна территорияһында Украин Халыҡ Республикаһын (УНР) иғлан итә: [[Киев]], Волынск, Подольск, Херсон, Чернигов, Полтава, [[Харьков]], Екатеринослав Һәм Төньяҡ Таврияның өйәҙҙәрендә. УХР етәкселеге Рәсәйҙәге Октябрь ҡораллы түңкәрелеште танымай һәм Киевта автономиялы республикалары Федерацияһы сифатында яңы Рәсәй үҙәге булдырырға тырыша, һәм Рада Дон Ғәскәре атаманы Каледин менән союзға инергә ризалаша<ref name="mihut">{{книга|автор =д. и. н. [[Михутина, Ирина Васильевна|Михутина, И. В.]]|заглавие = Украинский Брестский мир. Путь выхода России из первой мировой войны и анатомия конфликта между Совнаркомом РСФСР и правительством Украинской Центральной рады|ссылка = http://www.modernlib.ru/books/mihutina_irina/ukrainskiy_brestskiy_mir/read/|место = М.|издательство = Европа|год = 2007|том = |страницы = |страниц = 288|серия = |isbn = 978-5-9739-0090-8|тираж = 1000}}</ref>. Петроградтағы уңышлы ихтилал тураһында ишетеү менән большевиктар Луганск, Макеевка, Горловка, Краматорск һәм башҡа ҡалаларҙа совет власын урынлаштыралар. Донбаста Ҡыҙыл гвардия отрядтары формалаша башлай. Революцияның икенсе көнөндә үк [[Дондағы Ростов]]та (26 октябрь/8 ноябрь) совет власы иғлан ителә. Ғәскәри атаман А. М. Каледин Дон Ғәскәре Өлкәһендә хәрби хәл иғлан итә. Новочеркасск ҡалаһында ирекле отрядтар ойошторола башлай. 2 (15) декабрҙә генерал Калединдың ғәскәрҙәре ҡаты бәрелештәрҙә большевиктарҙы Ростовтан, артабан Таганрогтан ҡыуа һәм Донбасҡа табан юл тота. Үҙәк радаһы совет ғәскәрҙәрен Украина территорияһы аша үткәрмәй. 6 (19) декабрҙә СНК контрреволюция менән көрәшеү өсөн Көньяҡ революцион фронтын булдыра. Фронт ғәскәрҙәре баш командующийы итеп В. А. Антонов-Овсеенко тәғәйенләнә<ref name=autogenerated311>Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). Киев, 1979</ref>. 11—12 (24—25 яңы стиль буйынса) декабрҙә Харьковта Киев ҡалаһындағы съезға альтернатив булған 1-се Бөтә украин Советтар съезы үтә һәм унда [[Украин Совет Халыҡ республикаһы]] иғлан ителә<ref>[http://bse2.ru/book_view.jsp?idn=030309&page=92&format=djvu Украинская советская социалистическая республика] // Большая советская энциклопедия. — 2-е изд. — {{М}}, 1956. — Т. 44. — С. 92.</ref>. 1917 (1 ғинуар 1918) йылдың 19 декабрендә Совнарком УСХР-тың Халыҡ секретариатын Украинаның берҙән-бер законлы дәүләте тип таный. Ике ай дауамында барған алыштар һөҙөмтәһендә совет ғәскәрҙәре һәм Ҡыҙыл гвардия отрядтары бер-бер артлы Таганрогты, Ростовты, Новочеркасскиҙы алалар. Ирекле отрядтар Кубангә сигенә, әммә Кубань казактары, Дон казактары һымаҡ уҡ, яңы власҡа ҡаршы һуғышырға теләмәй. Доброволецтарға Кубандә ауыр партизан һуғышын алып барырға тура килә. [[Файл:Volunteer Army infantry company.jpg|thumb|Ирекле армия, Аҡтар хәрәкәтенең көньяҡта төп хәрби көсө. 1918 йыл, ғинуар]] Был ваҡытҡа атаман Каледин үҙ-үҙен атып үлтергән була (29 ғинуар/11 февраль). Украинала Үҙәк радаға ҡаршы көстәр нығына. Совет власы Екатеринослав, Луганск, Мариуполь, Харьков, Александровск, Одесса ҡалаларында урынлаша (5/18 ғинуар 1918)<ref name="КакуринВацетис">{{книга|автор=Какурин Н. Е., Вацетис И. И.|ссылка=|заглавие=Гражданская война. 1918–1921|ответственный=Под ред. А. С. Бубнова и др|место=СПб.|издательство=Полигон|год=2002|серия=Великие противостояния|страниц=672 с.|isbn=5–89173–150–9|тираж=5100}}</ref>. [[Ҡырым]] менән бәйләнеш булдырыла. 26 ғинуарҙа (8 февралдә) Киев яулана. Муравьев (ғәскәрҙәрҙең Көньяҡ төркөмө штабы начальнигы) Киевта «Ҡыҙыл террор» ойоштора. Бер нисә көн эсендә яҡынса 2000 кеше, башлыса урыҫ офицерҙары, атып үлтерелә. Украин Үҙәк радаһы сит ил державаларына ярҙам һорап мөрәжәғәт итә. [[Севастополь]] ҡалаһында большевиктар власты 1917 йылдың 29 ғинуарында ала. 1918 йылдың 25—26 ғинуарында Симферополь ҡалаһы һәм бөтә [[Ҡырым]] яулана. Бында татар милләтсе частары ҡаршылыҡ күрһәтә. Массауи үлтерештәр һәм талауҙар башлана. Большевиктар Ҡырымда ай ярым эсендә 1000 кешене язалай {{sfn|Врангель П. Н. Записки|1928|loc=[[s:Записки. Книга первая (Врангель)|Часть 1.]] Уралдағы ҡалаларҙың күпселегендә ([[Өфө]], [[Екатеринбург]], [[Силәбе]], Ижевск) һәм завод ҡасабаларында большевиктарға хакимлыҡты урынлаштырыу ҙур ҡыйынлыҡтар тыуҙырмай. Пермьды яулау бер аҙ ауырыраҡ була. Ныҡышмалы ҡораллы көрәш [[Ырымбур губернаһы]]нда йәйелә, бында [[Дутов Александр Ильич|А. И. Дутов]] 8 ноябрҙә Ырымбур казак ғәскәре территорияһында большевиктарҙың власын танымауын иғлан итә һәм үҙ контроле аҫтына [[Ырымбур]]ҙы, [[Силәбе]]не, [[Верхнеурал]]ды ала. [[1918 йыл]]дың 18 ғинуарҙа Василий Блюхер ғәскәре Ырымбурҙы баҫып ала. Дутов үҙенең ғәскәрен тарҡата. Дутов Верхнеуралда яңы ғәскәр төҙөй (ғәскәр Турғай өлкәһенең баш ҡалаһы — Турғай ҡалаһына китә). [[Себер]]ҙә совет власы ныҡлап Себер тимер юлы буйы һыҙығынан, һыу юлдары буйлап һәм ҙур тораҡ пункттарында нығына. [[1918 йыл]]дың 26 февралендә халыҡ комиссарҙарының Себер Советы һайлана һәм Себер үҙәк башҡарма комитеты («Центросибирь») ойошторола. Ҙур булмаған коммунистик отрядтары һәм Ҡыҙыл армияһы ирекле шарттарҙа төҙөлә. Алыҫ Көнсығышта шулай уҡ Советтар булдырыла, бөтә хакимлыҡ эшселәр, крәҫтиән һәм казак депутаттарының Алыҫ Көнсығыш крайы комитеты Советының ҡулында була<ref name="КакуринВацетис" />. Иркутскиҙа ғына Ваҡытлы хөкүмәт ғәскәрҙәре менән бик ҡаты бәрелештәр булып ала. Байкал аръяғында атаман Г. М. Семенов ихтилал күтәрә, әммә ул шунда уҡ тиерлек баҫтырыла. Казак отрядтарының ҡалдыҡтары Маньчжурия станцияһы яғына сигенәләр. 1917 йылдың 28 ноябрендә Тифлиста Кавказ аръяғы комиссариаты төҙөлә. Милли формированиеларға һәм аҡ гвардиясыларға таянып, комиссариат үҙенең власын бөтә Кавказ аръяғына йәйелдерә. [[Баҡы]]ла Совет власы урынлаштырыла. [[Совет Рәсәйе]]нә ҡарата комиссариат дошмандарса позицияла була һәм Төньяҡ Кавказдағы большевиктарға бөтә ҡаршы көстәрҙе яҡлай — Кубанда, Донда, Теректа һәм [[Дағстан]]да. 1918 йылдың 23 февралендә Тифлиста үткән Кавказ аръяғы сеймы тарафынан Кавказ аръяғы демократик федератив республикаһы (ЗДРФ) иғлан ителә. Төркөстанда, уның үҙәк ҡалаһы [[Ташкент]]та, власты урынлаштырыу еңел бирелмәй, ҡаты алыштар бер нисә көн дауамында бара. Большевиктар яғында тимер юлдары оҫтаханалары эшселәренең ҡораллы формированиелары торһа, уларға ҡаршы — урыҫ армияһы офицерҙары, кадеттар һәм прапорщиктар мәктәбе уҡыусылары. 1918 йылдың ғинуар — февралендә Сәмәрҡәнд, Чарджоу, Коканд автономияһы яулана, март башында — Семиречье казак дәүләте, артабан — бөтә Урта Азия, [[Ҡаҙағстан]], Бохара эмираты (Хиуа ханлығынан башҡа) большевиктарҙың контроле аҫтында була. Апрелдә Төркөстан АССР-ы иғлан ителә. <center><gallery> Файл:Генералъ-отъ-инфантеріи.jpg|Рәсәй көньяғындағы Аҡтар хәрәкәте лидеры, Генераль штабы инфантерия генералы [[Корнилов, Лавр Георгиевич|Лавр Корнилов]] Файл:Markov sl1917.jpg|Аҡтар хәрәкәте етәкселеренең береһе, Генераль штабы генерал-лейтенанты [[Марков, Сергей Леонидович|Сергей Марков]] Файл:Alexander Lukomsky.jpg|Ирекле армияның ойоштороусыларының береһе, Генераль штабы генерал-лейтенанты [[Лукомский, Александр Сергеевич|Александр Лукомский]] Файл:Anton_Denikin_1918-1919.jpg|Генераль штабы генерал-лейтенанты [[Деникин Антон Иванович|Антон Деникин]] Файл:Keller fed art.jpg|Кавалерия генералы [[Келлер, Фёдор Артурович|Фёдор Келлер]] </gallery></center> ==== Ҡыҙыл армияһын төҙөү ==== ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''[[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы (РККА)]]''''' Иҫке армияны демобилизациялау менән бер үк ваҡытта Совнарком яңы, ирекле армия булдырыу буйынса хәстәрлек күрә. 1918 йылдың 15 ғинуарында [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] — [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы (РККА)|Ҡыҙыл армия]]һын, 29 ғинуарҙа — Ҡыҙыл флотты булдырыу буйынса декретҡа ҡул ҡуя. Ғәмәлдәге армияла һалдаттар комитеттары һәм ревкомдары үткәргән ирекле ғәскәрҙәргә яҙылыу буйынса кампания күҙгә күренерлек һөҙөмтәләр алып килмәй. Ирекле Ҡыҙыл армияһының хәрби сифаттары түбән була, сөнки улар бөтөнләй төрлө элементтарҙан формалашҡан була — иҫке армияның частары, ҡыҙыл гвардия отрядтары һәм матростар, крәҫтиән ополченецтары — шуға күрә армияла партизанлыҡ сәскә ата (командирҙарҙы һайлау, күмәкләп етәкселек итеү һәм митингтар идаралығы, был осраҡта митингтарҙа яугирҙар операциялар үткәреү мәсьәләләре буйынса бәхәсләшәләр). Шулай булыуға ҡарамаҫтан, Ҡыҙыл армияһының тәүге частары халыҡтың ярҙамына таянып, иҫке армияның складтарындағы боеприпастары менән һәйбәт тәьмин ителеү арҡаһында большевиктарға ҡаршы булған үҙәктәрҙе баҫтырырға мөмкинлек ала, айырып әйткәндә,— Донда һәм Кубандә Совет власын урынлаштырыу, Ирекле армия баҫып алырға маташҡан Екатеринодарҙы ҡулда тотоп ҡалыу. 1918 йылдың 22 апрелендәге «Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл армияһында вазифалар биләү тәртибе» исемле ВЦИК-тың декретына ярашлы командирҙар составы һайлап ҡуйыу юҡҡа сығарыла. Синыф һыҙаттары буйынса ғына командирҙар составын комплектлау мөмкинлеге булмау сәбәпле, уның сафтарына иҫке армия офицерҙарын — «военспецтарҙы» — йәлеп итергә тура килә. Сәйәси контролде ғәмәлгә индереү өсөн Ҡыҙыл армияһында 1918 йылдың март — апрель айҙарында хәрби комиссарҙар институты ойошторола. Шулай итеп, РККА-ның ойоштороу системаһына ике кешенең идара итеүе (двуначалие) принципы индерелә<ref name="Иовлев">''А. Иовлев.'' [http://www.rkka.ru/history/edin/edin.htm Введение единоначалия в РККА (1918—1920 гг.)] // [[Военно-исторический журнал]]</ref>. 1918 йылдың 29 майында дөйөм хәрби мобилизация нигеҙендә регуляр Ҡыҙыл армияһы ойошторола башлай, 1918 йылдың көҙөндә уның һаны 800 мең кеше тәшкил итә, 1919 йылдың башына — 1,7 млн, 1919 йылдың декабренә — 3 млн, 1920 йылдың 1 ноябренә — 5,5 млн. Ҡыҙыл армияһының күренекле военачальниктары: <center><gallery> |[[Вацетис Иоаким Иоакимович|И. И. Вацетис]] Файл:S S Kamenev 02.gif|[[Каменев Сергей Сергеевич|С. С. Каменев]] Файл:Александр Егоров.jpg|[[Егоров Александр Ильич|А. И. Егоров]] Файл:SM-Budyonny-01.jpg|[[Будённый Семён Михайлович|С. М. Будённый]] Файл:Mikhail_Tukhachevsky.jpg |[[Тухачевский Михаил Николаевич|М. Н. Тухачевский]] |[[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]] Файл:Klim voroshilov.JPG|[[Ворошилов Климент Ефремович|К. Е. Ворошилов]] Файл:Василий Блюхер.jpg|[[Блюхер Василий Константинович|В. К. Блюхер]] </gallery></center> === Учредителдәр йыйылышын таратыу === Бөтә Рәсәй Учредителдәр йыйылышына һайлау буйынса ултырыш Петроградтағы Таврия һарайында 1918 йылдың 5 ғинуарында асыла. Эсерҙар етәкселегендә социалистар һәм партияһыҙ делегаттар Совнарком урынына большевиктарҙың лидерҙары Ленин һәм Троцкий инмәгән, яңы демократик хөкүмәт төҙөргә ниәтләйҙәр. Эсерҙар «Хеҙмәтсән һәм иҙелгән халыҡтың хоҡуҡтары декларацияһы» буйынса бәхәстән баш ҡаҡҡандан һуң большевиктар, һул эсерҙар һәм ҡайһы бер милли партияларҙың делегаттары йыйылышты ташлап сыға. Йыйылыштың ҡарарҙары легитимлы булмауына ҡарамаҫтан, ҡалған депутаттар эште дауам итәләр һәм Советтарҙың II съезының декреттарын юҡҡа сығарыу һәм Рәсәй демократик федератив республикаһы булдырыу тураһында ҡарар ҡабул итәләр. 5 ғинуарҙа Петроградта һәм 6 ғинуарҙа Мәскәүҙә Ойоштороу йыйылышын яҡлаған митингтарҙы утҡа тоталар. 6 ғинуарҙа Лениндың бойороғона ярашлы Ойоштороу йыйылышын таратып ебәрәләр һәм большевиктар үҙҙәренең элекке иптәштәренә ҡаршы репрессиялар башлайҙар. Һул эсерҙар ғына Совнаркомда өс урын алалар. 18 ғинуарҙа III Бөтә Рәсәй Советтар Съезы Учредителдәр йыйылышын таратылыуын хупланы. Аҡтар хәрәкәте өсөн, киреһенсә, Учредителдәр йыйылышын ҡабаттан тергеҙеү бер лозунгка әйләнде. === Аҙыҡ — түлек диктатураһын индереү === Учредителдәр йыйылышын таратҡандан һәм Брест солохона ҡул ҡуйғандан һуң крәҫтиәндәр араһында большевиктарға ҡарата уларҙың аҙыҡ — түлек сәйәсәте айырыуса нәфрәт тыуҙыра. Хәлле крәҫтиәндәр («кулактар») һәм середняктар большевиктарҙан ирекле һатыуҙы көтәләр һәм шул уҡ ваҡытта игенде спекулятив хаҡтар менән һаталар. [[Германия]] һәм [[Австрия]] ғәскәрҙәренең Украинаны баҫып алыуы һәм Дон өлкәһе территорияһын яулауы игенде Дондан һәм Кубандән алып килеү мөмкинлектәрен сикләй. Ҡалаларҙа икмәк һатыуы ҡырҡа кәмей, сираттар арта, халыҡ араһында паника башлана. Совет власына ҡаршы йүнәлтелгән «ас болалар» йәйелә. Халыҡтың ризаһыҙлығын большевиктар дошмандары үҙ яғына ҡайырырға тырышалар. Килеп тыуған хәлдән сығыү өсөн 1918 йылдың май айында Наркомпродҡа сикләнмәгән ғәҙәттән тыш вәкәләттәр бирелә. Ирекле һатыу тыйылы һәм икмәкте йәшергән кешеләргә ҡарата язаға тарттырыу саралары ҡарала. Июнь айында икмәк менән тәьмин итеү Себерҙән һәм Волга буйының ҡайһы бер райондарынан да туҡтай. Был шарттарҙа икмәккә монополияны һаҡлап ҡалыу һәм уны үткәреү өсөн диктатура ысулдарын ҡулланыу халыҡты аслыҡтан һаҡлап ҡалыу өсөн берҙән — бер ысул була. Хәлле крәҫтиәндәрҙең ҡаршылашыуы көсәйгәндән — көсәйә. Большевиктарҙың ауылда төп ярҙамсылары иң ярлы ҡатлам була. Совет хөкүмәте ярлылар комитеттары (комбедтар) төҙөй башлай. Комбедтарҙы большевиктар хәлле крәҫтиәндәргә ҡаршы йүнәлтәләр. Кулактарҙан конфикацияланған мөлкәт, ер, мал һәм ҡорамалдар ярлылар араһында бүленә. Комбедтар большевиктар власынан середняктарҙы ситкә этәрҙе, шуға күрә улар кулактар яҡлы булдылар. Большевиктарға ҡаршы элекке фронтовиктар сыға, шул уҡ ваҡытта Брест солохона, продотрядтар һәм комбедтарға ҡаршы сыҡҡан һул эсерҙарының да абруйы арта. === Чехословак корпусының ихтилалы. Көнсығышта һуғыштың йәйелеүе === [[Файл:Czech Troops.jpg|thumb|[[Чехословак корпусы]]]] [[Файл:Nikolai Avksentiev.jpg|thumb|Өфө Директо́рияһы лидеры [[Авксентьев Николай Дмитриевич|Н. Д. Авксентьев]]<br />(Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте)]] : ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: ''' [[Өфө директорияһы]], [[РККА-ның Көнсығыш фронты]], [[Сембер операцияһы]].''''' <center><gallery> Изображение:Dutov.jpg|Ырымбур казактары атаманы [[Дутов Александр Ильич|А. И. Дутов]] Файл:Ataman semenov.jpg|Байкал аръяғы казактары атаманы [[Григорий Михайлович Семёнов|Г. М. Семёнов]] Файл:Vladimir Kappel.jpg|Генераль штабы генерал-лейтенанты [[Каппель Владимир Оскарович|В. О. Каппель]] </gallery></center> Чехословак корпусы[55] Рәсәй территорияһында Беренсе Донъя һуғышы осоронда булдырыла, башлыса әсирлеккә эләккән чехтарҙан һәм словактарҙан — [[Австро-Венгрия]] армияһының элекке хәрбиҙәренән. 1918 йылдан алып Чехословак корпусы француз командованиеһына буйһона, уның ике дивизияһы Украина территорияһында Францияға ебәреүҙе көтөп ята. Немецтар һөжүмен башлау менән чехословак корпусы (40 — 45 мең кеше) Совет Рәсәйе территорияһына күсенә. 26 мартта Пензала представители СНК РСФСР-ҙың Совнарком вәкилдәре, Рәсәйҙәге Чехословак милли советы һәм Чехословк корпусы килешеүгә ҡул ҡуялар. Килешеүгә ярашлы чехословактар ҡоралдарының күпселеген тапшырғандан һуң Владивостоккаа китергә тейеш булалар, артабан уларҙы тотҡарламай Көнбайыш Европаға диңгеҙ аша сығарырға тейеш булалар. Чехословактар Транссебер юлы буйлап Пензанан Владивостокка тиклем һибелгән булаю 21 апрелдә Германия баҫымы аҫтында сит эштәре министры Г. В. Чичерин Красноярск советынан чехословак эшелондарын көнсығышҡа табан үткәрмәүен талап итә. Легионерҙар ҡоралһыҙланыуҙы туҡтаталар һәм үҙ яйҙары менән Владивостокка китергә ҡарар итәләр. 21 майҙа мәскәүҙә чехословак эшелондарын тулыһынса ҡоралһыҙландырыу һәм тарҡатыу тураһында бойороҡ наркомвоен Троцкийҙың бойороғо менән нығытыла<ref name="Троцкий">[http://www.scepsis.ru/library/id_2834.html Приказ Народного Комиссара по военным делам о разоружении чехословаков]</ref>. 25—27 майҙа легионерҙар һәм ҡыҙылгвардиясылар араһында бәрелештәр булып ала<ref name="Салдугеев">[http://www.lib.csu.ru/vch/1/2005_02/011.pdf Салдугеев Д. В. Чехословацкий легион в России]</ref>. Чехословак корпусының болаһы советтарға ҡаршы хөкүмәттәр төҙөүгә булышлыҡ итә. Рәсәйҙең күп кенә төбәктәрендә совет власы ҡолатыла. 1918 йылдың 8 июнендә Һамарҙа Учредителдәр йыйылышының комитеты ([[Комуч]]) булдырыла. Бөтә банктар, сәнәғәт предприятиелары үҙләштерелә, Комуч үҙенең ғәскәрен — Халыҡ армияһын — төҙөй, 23 июндә Омскиҙа Ваҡытлы Cебер хөкүмәте ойошторола. [[Каппель Владимир Оскарович|В. О. Каппель]] етәкселегендәге ғәскәрҙәр Сызранды, Симбирскиҙы, Өфөнө, Екатеринбургты алалар. Волга буйы көстәренә Урал һәм Ырымбур казак ғәскәрҙәре ҡушыла. Һөҙөмтәлә, 1918 йылдың август башында Учредителдәр йыйылышының территорияһы Сызрандан Златоустҡа тиклем һуҙыла. Уның контроле аҫтында Сенгилей, Бөгөлмә, Боғорослан, Бәләбәй, Быҙаулыҡ, Бөрө, Өфө булалар<ref name="Kappel">Каппель и каппелевцы. 2-е изд., испр. и доп. — {{М}}: НП «Посев», 2007. — ISBN 978-5-85824-174-4</ref>. 1918 йылдың 7 авгусында Каппель ғәскәрҙәре [[Ҡаҙан]] ҡалаһын һәм [[Рәсәй империяһы]]ның алтын запасының бер өлөшөн алалар. === Ҡыҙыл террор === Илдәге хәлдәр ҡатмарлашҡан һайын большевиктар реаль һәм потнциаль дошмандарға ҡаршы репрессияларҙы көсәйтә баралар. 1918 йылдың 13 июнь төнөнә ҡарай Пермдә Бөйөк кенәз Михаил Александрович (Александр III улы) үлтерелә. Екатеринбургта [[17 июль]] төнөндә ҡулға алынған элекке император [[Николай II]] ғаиләһе менән бергә атып үлтерелә. Батша ғаиләһен атыу менән бер үк ваҡытта тиерлек Алапаевск ҡалаһында (Екатеринбургтан 140 км алыҫлыҡта) һөргөндә булған бөйөк кенәздәр үлтерелә. [[30 август]]а [[Ленин Владимир Ильич|Ленин]]ды үлтерергә маташалар, [[Петроград]] ЧК-һы рәйесе М. С. Урицкий үлтерелә. Террористик актарға ҡаршы большевиктар ҡыҙыл террор иғлан итә. ВЧК һәм уның урындағы органдары билдәле сәйәси һәм йәмғиәт эшмәкәрҙәрен, генералдар һәм офицерҙарҙы, дворяндар, буржуазия, интеллигенция һәм руханиҙар вёкилдәрен аманат итеп алалар. ВЧК хөкөмө менән Совет власына ҡаршы хатта һүҙ менән көрәшкәндәргә тиклем ҡырыла. Ғәйепләү өсөн социаль сығышы ла етерлек була. «Синфи дошмандар» өсөн лагерҙар ойошторола башлай (1920 йылдың аҙағына 100-ҙән артыҡ лагерҙар булдырыла, уларҙа яҡынса 75 мең кеше тотола). Ҡыҙыл террор «синфи сит элементтарҙы» ҡырыу һәм халыҡты ҡурҡытыу өсөн массауи ысул булып китә. Яйлап большевистик дәүләт аппаратының эшмәкәрләгендә әлегә тәртиптә булмаған ғәҙәттән тыш саралар үҙәклештерелгән диктатор идаралыҡ ысулдары һәм бөтә социаль төркөмдәргә һәм айырым кешеләргә ҡаршы йүнәлтелгән ойошҡан террор барлыҡҡа килә<ref>name="Данилин"</ref>. === Һуғышты көньяҡта йәйелдереү === [[Файл:Leaders of voluntary army, Markov, Denikin, Alekseev.jpg|thumb|Марков, Деникин, Алексеев.]] [[Файл:Донского Войска Область 1900.svg|thumb| Дон Ғәскәре өлкәһе [[XX быуат]] башында]] Март айы аҙағында Донда большевиктарға ҡаршы генерал Краснов етәкселегендәге казактар ихтилалы башлана һәм май уртаһына Дон тулыһынса большевиктарҙан азат була. Дон армияһы ойошторола башлай, июль уртаһына уның һаны 50 мең кеше тәшкил итә. Дон армияһы ике йүнәлештә (Поворино һәм Воронеж) һөжүмен йәйелдерә, әммә совет ғәскәрҙәре уларҙы 24 октябренә туҡтаталар һәм Царицын йүнәлешендә лә Краснов ғәскәрен Дон аръяғына ҡыуалар. 8 меңлек Ирекле армия июнь айында үҙенең икенсе походын (Икенсе Кубань походы) башлай. Генерал Деникин Калнин һәм Сорокин армияларын тар-мар итә. 21 июлдә аҡтар Ставрополде ала, 17 августа — Екатеринодарҙы. Ковтюхтың «Тамань армияһы» (30 меңлек ҡыҙылдар төркөмө)Кубань аръяғына ҡаса. Август аҙағына Кубань ғәскәре территорияһы большевиктарҙан азат ителә. Ирекле армияның һаны 40 мең штыкка ҡылысҡа етә һәм Төньяҡ Кавказға һөжүмен дауам итә. 18 июня 1918 года началось восстание терского казачества под руководством Бичерахова. Казаки нанесли поражение красным войскам и блокировали их остатки в Грозном и Кизляре. 8 июндә ЗДФР 3 дәүләткә бүленә: Грузия, Армения һәм Азербайджан. 1918 йылдың йәйендә Асхабадта эшселәр баш күтәрә. Улар урындағы ҡыҙыл гвардия частарын, «милләтсе»- мадьярҙары ҡыйрата. Эшселәргә төркмән ырыуҙары ҡушыла. Бөтә Каспий аръяғы ихтилалсылар ҡулында була. 1918 йылдың уртаһында Ташкентта большевиктарға ҡаршы йәшерен ойошма булдырыла («Большевизм менән көрәшкән Төркөстан союзы», һуңғараҡ — «Төркөстан хәрби ойошмаһы»). Ихтилал баҫтырылғандан һуң офицерҙар Ташкент офицерҙар партизан отрядын ойоштора, отряд 100 кешенән тора һәм 1919 йылдың март — апрель айҙарында Ферғәнәлә большевиктарға ҡаршы һуғыша. === Антанта интервенцияһының башы === 1917 йылда Великобритания, Франция һәм Италия большевиктарға ҡаршы булған көстәргә ярҙам итеү тураһында ҡарар итәләр. 22 декабрҙә Парижда үткән Антанта вәкилдәренең конференцияһы Украина, казак өлкәләре, Себер, Кавказ һәм Финляндия хөкүмәттәре менән бәйләнештәр булдырыуҙы һәм уларға кредиттар биреүҙе кәрәкле тип таный. 23 декабрҙә инглиз — француз килешеүе төҙөлә: Бөйөк Британия зонаһына Кавказ һәм казак өлкәләре инә, Франция зонаһына — Бессарабия, Украина һәм Ҡырым. Себер һәм Алыҫ Көнсығыш [[АҠШ]] һәм [[Япония]] мәнфәғәтәре сфераһы тип билдәләнә. Антанта Брест солохон танымауын иғлан итә, шул уҡ ваҡытта большевиктар менән Германияға ҡаршы хәрби ғәмәлдәр тураһында һөйләшеүҙәр алып барырға тырышалар. 1918 йылдың 2 август төнөндә 2-се ранглы капитан Чаплин етәкселегендәге (яҡынса 500 кеше) отряд совет власын Архангельскиҙа юҡҡа сығара. Һуңынан Архангельскиға 2 меңлек инглиз десанты килеп төшә. Ҡораллы көстәр ул ваҡытта 5 рота, эскадрон һәм артиллерия бригадаһынан тора. Частар доброволецтарҙан тора. Урындағы крәҫтиәндәр нейтраль позиция һаҡлайҙар. Төньяҡта совет командованиеһы 6-сы һәм 7 -се армияларҙан торған Төньяҡ фронтын булдыра (командующийы — Император армияһының элекке генералы Дмитрий Павлович Парский). == Һуғыштың икенсе этабы (ноябрь 1918 − март 1920) == === Герман ғәскәрҙәрен сығарыу. Ҡыҙыл армияның көнбайышҡа табан һөжүм итеүе. === 1918 йылдың ноябрендә халыҡ-ара хәле бик ныҡ үҙгәрә. Германия һәм уның союздаштары Октябрь революцияһынан һуң Беренсе донъя һуғышында еңелеүгә дусар булалар. Германия ғәскәрҙәре Рәсәй территорияһында Антанта ғәскәрҙәре килгәнгә тиклем ҡалырға тейеш булалар, әммә был территорияларҙы Ҡыҙыл армияһы биләй башлай һәм тик бер нисә пунктта (Севастополь, Одесса) герман ғәскәрҙәре Антанта ғәскәрҙәре менән алыштырыла. [[Файл:RA rank insignia 1919-1924.svg|thumb|300px|РККА-ның командирҙар составының еңендәге айырыу билдәләре. 1919 йылдың 19 ғинуарында индерелә]] Брест солохо буйынса Германияға күскән ерҙәрҙә [[Эстония]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Белоруссия]], [[Польша]], [[Украина]] дәүләттәре барлыҡҡа килә, һуңынан улар Антантаға йөҙөн боралар һәм үҙ армияларын булдыра башлайҙар. Ҡыҙыл армияһы 1919 йылдың ғинуар уртаһына Прибалтиканың һәм Белоруссияның күпселек өлөшөн яулап ала һәм унда совет хөкүмәттәрен төҙөй. Украинала украин совет ғәскәрҙәре 1918 йылдың декабрендә — 1919 йылдың ғинуарында — [[Харьков]], [[Полтава]], Екатеринослав ҡалаларын, 1919 йылдың 5 февралендә [[Киев]]ты баҫып алалар. 1919 йылдың апрель аҙағында совет ғәскәрҙәре [[Ҡырым]]ды яулайҙар. Атаман Григорьевтың аҡтар яғына күсеүе һәм Көньяҡ фронтта аҡтарҙың һөжүме башланыуы арҡаһында Украин фронты июндә тарҡатыла һәм көҙгә ҡарай ҡыҙылдар Украинаны ҡалдырып китәләр. === Көнсығыштағы алыштар === ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''[[Пермь операцияһы (1919)]], [[Боғорослан операцияһы]], [[Ырымбур операцияһы]], [[Бәләбәй операцияһы]], [[Өфө операцияһы]], [[Екатеринбург операцияһы]], [[Сарапул-Воткинск операцияһы]], [[Силәбе операцияһы]], [[Бөйөк Себер Боҙ походы]]'''. [[Файл:Kolchak troop inspection 1919.jpg|thumb|Адмирал Колчак яугирҙар араһында]] [[Файл:Агитационный плакат армии Колчака.jpg|thumb|Колчактың Себер армияһының плакаты]] 18 ноябрҙә Омскиҙа офицерҙарҙың бер төркөмө түңкәрелеш ойоштора, уның һөҙөмтәһендә эсерҙар хөкүмәте ҡыуыла һәм власть урыҫ офицерҙары араһында абруй ҡаҙанған адмирал [[Колчак Александр Васильевич]]ҡа тапшырыла, уға Рәсәйҙең Юғары хакимы исеме бирелә. Колчак хәрби диктатура режимын урынлаштыра һәм армияның үҙгәртеп ҡороуын башлай. Колчактың хакимлығын Антанта союздаштары һәм аҡтар хөкүмәттәренең күпселеге таный. 1918 йылдың декабрендә Колчак ғәскәрҙәре һөжүмгә күсәләр һәм 24 декабрҙә Пермды алалар, әммә Өфө тирәһендә уңышһыҙлыҡҡа осрайҙар һәм һөжүмде туҡтатырға мәжбүр булалар. Аҡтарҙың бөтә ғәскәрҙәре көнсығышта Колчак командованиеһы аҫтында Көнбайыш фронтына берләштерәләләр. Уның состаына Көнбайыш, Себер, Ырымбур һәм Урал армиялары инә. Ошо уҡ ваҡытта [[РККА-ның Көнсығыш фронты|ҡыҙылдарҙың Көнсығыш фронты]]нда большевиктарға ҡаршы Һамар һәм Сембер губернияларын ялмап алған бик көслө крәҫтиән ихтилалы (Сапан һуғышы) башлана. Баш күтәреүселәрҙең һаны 150 мең кешегә етә. Әммә насар ойошҡан һәм ҡоралланған ихтилалсылар апрель айына Ҡыҙыл армияһы регуляр частары һәм ЧОНН-дың каратель отрядтары тарафынан ҡыйратылалар, ихтилал баҫтырыла. Март-апрелдә Колчак ғәскәрҙәре [[Өфө]]нө (14 мартта), [[Ижевск]] һәм Воткинскиҙы алғандан һуң, бөтә Уралды биләп алалар һәм алыша-алыша Волгаға табан йырып заслонды сығырға маташалар, әммә тиҙҙән Ҡыҙыл армияһының өҫтөнлөклө көстәре менән [[Һамар]] һәм [[Ҡаҙан]] тирәһендә туҡтатылалар. 12 апрелдә Көнсығыш фронттағы хәлдәр тураһында тезистарында Ленин «Барыһы ла Колчакка ҡаршы көрәшкә!» лозунгын тәҡдим итә. [[1919 йыл]]дың 28 апрелендә ҡыҙылдар контрһөжүмгә күсәләр һәм уның барышында 9 июндә Өфөнө яулайҙар. [[Өфө операцияһы]] тамамлағандан һуң Колчак ғәскәрҙәре бөтә фронт буйлап [[Урал]] тауы итәгенә ҡыҫырыҡлана. Республика Реввонсоветы рәйесе Троцкий һәм главком И. И. Вацетис Көнсығыш фронты армияларының һөжүмен туҡтатырға һәм яуланған урында оборонаға күсергә тәҡдим яһайҙар. Партияның Үҙәк комитеты ҡәтғи рәүештә тәҡдимде кире ҡаға. И. И. Вацетис биләгән вазифаһынан бушатыла һәм главком посына С. С. Каменев тәғәйенләнә, шулай итеп, көнсығыштағы һөжүм дауам итә. 1919 йылдың авгусына ҡыҙылдар [[Екатеринбург]] һәм [[Силәбе]]не баҫып алалар. 11 августа совет Көнсығыш фронты составынан Төркөстан фронты бүленеп сыға, уның ғәскәрҙәре Аҡтүбә операцияһы барышында, 13 сентябрҙә, Төркөстан республикаһының Төньяҡ — Көнсығыш фронты ғәскәрҙәре менән тоташа һәм Үҙәк Рәсәй һәм Урта Азия араһындағы бәйләнеште тергеҙә. 1919 йылдың сентябрь-октябрендә [[Тубыл]] һәм Ишем йылғалары араһында аҡтар һәм ҡыҙылдарҙың хәл иткес алышы була. Аҡтар еңелеүгә дусар була. Фронт юҡҡа сыға һәм Колчак армияһының ҡалдыҡтары Себергә сигенәләр. Был сигенеү барышында Колчак ғәскәрҙәре [[Бөйөк Себер Боҙ походы]]н башҡаралар, уның һөҙөмтәһендә Колчак ғәскәрҙәре Көнбайыш Себерҙән Көнсығышҡа сигенәләр һәм 2000 км үтеп, ҡамауҙан ҡотолалар. Колчак өсөн сәйәси мәсьәләләргә ныҡлап төшөнөү хас булмай. Ул большевизмға ҡаршы көрәш байрағы аҫтында төрлө сәйәси көстәрҙе берләштереүгә һәи яңы ҡаты дәүләт власын булдырыуға ирешеүенә ысын күңелдән ышана. Был ваҡытта эсерҙар Колчактың тылында бер нисә бола ойошторалар, уларҙың һөҙөмтәһендә эсерҙар Иркутскиҙы яулап алалар. Ҡалала власты үҙ ҡулына алған эсерҙарҙың Политцентрына 15 ғинуарҙа чехословактар уларҙың һағы аҫтында булған Колчакты тапшыралар<ref>[http://www.dk1868.ru/history/kotomkin.htm ''Котомкин А. Е.'' О чехословацких легионерах в Сибири — Впервые: Париж, 1930.]</ref>. [[1920 йыл]]дың 21 ғинуарында Политцентр Колчакты большевиктар ревкомына тапшыра. Адмирал Колчак [[Ленин Владимир Ильич|Ленинды]]ң тура бойороғона ярашлы 1920 йылдың 7 февраль төнөндә атып үлтерелә. Әммә башҡа версиялар ҙа бар: Юғары Хаким адмирал Колчакты һәм Министрҙар Советы рәйесе Пепеляевты атыу тураһындағы ҡарарына Иркутск хәрби-революцион комитеты рәйесе Ширямов һәм ағзалары А. Своскарев, М. Левенсон һәм Отрадныйҙар ҡул ҡуйғандар. Адмиралды ҡотҡарыу ниәте менән Иркутскиға ашыҡҡан Каппель етәкселегендәге урыҫ частары Иркутскиға һөжүм яһамаҫҫа булалар. === Көньяҡтағы алыштар === [[Файл:Anton Denikin 1918-1919.jpg|thumb|А. И. Деникин, <br />ВСЮР-ҙың баш командующийы]] [[Файл:Стрельба по петлюровцам с платформы бронепоезда.jpg|thumb|Бронепоезд платформаһынан украин ғәскәрҙәренә атыу. Июнь 1919.]] [[Файл:Evacuation Novorossiisk 1920.jpg|thumb|Новороссийскиҙан аҡтарҙың эвакуацияланыуы]] <center><gallery> Файл:Mamantov.jpg|Генерал-лейтенант<br>К. К. Мамантов Файл:Alexander Kutepov.jpg| Инфантерия генералы <br>А. П. Кутепов Файл:Юзефович Яков Давыдович (1872-1929) - генерал-лейтенант.jpg| Генераль штабы генерал-лейтенанты <br>Я. Д. Юзефович </gallery></center> [[1919 йыл]]дың ғинуарында Краснов өсөнсө тапҡыр Царицынды яуларға маташа, әммә ҡабаттан уңышһыҙлыҡҡа осрай Һәм сигенергә мәжбүр була. Немецтар киткәндән һуң Украина яғынан ҡыҙыл армияһы менән ҡамалған, инглиз-француз союздаштарынан да, Деникиндың доброволецтарынан да һәм большевиктарҙың һуғышҡа ҡаршы агитацияһы арҡаһында Дон армияһы тарҡала башлай. Казатар хеҙмәттән ҡаса йәки ҡыҙылдар яғына күсә башлай — фронт юҡҡа сыға. Большевиктар Донға бәреп инәләр. Казактарға ҡаршы, һуңынан «расказачивание» тип исемләнгән, массауи террор башлана. Март башында ҡыйратҡыс террорға ҡаршы Верхнедон округында казактарҙың ихтилалы башлана (Вёшенское восстание). Баш күтәргән казактар 40 мең штыклы һәм ҡылыслы армия булдыралар, армияға бабайҙар ҙа, үҫмерҙәр ҙә алына, 1919 йылдың 8 июнендә Дон армияһының частары ярҙамға килеп еткәнсе тулы ҡамауҙа һуғышалар. 1919 йылдың 8 ғинуарында Ирекле армия Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре (ВСЮР) составына инә, уны генерал Деникин етәкләй. 1919 йылдың башына Деникин Төньяҡ Кавказда большевиктарҙың ҡаршылауышын баҫтыра, генерал Красновты властан ситләштереп, Дон һәм Кубань казак ғәскәрҙәрен үҙенә буйһондора, Ҡара диңгеҙ порттары аша Антанта илдәренән бик күп ҡорал, боеприпастар, кәрәк-яраҡтар ала. Аҡтар хәрәкәте, был ярҙамға яуап итеп, Рәсәй территорияһындағы яңы дәүләттәрҙе танырға тейеш була. 1919 йылдың ғинуарында Деникин ғәскәрҙәре 90-меңлек большевиктарҙың 11-се армияһын ҡыйраталар һәм тулыһынса Төньяҡ Кавказды яулап алалар. Февралдә иһә ирекле ғәскәрҙәрҙе Донбасҡа һәм Донға ебәреү башлана. Бөтә аҡгвардиясылар ғәскәрҙәре Деникин етәкселегендәге Рәсәй Көньяғы Ҡораллы көстәренә берләштерәләләр, уның составына Ирекле, Дон, Кавказ армиялары, Төркөстан армияһы һәм Ҡара диңгеҙ флоты инә. 1919 йылдың яҙында Рәсәй Граждандар һуғышының иң ауыр этабына инә. Антантаның Юғары советы сираттағы хәрби походы планын төҙөй<ref>[http://univertv.ru/video/istoriya/istoriya_rossii/stranicy_istorii_rossii_nach_20v/grazhdanskaya_vojna_19181920gg/?mark=new ''Куренышев А. А.'' Гражданская война 1918−1920 гг.: Лекция — Государственный исторический музей, 26.10.2008. // Образовательный видеопортал «Univertv.ru» 02.11.09.]</ref>. Был юлы «интервенция урыҫ большевиктарға ҡаршы көстәрҙең һәм күрше союздаш дәүләттәрҙең берҙәмлектәге хәрби ғәмәлдәрендә сағылыш табырға тейеш…»<ref>Из истории гражданской войны в СССР: Сборник документов и материалов — {{М}}, 1961. — Т. 2. — С. 12.</ref>. Буласаҡ һөжүмдә төп роль аҡ армияларға бирелә. Ә ярҙамсы роле — Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша дәүләттәре ғәскәрҙәренә. 1919 йылдың йәйендә ҡораллы көрәш үҙәге Көньяҡ фронтҡа күсә. [[РККА]] ғәскәрҙәре крәҫтиән-казактар ихтилалдарын баҫтырырға мәжбүр була<ref>[http://cdn.scipeople.com/materials/32916/travkryz.pdf ''Михайличенко Д. Ю.'' Травнева військово-політична криза в УСРР, 1919 р. // Вісник Харківського національного університету ім. В. Н. Каразіна. — Сер. Історія України, 2002. — Вип. 5. — Х. — № 556. — С. 130−138.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140718105326/http://cdn.scipeople.com/materials/32916/travkryz.pdf |date=2014-07-18 }}</ref>, килеп тыуған шарттарҙа Ирекле армия уға ҡаршы торған большевиктар көстәрен ҡыйрата һәм оператив иреккә сыға. 1919 йылдың 12 июнендә Деникин рәсми рәүештә адмирал Колчактың хакимлығын таный. 9 июлдә большевиктарҙың партия Үҙәк комитеты «Барыһы ла Деникин менән көрәшкә» хатын нәшер итә һәм 15 авгусҡа буласаҡ контрһөжүмдең башланыу датаһын билдәләй. Әммә 13 сентәбрҙә Мугоджарская станцияһы районында ҡыҙылдар Төркөстан республикаһы частары менән тоташһалар ҙа, аҡтар үҙ һөжүмен дауам итәләр: 18 августа — [[Николаев]], 23 августа — [[Одесса]], 30 августа — [[Киев]], 20 сентябрҙә — Курск, 30 сентябрҙә — Воронеж, 13 октябрҙә — Орёл яулап алына. Большевиктар катастрофаға яҡын булалар һәм подпольеға китергә әҙерлек башлайҙар. Дәүләт учрежждениелары Вологдаға күсенә башлай, йәшерен Мәскәү партияһы комитеты булдырыла. Украиналағы Махно рейды ҡыҙылдарға контрһөжүмде көньяҡта башларға форсат бирә һәм улар ВСЮР-ҙы икегә бүлеүгә ирешәләр. Кавказ фронты командующийы Тухачевскийға генерал Деникиндың Ирекле армияһын тар-мар итеү бурысы йөкмәтелә. 20 февралдә аҡтар Ростов һәм Новочеркасскиҙы яулап алалар, әммә дошман Ирекле корпустың тылына ингән була һәм шуға күрә хәрәкәт төньяҡҡа табан үҫешә алмай. Көсөргәнешле алыштарҙа аҡтар 25 февралдә Егорлыцк тирәһендә еңелеүгә дусар булалар һәм Кубань өсөн көрәш ошоноң менән үҙенең тамамланыуына яҡынлаша. 1 мартта Ирекле корпус Дондағы-Ростовты ҡалдыра, һәм аҡ армиялар Кубань йылғаһына табан сигенә{{sfn|Деникин А. И. Очерки|loc=С. 218}}. Казак частары массауи рәүештә ҡыҙылдаға биреләләр йәки «йәшелдәр» яғына күсәләр. Ирекле корпустың ҡалдыҡтары 1920 йылдың 26-27 мартында диңгеҙ юлы менән [[Ҡырым]]ға китә. Ҡыҙылдар Кубань — Новороссийск операцияһына күсә һәм уның барышында 17 мартта И. П. Уборевич етәкселегендәге Кавказ фронтының 9-сы армияһы Екатеринодарҙы яулай, Кубань йылғаһы аша сығып, 27 мартта Новороссийскиҙы баҫып ала. «Төньяҡ-Кавказ стратегик һөжүм операцияһының төп һөҙөмтәһе — Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәренең төп группировкаһын ҡыйратыу булып тора»<ref name=civilwar5>Гражданская война в СССР, т. 2, с.210</ref>. 4 ғинуарҙа А. В. Колчак Юғары Хаким вәкәләттәрен — А. И. Деникинға, ә Себер територияһындағы хакимлыҡты атаман Г. М. Семеновҡа тапшыра. 1920 йылдың 4 апрелендә Деникин ВСЮР баш командующийы посын генерал барон П. Н. Врангелгә тапшыра һәм үҙе шул уҡ көндә "Индия императоры " исемле инглиз кораблендә Англияға китә. === Юденичтың Петроградҡа һөжүме === {{main|Петроградская оборона}} [[Файл:Nikolay Yudenich.jpg|thumb|[[Юденич Николай Николаевич]] (слева)]] [[Файл:Petrograd1919.JPG|thumb|Юденич һөжүме ваҡытында Петроградта баррикадалар төҙөү]] 1919 йылдың ғинуарында Гельсингфорста кадет Карташев рәйеслеге аҫтында «Урыҫ сәйәси комитеты» булдырыла. Комитеттың финанс эштәрен үҙ өҫтөнә алған нефтепромышленник С. Г. Лианозов фин банктарында буласаҡ Төньяҡ-Көнбайыш хакимлығының хәжәттәренә яҡынса 2 млн марка ала. Хәрби эшмәкәрлектең ойоштороусыһы Николай Юденич була һәм ул большевиктарға ҡаршы Прибалтикалағы үҙ-үҙен иғлан иткән дәүләттәр һәм Финляндияға таянған Төньяҡ-Көнбайыш фронтын булдырыуҙы планлаштыра. 1919 йылдың 5 июнендә<ref>Телеграмма Колчака о назначении была получена Юденичем 14 июня, а 23 июня Юденич издал свой первый приказ по Северо-Западной армии. ({{книга |автор = [[Корнатовский, Николай Арсеньевич|Корнатовский Н. А.]] |часть = |заглавие = Борьба за Красный Петроград |оригинал = |ссылка = http://militera.lib.ru/h/kornatovsky_na/index.html |ответственный = |издание = |место = М. |издательство = [[АСТ (издательство)|АСТ]] |год = 2004 |том = |страницы = |страниц = 606 |серия = Военно-историческая библиотека |isbn = 5-17-022759-0 |тираж = 5 000 }}) </ref> А. В. Колчак Юденичты Төньяҡ-Көнбайыш фронтында большевиктарға ҡаршы һуғышҡан бөтә Рәсәй [[ҡоро ер ғәскәрҙәре|ҡоро ер]] һәм диңгеҙ ҡораллы көстәренә баш командующий итеп тәғәйенләй. 1919 йылдың 11 авгусында Таллинда Төньяҡ-Көнбайыш өлкәһенең Хөкүмәте төҙөлә (Министрҙар советы рәйесе, сит ил эштәре һәм финанстар министры — Степан Лианозов, хәрби министр — Николай Юденич, диңгеҙ министры — Владимир Пилкин һ. б.). Ошо уҡ көндә яңы хөкүмәт бының өсөн ҡорал һәм армия өсөн кәрәк-яраҡтар вәғәҙә иткән инглиздарҙың баҫымы аҫтында Эстонияның дәүләт бойондороҡһоҙлоғон таный һәм Финляндия менән дә һөйләшеүҙәр башлай. Әммә Колчактың Бөтә Рәсәй хөкүмәте финдарҙың һәм прибалттарҙың сепаратистик талаптарын ҡарауҙан баш тарта. Юденич К. Г. Э. Маннергеймдың Печенег ҡултығын һәм Көнбайыш Карелияны ҡушыу буйынса талабына ыңғай ҡарай, әммә Колчак баш тарта, ә Париждағы Рәсәй вәкиле С. Д. Сазонов Балтия янындағы губерналар үҙ аллы дәүләттәр итеп таныла алмай һәм Финляндияның да яҙмышы Рәсәйҙең ҡатнашлығынан тыш хәл ителә алмай, тип белдерә<ref>[http://www.regiment.ru/lib/C/33.htm ''Цветков В. Ж.'' Николай Николаевич Юденич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071201134207/http://www.regiment.ru/lib/C/33.htm |date=2007-12-01 }} // «Вопросы истории», 2002. — № 9. — С. 37−59.</ref>. Шулай ҙа Бөйөк Британия Төньяҡ-Көнбайыш хөкүмәтенә ярҙам күрһәтә. Аҡтар Петроградҡа ике һөжүм башҡара — 1919 йылдың яҙында һәм көҙөндә. 26 августа [[Рига]]ла аҡтар хәрәкәтенең вәкилдәре, Прибалтика дәүләттәре һәм Польша вәкилдәре большевиктарға ҡаршы берлектәге ғәмәлдәр һәм 15 сентябрҙә Петроградҡа һөжүм башлау тураһында ҡарар сығаралар. Әммә совет власы Прибалтика дәүләттәренә солох һөйләшеүҙәрен башлау буйынса тәҡдименән һуң (31 август һәм 11 сентябрҙә), Юденич союздаштарын юғалта. Юденичтың Петроградҡа көҙгө һөжүме уңышһыҙ була. [[Рәсәй Федерацияһы|РСФСР]] һәм [[Эстония]] араһындағы Тарту солох килешеүенә ҡул ҡуйылғандан һуң Юденичтың Төньяҡ-Көнбайыш армияһының 15 мең һалдаты һәм офицеры ҡоралһыҙландырыла, артабан уларҙың 5 меңе тотола һәм концлагерҙарға оҙатыла<ref name=kup>[http://militera.lib.ru/memo/russian/kuprin_ai/01.html ''Куприн А. И.'' Купол Св. Исаакия Далматского]; [http://www.dk1868.ru/history/Kuprin.htm]</ref>. 1919 йылда Маннергейм хөкүмәте яңыртылғандан һуң Финляндия ла советтар менән килешеү юлдарын эҙләй башлай. === Төньяҡтағы алыштар === [[Файл:North2.jpg|thumb|«Козьма Минин» ледоколы Аҡ диңгеҙҙә. 1920 йыл]] Аҡ армияның Төньяҡта формалашыуы үтә ауыр шарттарҙа бара, сөнки сәйәси етәкселектә һул (эсер-меньшевиктар) элементтары күселекте тәшкил итә. 1918 йылдың ноябрь уртаһына генерал-майор Н. И. Звягинцев барыһы ике рота ғына булдыра ала. Ошо уҡ айҙа уны полковник Нагорнов алыштыра. Был ваҡытҡа М фронтовик - офицерҙар етәкселегендә партизан отрядтары ғәмәлләшә. Күпселегендә улар урындағы крәҫтиәндәрҙән булалар, мәҫәлән, ағалы - ҡусылы прапорщиктар А. һәм И. Бурковтар. Бындай большевиктарға ҡырҡа ҡаршы булған офицерҙарҙың һаны бер нисә йөҙгә еткән. Бынан тыш, Финляндия территорияһынан бүленеп сыҡҡан Карелиял Олонец ирекле армия ғәмәлдә була. Генерал-майор В. В. Марушевский Архангельск һәм Мурманскиҙың бөтә ғәскәрҙәре командующийы итеп тәғәйенләнә (ваҡытлыса). Армия офицерҙарыҙың регистрацияһын үткәргәс, иҫәпкә ике мең тирәһе кеше ҡуйыла. Холмогоры, Шенкурск һәм Онегала урыҫ доброволецтары француз сит ил легионына инәләр. Шулай итеп, 1919 йылдың ғинуарына аҡ армия 9 мең штык һәм ҡылыс тәшкил итә. 1918 йылдың ноябрендә генерал Миллер Төньяҡ өлкәһе генерал - губернатор вазифаһына саҡырыу ала. 1 ғинуарҙа Миллер хөкүмәттең сит ил эштәре идарасыһы итеп тәғәйенләнә, ә 15 ғинуарҙа Төньяҡ өлкәһе генерал-губернатор вазифаһы бурыстарын башҡара башлай, 30 апрелдә ул Колчак А. В. хакимлығын таный. Армия составы бик тиҙ арта бара, офицерҙарҙы әҙерләү өсөн британ һәм урыҫ хәрби мәктәптәре ойошторола, шулай уҡ Славян- Британия авиация корпусы, Ледовитый океан һәм йылға флотилиялары булдырыла, бронепоездар («Адмирал Колчак» һәм «Адмирал Непенин») төҙөлә. Әммә һуғышҡа һәләтлелек кимәле түбән булып ҡала, дезертирлыҡ һәм уға бәйле болалар арта бара. Инглиздарҙың киткәненән һуң Миллер большевиктарға ҡаршы көрәшен дауам итә. 1919 йылдың 25 авгусында армияны көсәйтеү өсөн сираттағы мобилизация үткәрелә. 1920 йылдың февраленә Төньяҡ өлкәһе ғәскәрҙәрендә 1492 офицер, 39 822 строевой һәм 13 456 строевой булмаған түбән чиндар — дөйөм һаны 54,7 мең кеше, 161 орудие һәм 1,6 мең пулемёт, милли ополчениела — тағы ла 10 мең кеше иҫәптә тора. Әммә декабрҙә ҡыҙылдар контрһөжүмгә күсәләр, Шенкурскиҙы яулайҙар, Архангельскиға яҡынлашалар. 1920 йылдың 24−25 февралендә Төньяҡ армияһының күпселек өлөшө ҡыҙылдарға бирелә. 19 февралдә Миллер эмиграцияға китә. Генерал Миллер менән бергә 800 хәрбиләр һәм граждан халҡы Рәсәйҙе ташлап китергә мәжбүр була. Төрлө ҡаршылыҡтарға, ҡыйынлыҡтарға ҡарамаҫтан, аҡ моряктар үҙҙәренең отрядын Норвегияға еткерәләр (25 февралдә). Комиҙа иң аҙаҡҡы алыштар 1920 йылдың 6-9 мартында үтә.Артабан Урал яғынан килеп еткән ҡыҙыл ғәскәрҙәре Усть-Щугорҙы ҡамап алалар һәм капитан шульгин етәкселегендәге гарнизонды ҡыйраталар. Конвой аҫтында Чердынгә ебәрелгән офицерҙар юлда атып үлтерелә. шулай итеп, Төньяҡ армияһы яҡшы ҡоралланғанына ҡарамаҫтан, ҡыҙылдар һөжүмдәренән тарҡала. Еңелеүҙең төп сәбәптәре: тәжрибәле офицер кадрҙары булмауы һәм ғәскәрҙәр составында алыҫта ятҡан ваҡытлы хөкүмәт өсөн һуғышырға теләге булмаған элекке ҡыҙылармеецтары күп булыуы. === Союздаштарҙың аҡтарға ярҙамы === [[Файл:BritishInterventionPoster.jpg|thumb|Граждандар һуғышы осорондағы Британия интервенттары плакаты.]] Германияның Беренсе донъя һуғышында еңелгәненән һуң Англия, Франция һәм АҠШ, башлыса, Колчак һәм Деникиндарҙың хөкүмәттәренә ярҙам менән сикләнәләр. Владивостағы АҠШ консулы Клдуэллға бының хаҡта: «Хөкүмәт рәсми рәүештә үҙ өҫтөнә Колчакка йыһаз һәм аҙыҡ-түлек менән ярҙам итеүҙе бурыс итеп ала…» тип белдерә[76]. АҠШ Колчакка Ваҡытлы хөкүмәт тарафынан бирелгән һәм файҙаланмаған 262 миллион долларлыҡ кредиттарҙы, шулай уҡ 110 миллион долларлыҡ ҡорал тапшыра. 1919 йылдың беренсе яртыһында Колчак АҠШ-тан 250 меңдән ашыу винтовка, меңләп орудиелар һәм пулемёттар ала. Ҡыҙыл Тәре 300 мең комплект урын-ер нәмәләре һәм башҡа милек менән тәьмин итә. 20 мая 1919 йылдың 20 майында Колчакка Владивостоктан 640 вагон һәм 11 паровоз ебәрелә, 10 июндә — 240 000 пар итек, 26 июндә — запастағы частары менән 12 паровоз, 3 июлдә — снарядтары менән 200 орудие, 18 июдәя — 18 паровоз һ. б. Былары әле айырым факттар ғына[77]. 1918—1919 йылдарҙың ҡышында йөҙләп меңдәр винтовкалар ебәрелә (250—400 мең Колчакка һәм 380 меңгә яҡын Деникинға), танктар, грузовиктар (1 мең тирәһе), броневиктар һәм самолеттар, боеприпастар һәм бер нисә мең кеше өсөн кейем (обмундирование). == Һуғыштың өсөнсө этабы (март 1920 − октябрь 1922/1923 йылдың июне) == 1919 йылдың февраль айы аҙағында Ҡыҙыл Армияның Баш идаралығы, килеп тыуған шарттарҙан сығып, Антанта һәм ВСЮР-ҙың берләшкән көстәренә ҡаршы көрәш алып барыуҙы төп бурыс итеп ҡуя. Большевиктарға ҡаршы көстәрҙе һанға һуҡмауға ҡарамаҫтан, улар 1919 йылдың яҙында үҙенең хәлен ярайһы ғына яҡшыртыуға өлгәшәләр. Март башында Колчактың ғәскәрҙәре (Себер, Көнбайыш, Урал һәм Ырымбур армиялары һәм Көньяҡ армия төркөмө) ҡапыл һөжүмгә күсә. 14 мартта улар Өфөнө яулайҙар. 15 апрелдә көсөргәнешле алыштар һөҙөмтәһендә Боғорослан да бирелә. РКП(б) Үҙәк комитеты талабына ярашлы Көнсығыш фронтҡа башҡа фронттарҙан алынған ғәскәрҙәр ебәрелә. 28 апрелдә контрһөжүмгә Көнсығыш армияһының Көньяҡ армия төркөмө күсә. Ул Көнбайыш армияһын ҡыйрата һәм Боғоросланды ала. Көнсығыш фронтының Төньяҡ армияһы төркөмө Икенсе армия һәм Волга хәрби флотилияһы көстәре менән шул уҡ ваҡытта Себер армияһын тар-мар итә, Сарапулды һәм Ижевскиҙы яулай. 1919 йылдың авгусында Көнсығыш фронты ике яҡҡа таралған йүнәлештәрҙә һөжүмде алып барыу өсөн ике фронтҡа бүленә — Көнсығыш һәм Төркөстан. 1920 йылдың ғинуар айында Көнсығыш фронты ғәскәрҙәре Колчак армияһының ҡыйратыуын тамамлайҙар, Колчак ҡулға алына һәм атып үлтерелә. [[Фрунзе Михаил Васильевич|Фрунзе]] командованиеһы аҫтындағы Төркөстан фронты генерал Беловтың Көньяҡ армияһын еңә һәм сентябрҙә Төркөстан республикаһының ғәскәрҙәре менән тоташа<ref>http://www.psaffect.ru</ref>. Көнбайыш фронтының ғәскәрҙәре 1919 йылдың яҙында көрәште [[Карелия]]ла, Прибалтикала һәм [[Белоруссия]]ла фин, герман, поляк, эстон, литва, латыш һәм аҡгвардиясылар ғәскәрҙәренә ҡаршы алып баралар. Май уртаһында [[Петроград]] йүнәлешендә Төньяҡ корпусының һөжүме башлана. Аҡтар 7-се армия частарын ҡыҫырыҡлауға өлгәшәләр һәм Гдов, Ямбург һәм Псковты баҫып алалар. Прибалтика дәүләттәре Хөкүмәте уларҙың бойондороҡһоҙлоғон таныу шарты менән солох һөйләшеүҙәрен башларға ризалашалар. 1920 йылдың 2 февралендә Юрьевта Совет-эстон солох килешеүе төҙөлә. 1919 йылдың 14 мартында Украин фронты ғәскәрҙәре уң яр (правобережная) Украинала һөжүм башлайҙар. Март аҙағына УНР армияһы (Украина халыҡ армияһы) туҡтатыла, 6 апрелдә [[Одесса]] яулана, айҙың аҙағына [[Ҡырым]] да баҫып алына. Июндә украин фронты тарҡатыла. Көньяҡ фронты тылындағы ҡатмарлыҡтар менән Деникин оҫта файҙалана, уның ғәскәрҙәре май айында контрһөжүмгә күсә һәм Көньяҡ фронты армиялары Донбасc өлкәһен, Донбасcты һәм Украинаның бер өлөшөн ҡалдырып китергә мәжбүр итә. Июлдә Көньяҡ фронты 15 августҡа билдәләнгән контрһөжүмгә әҙерлек алып бара. Дон армияһының командованиеһы был операция тураһында мәғлүмәттәр табыуға өлгәшә. Операцияны булдырмау маҡсатында генерал Мамонтов корпусы 10 августа Көньяҡ армияһы тылдары буйлап рейд башлай. Көньяҡ фронты еңелеүгә дусар була. РКП (б)-ның Үҙәк комитеты Көньяҡ фронтты Көнбайыш фронты көстәре менән көсәйтергә була. 1920 йылдың 4 апрелендә Деникин үҙенең ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтарын Ҡырымда аҡгвардиясылар урыҫ армияһын ойоштора башлаған Врангелгә тапшыра. === Совет-поляк һуғышы === : ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: ''' [[Совет-поляк һуғышы]]''',''' [[Киев операцияһы (1920)]]''''' [[Файл:Austin-Putilovets «Poznańczyk» near Bobruysk, 1920.jpg|thumb|Захваченный поляками красноармейский [[Остин-Путиловец]], называвшийся «Стенька Разин»]] [[Файл:Rzeczpospolita 1922.png|thumb|Совет-поляк һуғышы һөҙөмтәләренә ярашлы Польша һәм РСФСР-ҙың сиктәре]] 25 апреля 1920 йылдың 25 апрелендә Франция аҡсаһына йыһазландырылған поляк армияһы Совет Украина сиктәренә бәреп инә һәм 6 майҙа Киевты баҫып ала. Поляк хөкүмәтенең башлығы Й. Пилсудский «диңгеҙҙән диңгеҙгә тиклем» конфедератив дәүләт төҙөү буйынса пландар ҡора, был дәүләткә Польша, Украина, Белоруссия, Литва территориялары инергә тейеш була. Әммә был пландар тормошҡа ашмай. 14 майҙа Көнбайыш фронты (командующийы М. Н. Тухачевский), 26 майҙа — Көньяҡ-Көнбайыш (командующиый А. И. Егоров) ғәскәрҙәренең уңышлы контрһөжүме башлана. Июль уртаһына улар Польша рубеждарына килеп етә. РКП(б)-ның Үҙәк комитеты Политбюроһы Ҡыҙыл Армия командованиеһы алдында яңы стратегик бурыс ҡуя: алыштар менән Польша территорияһына инергә һәм уның баш ҡалаһын баҫып алырға һәм илдә Совет власын урынлаштырыу буйынса тейешле шарттар тыуҙырырға. Ҡыҙыл армияһының хәл-торошон яҡшы белгән Троцкий үҙенең мемуарҙарында яҙа: {{Цитата|Были горячие надежды на восстание польских рабочих… У Ленина сложился твёрдый план: довести дело до конца, то есть вступить в Варшаву, чтобы помочь польским рабочим массам опрокинуть правительство Пилсудского и захватить власть… Я застал в центре очень твёрдое настроение в пользу доведения войны „до конца“. Я решительно воспротивился этому. Поляки уже просили мира. Я считал, что мы достигли кульминационного пункта успехов, и если, не рассчитав сил, пройдём дальше, то можем пройти мимо уже одержанной победы — к поражению. После колоссального напряжения, которое позволило 4-й армии в пять недель пройти 650 километров, она могла двигаться вперёд уже только силой инерции. Всё висело на нервах, а это слишком тонкие нити. Одного крепкого толчка было достаточно, чтоб потрясти наш фронт и превратить совершенно неслыханный и беспримерный… наступательный порыв в катастрофическое отступление.}} Троцкийҙың фекеренән айырмалы рәүештә, Ленин һәм Политбюро ағзаларының барыһы ла тиерлек Польша менән кисекмәҫтән солох килешеүе төҙөү тураһында уның тәҡдимен кире ҡаҡтылар. Варшаваға һөжүмде — Көнбайыш фронтына, ә Львовҡа — Александр Егоров етәкләгән Көньяҡ-Көнбайыш фронтына ышанып тапшыралар. Большевистик лидерҙарының белдереүҙәренән, дөйөм алғанда, был Европаның эсенә «ҡыҙыл штыкты» индерергә маташыу һәм «Көнбайыш Европа пролетариатын ҡуҙғатыу», уны донъя революцияһына ярҙамға этәреү өсөн эшләнә. Был маташып ҡарауҙар һәләкәт менән тамамлана. 1920 йылдың авгусында Көнбайыш фронтының ғәскәрҙәре [[Варшава]] аҫтында тулыһынса ҡыйратыла һәм артҡа ташландырыла. Алыш барышында Көнбайыш фронтының биш армия иҫәбенән сигенеп өлгөргән өсөнсөһө генә имен ҡала. Ҡалғандары юҡҡа сығарыла: 4-се армия һәм 15-се армияның бер өлөшө Көнсығыш Пруссияға ҡаса һәм тотҡонға эләгә, Мозырь төркөмө, 15-се, 16-сы армиялар ҡамауҙа ҡалалар һәм тар-мар ителәләр. Әсирлеккә 120 меңдән артыҡ ҡыҙылармеец (200 меңгә тиклем) бирелә. Ҡыҙыл армияның был һәләкәте Граждандар һуғышы осорондағы һәләкәттәрҙән иң аяныслыһы. Рәсәй мәғлүмәттәренә ярашлы, дөйөм һандан пленға эләккән яҡынса 80 мең ҡыҙылармеец аслыҡ, ауырыуҙар, ғазаптар, мыҫҡыллауҙар һәм язаларҙан һәләк булған<ref>''Райский Н. С.'' Польско-советская война 1919−1920 годов и судьба военнопленных, интернированных, заложников и беженцев.</ref><ref>''Михутина И. В.'' Так сколько же военнопленных погибло в польском плену // [[Новая и новейшая история (журнал)|Новая и новейшая история]], 1995. — № 3. — C. 64−69;</ref><ref>[http://www2.ng.ru/polemics/2001-01-13///8_error.html ''Михутина И. В.'' Так была ли «ошибка» // Сайт «Независимой газеты» (www2.ng.ru), 13.01.2001.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929131022/http://www2.ng.ru/polemics/2001-01-13///8_error.html |date=2007-09-29 }}</ref>.. Поляк лагерҙарында 15 — 20 мең кеше үлгән<ref name="matveev2006">''Матвеев Г. Ф.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NEWHIST/PREKATYN.HTM Ещё раз о численности красноармейцев в польском плену в 1919−1920 годах.] // «Новая и новейшая история», 2006. — № 3.</ref>. Рәсәй һәм поляк яҡтарынан дөйөм һан буйынса мәғлүмәттәр ныҡ айырыла — 85 меңдән 157 мең кешегә тиклем. Октябрҙә ваҡытлыса солох килешеүе төҙөлә, ә 1921 йылдың мартында тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйыла. Уның шарттарына ярашлы Украинаның һәм Белоруссияның көнбайыштағы байтаҡ ерҙәре Польшаға бирелә. Һуғыш барышында бер-береһенә ҡаршы торған бер яҡ та алдына ҡуйылған маҡсаттарға ирешә алмай: Белоруссия һәм Украина Польша менән 1922 йылда [[Совет Социалистик Союзы Республикаһы|Советтар Союзы]] составына ингән республикалар араһында бүлешеg алына. Литва территорияһы Польша менән бойондороҡһоҙ Литва дәүләте араһында бүленә. РСФСР үҙ яғынан Польшаның бойондороҡһоҙлоғон һәм Пилсудский хөкүмәтенең легитимлығын таныуын белдерә, ваҡытлыса «донъя революцияһы» һәм Версаль системаһын юҡҡа сығарыу пландарынан баш тарта. Солох килешеүенә ҡарамаҫтан, ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәр артабанғы егерме йыл дауамында ҡатмарлы булып ҡала, һәм 1939 йылда Польшаны бүлгеләүгә СССР-ҙың ҡатнашыуына алып килә. Антанта дәүләттеренең үҙ-ара аңлашмаусанлыҡтары яйлап аҡтар хәрәкәтенә һәм ғөмүмән большевиктарға ҡаршы көстәргә ярҙамды юҡҡа сығара һәм халыҡ-ара кимәлендә Советтар Союзын таныуға булышлыҡ итә. === Ҡырым === [[Файл:Wrangel Pyotr and pilots.jpg|thumb|Генерал барон П. Н. Врангель 5-се авиаотряд осоусылары]] [[Файл:Kahovka English tank.jpg|thumb|Каховка аҫтындағы алыштар барышында РККА-ның 51-се уҡсылар дивизияһы яугирҙары тартып алған инглиз танкы, 1920 йылдың 14 октябре]] [[Файл:Перекопско-Чонгарская операция.svg|thumb|Перекоп операцияһына тиклем ғәскәрҙәрҙең ҡуйылышы]] (1920 йылдың 5 ноябренә ҡарата)]] Совет-поляк һуғышының ҡыҙған мәлендә көньяҡта әүҙем ғәмәлдәргә барон П. Н. Врангель күсә. Бик ҡаты саралар, шул иҫәптән офицерҙарҙы кеше алдында язалауҙар ярҙамында, генерал тарҡалған Деникин дивизияларын тәртипле һәм һуғышҡа һәләтле армияға әүерелдерә. {{Цитата|Я принял ряд мер для наведения порядка в тылу. На узловых станциях Кременное, Лиман, Лозовая были учреждены особые комендатуры во главе с генералами или штаб-офицерами, при коих состояли особые военно-полевые суды. Все следующие на юг эшелоны осматривались. Имущество разбиралось и бралось на учёт, из боеспособных воинских чинов формировались маршевые команды для отправки на фронт. Уличённых в грабежах, ослушников и дезертиров было приказано немедленно предавать суду и, по утверждению приговора комендантом, таковой приводить в исполнение. }}{{Конец цитаты|''Врангель П. Н.'' Записки{{sfn|Врангель П. Н. Записки|1928}}}} Мәскәүгә уңышһыҙ үткәрелгән һөжүменән көс йыйған һуң Урыҫ армияһы Ҡырымдан сығып, июлдең уртаһына Төньяҡ таврияны биләй. Был ваҡытта Ҡырымд ресурстары тулыһынса сарыф ителеп бөткән була. Ҡорал һәм боеприпастар менән тәьмин итеүҙе Врангель тик Франциянан ғына көтә ала, сөнки Англия 1919 йылда уҡ аҡтарға ярҙам итеүен туҡтата. 1920 йылдың 14 авгусында Ҡырымдан Кубангә генерал С. Г. Улагай етәкселегендәге десант ебәрелә (4,5 мең штык һәм ҡылыс), ул күп һанлы баш күтәреүселәр менән тоташырға һәм большевиктарға ҡаршы икенсе фронт асыуға өлгәшергә тейеш була. Әммә Улагайҙың хаталары арҡаһында баштағы уңыштарҙы үҫтерергә форсат булмай. Бының менән файҙаланып, ҡыҙылдар үҙенең резервтарын үҙ янына туплай, һан буйынса өҫтөнлөккә өлгәшә һәм Улагайҙың частарын блоклай. Казактар Азов диңгеҙе ярына сигенәләр һәм унан 7 сентябрҙә Ҡырымға эвакуацияланалар. Июль-август айҙарында врангелевсыларҙың төп көстәре Төньяҡ Таврияла уңышлы оборона алыштарын алып бара, атап әйткәндә, Жлобаның атлы корпусын тулыһынса тар-мар итә. Кубангә уңышһыҙ десанттан һуң Врангель ҡамауҙы йырып сығырға һәм һөжүмгә күскән поляк армияһы менән осрашырға ҡарар ҡыла. Хәрби ғәмәлдәрҙе Днепрҙың уң ярына күсерер алдынан, Врангель үҙенең частарын Ҡыҙыл армия частарын ҡыйратыу маҡсатында Донбасҡа ташлай, әммә тәүге уңышты артабан үҫештереү килеп сыҡмай һәм врангелевсылар Днепрҙың һул ярына сигенә. Ошо уҡ ваҡытта поляктар, Врангелгә биргән вәғәҙәләрен боҙоп, 1920 йылдың 12 октябрендә большевиктар менән ваҡытлыса килешеү төҙәләр, ҡыҙылдар поляк фронтынан ғәскәрҙәрен Аҡ армияға ҡаршы күсерә башлайҙар. 28 октябрҙә М. Н. Фрунзе етәкселегендәге Көньяҡ фронты частары контрһөжүмгә күсәләр, әммә планлаштырылған ҡамау килеп сыҡмай. Врангелдың төп көстәре Ҡырымға табан сигенә һәм алдан әҙерләнгән оборона рубеждарында нығына. М. В. Фрунзе күпкә өҫтөнлөк алған көстәре менән 7 ноябрҙә Ҡырымға штурмын башлай<ref>''Какурин Н. Е., Вацетис И. И.'' Гражданская война. 1918−1921 — {{СПб}}: Полигон, 2002. — 672 с. — 5100 экз. — ISBN 5-89173-150-9. [http://militera.lib.ru/h/kakurin_vatsetis/21.html — Гл. 21.]</ref>,<ref>[http://militera.lib.ru/h/sb_perekop_i_chongar/04.html ''Фрунзе М. В.'' Памяти Перекопа и Чонгара // Перекоп и Чонгар.: Сборник статей и материалов. / Под общей редакцией А. В. Голубева. — {{М}}: Государственное военное издательство, 1933. — 80 с. — 15000.]</ref>. 11 ноябрҙә Фрунзе генерал Врангелгә фронт радиостанцияһы аша өндәмә менән сығыш яһай: {{Цитата|Главнокомандующему Вооружёнными силами Юга России генералу Врангелю.<br> Ввиду явной бесполезности дальнейшего сопротивления ваших войск, грозящего лишь пролитием лишних потоков крови, предлагаю вам прекратить сопротивление и сдаться со всеми войсками армии и флота, военными запасами, снаряжением, вооружением и всякого рода военным имуществом. В случае принятия вами означенного предложения, Революционный военный совет армий Южного фронта на основании полномочий, представленных ему центральной Советской властью, гарантирует сдающимся, включительно до лиц высшего комсостава, полное прощение в отношении всех проступков, связанных с гражданской борьбой. Всем нежелающим остаться и работать в социалистической России будет дана возможность беспрепятственного выезда за границу при условии отказа на честном слове от дальнейшей борьбы против рабоче-крестьянской России и Советской власти. Ответ ожидаю до 24 часов 11 ноября. Моральная ответственность за все возможные последствия в случае отклонения делаемого честного предложения падает на вас.<br> {{Конец цитаты|Командующий Южным фронтом Михаил Фрунзе<ref>ЦГАСА, ф. 101, опч 1, д. 36, лл. 134.</ref>}} Тере көс һәм ҡорал өҫтөнлөгөнә ҡарамаҫта, ҡыҙыл ғәскәрҙәре бер нисә көн Ҡырымды яҡлаусыларҙың оборонаһын емерә алмайҙар: 11 ноябрҙә генә аҡтарҙың оборонаһы йырыла. Ҡырымда Урыҫ армияһының һәм граждандарҙың эвакуацияһы башлана. Өс көн эсендә ғәскәрҙәр, уларҙың ғаилә ағзалары, [[Севастополь]], Ялта, Феодосия һәм Керчь диңгеҙ порттары халҡы 126 судноға тейәлә. 12 ноябрҙә Джанкой, 13 ноябрҙә — Симферополь, 15 ноябрҙә — Севастополь, 16 ноябрҙә — Керчь ҡалаларын ҡыҙыл ғәскәрҙәр яулап ала. Ҡырымды баҫып алғандан һуң большевиктар тарафынан ярымутрауҙа йәшәгән граждан һәм хәрби халҡын массауи атыуҙар башлана. Шаһиттарҙың баһаһы буйынса, 1920 йылдың ноябренән 1921 йылдың мартына тиклем 15 меңдән 120 меңгә тиклем кеше үлтерелгән<ref>[https://web.archive.org/web/20080531052016/http://www.rustrana.ru/article.php?nid=24053 Красный террор в Крыму. 1920—1921 годы]</ref>. Үҙ ирке менән илде ташлап китеүселәрҙең һаны 150 мең кеше тәшкил итә. Аҡ Ҡырымдың ҡолатылыуы менән большевиктарға ҡаршылашыу Рәсәйҙең Европа өлөшөндә туҡтатыла. Ҡыҙыл «диктатура» өсөн көн үҙәгенә бөтә Рәсәйҙе ялмап алған крәҫтиән ихтилалдары мәсьәләһе баҫа. === Ҡыҙылдар тылында Советтарға ҡаршы ихтилалдар === : ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: ''' [[Ҡарағош яуы]]''', '''[[Башҡортостандағы Крәҫтиәндәр күтәрелеше (1918—1921)]]''''' 1921 йылдың башына 1918 йылдан туҡтамаған крәҫтиән ихтилалдары ысын крәҫтиән һуғыштарына әүерелде. Быға сәбәпсе Ҡыҙыл Армияһының демобилизацияһы булды, сөнки армиянан хәрби эш менән таныш булған миллионлаған ирҙәр ҡайтты. Был һуғыштар Тамбов губернаһы, [[Украина]], [[Дон]], Кубань, Волга буйы, [[Көньяҡ Урал]] һәм [[Себер]]ҙе биләп алды. Крәҫтиәндәр аграр сәйәсәтен үҙгәртеүҙе, РКП (б) диктатын бөтөрөүҙе дөйөм тиң һайлау хоҡуғы нигеҙендәге Учредителдәр йыйылышын саҡырылыуын талап иттеләр. Сығыштарҙы баҫтырыу өсөн Ҡыҙыл армияһының артиллерия, бронетехника һәм авиациялы частары ташланды. Ризаһыҙлыҡ хәрби көстәргә лә күсә. 1921 йылдың февралендә Петроградта эшселәрҙең забастовкалары һәм ризаһыҙлыҡ белдергән митингтарыбашлана, улар сәйәси һәм иҡтисади мәсьәләләрҙе күтәрә. РКП (б)-ның Петроград комитеты заводтарҙағы һәм фабрикаларҙағы тулҡынланыуҙарҙы бола, фетнә тип квалификациялай һәм ҡалала хәрби положение индерә. Эшсе активистар ҡулға алына. 1921 йылдың 1 мартында Кронштадт хәрби нығытмаһының моряктары һәм ҡыҙылармеецтары (26 мең кешенән торған гарнизон) «За Советы без коммунистов!» лозунгы аҫтында Петроград эшселәреняҡлау буйынса резолюция ҡабул итәләр һәм социалистик партиялары вәкилдәрен тотҡонлоҡтан азат итеүҙе, Советтарға ҡабаттан һайлау үткәреүҙе, сауҙа азатлығын, кустар етештереүҙе, крәҫтиәндәргә үҙҙәренең ере менән иркен ҡулланыуҙы рөхсәт итеүҙе талап итәләр. Матростар менән килешеүгә килеп булмаҫын күргән властар ихтилалды баҫтырыуға әҙерләнә башлай. [[Файл:No-nb bldsa 6a019.jpg|thumb|210px|[[Голод в Поволжье (1921—1922)|Голод в России]] 1921—1922 годов]] 5 мартта Михаил Тухачевский етәкселегендәге 7-се армия тергеҙелә, уға бик ҡыҫҡа ваҡыт эсендә Кронштадтағы ихтилалды баҫырға бойороҡ бирелә. 1921 йылдың 7 мартында ғәскәрҙәр Кронштадты утҡа тоталар. 8 мартта РКП(б)-ның Х ы асылған көндә Ҡыҙыл армия частары штурмға баралар. Әммә штурм кире кағыла, карательғәскәрҙәре элекке урындарына сигенә. Баш күтәреүселәргә телктәшленк күрһәтеп, күп кенә ҡыҙылармеецтар һәм армия подрпзделениелары ихтилалды баҫтырыуҙа ҡатнашырға теләмәйҙәр. Массауи үлтереүҙәр башлана. Икенсе штурмды үткәреү өсөн Кронштадтҡа иң ышаныслы частарҙы туплайҙар, хатта алышҡа съезд делегаттарын да йәлеп итәләр. нығытманы көслө артиллерия утына тотҡандан һуң 16 март төнөндә яңы штурм башлана. Тухачевскийҙың ғәскәрҙәре нығытмаға бәреп инәләр, бик ҡаты урам алыштары башлана, тик 18 марттың иртәнсәгенә генә кронштадлыларҙың ҡаршылашыуына сик ҡуйыла. Нығытма яҡлаусыларның күпселеге алыштарҙа һәләк була, икенселәре — Финляндияға ҡаса (8 мең, ҡалғандары әсирлеккә биреләләр (улар иҫәбенән ревтрибуналдар хөкөмдәре буйынса 2103 кеше атып үлтерелә. Большевитарҙың сәйәсәте (һуңынан «хәрби коммунизм» тип аталған): диктатура, икмәк монополияһы, террор, — большевиктарҙы һәләкәткә этәрә ине, әммә Ленин, бер нәмәгә ҡарамаҫтан, тик ошондай сәйәсәт менән генә большевиктар власты үҙ ҡулдарында тотоп ҡала аласаҡ, тип һанай. Тиҙҙән ил халҡының төп өлөшөн — атап әйткәндә, ваҡ крәҫтиәнлекте — ҡәнәғәтләндергән «Яңы иҡтисади сәйәсәт» (НЭП) ғәмәлгә индерелә: {{цитата|… 85 % населения были мелкие собственники — крестьяне, а рабочих было — смешно сказать, немногим более 1 % населения (в 1921 году население Сов. России в тогдашних пределах равнялось 134,2 миллиона; индустриальных рабочих было 1 миллион 400 тысяч; эти цифры взяты из официальной истории КПСС, том 4, стр. 8, год издания 1970)<ref>''[[Бажанов, Борис Георгиевич|Бажанов Б.]]'' [http://www.pereplet.ru/history/Author/Russ/B/Bajanov/vospom/glav7.html Воспоминания бывшего секретаря Сталина — Париж: «Третья Волна», 1980; {{СПб}}: «Всемирное слово», 1992. — Гл. 7.]</ref>.}} === Кавказ аръяғында һәм Урта Азияла хәрби ғәмәлдәр === <!-- [[Файл:Red Army in Tiflis Feb 25 1921.jpg|thumb|Красная армия в [[Тбилиси]]. [[Советско-грузинская война]]. 1921 год]]--> 1920 йылдың апрелендә Төркөстан фронтының совет ғәскәрҙәре Семиречьела аҡтарҙы еңделәр, шул уҡ айҙа Әзербәйжәндә совет власы урынлаштырыла, 1920 йылдың сентябрендә —Бохарала, 1920 йылдың ноябрендә — Арменияла. Февралдә Персия һәм Афғанистан менән солох килешеүҙәренә ҡул ҡуйыла, 1921 йылдың мартында — Төркиә менән дуҫлыҡ һәм туғанлыҡ тураһында тыныслыҡ килешеүе. Ошо уҡ ваҡытта совет власы Грузияла ла урынлаштырыла. === Алыҫ Көнсығышта ҡаршылашыуҙың аҙаҡҡы усаҡтары === Алыҫ көнсығышта японлыларҙың әүҙемләшеүенән хәүефләнеп, большевиктар 1920 йылдың башында ғәскәрҙәренең хәрәкәтен көнсығышҡа табан туҡтатып торҙолар, ихтилал ялмап алған Владивостокты формальрәүештә Приморье земство управаһына биреп торалар. 1920 йылдың 6 апрелендә Верхнеудинскиҙа (хәҙер Улан-Удэ) марионетик Алыҫ Көнсығыш республикаһы (ДВР) иғлан ителә. Апрель-май айҙарында республиканың Халыҡ-революцион армияһы ике мәртәбә хәлде үҙ файҙаһына үҙгәртергә маташа, әммә көстәрҙең самалы булыуы арҡаһында, ике операция ла уңышһыҙлыҡҡа тарый. 1920 йылдың көҙөнә япон ғәскәрҙәре дипломатик тырышлыҡтар ярҙамында Байкал аръяғынан сығарыла, ә өсөнсө, Чита оперцияһы барышында Амур фронтының Халыҡ-революцион арияһы ғәскәрҙәре һәм партизандар атаман Семенов казактарын һәм Колчак ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтарын еңәләр. 22 октябрҙә Чита яулана, ә ноябрь башында Байкал аръяғы тулыһынса баҫып алына. Ҡыйратылған аҡгвардиясылар ҡалдыҡтары Маньчжурияға сигенә. Ошо уҡ ваҡытта япон ғәскәрҙәре Хабаровскиҙан киәләр. Большевик В. Г. Антонов етәкселегендәге Приморье земство управаһы Алыҫ Көнсығыш республикаһын таный. Әммә 1921 йылдың 26 майында Приморьелағы аҡгвардиясылар түнкәрелеше һөҙөмтәһендә Владивостокта һәм Приморьела власть ҡабаттан Аҡтар хәрәкәте яҡлылары яғына күсә. Владиостокта ҡалған япондарнейтралитет һаҡлап ҡалалар<ref>''Смолин М. Б.'' Тайны русской империи. — {{М}}: Вече, 2003. — ISBN 5-9533-0032-8</ref>. 1921 йылдың ноябрендә Приморьенан төньяҡҡа табан аҡтарҙың һөжүме башлана, улар хабаровскиҙы яулай, әммә артабан һөжүмде дауам итергә көстәре булмай һәм улар Волочаевка — Верхнеспасская һыҙығында оборонаға күсә һәм бында нығытылған район төҙөйҙәр. 1922 йылдың 5 февралендә [[Блюхер Василий Константинович|Василий Блюхер]] командованиеһы аҫтындағы Халыҡ-революцион армияһы частары һөжүмгә күсәләр һәм 10 февралдә Волочаевканы штурмлай башлайҙар, уның оборонаһы тик 12 февралдә генә ҡолатыла. 14 февралдә ҡыҙылдар Хабаровскиҙы ала. Сентябрҙә аҡгвардиясылар һөжүмен ҡабатлап ҡарайҙар. 4 — 25 октябрҙә Приморье операцияһы үткәрелә — Граждандар һуғышындағы иң һуңғы эре операция. 24 октябрҙә япон командованиеһы ғәскәрҙәрен Алыҫ Көнсығыштан сығарыу буйынса Алыҫ Көнсығыш республикаһы менән килешеү төҙөргә мәжбүр була. 25 октябрҙә Халыҡ-революцион армияһының частары һәм партизандар Владивостокка инәләр. Аҡгвардиясылар ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтары эвакуциялана. 1923 йылдың апрелендә совет власы Анадырҙа урынлаштырыла, әммә 1 июлгә тиклем генерал А. Н. Пепеляевтың ғәскәрҙәре хәрби ғәмәлдәрен дауам итәләр. ==== Монголияла Бакич отрядының алыштары ==== 1921 йылдың апрелендә [[Бакич Андрей Степанович|Бакичты]]ң отрядына (элекке Ырымбур армияһы) Себерҙән сигенгән хорунжий (һуңынан полковник) Токаревтың баш күтәреүсе Халыҡ дивизияһы (1200 кеше тирәһе) ҡушыла. 1921 йылдың майында А. СС. Бакич етәкселегендәге отряд көнсығышҡа табан Монголияға Джунгария һыуһыҙ далалар аша китә (ҡайһы бер тарихсылар тап ошо ваҡиғаларҙы Аслыҡ походы тип һанайҙар). Кобук йылғаһы янында ҡыҙылдар заслоны аша үтеп, Шара- Сумэ ҡалаһына тиклем барып етә һәм уны өс аҙна ҡамауҙан һуң баҫып ала, 1000 кеше һәләк була. 1921 йылдың сентябрь башында 3 мең кеше бында ҡыҙылдарға биреләләр, ә ҡалғандары Монгол Алтайына китә.Октябрь аҙағында алыштарҙан һуң корпустың ҡалдыҡтары Уланк янында «ҡыҙыл» монгол ғәскәрҙәренә биреләләр, уларҙы 1922 йылда Совет Рәсәйенә ҡайтаралар. А. С. Бакич һәм тағы ла 5 офицер (генерал И. И. Смольнин-Терванд, полковнитар С. Г. Токарев һәм И. З. Сизухин, штабс-капитан Козьминых һәм корнет Шиғабитдинов) 1922 йылдың май аҙағында Новониколаевскиҙа судпроцесынан һуң атып үлтереләләр. 350 кеше монгол далаларында йәшенәләр һәм полковник Кочнев менән улар Гучэнуға сигенәләр һәм 1923 йылдың йәйенә тиклем Ҡытайҙа таралалар. == Граждандар һуғышында большевиктарҙың еңеүе сәбәптәре == Большевиктарға ҡаршы торған көстәрҙең Граждандар һуғышында еңелеү сәбәптәре бер нисә тиҫтә йыл тарихсылар араһындағы бәхәстәрҙә тикшерелә. Дөйөм алғанда, сәйәси һәм географик яҡтан аҡтарҙың тарҡаулығы һәм Аҡтар хәрәкәте етәкселәренең дөйөм байраҡтар аҫтында бөтә большевиктарға ҡаршы көстәрҙе берләштерә ала торған һәләте булмауы төп сәбәптәр тип атала. Хәҙерге замандағы тарихсы Карпов Н. Д. еңелеүҙең төп сәбәптәренең береһе тип Аҡтар хәрәкәтенең сәйәси бушаҡлығын билдәләй. Аҡтарҙың лидерҙары һуғыштың аҙағына тиклем халыҡтың аңына үҙҙәренең төп маҡсаттарын еткерә алманылар. ғәскәрҙәрҙә һәм халыҡ араһында сәйәси эш офицерҙарға йөкмәтелә, улар бындай эште алып барырға һәләтле һәм әҙер булмайҙар. Киреһенсә, Ҡыҙыл Армияһында был функциялар фәҡәт большевистик партияһы ағзаларында ятҡан, улар махсус әҙерлек үткән була һәм ҡеүәтле пропагандистик аппаратҡа таяна Карпов Н. Д. американ яҙыусыһы А. Р. Вильямстың фекерен килтерә:  «''Первый Совет Народных Комиссаров, если основываться на количестве книг, написанных его членами, и языков, которыми они владеют, по своей культуре и образованности был выше любого кабинета министров в мире''». Башлыса хәрби белемгә генә эйә булған Аҡтар хәрәкәте етәкселәренә, хатта иң юғары ҡатламдағыларға, сәйәси күҙлектән, большевиктарға ҡаршы ҡуйырлыҡ бер нәмәләре лә булмай. Был йәһәттән Кубань армияһы командующийы генерал А. Г. Шкуроның һүҙҙәре дәлил булып тора: «''Смешно сказать, но приходилось искать добровольческую идеологию в застольных спичах и речах, произнесенных генералом Деникиным по тому или другому случаю; простое сравнение двух-трёх таких „источников“ убеждало в неустойчивости политического мировоззрения их автора…''». Аҡтар хәрәкәте лидерҙарының аныҡ сәйәси ориентирҙары булмауы башҡарған ғәмәлдәрендә һәм Рәсәйҙәге сәйәси көрәш йөкмәткеһенә һәм мәғәнәһенә бик оригиналь ҡараштарҙың үҫешенә булышлыҡ итә. Мәҫәлән, Дон Ғәскәре атаман П. Н. Краснов ситуацияға ошондай баһа биргән: {{начало цитаты}}Дон раскололся в то время на два лагеря — казаки и крестьяне. Крестьяне, за малым исключением, были большевиками. Там, где были крестьянские слободы, восстания против казаков не утихали. Весь север войска Донского…, Таганрогский округ, слободы Орловка и Мартыновка 1-го Донского округа, города Ростов и Таганрог, слобода Батайск были залиты казачьей кровью в борьбе с крестьянами и рабочими. Попытки ставить крестьян в ряды Донских полков кончались катастрофой. Крестьяне изменяли казакам, уходили к большевикам и насильно, на муки и смерть уводили с собою Донских офицеров. Война с большевиками на Дону имела уже характер не политической или классовой борьбы, не Гражданской войны, а войны народной, национальной. Казаки отстаивали свои права от Русских…{{конец цитаты|источник=''Карпов Н. Д.'' Трагедия Белого Юга. 1920 год{{sfn|''Карпов Н. Д.''|2005}}.}} Граждандар һуғышы ваҡытында иң киҫкен торған проблемаларҙың береһе - массауи дезертирлыҡ булған. {| class="wikitable" !colspan="2"|РККА-ла 1919 йылда дезертирлыҡ |- ! Ай !! Кеше |- | февраль || 26 115 |- | март || 54 696 |- | апрель || 28 236 |- | май || 78 876 |- | июнь || 146 453 |- | июль || 270 737 |- | август || 299 839 |- | сентябрь || 228 850 |- | октябрь || 190 801 |- | ноябрь || 263 671 |- | декабрь || 172 831 |- | Барыһы || 1 761 105 |} == Граждандар һуғышы эҙемтәләре == [[Файл:Red terror 001.jpg|thumb|Ҡыҙыл террор ҡорбандары]]. Херсон ЧК-да табылған аманатсылар мәйеттәре, Тюльпанов йортоноң подвалы. 1919 йыл.]] [[Файл:Red terror 002.jpg|thumb|]] [[Файл:Жертвы террора Колчака. Сибирь, 1919 г 2.jpg|thumb|]] [[Файл:Typhus ukrainian family.jpg|thumb|Тиф менән ауырыған крәҫтиәндәр]] [[Файл:Streetkids RussianCivilWar.JPG|thumb|Ғаиләһеҙ балалар (Граждандар һуғышы осоронда ҡарауһыҙ ҡалған балалар).]] [[Файл:Refugees on flatcars.jpg|thumb|Ҡасаҡтар]] 1921 йылға Рәсәй ысынлап та емереклектәрҙә ята.Элекке Рәсәй империяһынан Польша, Финляндия, Латвиия, Эстония, Литва, Көнбайыш Украина, Белоруссия, Армениялағы Кара өлкәһе һәм Бессарабия территориялары сығалар.белгестәрҙең мәғлүмәттәренә ярашлы, ҡалған территорияларҙа халыҡтың һаны 135 миллионға етер-етмәҫ була. Һуғыштар, эпидемиялар, эмиграциялар, тыуымдың кәмеүе һөҙөмтәһендә был территорияларҙа 1914 йылдан алып юғалтыуҙар 25 миллиондан да кәм булмай. Хәрби ғәмәлдәр ваҡытында Донецк күмер бассейны, Баҡы нефть районы, Урал һәм Себер предприятиелары айырыуса ныҡ зыян күрәләр, күп кенә шахталар һәм рудниктар емерәләләр. Яғыулыҡ һәм сеймал етешмәгәнлектән заводтар туҡтала. Эшселәр ҡалаларҙы ташлап китергә һәм ауылдарға күсенергә мәжбүр булалар. Сәнәғәт етештереүенең кимәле 5 мәртәбәгә кәмей. Металлургия металды Петр I осорондағы кимәлдә етештергән. А. И. Деникин үҙенең хәтирәләрендә большевиктарҙан зыян күргән Көнсығыш Украины хәлен тасуирлай: биш ай эсендә земство эше һәм ауыл хужалығына йөҙләп миллион аҡсаға торҙолар; финанс-иҡтисади тормош нигеҙенә тиклем ҡыйратыла; аҙыҡ-түлек сәйәсәте йыртҡыстарса төҫ ала, аҙыҡ-түлек диктатураһы ауылды тулыһынса бөлгөнлөккә төшөрә; заводтар һәм фабрикалар зыяраттарҙы хәтерләтә{{sfn|Деникин А. И. Очерки|loc=[http://www.nestormakhno.info/russian/denikin.htm Т. V., Гл. V.]}}. Ауыл хужалығының етештереүе 40% кәмей. Граждандар һуғышы осоронда аслыҡтан, ауырыуҙарҙан, террорҙан һәм алыштарҙа (төрлө мәғлүмәттәргә ярашлы) 8 миллиондан 13 миллионға тиклем кеше һәләк була, шул иҫәптән яҡынса 1 млн Ҡыҙыл армияһы яугирҙары. Илдән эмиграцияға 2 млн тирәһе кеше китә. Беренсе донъя һуғышынан һәм Граждандар һуғышынан һуң ҡарауһыҙ ҡалған балаларҙың һаны ҡырҡа арта. Бер мәғлүмәт буйынса, [[1921 йыл]]да Рәсәйҙә 4,5 млн ҡарауһыҙ бала иҫәпләнгән, икенсе мәғлүмәт буйынса - [[1922 йыл]]да яҡынса 7 млн <ref>''Рожков А. Ю.'' Борьба с беспризорностью в первое советское десятилетие // Вопросы истории, 2000. — № 11. — С. 134.</ref>. Халыҡ хужалығына зыяндың күләме 50 млрд алтын һум тәшкил иткән, сәнәғәт етештереүе 1913 йылдың кимәленә ҡарата 4—20 % тиклем кәмегән. == Һуғыш барышындағы юғалтыуҙар (таблица) == {{якорь|Потери}} {|class="standard" |- !Юғалтыуҙар категорияһы||Һаны (мең кеше)<ref>''Эрлихман В. В.'' Потери народонаселения в XX веке.: Справочник — {{М}}: Издательский дом «Русская панорама», 2004. — ISBN 5-93165-107-1.</ref> |- |'''Барыһы үлтерелгән һәм яраларҙан үлгән'''|| '''2500''' |- |Ҡыҙыл армия ||950 |- |аҡ һәм милли армиялары ||650 |- |йәшел баш күтәреүселәр|| 900 |- |'''Террор һөҙөмтәһендә һәләк булған'''|| '''2000''' |- | ҡыҙыл террорҙан|| 1200 |- | аҡ террорҙан|| 300 |- | йәшел террорҙан|| 500 |- |'''аслыҡтан һәм эпидемияларҙан үлгән'''|| '''6000''' |- |'''Барыһы үлгән'''|| '''10500''' |- |Сит илгә сығып киткән || 2000 |} == Иҫкәрмәләр == {{примечания|2}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Деникин А. И.]] |заглавие=«[[Очерки русской смуты]]» |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство= |год= |том=I—V |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref=Деникин А. И. Очерки}} ** I том: ''«Крушение власти и армии. Февраль—Сентябрь 1917»''. [В 2-х вып.]. {{П.}}: изд-во Поволоцкого, 1921. Вып. 1. — 183 с. Вып. 2. — 238 с. ** II том: ''«Борьба генерала Корнилова. Август 1917 г. Апрель 1918 г.»''. {{П.}}: изд-во Поволоцкого, 1922. — 345 с. ** III том: ''«Белое движение и борьба Добровольческой армии. Май—октябрь 1918 года»''. {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во «Слово», 1924. — 271 с. ** IV том: ''«Вооруженные силы юга России»''. {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во «Слово», 1925. — 244 с. ** V том: «Вооруженные силы юга России». {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во [[Медный всадник (издательство)|«Медный всадник»]], 1926. — 367 с. * «Гражданская война. Материалы». [в 2 т.]. {{М}}: Высш. военно-ред. совет, 1923. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=453975&basename=OldBook Т. 2]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * ''Горн В.'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8760-gorn-v-grazhdanskaya-voyna-na-severo-zapade-rossii-berlin-1923#page/5/mode/inspect/zoom/4 «Гражданская война на северо-западе России».] — {{comment|Б.|Берлин}}: «Гамаюн», 1923. — 416 с. * ''[[Гусев, Сергей Иванович (партийный деятель)|Гусев С. И.]]'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454113&basename=OldBook «Гражданская война и Красная армия. Сб. военно-теор. и военно-полит. ст. (1918—1924)»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. {{М.}}; {{Л.}}: Госиздат, 1925. * ''Король И.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=461748&basename=OldBook «История гражданской войны и Красной армии. Пособие для занятий с красноармейцами»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. {{М.}}: «Красная звезда», 1925. * [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454046&basename=OldBook «Краткий очерк истории гражданской войны»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. {{Л.}}: «Красная звезда», 1925. * [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11251-grazhdanskaya-voyna-boevye-deystviya-na-moryah-rechnyh-i-ozernyh-sistemah-l-1925-1926 «Гражданская война: Боевые действия на морях, речных и озерных системах»]. [В 3 т.]. {{Л.}}: Ред.-изд. отд. Мор. сил РККФ, 1925—1926. Т. 2 «Северо-Запад». [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11171-t-2-severo-zapad-ch-1-baltiyskiy-flot-1918-1919-1926 Ч. 1: «Балтийский флот, 1918—1919 гг.»]; [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/10615-t-2-severo-zapad-ch-2-ozernye-i-rechnye-flotilii-1926 Ч. 2: «Озерные и речные флотилии»]. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11172-t-3-yugo-zapad-1925 Т. 3: «Юго-Запад»] * ''Иванов К.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454003&basename=OldBook «Красная армия и гражданская война»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. [{{Л.}}]: Изд-во Ленгубпрофсовета, 1926. * ''Мавроган А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454051&basename=OldBook «Гражданская война в России (1918—1920 гг.)»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322002352/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454051&basename=OldBook |date=2014-03-22 }}. {{М.}}; {{Л.}}: «Московский рабочий», 1927. * ''[[Бубнов, Андрей Сергеевич|Бубнов А. С.]]'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454035&basename=OldBook «Гражданская война, партия и военное дело»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Сб. {{М}}: Воен. вестник, 1928. * {{книга |автор=[[Врангель П. Н.]] |часть=«Записки» |заглавие=«Белое дело. Летопись белой борьбы» |викитека= |ответственный=[[Лампе, Алексей Александрович фон|А. А. фон Лампе]] |издание= |место=[[Берлин]] |издательство=[[Медный всадник (издательство)|«Медный всадник»]] |год=1928 |том=V и VI |страницы= |столбцы= |страниц=321 и 265 |серия= |isbn= |тираж= |ref=Врангель П. Н. Записки }} * «Гражданская война, 1918—1921». [В 3 т.] / под общ. ред. А. С. Бубнова, С. С. Каменева, Р. П. Эйдемана. {{М.}}: «Военный вестник», 1928—1930. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=258141&basename=OldBook Т. 1: «Боевая жизнь Красной армии»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319163417/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=258141&basename=OldBook |date=2014-03-19 }}. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=258142&basename=OldBook Т. 2: «Военное искусство Красной армии»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319163515/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=258142&basename=OldBook |date=2014-03-19 }} * ''Базь И.'' [http://sovdoc.rusarchives.ru/#showunit&id=10406;tab=img «Почему мы победили в гражданской войне»]. {{М.}}: [[Военгиз]], 1930. * ''Енборисов Г. В.'' [http://elan-kazak.ru/sites/default/files/IMAGES/ARHIV/Memuar/enborisov-ot-urala_0.pdf «От Урала до Харбина. Памятка о пережитом»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131104005125/http://elan-kazak.ru/sites/default/files/IMAGES/ARHIV/Memuar/enborisov-ot-urala_0.pdf |date=2013-11-04 }}. Шанхай, 1932. * ''Голубев А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=554801&basename=OldBook «Гражданская война 1918—1920 гг.»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{М.}}: «[[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]», 1932. * [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=493428&basename=OldBook «Гражданская война»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Лит.-худ. сб. {{М}}; {{Л.}}: [[Гослитиздат]], 1932. * ''Рабинович С.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=519730&basename=OldBook «История гражданской войны. Кратк. очерк»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. 2-е изд., испр. и доп. {{М.}}: [[Соцэкгиз]], 1935. * {{Книга:Ленин В. И.: ПСС}} * {{h|БСЭ|1972}}{{БСЭ3|автор=А. В. Голубев, С. Ф. Найда|Гражданская война и военная интервенция 1918−20|7}} * {{книга |автор= |часть= |заглавие=Герои гражданской войны |оригинал= |ссылка= |ответственный=Институт истории партии МГК и МК КПСС |издание= |место=М. |издательство=«[[Московский рабочий]]» |год=1974 |том= |страницы= |страниц=415 |серия= |isbn= |тираж=75 тыс. |ref=Герои гражданской войны}} * ''[[Регельсон, Лев Львович|Регельсон Л.]]'' [http://www.lregelson.narod.ru/knigi/trc/trc00.htm «Трагедия Русской Церкви. 1917−1953».] {{П}}.: YMCA-Press, 1977.; {{М.}}: Изд-во Крутицк. подворья; Общество любителей церк. истории, 1996, 2007. * «Гражданская война и военная интервенция 1918—1922». Энциклопедия. {{М.}}: «[[Советская Энциклопедия]]». 1983 * ''[[Федорченко, Софья Захаровна|Федорченко С. З.]]'' [http://belousenko.com/books/memoirs/fedorchenko_narod_na_vojne.htm «Народ на войне»]. {{М.}}: «[[Советский писатель]]», 1990. * ''Белаш А. В., Белаш В. Ф.'' «Дороги Нестора Махно. Историческое повествование». {{К}}: «Проза», 1993. ISBN 5-7707-3814-6. * ''Слободин В. П.'' «Белое движение в годы гражданской войны в России (1917−1922 гг.)». Учебное пособие. — М.: [[МЮИ МВД России]], 1996. * {{книга|автор=Галин В. В.|заглавие=«Интервенция и гражданская война»|ссылка=|серия=«Тенденции»|место=М.|издательство=«Алгоритм»|год=2004|страниц=608|isbn=5-9265-0140-7|тираж= 1000 экз.}} * {{книга|заглавие=«Красный террор в годы гражданской войны: по материалам Особой следственной комиссии по расследованию злодеяний большевиков». Сборник документов |ответственный=Под ред. докторов исторических наук Ю. Г. Фельштинского и Г. И. Чернявского |ссылка=|место=М.|издательство=«Терра-Книжный клуб»|год=2004|страниц=512|isbn=|ref=Красный террор}}. * {{книга|автор=[[Барсенков, Александр Сергеевич|Д. и. н. Барсенков А. С.]], [[Вдовин, Александр Иванович (историк)|д. и. н. Вдовин А. И.]]|заглавие=История России. 1917−2004: Учеб. пособие для студентов вузов|место=М.|издательство=Аспект Пресс|год=2005|ref=''Барсенков А. С., Вдовин А. И.''}} * {{книга|автор=Карпов Н. Д.|заглавие=«Трагедия Белого Юга. 1920 год»|место=М.|издательство=«Вече»|год=2005|страниц=384|isbn=5-9533-0516-8|ref=''Карпов Н. Д.''}} * {{книга|автор=Зимина В. Д.|заглавие=«Белое дело взбунтовавшейся России: Политические режимы Гражданской войны. 1917−1920 гг.»|место=М.|издательство=[[Российский государственный гуманитарный университет|РГГУ]]|год=2006|страниц=467|серия=«История и память»|isbn=5-7281-0806-7|ref=''Зимина В. Д.''}} * {{книга |автор={{nobr|Кирмель Н. С.}} |заглавие=Белогвардейские спецслужбы в Гражданской войне. 1918-1922 гг. |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание=1-е |место=М. |издательство=«Кучково поле» |год=2008 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=512 |серия=«Спецслужбы вчера и сегодня» |isbn=978-5-9950-0020-4 |тираж=1500 |ref=Кирмель Н. С. }} * {{книга |заглавие=«Революция и гражданская война в России: 1917—1923 гг.» Энциклопедия в 4 томах |ответственный=глав. ред. С. А. Кондратов |место=М. |издательство=«[[Терра (издательство)|Терра]]» |год=2008|том= |страницы= |страниц= |серия=[[Большая энциклопедия «Терра»|Большая энциклопедия]] |isbn=978-5-273-00560-0 |тираж=100 000}} * {{книга |автор=Авторский коллектив|заглавие=«Гражданская война в России: энциклопедия катастрофы»|ответственный=Составитель и ответственный редактор: [[Володихин, Дмитрий Михайлович|Д. М. Володихин]], научный редактор [[Волков, Сергей Владимирович|С. В. Волков]]|издание=1-е|место=М.|издательство=«Сибирский цирюльник»|год=2010|страницы= |страниц= 400|серия= |isbn= 978-5-903888-14-6|тираж=}} * {{книга |заглавие=«1920 год в судьбах России и мира: апофеоз Гражданской войны в России и её воздействие на международные отношения» |ссылка= |викитека= |ответственный=отв. ред. В. И. Гол­дин |издание= |место=Архангельск |издательство=«Солти» |год=2010 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=294 |серия= |isbn=5-7536-0372-6 |тираж= |ref= }} Сб. ма­те­ри­а­лов меж­ду­нар. на­уч. конф. * ''Шишкин В. И.'' [http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2013/10/zaimka-ru_shishkin-fareast.pdf «Геополитическая роль русского Дальнего Востока в период Великой войны 1914—1922 гг.»] // «Гражданская война и иностранная интервенция на Российском Дальнем Востоке: уроки истории. Материалы второй междунар. науч. конф., посв. 90-летию окончания Гражданской войны и иностранной интервенции на российском Дальнем Востоке (Владивосток, 25—27 окт. 2012 г.)». Владивосток, Изд. дом [[Дальневосточный федеральный университет|Дальневост. фед. ун-та]], 2012. С. 88—95. * ''Сафонов Д. А.'' «Гражданская война в Росси как мифологема в сознании россиян» // «Научный православный взгляд на ложные исторические учения». {{М.}}: Русский издательский центр, 2013. С. 265−274. * ''Ларьков Н. С., Шишкин В. И.'' [http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2014/01/zaimka-ru_larkov-shishkin-partisans.pdf «Партизанское движение в Сибири во время гражданской войны»] // «Власть и общество в Сибири в XX веке». Сб. науч. ст. Новосибирск, 2013. Вып. 4. С. 76—114. * {{статья |автор=Климов&nbsp;А. |заглавие=«Белое движение. Краткая история возникновения» |ссылка=http://www.armymuseum.ru/bd_r.html |издание=armymuseum.ru |тип=сайт |место=М. |издательство=[[Центральный музей Вооружённых Сил]] |год= |месяц= |число= |том= |выпуск= |номер= |страницы= |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref= |archiveurl=http://archive.li/GUh6 |archivedate=2012-12-21 }} * ''[[Регельсон, Лев Львович|Регельсон Л.]]'' [http://www.regels.org/documents.htm «Хронология, документы, фотоматериалы: Русская церковь и Советское государство 1917—1953 гг.»] <!--[http://www.apocalyptism.ru/Russish_Church.htm]--> === Историографик тикшеренеүҙәр === * {{книга|автор=[[Найда, Сергей Фёдорович|Найда С. Ф.]], Наумов В. П.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=591868&basename=GOPB_AZ Советская историография гражданской войны и иностранной военной интервенции в СССР]|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1966}} * {{книга|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=282773&basename=GOPB_AZ Зарождение и развитие советской военной историографии]|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1966}} * {{Книга|автор = Ушаков А. И.|заглавие = История гражданской войны в исследовательской и мемуарной литературе русского зарубежья 1920—30-х гг. Автореф. дис. ... канд. ист. наук|ответственный = |издание = |место = Ярославль|издательство = |год = 1992|страницы = |страниц = |isbn = |ссылка = http://cheloveknauka.com/v/15810/a}} * {{книга|автор=Голдин В. И.|заглавие=[http://militera.org/?card=23821 Россия в Гражданской войне: очерки новейшей историографии (вторая половина 1980-х — 90-е годы)]|место=Архангельск|издательство=Боргес|год=2000}} * {{книга|автор=Бухлак Н. В.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=261663&basename=GOPB_AZ Вооружённые формирования на территории Сибири в период Гражданской войны и военной интервенции: историография и источниковедение проблемы. Монография]|место=М.|издательство=МГОУ|год=2007}} * {{книга|автор=Воронов В. Н., Салов А. В.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=318380&basename=GOPB_AZ Белое движение в Гражданской войне на Юге России (ноябрь 1917—1920 гг.): историография и источниковедение проблемы. Монография]|место=М.|издательство=ПИЮ|год=2007}} * {{книга|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=507517&basename=GOPB_AZ Белое движение в Гражданской войне: 90 лет изучения. Введение в историографию Белого движения. Коллект. монография]|место=М.|издательство=Изд-во СГУ|год=2008}} * {{книга|автор=Гришанин П. И.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=328578&basename=GOPB_AZ «Падения» и «взлёты» Белого движения в отечественной историографии]|место=Пятигорск|издательство=ПЛГУ|год=2008}} === Библиография === * [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8889 Тематический указатель литературы по гражданской войне]. {{Л.}}, 1929. * {{Книга|автор = |заглавие = Библиография русской революции и гражданской войны (1917—1921): Из каталога библиотеки Р.З.И. Архива|ответственный = |издание = |место = Прага|издательство = |год = 1938|страницы = |страниц = |isbn = |ссылка = http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=252869&basename=OldBook}} == Һылтанмалар == * [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/5061-imennoy-spisok-poter-na-frontah-v-lichnom-sostave-raboche-krestyanskoy-krasnoy-armii-za-vremya-grazhdanskoy-voyny-m-1926#page/1/mode/grid/zoom/1 Именной список потерь на фронтах в личном составе рабоче-крестьянской Красной армии за время гражданской войны.] — М.: Упр. устройства и службы войск. ГУРККА, 1926. — 635 c. * ''Бутаков Я.'' [http://www.stoletie.ru/territoriya_istorii/mif_o_krasnom_kolese_2010-09-16.htm Миф о «красном колесе»: Гражданская война и общественное сознание: полемические заметки // Столетие (www.stoletie.ru), 16.09.2010.] * {{cite web|url=http://www.ostu.ru/hronos/1918ru.html|title=Гражданская война в России 1918−1920 годы. Хронология|author=Румянцев В.|date=2001-08-12|publisher=// Региональное зеркало проекта «Хронос» на сайте ОрелГТУ (www.ostu.ru)|accessdate=2013-03-28|deadlink=+|archiveurl=http://web.archive.org/web/20120202162947/http://www.ostu.ru/hronos/1918ru.html|archivedate=2012-02-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120202162947/http://www.ostu.ru/hronos/1918ru.html |date=2012-02-02 }} * {{cite web|url=http://www.anticom.ru/|title=Сайт «Музей и Архив Белого движения. Сервер Белой Гвардии и история анти-коммунистической борьбы»|accessdate=2013-03-28|deadlink=+|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080221065631/http://www.anticom.ru/|archivedate=2008-02-21}} * [http://www.hrono.ru/heraldicum/flagi/separat.htm ''Russian Centre of Vexillology and Heraldry'' © Флаги государственных образований времён гражданской войны // Проект «Хронос» (www.hrono.ru), 25.8.2004.] * [http://www.hrono.ru/heraldicum/flagi/interven.htm ''Russian Centre of Vexillology and Heraldry'' © Флаги и знамёна интервентов // Проект «Хронос» (www.hrono.ru), 27.1.2002.] * [http://www.dk1868.ru Сайт «1868 „Добровольческий Корпус“» (www.dk1868.ru){{v|27|03|2013}}] * [http://veshki-bazar.by.ru/history.htm Гражданская война на Дону и история казачества] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070503185444/http://veshki-bazar.by.ru/history.htm |date=2007-05-03 }} * [http://his.1september.ru/2003/19/1.htm ''Аманжолова Дина''. Национальный вопрос в годы гражданской войны в России // Научно-методический журнал (газета) для учителей истории и обществоведения «История» — 2003. — № 19.] * {{cite web|url=http://kuprienko.info/relations-ukraine-unr-with-soviet-russia-11-1918-04-1919/|title=''Скромницкий А.'' Связи Советской России и Директории Украинской Народной Республики (УНР) (ноябрь 1918 − апрель 1919 год) // Сайт издательства исторической и переводной книги «KUPRIENKO» (kuprienko.info){{ref-uk}}{{v|27|03|2013}}|archiveurl=http://archive.is/BttmE|archivedate=2013-01-08}} * [http://www.mahno.ru/lit.php Список воспоминаний о Махно и махновщине // Сайт «mahno.ru»{{v|27|03|2013}}] * [http://fstanitsa.ru/category/metki/verkhne-donskoe-vosstanie Материалы о Верхне-Донском восстании // Сайт «Вольная станица» (fstanitsa.ru){{v|27|03|2013}}] * {{cite web|url=http://archive.svoboda.org/programs/cicles/civilwar/|title=Революция 1917 года и Гражданская война в России|author=Александр Горянин|date=1997−2000|work=Цикл радиопередач|publisher=[[Радио Свобода]]|accessdate=2012-06-10|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e54ALFC|archivedate=2012-06-24}} * [[Густерин, Павел Вячеславович|Густерин П.]] [http://ricolor.org/europe/britania/vr/history/22_07_2014/ Советская Россия и Антанта в 1918 году] * [http://chronocon.org/ru/Russian_Civil_War Интерактивная карта Гражданской войны на проекте «Хронокон»] * [https://prometej.info/blog/istoriya/krasnye-generaly-grazhdanskoj-vojny/ Красные генералы гражданской войны] [[Категория:XX быуат һуғыштары]] [[Категория:Рәсәй һуғыштары]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]] [[Категория:Граждандар һуғыштары]] nasp7qeh1jshy4ao9p0xvslqh2qn9h2 Һикеяҙтамаҡ мәмерйәләре 0 157721 1149085 1060882 2022-08-10T08:13:01Z Akkashka 14326 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} [[Файл:Вид_со_скал_Сикияз-Тамака_2.jpg|альт=Вид со скал Сикияз-Тамака|мини|Һикияҙтамаҡ ҡаяларынан күренеш ]] '''Һикеяҙтамак''' — мәмерйә комплексы, Әй ҡушылдығы Һикеяҙ йылғаһы тамағында урынлашҡан. Хәҙер [[Һатҡы районы|Силәбе өлкәһе Һатҡы районына]] ҡараусы тарихи [[Башҡортостан]] ерҙәренең ҡабатланмаҫ ҡомартҡыһы. [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы үҙәнендә, уң яҡ ярында, Һикияҙтамаҡ ауылынан алыҫ түгел. Һикияҙтамаҡ мәмерйә комплексы [[Һатҡы]] ҡалаһынан 36 км алыҫлыҡта урынлашҡан; иң яҡын тораҡ пункт — Алексеевка ауылы (Силәбе өлкәһе). [[1995 йыл|1995 йылдың]] авгусында силәбе спелеолог-[[Археология|археологтары]] (С. М. Баранов, В И. Юрин) төркөмө өйрәнгән. [[Файл:Пещера_в_Сикияз-Тамаке_1.jpg|альт=Пещера в Сикияз-Тамаке|мини|Һикеяҙтамаҡ мәмерйәһе]] Һикеяҙтамаҡта бөтә тарихи дәүерҙәрҙең: [[палеолит]], [[мезолит]], [[неолит]], [[энеолит]], [[Бронза быуаты|бронза]] һәм [[Тимер быуат|тимер]] быуаты археологик материалдары табылған, тәүге тапҡыр яҡшы һаҡланып ҡалған ағас әйберҙәр осрай, бында мәмерйә кешеһе ерләнгән ҡәберҙәр табыла. Мәмерйәләрҙә көмөш һәм бронза әйберҙәр табыла. Һикеяҙтамаҡ мәмерйә комплексы, күрәһең, боронғо кешеләрҙең [[Торлаҡ|торлағы]] ғына булып хеҙмәт итмәгән, шулай уҡ ғибәҙәт йолаларын атҡарыу урыны һәм вафат булған туғандарын ерләү урыны булып та хеҙмәт иткән. Бында [[көршәк яһау]] һәм металл эшкәртеү һөнәрселек үҙәге булғанлығы ла раҫланасаҡ. Моғайын, бында һунар лагары ла булған. [[Файл:Пещера_в_Сикияз-Тамаке_2.jpg|альт=Пещера в Сикияз-Тамаке|мини|Һикеяҙтамаҡ мәмерйәһе]] [[Файл:Пещера_в_Сикияз-Тамаке_3.jpg|альт=Пещера в Сикияз-Тамаке|мини|Һикеяҙтамаҡ мәмерйәһе]] Тарихи әһәмиәте тыш, резерв үҙенсәлекле тәбиғәт территорияһы булып тора, унда һирәк осрай торған ҡоштар һәм хайуандар иҫәбен алып барыуҙы тормош рәүеше юғарыраҡ була һәм, улар экологик талаптарға тап килә. Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, Һикеяҙтамак мәмерйә комплексы — был һирәк күренеш, донъя практикаһында уның аналогтары юҡ. Бында музей ойоштороу отошло: унда күркәм тәбиғәт ландшафты, үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы, боронғо кеше эҙҙәре — барыһы бер урында. Был ҙурлығы һәм формаһы буйынса төрлө 42 карст бушлыҡтарҙы һыйҙырған компакт урынлашҡан ғәжәйеп комплекс. Улар араһында мәмерйәләр һәм мәғәрәләр, ҡая түбәлектәре навесы, карст аркалар һәм карст күперҙәр, күмелгән һәм ярым күмелгән мәмерйәләр. Ғалимдар бындай ер аҫты ҡыуышлыҡтарының йыйылмаһын карст феномены (карст — тау тоҡомдарын һыу иреткәндән барлыҡҡа килә) тип атай. Был феноменаль күренештең ике төрлө ғилми аңлатмаһы бар: һыу ағымының хәрәкәте һәм еңел иреүсән тоҡом. Һикеяҙтамаҡтың бөтә ҡаялары ла эзбизташлы, ә бындай ташты һыу барыбер … йөҙ мең йылдар дауамында аҫтан ашаясаҡ. Һәр ҡая һәм бер нисә йәнәш ҡаялар айырым мәмерйә комплексын тәшкил итә. Барлығы алты: Һикеяҙтамаҡ, ике Олөйөр (Әй ҡушылдығы — Олөйөрҙәге ҡаяларҙа), Муйылды (Черемуховый), Еланинский һәм Математический. Был комплекстарҙан айырым үҙәк залы 15 метр бейеклеге тәшкил итеүсе ҙур Лаҡлы мәмерйәһе урынлашҡан. == Юҡҡа сыҡҡан башҡорт ауылдары == Ҡыуаҡандарҙың Түбәләҫ ырыуы биләмәләре хәҙерге [[Һилейә (ҡасаба)]]нән алып көнбайышҡа [[Йүрүҙән]] йылғаһына тиклем һуҙылған. Көньяҡ-көнсығышта Һатҡы-ҡыуаҡан ырыуҙары, төньяҡ-көнсығышта Әйле ырыуы (хәҙерге Әйле, Ҡолбаҡ ауылдары) биләгән ерҙәргә тиклем, төньяҡтан Тырнаҡлы һәм Ҡаратаулы башҡорттары ере менән сикләнгән. Көнбайыштан Ҡыр-Көҙәй ырыуы (Яхъя, Мусабай, Миндеш ауылдары), көньяҡ-көнбайышта Төркмән-Көҙәй ырыуы (хәҙерге Йүрүҙән, Оло Ҡытау йәки Катав-Ивановск, [[Ҡытаутамаҡ]] йәки Усть-Катав) ерҙәре менән сикләнгән. Түбәләҫ ырыуы ерҙәре үҙенең йәмлелеге, байлығы менән күсмә халыҡты арбаған, йәлеп иткән. Мал йөрөтөү өсөн яландар йәйрәп ята, урмандары төрлө йәнлектәргә, һунар ҡоштарына бай, бал ҡорттары солоҡтарға бал йыя. Әй, [[Йүрүҙән]], [[Зилға (Йүрүҙән ҡушылдығы)]], [[Олөйөр]] йылғаларында мыжғып балыҡ үрсегән. Ҡыуаҡан ерҙәре үҙенең мәғдән байлыҡтары менән рус промышленниктарын йәлеп иткән. «Түбәләҫ ерҙәрен Белорет заводы хужалары Твердышев һәм Мясниковҡа һатыу тураһындағы документҡа 21 кеше ҡул ҡуйған: Түбәләҫ улусы старшинаһы Иштуған Мишәров исеменән Таҡый Мишәров, йөҙ башы Булат Илтебаев һ. б. Ошо биләмәләрҙе „һатып“ алған өсөн завод хужалары 100 һум аҡса биргән. Күреүебеҙсә, Түбәләҫ ырыуы ерҙәренең яртыһынан күберәген урыҫтар „законлаштырып“ тартып алған. Малсылыҡ менән шөғөлләнгән башҡорттарҙың көтөүлектәре кәмей, халыҡ бөлгөнлөккә төшә»<ref>Шәмсетдинов Я. М. Ырыуым -Түбәләҫ — Ағиҙел, 2002, 2-се һаны, 172—178 бб.</ref>. Хәҙер Түбәләҫ ырыуы ерҙәренең күпселек өлөшө Силәбе өлкәһенә инә, тик 10-15 проценты ғына аҫабалар ҡулында ҡалған. 1770 йылдың 27 майында Паллас Олөйөр йылғаһының [[Әй]]гә ҡойған ерендә урынлашҡан [[Биктуған]] тигән башҡорт ауылына яҡын ғына үткән. «Әй янындағы Олойөр (йылға) ҡултығында Биктуған ауылының ҡайһы бер башҡорттары бик күп селитралы ер алалар һәм унан дары яһайҙар. Ләкин уларҙың береһе лә был ерҙе күрһәтергә теләмәне» тип яҙған ул<ref> Паллас П.-С. Путешествие по разным провинциям Российской империи. I_III ч. С.-П., 1773—1788</ref>. Башҡорттар селитра һәм көкөрт тупланмаларын Һикияҙтамаҡ мәмерйәләрҙән алған да инде. «П.- С. Паллас әйтеп үткән селитра табыу һәм дары эшләү факты үҙе үк көкөрттөң дә сығарылыуы хаҡында раҫлай. Сөнки дарыны көкөртһөҙ эшләп булмай. Биктуған ауылы тирә-яғы саф көкөрт ятҡылыҡтарына мул булғандыр. Көкөрт бында эзбиз таштарҙа һәм гипстарҙа, айырыуса улар эргәләш ятҡан урындарҙа осрай. Ҙур ятҡылыҡтар унда юҡ, әммә XVIII быуатта башҡорттар бында үҙҙәренә дары яһау өсөн етерлек көкөрт сығарғандар, әлбиттә… Шулай итеп, Һикеяҙ тамағындағы мәмерйә селитраһын башҡорттарҙың фәҡәт дары өсөн ҡулланыуҙарына шик булырға мөмкин түгел. Бында дарыны 1736—1740 йылдарҙағы ихтилал ваҡытында етештереүҙәре лә, бәлки, иртәрәк файҙалана башлауҙары ла ихтимал»-, тип яҙған беҙҙең ата-бабалар тураһында Диҡҡәт Бураҡаев<ref>Диҡҡәт Бураҡаев. Боронғо башҡорттарҙа дары яһау</ref>. 1740 йылдағы ихтилалдан һуң яндырылған ауылдар араһында Мишәр ауылы булһа, 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышынан һуң Биктуған ауылы ла яндырылған. Нисек кенә булһа ла, Ҡыуаҡанға ҡараған Ҡырғөйлө һәм Түбәләҫ ырыуҙары [[Йүрүҙән]] һәм [[Әй]] йылғаларының урта ағымында сағыштырмаса компакт ултырып йәшәүен дауам иткән. Түбәләҫ ырыуы өлөшләтә Әйле ерҙәрендә ултырғанлыҡтан, XVIII быуаттың күп кенә исемлектәрендә уларҙы Әйле ырыуҙарына индереп ебәргәндәр. Хатта ғалимдар Тажетдин Ялсығол да, Әхмәтзәки Вәлиди ҙә Түбәләҫтәрҙе, ошо мәғлүмәттәргә таянған өсөндөр, Әйле ырыуҙар берләшмәһенә ҡарай, тип яҙғандар. == Һикеяҙтамаҡ ауылының юҡҡа сығыуы һәм тергеҙелеүе == Революцияға тиклем йәшәгән боронғо солоҡсолар ауылы [[Һикеяҙтамаҡ (Һатҡы районы)|Һикеяҙтамаҡ]] һуңғы йылдарҙа юҡҡа сыға бара ине. 1926 йылғы йәниҫәп буйынса Һикияҙтамаҡ ауылында 484 кеше, 1956 й. — 226, 1970 й. — 121 йәшәгән булһа, 1983 й. — һигеҙ кеше, 1995 й. — бер ҡарт ҡала, һәм ул да вафат була. Ауыл юҡҡа сыға, тимәк, уны Силәбе өлкәһе картаһынан юйырға ғына ҡала. Ләкин 1990-сы йылдарҙа бында археологтар килә, һәм бөтә донъя Һикеяҙтамаҡ мәмерйә комплексы тураһында ишетә. Ауыл яйлап тергеҙелә. Башта унда дачниктар, артабан даими йәшәүселәр нигеҙләнә. Заманса тормош башлана. == Музейы == [[1999 йыл]]да Силәбе өлкәһе закондар сығарыу йыйылышы Һикеяҙтамаҡ мәмерйә комплексын тарих һәм мәҙәниәт ҡомартҡыһы тип иғлан итте. Силәбе өлкә тыуған яҡты өйрәнеү музейы базаһында Һикеяҙтамаҡ музейы асылған. Төп килеүселәр — йәйәүле туристар һәм Әй йылғаһы буйлап ағып төшөүселәр. Мәмерйәләрҙе ҡарау махсус әҙерлек һәм ҡорамалдар талап итмәй. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡалалар иле (Көньяҡ Урал)]] * [[Ҡыуаҡан]] * [[Һикеяҙ (Әй ҡушылдығы)]] * [[Башташ]] * [[Һилейә (һырт)]] * [[Күкшик (тау)]] * [[Олөйөр мәмерйәләр комплексы]] == Һылтанмалар == * [http://www.naselo.ru/attraction/id14047 Һикеяҙтамаҡ мәмерйә комплексы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200201122605/http://www.naselo.ru/attraction/id14047 |date=2020-02-01 }} // НаСело.ру * https://yandex.ru/search/?text=%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0%20%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%8F%D0%B7%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B5&lr Һикеяҙтамаҡ мәмерйә комплексы] * [http://www.rgo-rb.ru/2019/11/bashkirskij-etap-akademicheskoj-ekspeditsii-petra-simona-pallasa-marshrut-1770-goda-iyun/ С. Палластың сәйәхәте, XVIII быуат — Көҙәй, Ҡаратаулы, Мырҙалар, Тырнаҡлы, Түбәләҫ ерҙәре буйлап (Һикеяҙтамаҡ мәмерйәләре янынан) үткән] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201130062024/http://www.rgo-rb.ru/2019/11/bashkirskij-etap-akademicheskoj-ekspeditsii-petra-simona-pallasa-marshrut-1770-goda-iyun/ |date=2020-11-30 }} * naurale.com/items/2075/Сикияз#.XjWAcG5uLIU Сикияз-Тамак: пещерный комплекс и приток Ая Сикияз == Әҙәбиәт == * ''Шәмсетдинов Я. М.'' Ырыуым — Түбәләҫ // [[Ағиҙел (журнал)|Ағиҙел]], 2002, 2-се һан, 172—178 бб. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Силәбе өлкәһе мәмерйәләре]] [[Категория:Силәбе өлкәһе ыҙандары]] [[Категория:Мәмерйә ҡалалары]] [[Категория:Башҡортостан мәмерйәләре]] 6k464er0bw0dg70zxfnb0smfc0cr454 Хәкимов Марат Нурый улы 0 184316 1149070 1147735 2022-08-10T02:14:44Z Айсар 10823 яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{мөхәррирләү|1=Айсар|2=10 август 2022}} '''Хәкимов Марат Нурый улы''' ([[10 июль]] [[1952 йыл]]) - [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|дәүләт именлеге органдары]] ветераны, подполковник (1996). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2009). [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы (1977) һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) менән бүләкләнеүсе. == Биографияһы == Марат Нурый улы Хәкимов 1952 йылдың 10 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Үрге Этҡол|Этҡол]] ауылында [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны ғаиләһендә тыуған. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2009) * Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы (1977) * 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] siggy5jfirp4armybkhjri2stbj5io8 Фекерләшеү:Алеппо 1 184443 1149084 1148595 2022-08-10T07:47:21Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Алеппо|31 июль 2022 йыл}} == Һалаб, Халеб, Алеппо == {{u| ‎Akkashka }}, Алеппо рәсми документтарҙа, карталарҙа, тарих дәреслектәрендә (башҡортсаға тәржемәһендә лә) боронғо исеме менән яҙылмаған. Боронғо исемен йәйә эсендә ҡалдырыу урынлы булалыр. Сүриә 14 мухафазаға бүленгән, Халеб шул мухафазаның береһе, ә Алеппо ҡалаһы уның административ үҙәге булып тора. Урыҫ Википедияһында Халеб (мухафаза) айырым мәҡәлә бар.Мәҡәлә буйынса урыҫтарҙың фекерләшеү битенә лә иғтибар итегеҙ. "Башҡорт теле һүҙлеге"ндә ғәрәп теленән үҙләштерелгән "һалаб", "халаб", "халеб" тамырлы һүҙҙәр тапманым. ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 17:00, 3 август 2022 (UTC) *{{u| Баныу}}, исемен үҙгәртегеҙ улайһа. Мин төп халыҡ, ғәрәптәр, нисек әйтә һәм яҙа, шуны ҡалдырыу ғәҙелерәк булыр тип уйланым. Боронораҡ, мәҫәлән, хажға барыусылар, барыбер Һалаб тип йөрөткәндәрҙер ул... [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 14:04, 3 август 2022 (UTC) * {{u| ‎Akkashka }}, Викиипедия «Именование статей/Географические названия» ҡағиҙәләренә ярашлы, мәҡәләнең исеме «Алеппо» булырға тейеш. Бәлки, Халеб, Халаб, Һалаб фаразлау була. Ҡаланың боронғо исеме «Халеб» административ бүленештә һаҡланған ----[[Ҡатнашыусы: Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү: Баныу|әңгәмә]]) 19:23, 3 август 2022 (UTC) gvcukursrhgywj4kdnazhp2ljbq1nr2 Фекерләшеү:Уңайлылыҡ никахы 1 184522 1149052 1148906 2022-08-09T16:30:54Z Айсар 10823 яңы мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{10000}} * Мәҡәләнең исеме мәғәнәүи яҡтан текст йөкмәткеһенә бигүк тура килмәй. Беренсенән: телдә «уңайлы» тигән һүҙ ҡулланыла, әммә «уңайлылыҡ» тигәне юҡ, ул - яһалма. Икенсенән: тәржемәгә килгәндә, урыҫсалағы «Брак по расчёту» тигән һүҙбәйләнештең мәғәнәһен башҡортсалағы «иҫәпкә ҡоролған никах» тигәне тулыһынса бирә. Шуға ла мәҡәләнең атамаһын әлегә икенсел итеп (йәйә эсендә) алынған «Иҫәпкә ҡоролған никах» тигәнгә үҙгәртергә тәҡдим итәм. --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:30, 9 август 2022 (UTC) 263wz2ehch3041uf2w1vw5zttvl3yoz Диярбаҡыр 0 184536 1149075 1149039 2022-08-10T04:40:42Z Akkashka 14326 /* Архитектура ҡомартҡылары */ wikitext text/x-wiki {{БМ Диярбаҡыр){{!}}Диярбаҡыр}} {{НП-Турция |статус = Ҡала |русское название = Диярбакыр |оригинальное название = Diyarbakır |изображение = City of Diyarbakır.jpg |ил = Диярбаҡыр (ил){{!}}Диярбаҡыр |район = |вид района = |район в таблице = |община = |вид общины = |община в таблице = |lat_deg= 37 |lon_deg= 40 |lat_min= 54 |lat_sec=39 |lon_min= 14 |lon_sec=12 |CoordScale = |внутреннее деление = |глава = |вид главы = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Амида, Тигранакерт (Сильван) |статус с = |площадь = 685 |климат = |официальный язык = |население = {{рост}} 920&nbsp;366<ref name="автоссылка1">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2013 |плотность = |агломерация = |национальный состав =курдтар |конфессиональный состав =мосолман-сөнниҙәр, мосолман-шиғыйҙар, алавиттар, езидтар |этнохороним = |часовой пояс = |DST = |телефонный код = <small>+90</small> 412 |почтовый индекс = 21000 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://web.archive.org/web/20060512040802/http://www.diyarbakir-bld.gov.tr/ }} '''Диярбаҡыр''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Diyarbakır</span>, [[Курд телдәре|курдтар]]. Amed, {{Lang-hy|Տիգրանակերտ}}) —[[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышында [[Тигр]] йылғаһы буйында урынлашҡан ҡалаһы һәм районы. Диярбаҡыр [[Төркиәнең административ бүленеше|иленең]] (провинция) административ үҙәге. Төньяҡ Курдистандың һәм дөйөм алғанда барлыҡ Курдистандың рәсми булмаған баш ҡалаһы. Боронғо Амида урынында Тигран II үҙ резиденцияһы сифатында төҙөгән Бөйөк Әрмәнстандың тарихи баш ҡалаһы<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 1)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181046/https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_}}</ref>. == Тарихы == Б. э. т. яҡынса 1100 йылда Тиглатпалассар I батшалыҡ итә башлаған заманда, Мушка (Изге Яҙма (Тәүрат) буйынса, Мешех) күтәргән фетнәлә ҡатнашҡан Кадмуху ғәйепле һаналған. Ул Британия музейында бөгөнгө көндә һаҡланған балсыҡ призмалағы һүрәттә еңеүе менән маҡтанған Ассирия батшаһының аяуһыҙ баҫтырыуы менән тамамланған: «Мин етәкселек итә башлағас, Мушка еренән егерме мең кеше, һәм уларҙың биш батшаһы… минең әфәндем Ашшур ярҙамында һәм үҙ көсөнә ышанып, Кутмуха ерен баҫып алған, мин үҙемдең хәрби арбаларымды һәм ғәскәремде йыйҙым. Мин егерме мең яугир һәм биш батшаһы менән Кутмухала уларҙы ҡыйраттым. Мин уларҙы Сторм алла кеүек ҡырып һалдым. Уларҙың ҡанын үҙәндәрҙә һәм тау түбәләрендә түктем. Мин уларҙың ҡырҡылған баштарын иген өйөмө кеүек ҡалалры диуарҙары янында ҡалдырҙым. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ ғәнимәт —байлығын һәм милеген сығарҙым. Мин алты мең кешене— ғәскәренән ҡалғанын әсир иттем, улар минең алдымдан йүгереп, ҡоралымлды үпте, һәм уларҙы еремдә йәшәргә тейешлеләр тип һананым». «Шул уҡ ваҡытта мин, Кутмуха, Ашшурға, минең илаһыма, яһаҡ һәм йыйымдар түләмәгән Кутмуха ерен сиктән сигенә тиклем яуланым. Табыш — байлыҡ һәм әйберҙәрен алып ҡайттым. Уларҙың ҡалаларын яндырҙым, бөлгөнлөккә төшөрҙөм, юҡ иттем. Кутмуха халҡының тере ҡалғаны Тигр йылғаһының алыҫ ярҙарында, '''''ШЕРЕШЕ''''' (хәҙерге Диярбакир районында торған ҡала) ерендә йәшеренде, һәм был ҡаланы ҡәлғәгә әйләндерҙе. Текә тауҙарҙа бронза кәйләләр ярҙамында хәрби арбаларыбыҙға һәм яугирҙәребеҙгә һуҡмаҡтар ярҙыҡ. Мин Тигрҙы аша кистем һәм Шерешены, уларҙың цитаделен, баҫып алдым. Яугирҙәренең көлөн тауҙарға тараттым һәм уларҙың ҡанын тау түбәләренә бөрктөм, Тигр йылғаһы ҡыҙарҙы». Был боронғо ҡаланың тарихи атамаһы — Амида. Б. э. т. 77 йылда боронғо әрмән батшаһы Тигран был урында яңы баш ҡала — Тигранакерт ҡалаһын төҙөргә ҡарар иткән. Ул Яңы Әрмәнстандың яңы зиннәтле символы булыр тип күҙаллаған. Тигран ниәте буйынса, ҡала әрмән мәҙәниәте һәм цивилизацияһы үҙәге булырға тейеш була. Шулай уҡ ҡала Тиграндың бөйөклөгө һәм данлы еңеүҙәре символы булырға тейеш булған. Әммә б. э. т. 69 йылдың 6 октябрендәге ҡамау һәм Тигранакерт алышы һөҙөмтәһендә ҡала Лукулл етәкләгән рим ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 2)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181047/https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_}}</ref>. IV выуатта император Констанций II ҡушыуы буйынса, уның тирәләй [[базальт]] таштарҙы юнып эшләнгән ҡала диуары төҙөлгән. 359 йылда Тигранакерт ҡалаһын Иран шаһы Шапур яулаған. Һуңынан ҡаланы Юстиниан I кире ҡайтарған һәм өҫтәмә фортификация эштәре үткәргән. Тигранакерт һуңынан йәнә ирандар ҡулына күскән. 640 йылда ғәрәптәр яулап алғандан һуң, Тигранакерт ҡалаһы Диярбакир исемен ала. Диярбакир Бөйөк ебәк юлы пункттарының береһе була. 958 йылда византийҙар ҡаланы контролдә тотоуҙы кире ҡайтарған. 1001 йылда Диярбакир Мәрүәнидтәр курд династияһы резиденцияһы булып ҡала. 1085 йылда ҡала [[төркмәндәр]] ҡулына күсә. 1534 йылда солтан [[Сөләймән I|Сөләймән I Ҡануни]] яулағандан һуң, Диярбакир Ғосман империяһы составына инә. Византия ҡәлғәһе Ичҡала исемен ала. XVII быуат ғосман сәйәхәтсеһе [[Әүлиә Челеби]] Диярбакирҙы ''«Төркмәнстан һәм Курдистан»'' тип атаған<ref>M. Van Bruinessen, H. Boeschoten, «Evliya Çelebi in Diyarbekir», p. 158</ref>. 1847 йылдың 14 декабрендә, курд юлбашсыһы Бедрхан бей ихтилалы баҫтырылғандан һуң, Диярбакир «Курдистан провинцияһы» үҙәге булған<ref>Emir Bedirhan Lütfi Ahmad Ramiz bgst 2007 p.113 (translation of [[Takvim-i Vekayi]])</ref>. Әммә провинция территорияһында башлыса әрмәндәр йәшәгән. Диярбакирҙа 7 әрмән мәктәбе булған. 1864 йылда Курдистан провинцияһы Диярбакир виләйәте тип үҙгәртелгән. XIX—XX быуаттарҙа ғосман властары Диярбакир төрмәләренә йыш ҡына болгар һәм македон милли-азатлыҡ хәрәкәте (шул иҫәптән 300 ашыу ВМОРО<ref>Старо-болгарская транскрипция имени города — «Диаръ-Бекиръ»; старо-русская транскрипция — «Діарбекиръ».</ref> ағзаһы) эшмәкәрҙәрен япҡан. . 1895 йылдың 1-3 ноябрендә, [[Әбделхәмит II]] солтан дәүерендә ҡалала төрөктәр әрмәндәр һәм ассирийҙар һуйышын ойошторған<ref>{{Китап|заглавие=The Kurdish Predicament in Iraq: A Political Analysis|страницы=8|ссылка=https://books.google.com/books?id=fToRZfDdt4IC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=-CwIEwEty7&sig=HDNlRoFdHgyr3KTgaNTFXnK7xq4&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Gunter, Michael}}</ref>. Үлтереүҙәрҙә һәм талауҙарҙа полиция һәм аскерҙар әүҙем ҡатнашҡан. 3000 кеше һәләк булған, 1500 кеше яраланған. Ҡала янындағы 2 әрмән ауылы нигеҙенә тиклем емертелгән. Әрмәндәрҙең бер өлөшө, һаҡланыу сараларын ойоштороп, фанатик мосолмандар төркөмөн ырғыта алған. Бер нисә мең кеше француз консуллығында<ref>Благодаря великодушию и смелости консула Г. Мейрье.</ref>, католик сиркәүҙәрҙә йәшеренгән. Ассирийлылар үҙ ҡорамдарын тейелгеһеҙ яҡлауға өлгәшкән, һәм уларҙа ассирийҙар ҙа, әрмәндәр ҙә ҡасып ҡалған. 1908—1909 йылдарҙа власҡа килгән «Берләшеү һәм прогресс» партияһының Диярбакир бүлексәһен урындағы төркмән Зия Гөкальп — эске эштәр министры Талаат-пашаның буласаҡ урынбаҫары етәкләй. 1915 йылда ҡалала һәм яҡын-тирәләге ауылдарҙа 296 000 кеше, шуларҙан [[әрмәндәр]] — 105 000 (35,5 %<ref name="autogenerated2">{{Китап|заглавие=Cities of The Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|страницы=130|ссылка=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA130&lpg=PA130&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=8sXKc2Wc5p&sig=0WLIwdNhekhfZjD71t5BAy_6pkI&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Dumper, Michael}}</ref>), [[курдтар]] (езидтарҙы индереп)— 59 000 (20 %), [[төрөктәр]] — 45 000 (15,2 %), башҡа халыҡтар (ассирий, [[ғәрәптәр]], черкестар һ. б.) − 87 000 (29,3 %) йәшәгән. Ҡала халҡының 50%-тан ашыуын христиандар тәшкил иткән. [[Ғосман империяһы]] (иң беренсе — Талаат һәм Гөкальп) властары ойошторған геноцид һөҙөмтәһендә бөтә христиан халҡы юҡ ителгән йәки көсләп күсерелгән (депортация)<ref name="autogenerated2" />. 1915 йылдың июнендә әрмән общинаһының иң абруйлы ойошма вәкилдәрен юҡ итеп, төрөк властары шул уҡ йылдың октябрендә Рас-ул-Айнға урындағы әрмәндәрҙең күпселеген ҡыуып алып киткән һәм шунда ҡырған. 1923 йылда Диярбәкирҙә кәмалсылар контроль урынлаштыра. 1937 йылда сираттағы низағтан һуң ҡалаға [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]] килә һәм курдтар араһында популяр булған Диярбәкир исемен әйтелеше буйынса оҡшаш Диярбаҡыр (төрөк һүҙе «bakır» — «баҡыр») атамаһына алмаштырырға бойорған. 1966 йылда Диярбаҡырҙа Анкара университеты филиалына нигеҙ һалынған, 1973 йылдан ул бойондороҡһоҙ Тигрис университеты. Диярбаҡыр 1981—2002 йылдарҙа, Диярбаҡыр, төрөк армияһы һәм Курд эшсе партияһы (КРП) отрядтары араһында хәрби хәрәкәттәр барғанлыҡтан, ябыҡ ҡала булып ҡала. == Халҡы == [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|1915 йылғы фажиғәле ваҡиғаларға]] тиклем ҡаланың күпселек халҡын әрмәндәр тәшкил иткән. 1878 йылда Берлин конгресында баҫылған Константинополь патриархаты йәниҫәбе буйынса, Диярбакирҙа һәм уға яҡын ауылдарҙа 362 300 кеше йәшәгән, шуларҙан<ref>{{Cite web|url=http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|title=The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire {{!}} Aniarc<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-11-20|archive-date=2019-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20191119104749/http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|deadlink=no}}</ref>: * [[әрмәндәр]] — 180 000 (49,7 %) * [[төрөктәр]] — 130 000 (35,9 %) * [[курдтар]] — 44 300 (12,2 %) * [[халдейҙар]] — 8 000 (2,2 %) XX быуаттың беренсе яртыһында, [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|әрмәндәр геноциды]] осоронда — әрмән халҡын депортациялау һәм юҡ итеү барышында әрмән халҡы тулыһынса тиерлек юҡ ителгән. Хәҙерге ҡалала 203 66 кеше йәшәй, тбашлыса[[курдтар]] (2013). БКурдтарҙан бшҡа ҡалаллрй [[төрөктәр]], [[ғәрәптәр]], [[әрмәндәр]], ассирий.ҙар йәшәй. == Климаты == Диярбаҡырҙа эҫе Урта диңгеҙ климаты: йәй эҫе һәм ҡоро, ҡыш һалҡын, дымлы. Иң һыуыҡ ай — ғинуарҙа — — 1,7 °C, иң эҫеһе — июлдә — 31,1 °C. Бер йылда уртаса 406 миллиметр яуым-төшөм булып, шуларҙың тик 2 %үы ғына йәйен яуа. Һауа ҡоро булғанға күрә, йәйге юғары температура дымлы һауалы төбәктәргә ҡарағанда еңелерәк кисерелә. {{Ҡала климаты |Город_род=Диярбаҡыр | Янв_ср=1.7 | Янв_ср_осад=69.0 | Фев_ср=3.6 | Фев_ср_осад=67.7 | Мар_ср=8.4 | Мар_ср_осад=69.1 | Апр_ср=13.8 | Апр_ср_осад=68.4 | Май_ср=19.2 | Май_ср_осад=44.4 | Июн_ср=26.2 | Июн_ср_осад=8.8 | Июл_ср=31.1 | Июл_ср_осад=0.5 | Авг_ср=30.4 | Авг_ср_осад=0.4 | Сен_ср=24.9 | Сен_ср_осад=4.2 | Окт_ср=17.2 | Окт_ср_осад=33.0 | Ноя_ср=9.3 | Ноя_ср_осад=52.8 | Дек_ср=3.9 | Дек_ср_осад=71.8 | Год_ср=15.8 | Год_ср_осад=490.1 | Янв_ср_мин=−2.3 | Янв_ср_макс=6.7 | Фев_ср_мин=−1.1 | Фев_ср_макс=9.1 | Мар_ср_мин=2.7 | Мар_ср_макс=14.5 | Апр_ср_мин=7.2 | Апр_ср_макс=20.4 | Май_ср_мин=11.3 | Май_ср_макс=26.5 | Июн_ср_мин=16.9 | Июн_ср_макс=33.6 | Июл_ср_мин=21.8 | Июл_ср_макс=38.5 | Авг_ср_мин=21.1 | Авг_ср_макс=38.2 | Сен_ср_мин=16.2 | Сен_ср_макс=33.3 | Окт_ср_мин=10.2 | Окт_ср_макс=25.3 | Ноя_ср_мин=4.0 | Ноя_ср_макс=16.1 | Дек_ср_мин=−0.2 | Дек_ср_макс=9.1 | Год_ср_мин=8.9 | Год_ср_макс=22.6 | Янв_а_макс=16.9 | Янв_а_мин=−22.1 | Фев_а_макс=21.3 | Фев_а_мин=−21 | Мар_а_макс=28.3 | Мар_а_мин=−14 | Апр_а_макс=35.3 | Апр_а_мин=−6.1 | Май_а_макс=38.1 | Май_а_мин=0.8 | Июн_а_макс=42.0 | Июн_а_мин=6.0 | Июл_а_макс=45.0 | Июл_а_мин=11.0 | Авг_а_макс=45.9 | Авг_а_мин=13.8 | Сен_а_макс=42.0 | Сен_а_мин=5.2 | Окт_а_макс=35.7 | Окт_а_мин=−1.2 | Ноя_а_макс=27.2 | Ноя_а_мин=−12.9 | Дек_а_макс=22.5 | Дек_а_мин=−23.4 | Год_а_макс=45.9 | Год_а_мин=−23.4 |}} == Архитектура ҡомартҡылары == Уҙғарылған археологик ҡаҙыныу эштәре был зонала б. э. т. VII быуатта меңәр йылдар дауамында йәшәп килгән цивилизация булыуы фактын раҫлай. Замандаштарға бары Констанций II ҡушыуы буйынса IV быуатта базальт тёсанных таштарҙан төҙөлгән ҡала диуарҙары ғына килеп еткән. Юғарынан, күктән ҡарағанда, улар балыҡҡа оҡшаш. Был беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән берҙән-бер әһәмиәтле урта быуат бинаһы. Урамдарҙың мөйөштәре түңәрәкләнгән дүртмөйөш формаһында ҡоролған. Төньяҡ-көньяҡ йүнәлештә уларҙың оҙонлоғо 1300 метрға етһә, көнсығыш-көнбайыш йүнәлешендә — 1700 метр. Ҡәлғә диуарҙарының киңлеге 3 метрҙан 5 метрға тиклем, бейеклеге 10 метрҙан 12 метрға тиклем. Дүрт ҡапҡаһы бар: төньяҡта — Тарнут, көнсығышта — Ну, көньяҡта — Мардин, көнбайышта — Урфа. Ҡәлғә диаурҙары буйлап бөтә оҙонлоғо дауамында 80-гә яҡын башня урынлашҡан. Диярбаҡырҙың иң билдәле тарихи һәйкәле булып Улу Йәми (Бөйөк Мәсет) тора: VII быуатта ул бында өҫтөнлөк иткән ғәрәптәр тарафынан иҫке сиркәүҙе үҙгәртеп ҡорола. Сөнниҙәр исламы 4 мәҙһәб - хәнәфи, ханбали, мәлики һәм шәфиғи мәҙһәбтәренән тороуынан сығып, намаҙ уҡыу өсөн уларҙың һәр береһенә махсус бина бүлеү ҡаралған, был иһә һәр төрлө архитектура стилдәрен берләштереүсе ҡоролма барлыҡҡа килтергән. Был ҡомартҡынан тыш, бында XII быуатта Зинйәрле Мәҙрәсә барлыҡҡа килә; XV  быуатта төҙөлгән Пәйғәмбәр Йәми мәсете (Пәйғәмбәр мәсете), шулай уҡ Паша хан һәм Баһрам паша мәсеттәре бар. == Мәҙәниәт == <!-- Крепость Д. (4 в. н. э.; крупнейшая в стране; в юго-восточной части города; включена в список Всемирного наследия), Археологический музей (1934; в современном здании с 1985), [[Библиотека литературного музея Ахмета Арифа|Литературный музей им. Ахмеда Арифа]] (2011; в его составе — библиотека). В городе расположены дома-музеи: турецкого писателя и поэта Зии Гёкальпа (1956), турецкого поэта и писателя Джахита Сыткы Таранджы (1973). В 2002 году открыт Центр искусства, в структуре организации «Anadolu Kültür». Работает молодёжный культурный центр и фотостудия им. Мехмета Сена. --> == Дине == <!-- Большинство населения города исповедует ислам [[Сунниты|суннитского]] толка. Также проживают мусульмане-[[алавиты]] (курды-заза), курды-[[езиды]] и христиане. --> === Сурб Киракос === <!-- До [[Геноцид армян|геноцида армян]] в Тигранакертской равнине насчитывалось 11 действующих [[Армянская Апостольская церковь|армянских церквей]], последняя из которых была закрыта в 1915 году. К XXI веку в городе осталось только одно армянское храмовое здание: церковь [[Сурб Киракос]]. На её торжественном переосвящении 30 ноября 2012 г. присутствовал Католикос Великого Дома Киликии [[Арам I]]. Католикос призвал верующих к межконфессиональному миру и терпимости<ref>[http://www.fotex.biz/news/479/ В Диярбакыре восстановлена армянская церковь] {{Wayback|url=http://www.fotex.biz/news/479/ |date=20150614185953 }}.</ref>. Через 3 года богослужения в церкви прекратились из-за боевых действий и лишь в 7 мая 2022 года её вновь открыли после реставрации? проведённой на деньги правительства Турции. В церемонии принял участие [[Константинопольский патриархат Армянской апостольской церкви|армянский патриарх Константинополя]] [[Саак II (Машалян)]]<ref>[http://www.blagovest-info.ru/index.php?ss=2&s=3&id=99799 Самая большая армянская церковь Ближнего Востока вновь открылась в турецком Диярбакыре].{{v|22|5|12}}.</ref>. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://za7gorami.ru/f/diyarbakyr Об облике и жизни Диярбакыра] * [https://web.archive.org/web/20100410195459/http://www.diyarbakirspor.org/ Diyarbakır] * [http://www.fotex.biz/countries/turkey/diyarbakir/ Новости и фото о Диярбакыре] {{rq|source}} {{ВС}} {{Диярбакыр}} {{Города Турции}} [[Категория:Төркиә ҡалалары]] [[Категория:Төркиә Курдистаны]] [[Категория:Диярбаҡыр|*]] [[Категория:Бөйөк Әрмәнстан ҡалалары]] [[Категория:Диярбаҡыр райондары]] borexglw1znjlyeke1y44hn11ezpm0v 1149076 1149075 2022-08-10T04:47:35Z Akkashka 14326 /* Мәҙәниәт */ wikitext text/x-wiki {{БМ Диярбаҡыр){{!}}Диярбаҡыр}} {{НП-Турция |статус = Ҡала |русское название = Диярбакыр |оригинальное название = Diyarbakır |изображение = City of Diyarbakır.jpg |ил = Диярбаҡыр (ил){{!}}Диярбаҡыр |район = |вид района = |район в таблице = |община = |вид общины = |община в таблице = |lat_deg= 37 |lon_deg= 40 |lat_min= 54 |lat_sec=39 |lon_min= 14 |lon_sec=12 |CoordScale = |внутреннее деление = |глава = |вид главы = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Амида, Тигранакерт (Сильван) |статус с = |площадь = 685 |климат = |официальный язык = |население = {{рост}} 920&nbsp;366<ref name="автоссылка1">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2013 |плотность = |агломерация = |национальный состав =курдтар |конфессиональный состав =мосолман-сөнниҙәр, мосолман-шиғыйҙар, алавиттар, езидтар |этнохороним = |часовой пояс = |DST = |телефонный код = <small>+90</small> 412 |почтовый индекс = 21000 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://web.archive.org/web/20060512040802/http://www.diyarbakir-bld.gov.tr/ }} '''Диярбаҡыр''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Diyarbakır</span>, [[Курд телдәре|курдтар]]. Amed, {{Lang-hy|Տիգրանակերտ}}) —[[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышында [[Тигр]] йылғаһы буйында урынлашҡан ҡалаһы һәм районы. Диярбаҡыр [[Төркиәнең административ бүленеше|иленең]] (провинция) административ үҙәге. Төньяҡ Курдистандың һәм дөйөм алғанда барлыҡ Курдистандың рәсми булмаған баш ҡалаһы. Боронғо Амида урынында Тигран II үҙ резиденцияһы сифатында төҙөгән Бөйөк Әрмәнстандың тарихи баш ҡалаһы<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 1)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181046/https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_}}</ref>. == Тарихы == Б. э. т. яҡынса 1100 йылда Тиглатпалассар I батшалыҡ итә башлаған заманда, Мушка (Изге Яҙма (Тәүрат) буйынса, Мешех) күтәргән фетнәлә ҡатнашҡан Кадмуху ғәйепле һаналған. Ул Британия музейында бөгөнгө көндә һаҡланған балсыҡ призмалағы һүрәттә еңеүе менән маҡтанған Ассирия батшаһының аяуһыҙ баҫтырыуы менән тамамланған: «Мин етәкселек итә башлағас, Мушка еренән егерме мең кеше, һәм уларҙың биш батшаһы… минең әфәндем Ашшур ярҙамында һәм үҙ көсөнә ышанып, Кутмуха ерен баҫып алған, мин үҙемдең хәрби арбаларымды һәм ғәскәремде йыйҙым. Мин егерме мең яугир һәм биш батшаһы менән Кутмухала уларҙы ҡыйраттым. Мин уларҙы Сторм алла кеүек ҡырып һалдым. Уларҙың ҡанын үҙәндәрҙә һәм тау түбәләрендә түктем. Мин уларҙың ҡырҡылған баштарын иген өйөмө кеүек ҡалалры диуарҙары янында ҡалдырҙым. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ ғәнимәт —байлығын һәм милеген сығарҙым. Мин алты мең кешене— ғәскәренән ҡалғанын әсир иттем, улар минең алдымдан йүгереп, ҡоралымлды үпте, һәм уларҙы еремдә йәшәргә тейешлеләр тип һананым». «Шул уҡ ваҡытта мин, Кутмуха, Ашшурға, минең илаһыма, яһаҡ һәм йыйымдар түләмәгән Кутмуха ерен сиктән сигенә тиклем яуланым. Табыш — байлыҡ һәм әйберҙәрен алып ҡайттым. Уларҙың ҡалаларын яндырҙым, бөлгөнлөккә төшөрҙөм, юҡ иттем. Кутмуха халҡының тере ҡалғаны Тигр йылғаһының алыҫ ярҙарында, '''''ШЕРЕШЕ''''' (хәҙерге Диярбакир районында торған ҡала) ерендә йәшеренде, һәм был ҡаланы ҡәлғәгә әйләндерҙе. Текә тауҙарҙа бронза кәйләләр ярҙамында хәрби арбаларыбыҙға һәм яугирҙәребеҙгә һуҡмаҡтар ярҙыҡ. Мин Тигрҙы аша кистем һәм Шерешены, уларҙың цитаделен, баҫып алдым. Яугирҙәренең көлөн тауҙарға тараттым һәм уларҙың ҡанын тау түбәләренә бөрктөм, Тигр йылғаһы ҡыҙарҙы». Был боронғо ҡаланың тарихи атамаһы — Амида. Б. э. т. 77 йылда боронғо әрмән батшаһы Тигран был урында яңы баш ҡала — Тигранакерт ҡалаһын төҙөргә ҡарар иткән. Ул Яңы Әрмәнстандың яңы зиннәтле символы булыр тип күҙаллаған. Тигран ниәте буйынса, ҡала әрмән мәҙәниәте һәм цивилизацияһы үҙәге булырға тейеш була. Шулай уҡ ҡала Тиграндың бөйөклөгө һәм данлы еңеүҙәре символы булырға тейеш булған. Әммә б. э. т. 69 йылдың 6 октябрендәге ҡамау һәм Тигранакерт алышы һөҙөмтәһендә ҡала Лукулл етәкләгән рим ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 2)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181047/https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_}}</ref>. IV выуатта император Констанций II ҡушыуы буйынса, уның тирәләй [[базальт]] таштарҙы юнып эшләнгән ҡала диуары төҙөлгән. 359 йылда Тигранакерт ҡалаһын Иран шаһы Шапур яулаған. Һуңынан ҡаланы Юстиниан I кире ҡайтарған һәм өҫтәмә фортификация эштәре үткәргән. Тигранакерт һуңынан йәнә ирандар ҡулына күскән. 640 йылда ғәрәптәр яулап алғандан һуң, Тигранакерт ҡалаһы Диярбакир исемен ала. Диярбакир Бөйөк ебәк юлы пункттарының береһе була. 958 йылда византийҙар ҡаланы контролдә тотоуҙы кире ҡайтарған. 1001 йылда Диярбакир Мәрүәнидтәр курд династияһы резиденцияһы булып ҡала. 1085 йылда ҡала [[төркмәндәр]] ҡулына күсә. 1534 йылда солтан [[Сөләймән I|Сөләймән I Ҡануни]] яулағандан һуң, Диярбакир Ғосман империяһы составына инә. Византия ҡәлғәһе Ичҡала исемен ала. XVII быуат ғосман сәйәхәтсеһе [[Әүлиә Челеби]] Диярбакирҙы ''«Төркмәнстан һәм Курдистан»'' тип атаған<ref>M. Van Bruinessen, H. Boeschoten, «Evliya Çelebi in Diyarbekir», p. 158</ref>. 1847 йылдың 14 декабрендә, курд юлбашсыһы Бедрхан бей ихтилалы баҫтырылғандан һуң, Диярбакир «Курдистан провинцияһы» үҙәге булған<ref>Emir Bedirhan Lütfi Ahmad Ramiz bgst 2007 p.113 (translation of [[Takvim-i Vekayi]])</ref>. Әммә провинция территорияһында башлыса әрмәндәр йәшәгән. Диярбакирҙа 7 әрмән мәктәбе булған. 1864 йылда Курдистан провинцияһы Диярбакир виләйәте тип үҙгәртелгән. XIX—XX быуаттарҙа ғосман властары Диярбакир төрмәләренә йыш ҡына болгар һәм македон милли-азатлыҡ хәрәкәте (шул иҫәптән 300 ашыу ВМОРО<ref>Старо-болгарская транскрипция имени города — «Диаръ-Бекиръ»; старо-русская транскрипция — «Діарбекиръ».</ref> ағзаһы) эшмәкәрҙәрен япҡан. . 1895 йылдың 1-3 ноябрендә, [[Әбделхәмит II]] солтан дәүерендә ҡалала төрөктәр әрмәндәр һәм ассирийҙар һуйышын ойошторған<ref>{{Китап|заглавие=The Kurdish Predicament in Iraq: A Political Analysis|страницы=8|ссылка=https://books.google.com/books?id=fToRZfDdt4IC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=-CwIEwEty7&sig=HDNlRoFdHgyr3KTgaNTFXnK7xq4&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Gunter, Michael}}</ref>. Үлтереүҙәрҙә һәм талауҙарҙа полиция һәм аскерҙар әүҙем ҡатнашҡан. 3000 кеше һәләк булған, 1500 кеше яраланған. Ҡала янындағы 2 әрмән ауылы нигеҙенә тиклем емертелгән. Әрмәндәрҙең бер өлөшө, һаҡланыу сараларын ойоштороп, фанатик мосолмандар төркөмөн ырғыта алған. Бер нисә мең кеше француз консуллығында<ref>Благодаря великодушию и смелости консула Г. Мейрье.</ref>, католик сиркәүҙәрҙә йәшеренгән. Ассирийлылар үҙ ҡорамдарын тейелгеһеҙ яҡлауға өлгәшкән, һәм уларҙа ассирийҙар ҙа, әрмәндәр ҙә ҡасып ҡалған. 1908—1909 йылдарҙа власҡа килгән «Берләшеү һәм прогресс» партияһының Диярбакир бүлексәһен урындағы төркмән Зия Гөкальп — эске эштәр министры Талаат-пашаның буласаҡ урынбаҫары етәкләй. 1915 йылда ҡалала һәм яҡын-тирәләге ауылдарҙа 296 000 кеше, шуларҙан [[әрмәндәр]] — 105 000 (35,5 %<ref name="autogenerated2">{{Китап|заглавие=Cities of The Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|страницы=130|ссылка=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA130&lpg=PA130&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=8sXKc2Wc5p&sig=0WLIwdNhekhfZjD71t5BAy_6pkI&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Dumper, Michael}}</ref>), [[курдтар]] (езидтарҙы индереп)— 59 000 (20 %), [[төрөктәр]] — 45 000 (15,2 %), башҡа халыҡтар (ассирий, [[ғәрәптәр]], черкестар һ. б.) − 87 000 (29,3 %) йәшәгән. Ҡала халҡының 50%-тан ашыуын христиандар тәшкил иткән. [[Ғосман империяһы]] (иң беренсе — Талаат һәм Гөкальп) властары ойошторған геноцид һөҙөмтәһендә бөтә христиан халҡы юҡ ителгән йәки көсләп күсерелгән (депортация)<ref name="autogenerated2" />. 1915 йылдың июнендә әрмән общинаһының иң абруйлы ойошма вәкилдәрен юҡ итеп, төрөк властары шул уҡ йылдың октябрендә Рас-ул-Айнға урындағы әрмәндәрҙең күпселеген ҡыуып алып киткән һәм шунда ҡырған. 1923 йылда Диярбәкирҙә кәмалсылар контроль урынлаштыра. 1937 йылда сираттағы низағтан һуң ҡалаға [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]] килә һәм курдтар араһында популяр булған Диярбәкир исемен әйтелеше буйынса оҡшаш Диярбаҡыр (төрөк һүҙе «bakır» — «баҡыр») атамаһына алмаштырырға бойорған. 1966 йылда Диярбаҡырҙа Анкара университеты филиалына нигеҙ һалынған, 1973 йылдан ул бойондороҡһоҙ Тигрис университеты. Диярбаҡыр 1981—2002 йылдарҙа, Диярбаҡыр, төрөк армияһы һәм Курд эшсе партияһы (КРП) отрядтары араһында хәрби хәрәкәттәр барғанлыҡтан, ябыҡ ҡала булып ҡала. == Халҡы == [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|1915 йылғы фажиғәле ваҡиғаларға]] тиклем ҡаланың күпселек халҡын әрмәндәр тәшкил иткән. 1878 йылда Берлин конгресында баҫылған Константинополь патриархаты йәниҫәбе буйынса, Диярбакирҙа һәм уға яҡын ауылдарҙа 362 300 кеше йәшәгән, шуларҙан<ref>{{Cite web|url=http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|title=The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire {{!}} Aniarc<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-11-20|archive-date=2019-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20191119104749/http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|deadlink=no}}</ref>: * [[әрмәндәр]] — 180 000 (49,7 %) * [[төрөктәр]] — 130 000 (35,9 %) * [[курдтар]] — 44 300 (12,2 %) * [[халдейҙар]] — 8 000 (2,2 %) XX быуаттың беренсе яртыһында, [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|әрмәндәр геноциды]] осоронда — әрмән халҡын депортациялау һәм юҡ итеү барышында әрмән халҡы тулыһынса тиерлек юҡ ителгән. Хәҙерге ҡалала 203 66 кеше йәшәй, тбашлыса[[курдтар]] (2013). БКурдтарҙан бшҡа ҡалаллрй [[төрөктәр]], [[ғәрәптәр]], [[әрмәндәр]], ассирий.ҙар йәшәй. == Климаты == Диярбаҡырҙа эҫе Урта диңгеҙ климаты: йәй эҫе һәм ҡоро, ҡыш һалҡын, дымлы. Иң һыуыҡ ай — ғинуарҙа — — 1,7 °C, иң эҫеһе — июлдә — 31,1 °C. Бер йылда уртаса 406 миллиметр яуым-төшөм булып, шуларҙың тик 2 %үы ғына йәйен яуа. Һауа ҡоро булғанға күрә, йәйге юғары температура дымлы һауалы төбәктәргә ҡарағанда еңелерәк кисерелә. {{Ҡала климаты |Город_род=Диярбаҡыр | Янв_ср=1.7 | Янв_ср_осад=69.0 | Фев_ср=3.6 | Фев_ср_осад=67.7 | Мар_ср=8.4 | Мар_ср_осад=69.1 | Апр_ср=13.8 | Апр_ср_осад=68.4 | Май_ср=19.2 | Май_ср_осад=44.4 | Июн_ср=26.2 | Июн_ср_осад=8.8 | Июл_ср=31.1 | Июл_ср_осад=0.5 | Авг_ср=30.4 | Авг_ср_осад=0.4 | Сен_ср=24.9 | Сен_ср_осад=4.2 | Окт_ср=17.2 | Окт_ср_осад=33.0 | Ноя_ср=9.3 | Ноя_ср_осад=52.8 | Дек_ср=3.9 | Дек_ср_осад=71.8 | Год_ср=15.8 | Год_ср_осад=490.1 | Янв_ср_мин=−2.3 | Янв_ср_макс=6.7 | Фев_ср_мин=−1.1 | Фев_ср_макс=9.1 | Мар_ср_мин=2.7 | Мар_ср_макс=14.5 | Апр_ср_мин=7.2 | Апр_ср_макс=20.4 | Май_ср_мин=11.3 | Май_ср_макс=26.5 | Июн_ср_мин=16.9 | Июн_ср_макс=33.6 | Июл_ср_мин=21.8 | Июл_ср_макс=38.5 | Авг_ср_мин=21.1 | Авг_ср_макс=38.2 | Сен_ср_мин=16.2 | Сен_ср_макс=33.3 | Окт_ср_мин=10.2 | Окт_ср_макс=25.3 | Ноя_ср_мин=4.0 | Ноя_ср_макс=16.1 | Дек_ср_мин=−0.2 | Дек_ср_макс=9.1 | Год_ср_мин=8.9 | Год_ср_макс=22.6 | Янв_а_макс=16.9 | Янв_а_мин=−22.1 | Фев_а_макс=21.3 | Фев_а_мин=−21 | Мар_а_макс=28.3 | Мар_а_мин=−14 | Апр_а_макс=35.3 | Апр_а_мин=−6.1 | Май_а_макс=38.1 | Май_а_мин=0.8 | Июн_а_макс=42.0 | Июн_а_мин=6.0 | Июл_а_макс=45.0 | Июл_а_мин=11.0 | Авг_а_макс=45.9 | Авг_а_мин=13.8 | Сен_а_макс=42.0 | Сен_а_мин=5.2 | Окт_а_макс=35.7 | Окт_а_мин=−1.2 | Ноя_а_макс=27.2 | Ноя_а_мин=−12.9 | Дек_а_макс=22.5 | Дек_а_мин=−23.4 | Год_а_макс=45.9 | Год_а_мин=−23.4 |}} == Архитектура ҡомартҡылары == Уҙғарылған археологик ҡаҙыныу эштәре был зонала б. э. т. VII быуатта меңәр йылдар дауамында йәшәп килгән цивилизация булыуы фактын раҫлай. Замандаштарға бары Констанций II ҡушыуы буйынса IV быуатта базальт тёсанных таштарҙан төҙөлгән ҡала диуарҙары ғына килеп еткән. Юғарынан, күктән ҡарағанда, улар балыҡҡа оҡшаш. Был беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән берҙән-бер әһәмиәтле урта быуат бинаһы. Урамдарҙың мөйөштәре түңәрәкләнгән дүртмөйөш формаһында ҡоролған. Төньяҡ-көньяҡ йүнәлештә уларҙың оҙонлоғо 1300 метрға етһә, көнсығыш-көнбайыш йүнәлешендә — 1700 метр. Ҡәлғә диуарҙарының киңлеге 3 метрҙан 5 метрға тиклем, бейеклеге 10 метрҙан 12 метрға тиклем. Дүрт ҡапҡаһы бар: төньяҡта — Тарнут, көнсығышта — Ну, көньяҡта — Мардин, көнбайышта — Урфа. Ҡәлғә диаурҙары буйлап бөтә оҙонлоғо дауамында 80-гә яҡын башня урынлашҡан. Диярбаҡырҙың иң билдәле тарихи һәйкәле булып Улу Йәми (Бөйөк Мәсет) тора: VII быуатта ул бында өҫтөнлөк иткән ғәрәптәр тарафынан иҫке сиркәүҙе үҙгәртеп ҡорола. Сөнниҙәр исламы 4 мәҙһәб - хәнәфи, ханбали, мәлики һәм шәфиғи мәҙһәбтәренән тороуынан сығып, намаҙ уҡыу өсөн уларҙың һәр береһенә махсус бина бүлеү ҡаралған, был иһә һәр төрлө архитектура стилдәрен берләштереүсе ҡоролма барлыҡҡа килтергән. Был ҡомартҡынан тыш, бында XII быуатта Зинйәрле Мәҙрәсә барлыҡҡа килә; XV  быуатта төҙөлгән Пәйғәмбәр Йәми мәсете (Пәйғәмбәр мәсете), шулай уҡ Паша хан һәм Баһрам паша мәсеттәре бар. == Мәҙәниәт == Диярбаҡыр ҡәлғәһе ныҡлығы (б. э. IV б.; илдә иң ҙуры; ҡаланың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә; Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән), Археология музейы (1934; 1985 йылдан алып хәҙерге бинала), Әхмәт Ариф исемендәге Әҙәби музей (2011; уның составында - китапхана). Ҡалала төрөк яҙыусыһы һәм шағиры Зыя Гөкальп (1956), төрөк шағиры һәм яҙыусыһы Жәһит Сытҡы Таранжы (1973) йорт-музейҙары урынлашҡан. 2002 йылда Сәнғәт үҙәге асылды, ойошма структураһына «Anadolu Kültür» инә. Йәштәр мәҙәни үҙәге һәм Меһмет Сен исемендәге фотостудия эшләй == Дине == <!-- Большинство населения города исповедует ислам [[Сунниты|суннитского]] толка. Также проживают мусульмане-[[алавиты]] (курды-заза), курды-[[езиды]] и христиане. --> === Сурб Киракос === <!-- До [[Геноцид армян|геноцида армян]] в Тигранакертской равнине насчитывалось 11 действующих [[Армянская Апостольская церковь|армянских церквей]], последняя из которых была закрыта в 1915 году. К XXI веку в городе осталось только одно армянское храмовое здание: церковь [[Сурб Киракос]]. На её торжественном переосвящении 30 ноября 2012 г. присутствовал Католикос Великого Дома Киликии [[Арам I]]. Католикос призвал верующих к межконфессиональному миру и терпимости<ref>[http://www.fotex.biz/news/479/ В Диярбакыре восстановлена армянская церковь] {{Wayback|url=http://www.fotex.biz/news/479/ |date=20150614185953 }}.</ref>. Через 3 года богослужения в церкви прекратились из-за боевых действий и лишь в 7 мая 2022 года её вновь открыли после реставрации? проведённой на деньги правительства Турции. В церемонии принял участие [[Константинопольский патриархат Армянской апостольской церкви|армянский патриарх Константинополя]] [[Саак II (Машалян)]]<ref>[http://www.blagovest-info.ru/index.php?ss=2&s=3&id=99799 Самая большая армянская церковь Ближнего Востока вновь открылась в турецком Диярбакыре].{{v|22|5|12}}.</ref>. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://za7gorami.ru/f/diyarbakyr Об облике и жизни Диярбакыра] * [https://web.archive.org/web/20100410195459/http://www.diyarbakirspor.org/ Diyarbakır] * [http://www.fotex.biz/countries/turkey/diyarbakir/ Новости и фото о Диярбакыре] {{rq|source}} {{ВС}} {{Диярбакыр}} {{Города Турции}} [[Категория:Төркиә ҡалалары]] [[Категория:Төркиә Курдистаны]] [[Категория:Диярбаҡыр|*]] [[Категория:Бөйөк Әрмәнстан ҡалалары]] [[Категория:Диярбаҡыр райондары]] f60hgssv9hechu4dy1nttjvxrqcoqsz 1149077 1149076 2022-08-10T04:47:58Z Akkashka 14326 /* Мәҙәниәт */ wikitext text/x-wiki {{БМ Диярбаҡыр){{!}}Диярбаҡыр}} {{НП-Турция |статус = Ҡала |русское название = Диярбакыр |оригинальное название = Diyarbakır |изображение = City of Diyarbakır.jpg |ил = Диярбаҡыр (ил){{!}}Диярбаҡыр |район = |вид района = |район в таблице = |община = |вид общины = |община в таблице = |lat_deg= 37 |lon_deg= 40 |lat_min= 54 |lat_sec=39 |lon_min= 14 |lon_sec=12 |CoordScale = |внутреннее деление = |глава = |вид главы = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Амида, Тигранакерт (Сильван) |статус с = |площадь = 685 |климат = |официальный язык = |население = {{рост}} 920&nbsp;366<ref name="автоссылка1">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2013 |плотность = |агломерация = |национальный состав =курдтар |конфессиональный состав =мосолман-сөнниҙәр, мосолман-шиғыйҙар, алавиттар, езидтар |этнохороним = |часовой пояс = |DST = |телефонный код = <small>+90</small> 412 |почтовый индекс = 21000 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://web.archive.org/web/20060512040802/http://www.diyarbakir-bld.gov.tr/ }} '''Диярбаҡыр''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Diyarbakır</span>, [[Курд телдәре|курдтар]]. Amed, {{Lang-hy|Տիգրանակերտ}}) —[[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышында [[Тигр]] йылғаһы буйында урынлашҡан ҡалаһы һәм районы. Диярбаҡыр [[Төркиәнең административ бүленеше|иленең]] (провинция) административ үҙәге. Төньяҡ Курдистандың һәм дөйөм алғанда барлыҡ Курдистандың рәсми булмаған баш ҡалаһы. Боронғо Амида урынында Тигран II үҙ резиденцияһы сифатында төҙөгән Бөйөк Әрмәнстандың тарихи баш ҡалаһы<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 1)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181046/https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_}}</ref>. == Тарихы == Б. э. т. яҡынса 1100 йылда Тиглатпалассар I батшалыҡ итә башлаған заманда, Мушка (Изге Яҙма (Тәүрат) буйынса, Мешех) күтәргән фетнәлә ҡатнашҡан Кадмуху ғәйепле һаналған. Ул Британия музейында бөгөнгө көндә һаҡланған балсыҡ призмалағы һүрәттә еңеүе менән маҡтанған Ассирия батшаһының аяуһыҙ баҫтырыуы менән тамамланған: «Мин етәкселек итә башлағас, Мушка еренән егерме мең кеше, һәм уларҙың биш батшаһы… минең әфәндем Ашшур ярҙамында һәм үҙ көсөнә ышанып, Кутмуха ерен баҫып алған, мин үҙемдең хәрби арбаларымды һәм ғәскәремде йыйҙым. Мин егерме мең яугир һәм биш батшаһы менән Кутмухала уларҙы ҡыйраттым. Мин уларҙы Сторм алла кеүек ҡырып һалдым. Уларҙың ҡанын үҙәндәрҙә һәм тау түбәләрендә түктем. Мин уларҙың ҡырҡылған баштарын иген өйөмө кеүек ҡалалры диуарҙары янында ҡалдырҙым. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ ғәнимәт —байлығын һәм милеген сығарҙым. Мин алты мең кешене— ғәскәренән ҡалғанын әсир иттем, улар минең алдымдан йүгереп, ҡоралымлды үпте, һәм уларҙы еремдә йәшәргә тейешлеләр тип һананым». «Шул уҡ ваҡытта мин, Кутмуха, Ашшурға, минең илаһыма, яһаҡ һәм йыйымдар түләмәгән Кутмуха ерен сиктән сигенә тиклем яуланым. Табыш — байлыҡ һәм әйберҙәрен алып ҡайттым. Уларҙың ҡалаларын яндырҙым, бөлгөнлөккә төшөрҙөм, юҡ иттем. Кутмуха халҡының тере ҡалғаны Тигр йылғаһының алыҫ ярҙарында, '''''ШЕРЕШЕ''''' (хәҙерге Диярбакир районында торған ҡала) ерендә йәшеренде, һәм был ҡаланы ҡәлғәгә әйләндерҙе. Текә тауҙарҙа бронза кәйләләр ярҙамында хәрби арбаларыбыҙға һәм яугирҙәребеҙгә һуҡмаҡтар ярҙыҡ. Мин Тигрҙы аша кистем һәм Шерешены, уларҙың цитаделен, баҫып алдым. Яугирҙәренең көлөн тауҙарға тараттым һәм уларҙың ҡанын тау түбәләренә бөрктөм, Тигр йылғаһы ҡыҙарҙы». Был боронғо ҡаланың тарихи атамаһы — Амида. Б. э. т. 77 йылда боронғо әрмән батшаһы Тигран был урында яңы баш ҡала — Тигранакерт ҡалаһын төҙөргә ҡарар иткән. Ул Яңы Әрмәнстандың яңы зиннәтле символы булыр тип күҙаллаған. Тигран ниәте буйынса, ҡала әрмән мәҙәниәте һәм цивилизацияһы үҙәге булырға тейеш була. Шулай уҡ ҡала Тиграндың бөйөклөгө һәм данлы еңеүҙәре символы булырға тейеш булған. Әммә б. э. т. 69 йылдың 6 октябрендәге ҡамау һәм Тигранакерт алышы һөҙөмтәһендә ҡала Лукулл етәкләгән рим ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 2)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181047/https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_}}</ref>. IV выуатта император Констанций II ҡушыуы буйынса, уның тирәләй [[базальт]] таштарҙы юнып эшләнгән ҡала диуары төҙөлгән. 359 йылда Тигранакерт ҡалаһын Иран шаһы Шапур яулаған. Һуңынан ҡаланы Юстиниан I кире ҡайтарған һәм өҫтәмә фортификация эштәре үткәргән. Тигранакерт һуңынан йәнә ирандар ҡулына күскән. 640 йылда ғәрәптәр яулап алғандан һуң, Тигранакерт ҡалаһы Диярбакир исемен ала. Диярбакир Бөйөк ебәк юлы пункттарының береһе була. 958 йылда византийҙар ҡаланы контролдә тотоуҙы кире ҡайтарған. 1001 йылда Диярбакир Мәрүәнидтәр курд династияһы резиденцияһы булып ҡала. 1085 йылда ҡала [[төркмәндәр]] ҡулына күсә. 1534 йылда солтан [[Сөләймән I|Сөләймән I Ҡануни]] яулағандан һуң, Диярбакир Ғосман империяһы составына инә. Византия ҡәлғәһе Ичҡала исемен ала. XVII быуат ғосман сәйәхәтсеһе [[Әүлиә Челеби]] Диярбакирҙы ''«Төркмәнстан һәм Курдистан»'' тип атаған<ref>M. Van Bruinessen, H. Boeschoten, «Evliya Çelebi in Diyarbekir», p. 158</ref>. 1847 йылдың 14 декабрендә, курд юлбашсыһы Бедрхан бей ихтилалы баҫтырылғандан һуң, Диярбакир «Курдистан провинцияһы» үҙәге булған<ref>Emir Bedirhan Lütfi Ahmad Ramiz bgst 2007 p.113 (translation of [[Takvim-i Vekayi]])</ref>. Әммә провинция территорияһында башлыса әрмәндәр йәшәгән. Диярбакирҙа 7 әрмән мәктәбе булған. 1864 йылда Курдистан провинцияһы Диярбакир виләйәте тип үҙгәртелгән. XIX—XX быуаттарҙа ғосман властары Диярбакир төрмәләренә йыш ҡына болгар һәм македон милли-азатлыҡ хәрәкәте (шул иҫәптән 300 ашыу ВМОРО<ref>Старо-болгарская транскрипция имени города — «Диаръ-Бекиръ»; старо-русская транскрипция — «Діарбекиръ».</ref> ағзаһы) эшмәкәрҙәрен япҡан. . 1895 йылдың 1-3 ноябрендә, [[Әбделхәмит II]] солтан дәүерендә ҡалала төрөктәр әрмәндәр һәм ассирийҙар һуйышын ойошторған<ref>{{Китап|заглавие=The Kurdish Predicament in Iraq: A Political Analysis|страницы=8|ссылка=https://books.google.com/books?id=fToRZfDdt4IC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=-CwIEwEty7&sig=HDNlRoFdHgyr3KTgaNTFXnK7xq4&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Gunter, Michael}}</ref>. Үлтереүҙәрҙә һәм талауҙарҙа полиция һәм аскерҙар әүҙем ҡатнашҡан. 3000 кеше һәләк булған, 1500 кеше яраланған. Ҡала янындағы 2 әрмән ауылы нигеҙенә тиклем емертелгән. Әрмәндәрҙең бер өлөшө, һаҡланыу сараларын ойоштороп, фанатик мосолмандар төркөмөн ырғыта алған. Бер нисә мең кеше француз консуллығында<ref>Благодаря великодушию и смелости консула Г. Мейрье.</ref>, католик сиркәүҙәрҙә йәшеренгән. Ассирийлылар үҙ ҡорамдарын тейелгеһеҙ яҡлауға өлгәшкән, һәм уларҙа ассирийҙар ҙа, әрмәндәр ҙә ҡасып ҡалған. 1908—1909 йылдарҙа власҡа килгән «Берләшеү һәм прогресс» партияһының Диярбакир бүлексәһен урындағы төркмән Зия Гөкальп — эске эштәр министры Талаат-пашаның буласаҡ урынбаҫары етәкләй. 1915 йылда ҡалала һәм яҡын-тирәләге ауылдарҙа 296 000 кеше, шуларҙан [[әрмәндәр]] — 105 000 (35,5 %<ref name="autogenerated2">{{Китап|заглавие=Cities of The Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|страницы=130|ссылка=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA130&lpg=PA130&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=8sXKc2Wc5p&sig=0WLIwdNhekhfZjD71t5BAy_6pkI&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Dumper, Michael}}</ref>), [[курдтар]] (езидтарҙы индереп)— 59 000 (20 %), [[төрөктәр]] — 45 000 (15,2 %), башҡа халыҡтар (ассирий, [[ғәрәптәр]], черкестар һ. б.) − 87 000 (29,3 %) йәшәгән. Ҡала халҡының 50%-тан ашыуын христиандар тәшкил иткән. [[Ғосман империяһы]] (иң беренсе — Талаат һәм Гөкальп) властары ойошторған геноцид һөҙөмтәһендә бөтә христиан халҡы юҡ ителгән йәки көсләп күсерелгән (депортация)<ref name="autogenerated2" />. 1915 йылдың июнендә әрмән общинаһының иң абруйлы ойошма вәкилдәрен юҡ итеп, төрөк властары шул уҡ йылдың октябрендә Рас-ул-Айнға урындағы әрмәндәрҙең күпселеген ҡыуып алып киткән һәм шунда ҡырған. 1923 йылда Диярбәкирҙә кәмалсылар контроль урынлаштыра. 1937 йылда сираттағы низағтан һуң ҡалаға [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]] килә һәм курдтар араһында популяр булған Диярбәкир исемен әйтелеше буйынса оҡшаш Диярбаҡыр (төрөк һүҙе «bakır» — «баҡыр») атамаһына алмаштырырға бойорған. 1966 йылда Диярбаҡырҙа Анкара университеты филиалына нигеҙ һалынған, 1973 йылдан ул бойондороҡһоҙ Тигрис университеты. Диярбаҡыр 1981—2002 йылдарҙа, Диярбаҡыр, төрөк армияһы һәм Курд эшсе партияһы (КРП) отрядтары араһында хәрби хәрәкәттәр барғанлыҡтан, ябыҡ ҡала булып ҡала. == Халҡы == [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|1915 йылғы фажиғәле ваҡиғаларға]] тиклем ҡаланың күпселек халҡын әрмәндәр тәшкил иткән. 1878 йылда Берлин конгресында баҫылған Константинополь патриархаты йәниҫәбе буйынса, Диярбакирҙа һәм уға яҡын ауылдарҙа 362 300 кеше йәшәгән, шуларҙан<ref>{{Cite web|url=http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|title=The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire {{!}} Aniarc<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-11-20|archive-date=2019-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20191119104749/http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|deadlink=no}}</ref>: * [[әрмәндәр]] — 180 000 (49,7 %) * [[төрөктәр]] — 130 000 (35,9 %) * [[курдтар]] — 44 300 (12,2 %) * [[халдейҙар]] — 8 000 (2,2 %) XX быуаттың беренсе яртыһында, [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|әрмәндәр геноциды]] осоронда — әрмән халҡын депортациялау һәм юҡ итеү барышында әрмән халҡы тулыһынса тиерлек юҡ ителгән. Хәҙерге ҡалала 203 66 кеше йәшәй, тбашлыса[[курдтар]] (2013). БКурдтарҙан бшҡа ҡалаллрй [[төрөктәр]], [[ғәрәптәр]], [[әрмәндәр]], ассирий.ҙар йәшәй. == Климаты == Диярбаҡырҙа эҫе Урта диңгеҙ климаты: йәй эҫе һәм ҡоро, ҡыш һалҡын, дымлы. Иң һыуыҡ ай — ғинуарҙа — — 1,7 °C, иң эҫеһе — июлдә — 31,1 °C. Бер йылда уртаса 406 миллиметр яуым-төшөм булып, шуларҙың тик 2 %үы ғына йәйен яуа. Һауа ҡоро булғанға күрә, йәйге юғары температура дымлы һауалы төбәктәргә ҡарағанда еңелерәк кисерелә. {{Ҡала климаты |Город_род=Диярбаҡыр | Янв_ср=1.7 | Янв_ср_осад=69.0 | Фев_ср=3.6 | Фев_ср_осад=67.7 | Мар_ср=8.4 | Мар_ср_осад=69.1 | Апр_ср=13.8 | Апр_ср_осад=68.4 | Май_ср=19.2 | Май_ср_осад=44.4 | Июн_ср=26.2 | Июн_ср_осад=8.8 | Июл_ср=31.1 | Июл_ср_осад=0.5 | Авг_ср=30.4 | Авг_ср_осад=0.4 | Сен_ср=24.9 | Сен_ср_осад=4.2 | Окт_ср=17.2 | Окт_ср_осад=33.0 | Ноя_ср=9.3 | Ноя_ср_осад=52.8 | Дек_ср=3.9 | Дек_ср_осад=71.8 | Год_ср=15.8 | Год_ср_осад=490.1 | Янв_ср_мин=−2.3 | Янв_ср_макс=6.7 | Фев_ср_мин=−1.1 | Фев_ср_макс=9.1 | Мар_ср_мин=2.7 | Мар_ср_макс=14.5 | Апр_ср_мин=7.2 | Апр_ср_макс=20.4 | Май_ср_мин=11.3 | Май_ср_макс=26.5 | Июн_ср_мин=16.9 | Июн_ср_макс=33.6 | Июл_ср_мин=21.8 | Июл_ср_макс=38.5 | Авг_ср_мин=21.1 | Авг_ср_макс=38.2 | Сен_ср_мин=16.2 | Сен_ср_макс=33.3 | Окт_ср_мин=10.2 | Окт_ср_макс=25.3 | Ноя_ср_мин=4.0 | Ноя_ср_макс=16.1 | Дек_ср_мин=−0.2 | Дек_ср_макс=9.1 | Год_ср_мин=8.9 | Год_ср_макс=22.6 | Янв_а_макс=16.9 | Янв_а_мин=−22.1 | Фев_а_макс=21.3 | Фев_а_мин=−21 | Мар_а_макс=28.3 | Мар_а_мин=−14 | Апр_а_макс=35.3 | Апр_а_мин=−6.1 | Май_а_макс=38.1 | Май_а_мин=0.8 | Июн_а_макс=42.0 | Июн_а_мин=6.0 | Июл_а_макс=45.0 | Июл_а_мин=11.0 | Авг_а_макс=45.9 | Авг_а_мин=13.8 | Сен_а_макс=42.0 | Сен_а_мин=5.2 | Окт_а_макс=35.7 | Окт_а_мин=−1.2 | Ноя_а_макс=27.2 | Ноя_а_мин=−12.9 | Дек_а_макс=22.5 | Дек_а_мин=−23.4 | Год_а_макс=45.9 | Год_а_мин=−23.4 |}} == Архитектура ҡомартҡылары == Уҙғарылған археологик ҡаҙыныу эштәре был зонала б. э. т. VII быуатта меңәр йылдар дауамында йәшәп килгән цивилизация булыуы фактын раҫлай. Замандаштарға бары Констанций II ҡушыуы буйынса IV быуатта базальт тёсанных таштарҙан төҙөлгән ҡала диуарҙары ғына килеп еткән. Юғарынан, күктән ҡарағанда, улар балыҡҡа оҡшаш. Был беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән берҙән-бер әһәмиәтле урта быуат бинаһы. Урамдарҙың мөйөштәре түңәрәкләнгән дүртмөйөш формаһында ҡоролған. Төньяҡ-көньяҡ йүнәлештә уларҙың оҙонлоғо 1300 метрға етһә, көнсығыш-көнбайыш йүнәлешендә — 1700 метр. Ҡәлғә диуарҙарының киңлеге 3 метрҙан 5 метрға тиклем, бейеклеге 10 метрҙан 12 метрға тиклем. Дүрт ҡапҡаһы бар: төньяҡта — Тарнут, көнсығышта — Ну, көньяҡта — Мардин, көнбайышта — Урфа. Ҡәлғә диаурҙары буйлап бөтә оҙонлоғо дауамында 80-гә яҡын башня урынлашҡан. Диярбаҡырҙың иң билдәле тарихи һәйкәле булып Улу Йәми (Бөйөк Мәсет) тора: VII быуатта ул бында өҫтөнлөк иткән ғәрәптәр тарафынан иҫке сиркәүҙе үҙгәртеп ҡорола. Сөнниҙәр исламы 4 мәҙһәб - хәнәфи, ханбали, мәлики һәм шәфиғи мәҙһәбтәренән тороуынан сығып, намаҙ уҡыу өсөн уларҙың һәр береһенә махсус бина бүлеү ҡаралған, был иһә һәр төрлө архитектура стилдәрен берләштереүсе ҡоролма барлыҡҡа килтергән. Был ҡомартҡынан тыш, бында XII быуатта Зинйәрле Мәҙрәсә барлыҡҡа килә; XV  быуатта төҙөлгән Пәйғәмбәр Йәми мәсете (Пәйғәмбәр мәсете), шулай уҡ Паша хан һәм Баһрам паша мәсеттәре бар. == Мәҙәниәт == Диярбаҡыр ҡәлғәһе ныҡлығы (б. э. IV б.; илдә иң ҙуры; ҡаланың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә; Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән), Археология музейы (1934; 1985 йылдан алып хәҙерге бинала), Әхмәт Ариф исемендәге Әҙәби музей (2011; уның составында — китапхана). Ҡалала төрөк яҙыусыһы һәм шағиры Зыя Гөкальп (1956), төрөк шағиры һәм яҙыусыһы Жәһит Сытҡы Таранжы (1973) йорт-музейҙары урынлашҡан. 2002 йылда Сәнғәт үҙәге асылды, ойошма структураһына «Anadolu Kültür» инә. Йәштәр мәҙәни үҙәге һәм Меһмет Сен исемендәге фотостудия эшләй == Дине == <!-- Большинство населения города исповедует ислам [[Сунниты|суннитского]] толка. Также проживают мусульмане-[[алавиты]] (курды-заза), курды-[[езиды]] и христиане. --> === Сурб Киракос === <!-- До [[Геноцид армян|геноцида армян]] в Тигранакертской равнине насчитывалось 11 действующих [[Армянская Апостольская церковь|армянских церквей]], последняя из которых была закрыта в 1915 году. К XXI веку в городе осталось только одно армянское храмовое здание: церковь [[Сурб Киракос]]. На её торжественном переосвящении 30 ноября 2012 г. присутствовал Католикос Великого Дома Киликии [[Арам I]]. Католикос призвал верующих к межконфессиональному миру и терпимости<ref>[http://www.fotex.biz/news/479/ В Диярбакыре восстановлена армянская церковь] {{Wayback|url=http://www.fotex.biz/news/479/ |date=20150614185953 }}.</ref>. Через 3 года богослужения в церкви прекратились из-за боевых действий и лишь в 7 мая 2022 года её вновь открыли после реставрации? проведённой на деньги правительства Турции. В церемонии принял участие [[Константинопольский патриархат Армянской апостольской церкви|армянский патриарх Константинополя]] [[Саак II (Машалян)]]<ref>[http://www.blagovest-info.ru/index.php?ss=2&s=3&id=99799 Самая большая армянская церковь Ближнего Востока вновь открылась в турецком Диярбакыре].{{v|22|5|12}}.</ref>. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://za7gorami.ru/f/diyarbakyr Об облике и жизни Диярбакыра] * [https://web.archive.org/web/20100410195459/http://www.diyarbakirspor.org/ Diyarbakır] * [http://www.fotex.biz/countries/turkey/diyarbakir/ Новости и фото о Диярбакыре] {{rq|source}} {{ВС}} {{Диярбакыр}} {{Города Турции}} [[Категория:Төркиә ҡалалары]] [[Категория:Төркиә Курдистаны]] [[Категория:Диярбаҡыр|*]] [[Категория:Бөйөк Әрмәнстан ҡалалары]] [[Категория:Диярбаҡыр райондары]] 7w6gmb7v9iaxdv2tj9ncinhmjev5bjl 1149078 1149077 2022-08-10T07:06:01Z Akkashka 14326 /* Дине */ wikitext text/x-wiki {{БМ Диярбаҡыр){{!}}Диярбаҡыр}} {{НП-Турция |статус = Ҡала |русское название = Диярбакыр |оригинальное название = Diyarbakır |изображение = City of Diyarbakır.jpg |ил = Диярбаҡыр (ил){{!}}Диярбаҡыр |район = |вид района = |район в таблице = |община = |вид общины = |община в таблице = |lat_deg= 37 |lon_deg= 40 |lat_min= 54 |lat_sec=39 |lon_min= 14 |lon_sec=12 |CoordScale = |внутреннее деление = |глава = |вид главы = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Амида, Тигранакерт (Сильван) |статус с = |площадь = 685 |климат = |официальный язык = |население = {{рост}} 920&nbsp;366<ref name="автоссылка1">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2013 |плотность = |агломерация = |национальный состав =курдтар |конфессиональный состав =мосолман-сөнниҙәр, мосолман-шиғыйҙар, алавиттар, езидтар |этнохороним = |часовой пояс = |DST = |телефонный код = <small>+90</small> 412 |почтовый индекс = 21000 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://web.archive.org/web/20060512040802/http://www.diyarbakir-bld.gov.tr/ }} '''Диярбаҡыр''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Diyarbakır</span>, [[Курд телдәре|курдтар]]. Amed, {{Lang-hy|Տիգրանակերտ}}) —[[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышында [[Тигр]] йылғаһы буйында урынлашҡан ҡалаһы һәм районы. Диярбаҡыр [[Төркиәнең административ бүленеше|иленең]] (провинция) административ үҙәге. Төньяҡ Курдистандың һәм дөйөм алғанда барлыҡ Курдистандың рәсми булмаған баш ҡалаһы. Боронғо Амида урынында Тигран II үҙ резиденцияһы сифатында төҙөгән Бөйөк Әрмәнстандың тарихи баш ҡалаһы<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 1)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181046/https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_}}</ref>. == Тарихы == Б. э. т. яҡынса 1100 йылда Тиглатпалассар I батшалыҡ итә башлаған заманда, Мушка (Изге Яҙма (Тәүрат) буйынса, Мешех) күтәргән фетнәлә ҡатнашҡан Кадмуху ғәйепле һаналған. Ул Британия музейында бөгөнгө көндә һаҡланған балсыҡ призмалағы һүрәттә еңеүе менән маҡтанған Ассирия батшаһының аяуһыҙ баҫтырыуы менән тамамланған: «Мин етәкселек итә башлағас, Мушка еренән егерме мең кеше, һәм уларҙың биш батшаһы… минең әфәндем Ашшур ярҙамында һәм үҙ көсөнә ышанып, Кутмуха ерен баҫып алған, мин үҙемдең хәрби арбаларымды һәм ғәскәремде йыйҙым. Мин егерме мең яугир һәм биш батшаһы менән Кутмухала уларҙы ҡыйраттым. Мин уларҙы Сторм алла кеүек ҡырып һалдым. Уларҙың ҡанын үҙәндәрҙә һәм тау түбәләрендә түктем. Мин уларҙың ҡырҡылған баштарын иген өйөмө кеүек ҡалалры диуарҙары янында ҡалдырҙым. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ ғәнимәт —байлығын һәм милеген сығарҙым. Мин алты мең кешене— ғәскәренән ҡалғанын әсир иттем, улар минең алдымдан йүгереп, ҡоралымлды үпте, һәм уларҙы еремдә йәшәргә тейешлеләр тип һананым». «Шул уҡ ваҡытта мин, Кутмуха, Ашшурға, минең илаһыма, яһаҡ һәм йыйымдар түләмәгән Кутмуха ерен сиктән сигенә тиклем яуланым. Табыш — байлыҡ һәм әйберҙәрен алып ҡайттым. Уларҙың ҡалаларын яндырҙым, бөлгөнлөккә төшөрҙөм, юҡ иттем. Кутмуха халҡының тере ҡалғаны Тигр йылғаһының алыҫ ярҙарында, '''''ШЕРЕШЕ''''' (хәҙерге Диярбакир районында торған ҡала) ерендә йәшеренде, һәм был ҡаланы ҡәлғәгә әйләндерҙе. Текә тауҙарҙа бронза кәйләләр ярҙамында хәрби арбаларыбыҙға һәм яугирҙәребеҙгә һуҡмаҡтар ярҙыҡ. Мин Тигрҙы аша кистем һәм Шерешены, уларҙың цитаделен, баҫып алдым. Яугирҙәренең көлөн тауҙарға тараттым һәм уларҙың ҡанын тау түбәләренә бөрктөм, Тигр йылғаһы ҡыҙарҙы». Был боронғо ҡаланың тарихи атамаһы — Амида. Б. э. т. 77 йылда боронғо әрмән батшаһы Тигран был урында яңы баш ҡала — Тигранакерт ҡалаһын төҙөргә ҡарар иткән. Ул Яңы Әрмәнстандың яңы зиннәтле символы булыр тип күҙаллаған. Тигран ниәте буйынса, ҡала әрмән мәҙәниәте һәм цивилизацияһы үҙәге булырға тейеш була. Шулай уҡ ҡала Тиграндың бөйөклөгө һәм данлы еңеүҙәре символы булырға тейеш булған. Әммә б. э. т. 69 йылдың 6 октябрендәге ҡамау һәм Тигранакерт алышы һөҙөмтәһендә ҡала Лукулл етәкләгән рим ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 2)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181047/https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_}}</ref>. IV выуатта император Констанций II ҡушыуы буйынса, уның тирәләй [[базальт]] таштарҙы юнып эшләнгән ҡала диуары төҙөлгән. 359 йылда Тигранакерт ҡалаһын Иран шаһы Шапур яулаған. Һуңынан ҡаланы Юстиниан I кире ҡайтарған һәм өҫтәмә фортификация эштәре үткәргән. Тигранакерт һуңынан йәнә ирандар ҡулына күскән. 640 йылда ғәрәптәр яулап алғандан һуң, Тигранакерт ҡалаһы Диярбакир исемен ала. Диярбакир Бөйөк ебәк юлы пункттарының береһе була. 958 йылда византийҙар ҡаланы контролдә тотоуҙы кире ҡайтарған. 1001 йылда Диярбакир Мәрүәнидтәр курд династияһы резиденцияһы булып ҡала. 1085 йылда ҡала [[төркмәндәр]] ҡулына күсә. 1534 йылда солтан [[Сөләймән I|Сөләймән I Ҡануни]] яулағандан һуң, Диярбакир Ғосман империяһы составына инә. Византия ҡәлғәһе Ичҡала исемен ала. XVII быуат ғосман сәйәхәтсеһе [[Әүлиә Челеби]] Диярбакирҙы ''«Төркмәнстан һәм Курдистан»'' тип атаған<ref>M. Van Bruinessen, H. Boeschoten, «Evliya Çelebi in Diyarbekir», p. 158</ref>. 1847 йылдың 14 декабрендә, курд юлбашсыһы Бедрхан бей ихтилалы баҫтырылғандан һуң, Диярбакир «Курдистан провинцияһы» үҙәге булған<ref>Emir Bedirhan Lütfi Ahmad Ramiz bgst 2007 p.113 (translation of [[Takvim-i Vekayi]])</ref>. Әммә провинция территорияһында башлыса әрмәндәр йәшәгән. Диярбакирҙа 7 әрмән мәктәбе булған. 1864 йылда Курдистан провинцияһы Диярбакир виләйәте тип үҙгәртелгән. XIX—XX быуаттарҙа ғосман властары Диярбакир төрмәләренә йыш ҡына болгар һәм македон милли-азатлыҡ хәрәкәте (шул иҫәптән 300 ашыу ВМОРО<ref>Старо-болгарская транскрипция имени города — «Диаръ-Бекиръ»; старо-русская транскрипция — «Діарбекиръ».</ref> ағзаһы) эшмәкәрҙәрен япҡан. . 1895 йылдың 1-3 ноябрендә, [[Әбделхәмит II]] солтан дәүерендә ҡалала төрөктәр әрмәндәр һәм ассирийҙар һуйышын ойошторған<ref>{{Китап|заглавие=The Kurdish Predicament in Iraq: A Political Analysis|страницы=8|ссылка=https://books.google.com/books?id=fToRZfDdt4IC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=-CwIEwEty7&sig=HDNlRoFdHgyr3KTgaNTFXnK7xq4&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Gunter, Michael}}</ref>. Үлтереүҙәрҙә һәм талауҙарҙа полиция һәм аскерҙар әүҙем ҡатнашҡан. 3000 кеше һәләк булған, 1500 кеше яраланған. Ҡала янындағы 2 әрмән ауылы нигеҙенә тиклем емертелгән. Әрмәндәрҙең бер өлөшө, һаҡланыу сараларын ойоштороп, фанатик мосолмандар төркөмөн ырғыта алған. Бер нисә мең кеше француз консуллығында<ref>Благодаря великодушию и смелости консула Г. Мейрье.</ref>, католик сиркәүҙәрҙә йәшеренгән. Ассирийлылар үҙ ҡорамдарын тейелгеһеҙ яҡлауға өлгәшкән, һәм уларҙа ассирийҙар ҙа, әрмәндәр ҙә ҡасып ҡалған. 1908—1909 йылдарҙа власҡа килгән «Берләшеү һәм прогресс» партияһының Диярбакир бүлексәһен урындағы төркмән Зия Гөкальп — эске эштәр министры Талаат-пашаның буласаҡ урынбаҫары етәкләй. 1915 йылда ҡалала һәм яҡын-тирәләге ауылдарҙа 296 000 кеше, шуларҙан [[әрмәндәр]] — 105 000 (35,5 %<ref name="autogenerated2">{{Китап|заглавие=Cities of The Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|страницы=130|ссылка=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA130&lpg=PA130&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=8sXKc2Wc5p&sig=0WLIwdNhekhfZjD71t5BAy_6pkI&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Dumper, Michael}}</ref>), [[курдтар]] (езидтарҙы индереп)— 59 000 (20 %), [[төрөктәр]] — 45 000 (15,2 %), башҡа халыҡтар (ассирий, [[ғәрәптәр]], черкестар һ. б.) − 87 000 (29,3 %) йәшәгән. Ҡала халҡының 50%-тан ашыуын христиандар тәшкил иткән. [[Ғосман империяһы]] (иң беренсе — Талаат һәм Гөкальп) властары ойошторған геноцид һөҙөмтәһендә бөтә христиан халҡы юҡ ителгән йәки көсләп күсерелгән (депортация)<ref name="autogenerated2" />. 1915 йылдың июнендә әрмән общинаһының иң абруйлы ойошма вәкилдәрен юҡ итеп, төрөк властары шул уҡ йылдың октябрендә Рас-ул-Айнға урындағы әрмәндәрҙең күпселеген ҡыуып алып киткән һәм шунда ҡырған. 1923 йылда Диярбәкирҙә кәмалсылар контроль урынлаштыра. 1937 йылда сираттағы низағтан һуң ҡалаға [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]] килә һәм курдтар араһында популяр булған Диярбәкир исемен әйтелеше буйынса оҡшаш Диярбаҡыр (төрөк һүҙе «bakır» — «баҡыр») атамаһына алмаштырырға бойорған. 1966 йылда Диярбаҡырҙа Анкара университеты филиалына нигеҙ һалынған, 1973 йылдан ул бойондороҡһоҙ Тигрис университеты. Диярбаҡыр 1981—2002 йылдарҙа, Диярбаҡыр, төрөк армияһы һәм Курд эшсе партияһы (КРП) отрядтары араһында хәрби хәрәкәттәр барғанлыҡтан, ябыҡ ҡала булып ҡала. == Халҡы == [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|1915 йылғы фажиғәле ваҡиғаларға]] тиклем ҡаланың күпселек халҡын әрмәндәр тәшкил иткән. 1878 йылда Берлин конгресында баҫылған Константинополь патриархаты йәниҫәбе буйынса, Диярбакирҙа һәм уға яҡын ауылдарҙа 362 300 кеше йәшәгән, шуларҙан<ref>{{Cite web|url=http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|title=The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire {{!}} Aniarc<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-11-20|archive-date=2019-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20191119104749/http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|deadlink=no}}</ref>: * [[әрмәндәр]] — 180 000 (49,7 %) * [[төрөктәр]] — 130 000 (35,9 %) * [[курдтар]] — 44 300 (12,2 %) * [[халдейҙар]] — 8 000 (2,2 %) XX быуаттың беренсе яртыһында, [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|әрмәндәр геноциды]] осоронда — әрмән халҡын депортациялау һәм юҡ итеү барышында әрмән халҡы тулыһынса тиерлек юҡ ителгән. Хәҙерге ҡалала 203 66 кеше йәшәй, тбашлыса[[курдтар]] (2013). БКурдтарҙан бшҡа ҡалаллрй [[төрөктәр]], [[ғәрәптәр]], [[әрмәндәр]], ассирий.ҙар йәшәй. == Климаты == Диярбаҡырҙа эҫе Урта диңгеҙ климаты: йәй эҫе һәм ҡоро, ҡыш һалҡын, дымлы. Иң һыуыҡ ай — ғинуарҙа — — 1,7 °C, иң эҫеһе — июлдә — 31,1 °C. Бер йылда уртаса 406 миллиметр яуым-төшөм булып, шуларҙың тик 2 %үы ғына йәйен яуа. Һауа ҡоро булғанға күрә, йәйге юғары температура дымлы һауалы төбәктәргә ҡарағанда еңелерәк кисерелә. {{Ҡала климаты |Город_род=Диярбаҡыр | Янв_ср=1.7 | Янв_ср_осад=69.0 | Фев_ср=3.6 | Фев_ср_осад=67.7 | Мар_ср=8.4 | Мар_ср_осад=69.1 | Апр_ср=13.8 | Апр_ср_осад=68.4 | Май_ср=19.2 | Май_ср_осад=44.4 | Июн_ср=26.2 | Июн_ср_осад=8.8 | Июл_ср=31.1 | Июл_ср_осад=0.5 | Авг_ср=30.4 | Авг_ср_осад=0.4 | Сен_ср=24.9 | Сен_ср_осад=4.2 | Окт_ср=17.2 | Окт_ср_осад=33.0 | Ноя_ср=9.3 | Ноя_ср_осад=52.8 | Дек_ср=3.9 | Дек_ср_осад=71.8 | Год_ср=15.8 | Год_ср_осад=490.1 | Янв_ср_мин=−2.3 | Янв_ср_макс=6.7 | Фев_ср_мин=−1.1 | Фев_ср_макс=9.1 | Мар_ср_мин=2.7 | Мар_ср_макс=14.5 | Апр_ср_мин=7.2 | Апр_ср_макс=20.4 | Май_ср_мин=11.3 | Май_ср_макс=26.5 | Июн_ср_мин=16.9 | Июн_ср_макс=33.6 | Июл_ср_мин=21.8 | Июл_ср_макс=38.5 | Авг_ср_мин=21.1 | Авг_ср_макс=38.2 | Сен_ср_мин=16.2 | Сен_ср_макс=33.3 | Окт_ср_мин=10.2 | Окт_ср_макс=25.3 | Ноя_ср_мин=4.0 | Ноя_ср_макс=16.1 | Дек_ср_мин=−0.2 | Дек_ср_макс=9.1 | Год_ср_мин=8.9 | Год_ср_макс=22.6 | Янв_а_макс=16.9 | Янв_а_мин=−22.1 | Фев_а_макс=21.3 | Фев_а_мин=−21 | Мар_а_макс=28.3 | Мар_а_мин=−14 | Апр_а_макс=35.3 | Апр_а_мин=−6.1 | Май_а_макс=38.1 | Май_а_мин=0.8 | Июн_а_макс=42.0 | Июн_а_мин=6.0 | Июл_а_макс=45.0 | Июл_а_мин=11.0 | Авг_а_макс=45.9 | Авг_а_мин=13.8 | Сен_а_макс=42.0 | Сен_а_мин=5.2 | Окт_а_макс=35.7 | Окт_а_мин=−1.2 | Ноя_а_макс=27.2 | Ноя_а_мин=−12.9 | Дек_а_макс=22.5 | Дек_а_мин=−23.4 | Год_а_макс=45.9 | Год_а_мин=−23.4 |}} == Архитектура ҡомартҡылары == Уҙғарылған археологик ҡаҙыныу эштәре был зонала б. э. т. VII быуатта меңәр йылдар дауамында йәшәп килгән цивилизация булыуы фактын раҫлай. Замандаштарға бары Констанций II ҡушыуы буйынса IV быуатта базальт тёсанных таштарҙан төҙөлгән ҡала диуарҙары ғына килеп еткән. Юғарынан, күктән ҡарағанда, улар балыҡҡа оҡшаш. Был беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән берҙән-бер әһәмиәтле урта быуат бинаһы. Урамдарҙың мөйөштәре түңәрәкләнгән дүртмөйөш формаһында ҡоролған. Төньяҡ-көньяҡ йүнәлештә уларҙың оҙонлоғо 1300 метрға етһә, көнсығыш-көнбайыш йүнәлешендә — 1700 метр. Ҡәлғә диуарҙарының киңлеге 3 метрҙан 5 метрға тиклем, бейеклеге 10 метрҙан 12 метрға тиклем. Дүрт ҡапҡаһы бар: төньяҡта — Тарнут, көнсығышта — Ну, көньяҡта — Мардин, көнбайышта — Урфа. Ҡәлғә диаурҙары буйлап бөтә оҙонлоғо дауамында 80-гә яҡын башня урынлашҡан. Диярбаҡырҙың иң билдәле тарихи һәйкәле булып Улу Йәми (Бөйөк Мәсет) тора: VII быуатта ул бында өҫтөнлөк иткән ғәрәптәр тарафынан иҫке сиркәүҙе үҙгәртеп ҡорола. Сөнниҙәр исламы 4 мәҙһәб - хәнәфи, ханбали, мәлики һәм шәфиғи мәҙһәбтәренән тороуынан сығып, намаҙ уҡыу өсөн уларҙың һәр береһенә махсус бина бүлеү ҡаралған, был иһә һәр төрлө архитектура стилдәрен берләштереүсе ҡоролма барлыҡҡа килтергән. Был ҡомартҡынан тыш, бында XII быуатта Зинйәрле Мәҙрәсә барлыҡҡа килә; XV  быуатта төҙөлгән Пәйғәмбәр Йәми мәсете (Пәйғәмбәр мәсете), шулай уҡ Паша хан һәм Баһрам паша мәсеттәре бар. == Мәҙәниәт == Диярбаҡыр ҡәлғәһе ныҡлығы (б. э. IV б.; илдә иң ҙуры; ҡаланың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә; Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән), Археология музейы (1934; 1985 йылдан алып хәҙерге бинала), Әхмәт Ариф исемендәге Әҙәби музей (2011; уның составында — китапхана). Ҡалала төрөк яҙыусыһы һәм шағиры Зыя Гөкальп (1956), төрөк шағиры һәм яҙыусыһы Жәһит Сытҡы Таранжы (1973) йорт-музейҙары урынлашҡан. 2002 йылда Сәнғәт үҙәге асылды, ойошма структураһына «Anadolu Kültür» инә. Йәштәр мәҙәни үҙәге һәм Меһмет Сен исемендәге фотостудия эшләй == Дине == Ундағы халыҡтың күбеһе сөнни тәғлимәтендәге ислам динен тота. Шулай уҡ мосолман-алавиттар (курд-зазалар), курд-езидтар һәм христиандар йәшәй. === Сурб Киракос === Әрмәндәр геноцидына тиклем Тигранакерт тигеҙлегендә 11 ғәмәлдәге әрмән сиркәүе иҫәпләнгән, уларҙың һуңғыһы 1915 йылда ябыла. XXI быуатҡа ҡалала бер генә әрмән ғибәҙәтханаһы, Сурб Киракос сиркәүе генә, тороп ҡалған. 2012 йылдың 30 ноябрендә уны тантаналы ҡабаттан изгеләштереүҙә Киликияның Бөйөк Йорто Католикосы Арам I ҡатнаша. Католикос диндарҙарҙы конфессия-ара тыныслыҡҡа һәм түҙемлеккә саҡырҙы<ref>[http://www.fotex.biz/news/479/ В Диярбакыре восстановлена армянская церковь] {{Wayback|url=http://www.fotex.biz/news/479/ |date=20150614185953 }}.</ref>. Өс йыл буйы ғибәҙәттәр уҙғарылғандан һуң, хәрби хәрәкәттәр арҡаһында сиркәүҙә ғибәҙәт ҡылыуҙар туҡтап ҡала һәм, уны реставрациялағандан һуң, 2022 йылдың 7 майында ғына, йәнә асыла. Тантанала Константинополдең әрмән патриархы Саак II (Машалян) ҡатнаша<ref>[http://www.blagovest-info.ru/index.php?ss=2&s=3&id=99799 Самая большая армянская церковь Ближнего Востока вновь открылась в турецком Диярбакыре].{{v|22|5|12}}.</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://za7gorami.ru/f/diyarbakyr Об облике и жизни Диярбакыра] * [https://web.archive.org/web/20100410195459/http://www.diyarbakirspor.org/ Diyarbakır] * [http://www.fotex.biz/countries/turkey/diyarbakir/ Новости и фото о Диярбакыре] {{rq|source}} {{ВС}} {{Диярбакыр}} {{Города Турции}} [[Категория:Төркиә ҡалалары]] [[Категория:Төркиә Курдистаны]] [[Категория:Диярбаҡыр|*]] [[Категория:Бөйөк Әрмәнстан ҡалалары]] [[Категория:Диярбаҡыр райондары]] mymnf8wpsy975duyczfodhcetbipo72 1149079 1149078 2022-08-10T07:08:49Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{БМ Диярбаҡыр){{!}}Диярбаҡыр}} {{НП-Турция |статус = Ҡала |русское название = Диярбакыр |оригинальное название = Diyarbakır |изображение = City of Diyarbakır.jpg |ил = Диярбаҡыр (ил){{!}}Диярбаҡыр |район = |вид района = |район в таблице = |община = |вид общины = |община в таблице = |lat_deg= 37 |lon_deg= 40 |lat_min= 54 |lat_sec=39 |lon_min= 14 |lon_sec=12 |CoordScale = |внутреннее деление = |глава = |вид главы = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Амида, Тигранакерт (Сильван) |статус с = |площадь = 685 |климат = |официальный язык = |население = {{рост}} 920&nbsp;366<ref name="автоссылка1">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2013 |плотность = |агломерация = |национальный состав =курдтар |конфессиональный состав =мосолман-сөнниҙәр, мосолман-шиғыйҙар, алавиттар, езидтар |этнохороним = |часовой пояс = |DST = |телефонный код = <small>+90</small> 412 |почтовый индекс = 21000 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://web.archive.org/web/20060512040802/http://www.diyarbakir-bld.gov.tr/ }} '''Диярбаҡыр''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Diyarbakır</span>, [[Курд телдәре|курдтар]]. Amed, {{Lang-hy|Տիգրանակերտ}}) —[[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышында [[Тигр]] йылғаһы буйында урынлашҡан ҡалаһы һәм районы. Диярбаҡыр [[Төркиәнең административ бүленеше|иленең]] (провинция) административ үҙәге. Төньяҡ Курдистандың һәм дөйөм алғанда барлыҡ Курдистандың рәсми булмаған баш ҡалаһы. Боронғо Амида урынында Тигран II үҙ резиденцияһы сифатында төҙөгән Бөйөк Әрмәнстандың тарихи баш ҡалаһы<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 1)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181046/https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_}}</ref>. == Тарихы == Б. э. т. яҡынса 1100 йылда Тиглатпалассар I батшалыҡ итә башлаған заманда, Мушка (Изге Яҙма (Тәүрат) буйынса, Мешех) күтәргән фетнәлә ҡатнашҡан Кадмуху ғәйепле һаналған. Ул Британия музейында бөгөнгө көндә һаҡланған балсыҡ призмалағы һүрәттә еңеүе менән маҡтанған Ассирия батшаһының аяуһыҙ баҫтырыуы менән тамамланған: «Мин етәкселек итә башлағас, Мушка еренән егерме мең кеше, һәм уларҙың биш батшаһы… минең әфәндем Ашшур ярҙамында һәм үҙ көсөнә ышанып, Кутмуха ерен баҫып алған, мин үҙемдең хәрби арбаларымды һәм ғәскәремде йыйҙым. Мин егерме мең яугир һәм биш батшаһы менән Кутмухала уларҙы ҡыйраттым. Мин уларҙы Сторм алла кеүек ҡырып һалдым. Уларҙың ҡанын үҙәндәрҙә һәм тау түбәләрендә түктем. Мин уларҙың ҡырҡылған баштарын иген өйөмө кеүек ҡалалры диуарҙары янында ҡалдырҙым. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ ғәнимәт —байлығын һәм милеген сығарҙым. Мин алты мең кешене— ғәскәренән ҡалғанын әсир иттем, улар минең алдымдан йүгереп, ҡоралымлды үпте, һәм уларҙы еремдә йәшәргә тейешлеләр тип һананым». «Шул уҡ ваҡытта мин, Кутмуха, Ашшурға, минең илаһыма, яһаҡ һәм йыйымдар түләмәгән Кутмуха ерен сиктән сигенә тиклем яуланым. Табыш — байлыҡ һәм әйберҙәрен алып ҡайттым. Уларҙың ҡалаларын яндырҙым, бөлгөнлөккә төшөрҙөм, юҡ иттем. Кутмуха халҡының тере ҡалғаны Тигр йылғаһының алыҫ ярҙарында, '''''ШЕРЕШЕ''''' (хәҙерге Диярбакир районында торған ҡала) ерендә йәшеренде, һәм был ҡаланы ҡәлғәгә әйләндерҙе. Текә тауҙарҙа бронза кәйләләр ярҙамында хәрби арбаларыбыҙға һәм яугирҙәребеҙгә һуҡмаҡтар ярҙыҡ. Мин Тигрҙы аша кистем һәм Шерешены, уларҙың цитаделен, баҫып алдым. Яугирҙәренең көлөн тауҙарға тараттым һәм уларҙың ҡанын тау түбәләренә бөрктөм, Тигр йылғаһы ҡыҙарҙы». Был боронғо ҡаланың тарихи атамаһы — Амида. Б. э. т. 77 йылда боронғо әрмән батшаһы Тигран был урында яңы баш ҡала — Тигранакерт ҡалаһын төҙөргә ҡарар иткән. Ул Яңы Әрмәнстандың яңы зиннәтле символы булыр тип күҙаллаған. Тигран ниәте буйынса, ҡала әрмән мәҙәниәте һәм цивилизацияһы үҙәге булырға тейеш була. Шулай уҡ ҡала Тиграндың бөйөклөгө һәм данлы еңеүҙәре символы булырға тейеш булған. Әммә б. э. т. 69 йылдың 6 октябрендәге ҡамау һәм Тигранакерт алышы һөҙөмтәһендә ҡала Лукулл етәкләгән рим ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 2)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181047/https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_}}</ref>. IV выуатта император Констанций II ҡушыуы буйынса, уның тирәләй [[базальт]] таштарҙы юнып эшләнгән ҡала диуары төҙөлгән. 359 йылда Тигранакерт ҡалаһын Иран шаһы Шапур яулаған. Һуңынан ҡаланы Юстиниан I кире ҡайтарған һәм өҫтәмә фортификация эштәре үткәргән. Тигранакерт һуңынан йәнә ирандар ҡулына күскән. 640 йылда ғәрәптәр яулап алғандан һуң, Тигранакерт ҡалаһы Диярбакир исемен ала. Диярбакир Бөйөк ебәк юлы пункттарының береһе була. 958 йылда византийҙар ҡаланы контролдә тотоуҙы кире ҡайтарған. 1001 йылда Диярбакир Мәрүәнидтәр курд династияһы резиденцияһы булып ҡала. 1085 йылда ҡала [[төркмәндәр]] ҡулына күсә. 1534 йылда солтан [[Сөләймән I|Сөләймән I Ҡануни]] яулағандан һуң, Диярбакир Ғосман империяһы составына инә. Византия ҡәлғәһе Ичҡала исемен ала. XVII быуат ғосман сәйәхәтсеһе [[Әүлиә Челеби]] Диярбакирҙы ''«Төркмәнстан һәм Курдистан»'' тип атаған<ref>M. Van Bruinessen, H. Boeschoten, «Evliya Çelebi in Diyarbekir», p. 158</ref>. 1847 йылдың 14 декабрендә, курд юлбашсыһы Бедрхан бей ихтилалы баҫтырылғандан һуң, Диярбакир «Курдистан провинцияһы» үҙәге булған<ref>Emir Bedirhan Lütfi Ahmad Ramiz bgst 2007 p.113 (translation of [[Takvim-i Vekayi]])</ref>. Әммә провинция территорияһында башлыса әрмәндәр йәшәгән. Диярбакирҙа 7 әрмән мәктәбе булған. 1864 йылда Курдистан провинцияһы Диярбакир виләйәте тип үҙгәртелгән. XIX—XX быуаттарҙа ғосман властары Диярбакир төрмәләренә йыш ҡына болгар һәм македон милли-азатлыҡ хәрәкәте (шул иҫәптән 300 ашыу ВМОРО<ref>Старо-болгарская транскрипция имени города — «Диаръ-Бекиръ»; старо-русская транскрипция — «Діарбекиръ».</ref> ағзаһы) эшмәкәрҙәрен япҡан. . 1895 йылдың 1-3 ноябрендә, [[Әбделхәмит II]] солтан дәүерендә ҡалала төрөктәр әрмәндәр һәм ассирийҙар һуйышын ойошторған<ref>{{Китап|заглавие=The Kurdish Predicament in Iraq: A Political Analysis|страницы=8|ссылка=https://books.google.com/books?id=fToRZfDdt4IC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=-CwIEwEty7&sig=HDNlRoFdHgyr3KTgaNTFXnK7xq4&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Gunter, Michael}}</ref>. Үлтереүҙәрҙә һәм талауҙарҙа полиция һәм аскерҙар әүҙем ҡатнашҡан. 3000 кеше һәләк булған, 1500 кеше яраланған. Ҡала янындағы 2 әрмән ауылы нигеҙенә тиклем емертелгән. Әрмәндәрҙең бер өлөшө, һаҡланыу сараларын ойоштороп, фанатик мосолмандар төркөмөн ырғыта алған. Бер нисә мең кеше француз консуллығында<ref>Благодаря великодушию и смелости консула Г. Мейрье.</ref>, католик сиркәүҙәрҙә йәшеренгән. Ассирийлылар үҙ ҡорамдарын тейелгеһеҙ яҡлауға өлгәшкән, һәм уларҙа ассирийҙар ҙа, әрмәндәр ҙә ҡасып ҡалған. 1908—1909 йылдарҙа власҡа килгән «Берләшеү һәм прогресс» партияһының Диярбакир бүлексәһен урындағы төркмән Зия Гөкальп — эске эштәр министры Талаат-пашаның буласаҡ урынбаҫары етәкләй. 1915 йылда ҡалала һәм яҡын-тирәләге ауылдарҙа 296 000 кеше, шуларҙан [[әрмәндәр]] — 105 000 (35,5 %<ref name="autogenerated2">{{Китап|заглавие=Cities of The Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|страницы=130|ссылка=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA130&lpg=PA130&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=8sXKc2Wc5p&sig=0WLIwdNhekhfZjD71t5BAy_6pkI&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Dumper, Michael}}</ref>), [[курдтар]] (езидтарҙы индереп)— 59 000 (20 %), [[төрөктәр]] — 45 000 (15,2 %), башҡа халыҡтар (ассирий, [[ғәрәптәр]], черкестар һ. б.) − 87 000 (29,3 %) йәшәгән. Ҡала халҡының 50%-тан ашыуын христиандар тәшкил иткән. [[Ғосман империяһы]] (иң беренсе — Талаат һәм Гөкальп) властары ойошторған геноцид һөҙөмтәһендә бөтә христиан халҡы юҡ ителгән йәки көсләп күсерелгән (депортация)<ref name="autogenerated2" />. 1915 йылдың июнендә әрмән общинаһының иң абруйлы ойошма вәкилдәрен юҡ итеп, төрөк властары шул уҡ йылдың октябрендә Рас-ул-Айнға урындағы әрмәндәрҙең күпселеген ҡыуып алып киткән һәм шунда ҡырған. 1923 йылда Диярбәкирҙә кәмалсылар контроль урынлаштыра. 1937 йылда сираттағы низағтан һуң ҡалаға [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]] килә һәм курдтар араһында популяр булған Диярбәкир исемен әйтелеше буйынса оҡшаш Диярбаҡыр (төрөк һүҙе «bakır» — «баҡыр») атамаһына алмаштырырға бойорған. 1966 йылда Диярбаҡырҙа Анкара университеты филиалына нигеҙ һалынған, 1973 йылдан ул бойондороҡһоҙ Тигрис университеты. Диярбаҡыр 1981—2002 йылдарҙа, Диярбаҡыр, төрөк армияһы һәм Курд эшсе партияһы (КРП) отрядтары араһында хәрби хәрәкәттәр барғанлыҡтан, ябыҡ ҡала булып ҡала. == Халҡы == [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|1915 йылғы фажиғәле ваҡиғаларға]] тиклем ҡаланың күпселек халҡын әрмәндәр тәшкил иткән. 1878 йылда Берлин конгресында баҫылған Константинополь патриархаты йәниҫәбе буйынса, Диярбакирҙа һәм уға яҡын ауылдарҙа 362 300 кеше йәшәгән, шуларҙан<ref>{{Cite web|url=http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|title=The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire {{!}} Aniarc<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-11-20|archive-date=2019-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20191119104749/http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|deadlink=no}}</ref>: * [[әрмәндәр]] — 180 000 (49,7 %) * [[төрөктәр]] — 130 000 (35,9 %) * [[курдтар]] — 44 300 (12,2 %) * [[халдейҙар]] — 8 000 (2,2 %) XX быуаттың беренсе яртыһында, [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|әрмәндәр геноциды]] осоронда — әрмән халҡын депортациялау һәм юҡ итеү барышында әрмән халҡы тулыһынса тиерлек юҡ ителгән. Хәҙерге ҡалала 203 66 кеше йәшәй, тбашлыса[[курдтар]] (2013). БКурдтарҙан бшҡа ҡалаллрй [[төрөктәр]], [[ғәрәптәр]], [[әрмәндәр]], ассирий.ҙар йәшәй. == Климаты == Диярбаҡырҙа эҫе Урта диңгеҙ климаты: йәй эҫе һәм ҡоро, ҡыш һалҡын, дымлы. Иң һыуыҡ ай — ғинуарҙа — — 1,7 °C, иң эҫеһе — июлдә — 31,1 °C. Бер йылда уртаса 406 миллиметр яуым-төшөм булып, шуларҙың тик 2 %үы ғына йәйен яуа. Һауа ҡоро булғанға күрә, йәйге юғары температура дымлы һауалы төбәктәргә ҡарағанда еңелерәк кисерелә. {{Ҡала климаты |Город_род=Диярбаҡыр | Янв_ср=1.7 | Янв_ср_осад=69.0 | Фев_ср=3.6 | Фев_ср_осад=67.7 | Мар_ср=8.4 | Мар_ср_осад=69.1 | Апр_ср=13.8 | Апр_ср_осад=68.4 | Май_ср=19.2 | Май_ср_осад=44.4 | Июн_ср=26.2 | Июн_ср_осад=8.8 | Июл_ср=31.1 | Июл_ср_осад=0.5 | Авг_ср=30.4 | Авг_ср_осад=0.4 | Сен_ср=24.9 | Сен_ср_осад=4.2 | Окт_ср=17.2 | Окт_ср_осад=33.0 | Ноя_ср=9.3 | Ноя_ср_осад=52.8 | Дек_ср=3.9 | Дек_ср_осад=71.8 | Год_ср=15.8 | Год_ср_осад=490.1 | Янв_ср_мин=−2.3 | Янв_ср_макс=6.7 | Фев_ср_мин=−1.1 | Фев_ср_макс=9.1 | Мар_ср_мин=2.7 | Мар_ср_макс=14.5 | Апр_ср_мин=7.2 | Апр_ср_макс=20.4 | Май_ср_мин=11.3 | Май_ср_макс=26.5 | Июн_ср_мин=16.9 | Июн_ср_макс=33.6 | Июл_ср_мин=21.8 | Июл_ср_макс=38.5 | Авг_ср_мин=21.1 | Авг_ср_макс=38.2 | Сен_ср_мин=16.2 | Сен_ср_макс=33.3 | Окт_ср_мин=10.2 | Окт_ср_макс=25.3 | Ноя_ср_мин=4.0 | Ноя_ср_макс=16.1 | Дек_ср_мин=−0.2 | Дек_ср_макс=9.1 | Год_ср_мин=8.9 | Год_ср_макс=22.6 | Янв_а_макс=16.9 | Янв_а_мин=−22.1 | Фев_а_макс=21.3 | Фев_а_мин=−21 | Мар_а_макс=28.3 | Мар_а_мин=−14 | Апр_а_макс=35.3 | Апр_а_мин=−6.1 | Май_а_макс=38.1 | Май_а_мин=0.8 | Июн_а_макс=42.0 | Июн_а_мин=6.0 | Июл_а_макс=45.0 | Июл_а_мин=11.0 | Авг_а_макс=45.9 | Авг_а_мин=13.8 | Сен_а_макс=42.0 | Сен_а_мин=5.2 | Окт_а_макс=35.7 | Окт_а_мин=−1.2 | Ноя_а_макс=27.2 | Ноя_а_мин=−12.9 | Дек_а_макс=22.5 | Дек_а_мин=−23.4 | Год_а_макс=45.9 | Год_а_мин=−23.4 |}} == Архитектура ҡомартҡылары == Уҙғарылған археологик ҡаҙыныу эштәре был зонала б. э. т. VII быуатта меңәр йылдар дауамында йәшәп килгән цивилизация булыуы фактын раҫлай. Замандаштарға бары Констанций II ҡушыуы буйынса IV быуатта базальт тёсанных таштарҙан төҙөлгән ҡала диуарҙары ғына килеп еткән. Юғарынан, күктән ҡарағанда, улар балыҡҡа оҡшаш. Был беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән берҙән-бер әһәмиәтле урта быуат бинаһы. Урамдарҙың мөйөштәре түңәрәкләнгән дүртмөйөш формаһында ҡоролған. Төньяҡ-көньяҡ йүнәлештә уларҙың оҙонлоғо 1300 метрға етһә, көнсығыш-көнбайыш йүнәлешендә — 1700 метр. Ҡәлғә диуарҙарының киңлеге 3 метрҙан 5 метрға тиклем, бейеклеге 10 метрҙан 12 метрға тиклем. Дүрт ҡапҡаһы бар: төньяҡта — Тарнут, көнсығышта — Ну, көньяҡта — Мардин, көнбайышта — Урфа. Ҡәлғә диаурҙары буйлап бөтә оҙонлоғо дауамында 80-гә яҡын башня урынлашҡан. Диярбаҡырҙың иң билдәле тарихи һәйкәле булып Улу Йәми (Бөйөк Мәсет) тора: VII быуатта ул бында өҫтөнлөк иткән ғәрәптәр тарафынан иҫке сиркәүҙе үҙгәртеп ҡорола. Сөнниҙәр исламы 4 мәҙһәб — хәнәфи, ханбали, мәлики һәм шәфиғи мәҙһәбтәренән тороуынан сығып, намаҙ уҡыу өсөн уларҙың һәр береһенә махсус бина бүлеү ҡаралған, был иһә һәр төрлө архитектура стилдәрен берләштереүсе ҡоролма барлыҡҡа килтергән. Был ҡомартҡынан тыш, бында XII быуатта Зинйәрле Мәҙрәсә барлыҡҡа килә; XV быуатта төҙөлгән Пәйғәмбәр Йәми мәсете (Пәйғәмбәр мәсете), шулай уҡ Паша хан һәм Баһрам паша мәсеттәре бар. == Мәҙәниәт == Диярбаҡыр ҡәлғәһе ныҡлығы (б. э. IV б.; илдә иң ҙуры; ҡаланың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә; Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән), Археология музейы (1934; 1985 йылдан алып хәҙерге бинала), Әхмәт Ариф исемендәге Әҙәби музей (2011; уның составында — китапхана). Ҡалала төрөк яҙыусыһы һәм шағиры Зыя Гөкальп (1956), төрөк шағиры һәм яҙыусыһы Жәһит Сытҡы Таранжы (1973) йорт-музейҙары урынлашҡан. 2002 йылда Сәнғәт үҙәге асылды, ойошма структураһына «Anadolu Kültür» инә. Йәштәр мәҙәни үҙәге һәм Меһмет Сен исемендәге фотостудия эшләй == Дине == Ундағы халыҡтың күбеһе сөнни тәғлимәтендәге ислам динен тота. Шулай уҡ мосолман-алавиттар (курд-зазалар), курд-езидтар һәм христиандар йәшәй. === Сурб Киракос === Әрмәндәр геноцидына тиклем Тигранакерт тигеҙлегендә 11 ғәмәлдәге әрмән сиркәүе иҫәпләнгән, уларҙың һуңғыһы 1915 йылда ябыла. XXI быуатҡа ҡалала бер генә әрмән ғибәҙәтханаһы, Сурб Киракос сиркәүе генә, тороп ҡалған. 2012 йылдың 30 ноябрендә уны тантаналы ҡабаттан изгеләштереүҙә Киликияның Бөйөк Йорто Католикосы Арам I ҡатнаша. Католикос диндарҙарҙы конфессия-ара тыныслыҡҡа һәм түҙемлеккә саҡырҙы<ref>[http://www.fotex.biz/news/479/ В Диярбакыре восстановлена армянская церковь] {{Wayback|url=http://www.fotex.biz/news/479/ |date=20150614185953 }}.</ref>. Өс йыл буйы ғибәҙәттәр уҙғарылғандан һуң, хәрби хәрәкәттәр арҡаһында сиркәүҙә ғибәҙәт ҡылыуҙар туҡтап ҡала һәм, уны реставрациялағандан һуң, 2022 йылдың 7 майында ғына, йәнә асыла. Тантанала Константинополдең әрмән патриархы Саак II (Машалян) ҡатнаша<ref>[http://www.blagovest-info.ru/index.php?ss=2&s=3&id=99799 Самая большая армянская церковь Ближнего Востока вновь открылась в турецком Диярбакыре].{{v|22|5|12}}.</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://za7gorami.ru/f/diyarbakyr Об облике и жизни Диярбакыра] * [https://web.archive.org/web/20100410195459/http://www.diyarbakirspor.org/ Diyarbakır] * [http://www.fotex.biz/countries/turkey/diyarbakir/ Новости и фото о Диярбакыре] {{rq|source}} {{ВС}} {{Диярбакыр}} {{Города Турции}} [[Категория:Төркиә ҡалалары]] [[Категория:Төркиә Курдистаны]] [[Категория:Диярбаҡыр|*]] [[Категория:Бөйөк Әрмәнстан ҡалалары]] [[Категория:Диярбаҡыр райондары]] cjesmi336op4ruityytpx99n7gcfbwo 1149080 1149079 2022-08-10T07:09:00Z ZUFAr 191 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{БМ Диярбаҡыр){{!}}Диярбаҡыр}} {{НП-Турция |статус = Ҡала |русское название = Диярбакыр |оригинальное название = Diyarbakır |изображение = City of Diyarbakır.jpg |ил = Диярбаҡыр (ил){{!}}Диярбаҡыр |район = |вид района = |район в таблице = |община = |вид общины = |община в таблице = |lat_deg= 37 |lon_deg= 40 |lat_min= 54 |lat_sec=39 |lon_min= 14 |lon_sec=12 |CoordScale = |внутреннее деление = |глава = |вид главы = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Амида, Тигранакерт (Сильван) |статус с = |площадь = 685 |климат = |официальный язык = |население = {{рост}} 920&nbsp;366<ref name="автоссылка1">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2013 |плотность = |агломерация = |национальный состав =курдтар |конфессиональный состав =мосолман-сөнниҙәр, мосолман-шиғыйҙар, алавиттар, езидтар |этнохороним = |часовой пояс = |DST = |телефонный код = <small>+90</small> 412 |почтовый индекс = 21000 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://web.archive.org/web/20060512040802/http://www.diyarbakir-bld.gov.tr/ }} '''Диярбаҡыр''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Diyarbakır</span>, [[Курд телдәре|курдтар]]. Amed, {{Lang-hy|Տիգրանակերտ}}) —[[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышында [[Тигр]] йылғаһы буйында урынлашҡан ҡалаһы һәм районы. Диярбаҡыр [[Төркиәнең административ бүленеше|иленең]] (провинция) административ үҙәге. Төньяҡ Курдистандың һәм дөйөм алғанда барлыҡ Курдистандың рәсми булмаған баш ҡалаһы. Боронғо Амида урынында Тигран II үҙ резиденцияһы сифатында төҙөгән Бөйөк Әрмәнстандың тарихи баш ҡалаһы<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 1)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181046/https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_}}</ref>. == Тарихы == Б. э. т. яҡынса 1100 йылда Тиглатпалассар I батшалыҡ итә башлаған заманда, Мушка (Изге Яҙма (Тәүрат) буйынса, Мешех) күтәргән фетнәлә ҡатнашҡан Кадмуху ғәйепле һаналған. Ул Британия музейында бөгөнгө көндә һаҡланған балсыҡ призмалағы һүрәттә еңеүе менән маҡтанған Ассирия батшаһының аяуһыҙ баҫтырыуы менән тамамланған: «Мин етәкселек итә башлағас, Мушка еренән егерме мең кеше, һәм уларҙың биш батшаһы… минең әфәндем Ашшур ярҙамында һәм үҙ көсөнә ышанып, Кутмуха ерен баҫып алған, мин үҙемдең хәрби арбаларымды һәм ғәскәремде йыйҙым. Мин егерме мең яугир һәм биш батшаһы менән Кутмухала уларҙы ҡыйраттым. Мин уларҙы Сторм алла кеүек ҡырып һалдым. Уларҙың ҡанын үҙәндәрҙә һәм тау түбәләрендә түктем. Мин уларҙың ҡырҡылған баштарын иген өйөмө кеүек ҡалалры диуарҙары янында ҡалдырҙым. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ ғәнимәт —байлығын һәм милеген сығарҙым. Мин алты мең кешене— ғәскәренән ҡалғанын әсир иттем, улар минең алдымдан йүгереп, ҡоралымлды үпте, һәм уларҙы еремдә йәшәргә тейешлеләр тип һананым». «Шул уҡ ваҡытта мин, Кутмуха, Ашшурға, минең илаһыма, яһаҡ һәм йыйымдар түләмәгән Кутмуха ерен сиктән сигенә тиклем яуланым. Табыш — байлыҡ һәм әйберҙәрен алып ҡайттым. Уларҙың ҡалаларын яндырҙым, бөлгөнлөккә төшөрҙөм, юҡ иттем. Кутмуха халҡының тере ҡалғаны Тигр йылғаһының алыҫ ярҙарында, '''''ШЕРЕШЕ''''' (хәҙерге Диярбакир районында торған ҡала) ерендә йәшеренде, һәм был ҡаланы ҡәлғәгә әйләндерҙе. Текә тауҙарҙа бронза кәйләләр ярҙамында хәрби арбаларыбыҙға һәм яугирҙәребеҙгә һуҡмаҡтар ярҙыҡ. Мин Тигрҙы аша кистем һәм Шерешены, уларҙың цитаделен, баҫып алдым. Яугирҙәренең көлөн тауҙарға тараттым һәм уларҙың ҡанын тау түбәләренә бөрктөм, Тигр йылғаһы ҡыҙарҙы». Был боронғо ҡаланың тарихи атамаһы — Амида. Б. э. т. 77 йылда боронғо әрмән батшаһы Тигран был урында яңы баш ҡала — Тигранакерт ҡалаһын төҙөргә ҡарар иткән. Ул Яңы Әрмәнстандың яңы зиннәтле символы булыр тип күҙаллаған. Тигран ниәте буйынса, ҡала әрмән мәҙәниәте һәм цивилизацияһы үҙәге булырға тейеш була. Шулай уҡ ҡала Тиграндың бөйөклөгө һәм данлы еңеүҙәре символы булырға тейеш булған. Әммә б. э. т. 69 йылдың 6 октябрендәге ҡамау һәм Тигранакерт алышы һөҙөмтәһендә ҡала Лукулл етәкләгән рим ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 2)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181047/https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_}}</ref>. IV выуатта император Констанций II ҡушыуы буйынса, уның тирәләй [[базальт]] таштарҙы юнып эшләнгән ҡала диуары төҙөлгән. 359 йылда Тигранакерт ҡалаһын Иран шаһы Шапур яулаған. Һуңынан ҡаланы Юстиниан I кире ҡайтарған һәм өҫтәмә фортификация эштәре үткәргән. Тигранакерт һуңынан йәнә ирандар ҡулына күскән. 640 йылда ғәрәптәр яулап алғандан һуң, Тигранакерт ҡалаһы Диярбакир исемен ала. Диярбакир Бөйөк ебәк юлы пункттарының береһе була. 958 йылда византийҙар ҡаланы контролдә тотоуҙы кире ҡайтарған. 1001 йылда Диярбакир Мәрүәнидтәр курд династияһы резиденцияһы булып ҡала. 1085 йылда ҡала [[төркмәндәр]] ҡулына күсә. 1534 йылда солтан [[Сөләймән I|Сөләймән I Ҡануни]] яулағандан һуң, Диярбакир Ғосман империяһы составына инә. Византия ҡәлғәһе Ичҡала исемен ала. XVII быуат ғосман сәйәхәтсеһе [[Әүлиә Челеби]] Диярбакирҙы ''«Төркмәнстан һәм Курдистан»'' тип атаған<ref>M. Van Bruinessen, H. Boeschoten, «Evliya Çelebi in Diyarbekir», p. 158</ref>. 1847 йылдың 14 декабрендә, курд юлбашсыһы Бедрхан бей ихтилалы баҫтырылғандан һуң, Диярбакир «Курдистан провинцияһы» үҙәге булған<ref>Emir Bedirhan Lütfi Ahmad Ramiz bgst 2007 p.113 (translation of [[Takvim-i Vekayi]])</ref>. Әммә провинция территорияһында башлыса әрмәндәр йәшәгән. Диярбакирҙа 7 әрмән мәктәбе булған. 1864 йылда Курдистан провинцияһы Диярбакир виләйәте тип үҙгәртелгән. XIX—XX быуаттарҙа ғосман властары Диярбакир төрмәләренә йыш ҡына болгар һәм македон милли-азатлыҡ хәрәкәте (шул иҫәптән 300 ашыу ВМОРО<ref>Старо-болгарская транскрипция имени города — «Диаръ-Бекиръ»; старо-русская транскрипция — «Діарбекиръ».</ref> ағзаһы) эшмәкәрҙәрен япҡан. . 1895 йылдың 1-3 ноябрендә, [[Әбделхәмит II]] солтан дәүерендә ҡалала төрөктәр әрмәндәр һәм ассирийҙар һуйышын ойошторған<ref>{{Китап|заглавие=The Kurdish Predicament in Iraq: A Political Analysis|страницы=8|ссылка=https://books.google.com/books?id=fToRZfDdt4IC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=-CwIEwEty7&sig=HDNlRoFdHgyr3KTgaNTFXnK7xq4&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Gunter, Michael}}</ref>. Үлтереүҙәрҙә һәм талауҙарҙа полиция һәм аскерҙар әүҙем ҡатнашҡан. 3000 кеше һәләк булған, 1500 кеше яраланған. Ҡала янындағы 2 әрмән ауылы нигеҙенә тиклем емертелгән. Әрмәндәрҙең бер өлөшө, һаҡланыу сараларын ойоштороп, фанатик мосолмандар төркөмөн ырғыта алған. Бер нисә мең кеше француз консуллығында<ref>Благодаря великодушию и смелости консула Г. Мейрье.</ref>, католик сиркәүҙәрҙә йәшеренгән. Ассирийлылар үҙ ҡорамдарын тейелгеһеҙ яҡлауға өлгәшкән, һәм уларҙа ассирийҙар ҙа, әрмәндәр ҙә ҡасып ҡалған. 1908—1909 йылдарҙа власҡа килгән «Берләшеү һәм прогресс» партияһының Диярбакир бүлексәһен урындағы төркмән Зия Гөкальп — эске эштәр министры Талаат-пашаның буласаҡ урынбаҫары етәкләй. 1915 йылда ҡалала һәм яҡын-тирәләге ауылдарҙа 296 000 кеше, шуларҙан [[әрмәндәр]] — 105 000 (35,5 %<ref name="autogenerated2">{{Китап|заглавие=Cities of The Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|страницы=130|ссылка=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA130&lpg=PA130&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=8sXKc2Wc5p&sig=0WLIwdNhekhfZjD71t5BAy_6pkI&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Dumper, Michael}}</ref>), [[курдтар]] (езидтарҙы индереп)— 59 000 (20 %), [[төрөктәр]] — 45 000 (15,2 %), башҡа халыҡтар (ассирий, [[ғәрәптәр]], черкестар һ. б.) − 87 000 (29,3 %) йәшәгән. Ҡала халҡының 50%-тан ашыуын христиандар тәшкил иткән. [[Ғосман империяһы]] (иң беренсе — Талаат һәм Гөкальп) властары ойошторған геноцид һөҙөмтәһендә бөтә христиан халҡы юҡ ителгән йәки көсләп күсерелгән (депортация)<ref name="autogenerated2" />. 1915 йылдың июнендә әрмән общинаһының иң абруйлы ойошма вәкилдәрен юҡ итеп, төрөк властары шул уҡ йылдың октябрендә Рас-ул-Айнға урындағы әрмәндәрҙең күпселеген ҡыуып алып киткән һәм шунда ҡырған. 1923 йылда Диярбәкирҙә кәмалсылар контроль урынлаштыра. 1937 йылда сираттағы низағтан һуң ҡалаға [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]] килә һәм курдтар араһында популяр булған Диярбәкир исемен әйтелеше буйынса оҡшаш Диярбаҡыр (төрөк һүҙе «bakır» — «баҡыр») атамаһына алмаштырырға бойорған. 1966 йылда Диярбаҡырҙа Анкара университеты филиалына нигеҙ һалынған, 1973 йылдан ул бойондороҡһоҙ Тигрис университеты. Диярбаҡыр 1981—2002 йылдарҙа, Диярбаҡыр, төрөк армияһы һәм Курд эшсе партияһы (КРП) отрядтары араһында хәрби хәрәкәттәр барғанлыҡтан, ябыҡ ҡала булып ҡала. == Халҡы == [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|1915 йылғы фажиғәле ваҡиғаларға]] тиклем ҡаланың күпселек халҡын әрмәндәр тәшкил иткән. 1878 йылда Берлин конгресында баҫылған Константинополь патриархаты йәниҫәбе буйынса, Диярбакирҙа һәм уға яҡын ауылдарҙа 362 300 кеше йәшәгән, шуларҙан<ref>{{Cite web|url=http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|title=The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire {{!}} Aniarc<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-11-20|archive-date=2019-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20191119104749/http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|deadlink=no}}</ref>: * [[әрмәндәр]] — 180 000 (49,7 %) * [[төрөктәр]] — 130 000 (35,9 %) * [[курдтар]] — 44 300 (12,2 %) * [[халдейҙар]] — 8 000 (2,2 %) XX быуаттың беренсе яртыһында, [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|әрмәндәр геноциды]] осоронда — әрмән халҡын депортациялау һәм юҡ итеү барышында әрмән халҡы тулыһынса тиерлек юҡ ителгән. Хәҙерге ҡалала 203 66 кеше йәшәй, тбашлыса[[курдтар]] (2013). БКурдтарҙан бшҡа ҡалаллрй [[төрөктәр]], [[ғәрәптәр]], [[әрмәндәр]], ассирий.ҙар йәшәй. == Климаты == Диярбаҡырҙа эҫе Урта диңгеҙ климаты: йәй эҫе һәм ҡоро, ҡыш һалҡын, дымлы. Иң һыуыҡ ай — ғинуарҙа — — 1,7 °C, иң эҫеһе — июлдә — 31,1 °C. Бер йылда уртаса 406 миллиметр яуым-төшөм булып, шуларҙың тик 2 %үы ғына йәйен яуа. Һауа ҡоро булғанға күрә, йәйге юғары температура дымлы һауалы төбәктәргә ҡарағанда еңелерәк кисерелә. {{Ҡала климаты |Город_род=Диярбаҡыр | Янв_ср=1.7 | Янв_ср_осад=69.0 | Фев_ср=3.6 | Фев_ср_осад=67.7 | Мар_ср=8.4 | Мар_ср_осад=69.1 | Апр_ср=13.8 | Апр_ср_осад=68.4 | Май_ср=19.2 | Май_ср_осад=44.4 | Июн_ср=26.2 | Июн_ср_осад=8.8 | Июл_ср=31.1 | Июл_ср_осад=0.5 | Авг_ср=30.4 | Авг_ср_осад=0.4 | Сен_ср=24.9 | Сен_ср_осад=4.2 | Окт_ср=17.2 | Окт_ср_осад=33.0 | Ноя_ср=9.3 | Ноя_ср_осад=52.8 | Дек_ср=3.9 | Дек_ср_осад=71.8 | Год_ср=15.8 | Год_ср_осад=490.1 | Янв_ср_мин=−2.3 | Янв_ср_макс=6.7 | Фев_ср_мин=−1.1 | Фев_ср_макс=9.1 | Мар_ср_мин=2.7 | Мар_ср_макс=14.5 | Апр_ср_мин=7.2 | Апр_ср_макс=20.4 | Май_ср_мин=11.3 | Май_ср_макс=26.5 | Июн_ср_мин=16.9 | Июн_ср_макс=33.6 | Июл_ср_мин=21.8 | Июл_ср_макс=38.5 | Авг_ср_мин=21.1 | Авг_ср_макс=38.2 | Сен_ср_мин=16.2 | Сен_ср_макс=33.3 | Окт_ср_мин=10.2 | Окт_ср_макс=25.3 | Ноя_ср_мин=4.0 | Ноя_ср_макс=16.1 | Дек_ср_мин=−0.2 | Дек_ср_макс=9.1 | Год_ср_мин=8.9 | Год_ср_макс=22.6 | Янв_а_макс=16.9 | Янв_а_мин=−22.1 | Фев_а_макс=21.3 | Фев_а_мин=−21 | Мар_а_макс=28.3 | Мар_а_мин=−14 | Апр_а_макс=35.3 | Апр_а_мин=−6.1 | Май_а_макс=38.1 | Май_а_мин=0.8 | Июн_а_макс=42.0 | Июн_а_мин=6.0 | Июл_а_макс=45.0 | Июл_а_мин=11.0 | Авг_а_макс=45.9 | Авг_а_мин=13.8 | Сен_а_макс=42.0 | Сен_а_мин=5.2 | Окт_а_макс=35.7 | Окт_а_мин=−1.2 | Ноя_а_макс=27.2 | Ноя_а_мин=−12.9 | Дек_а_макс=22.5 | Дек_а_мин=−23.4 | Год_а_макс=45.9 | Год_а_мин=−23.4 |}} == Архитектура ҡомартҡылары == Уҙғарылған археологик ҡаҙыныу эштәре был зонала б. э. т. VII быуатта меңәр йылдар дауамында йәшәп килгән цивилизация булыуы фактын раҫлай. Замандаштарға бары Констанций II ҡушыуы буйынса IV быуатта базальт тёсанных таштарҙан төҙөлгән ҡала диуарҙары ғына килеп еткән. Юғарынан, күктән ҡарағанда, улар балыҡҡа оҡшаш. Был беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән берҙән-бер әһәмиәтле урта быуат бинаһы. Урамдарҙың мөйөштәре түңәрәкләнгән дүртмөйөш формаһында ҡоролған. Төньяҡ-көньяҡ йүнәлештә уларҙың оҙонлоғо 1300 метрға етһә, көнсығыш-көнбайыш йүнәлешендә — 1700 метр. Ҡәлғә диуарҙарының киңлеге 3 метрҙан 5 метрға тиклем, бейеклеге 10 метрҙан 12 метрға тиклем. Дүрт ҡапҡаһы бар: төньяҡта — Тарнут, көнсығышта — Ну, көньяҡта — Мардин, көнбайышта — Урфа. Ҡәлғә диаурҙары буйлап бөтә оҙонлоғо дауамында 80-гә яҡын башня урынлашҡан. Диярбаҡырҙың иң билдәле тарихи һәйкәле булып Улу Йәми (Бөйөк Мәсет) тора: VII быуатта ул бында өҫтөнлөк иткән ғәрәптәр тарафынан иҫке сиркәүҙе үҙгәртеп ҡорола. Сөнниҙәр исламы 4 мәҙһәб — хәнәфи, ханбали, мәлики һәм шәфиғи мәҙһәбтәренән тороуынан сығып, намаҙ уҡыу өсөн уларҙың һәр береһенә махсус бина бүлеү ҡаралған, был иһә һәр төрлө архитектура стилдәрен берләштереүсе ҡоролма барлыҡҡа килтергән. Был ҡомартҡынан тыш, бында XII быуатта Зинйәрле Мәҙрәсә барлыҡҡа килә; XV быуатта төҙөлгән Пәйғәмбәр Йәми мәсете (Пәйғәмбәр мәсете), шулай уҡ Паша хан һәм Баһрам паша мәсеттәре бар. == Мәҙәниәт == Диярбаҡыр ҡәлғәһе ныҡлығы (б. э. IV б.; илдә иң ҙуры; ҡаланың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә; Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән), Археология музейы (1934; 1985 йылдан алып хәҙерге бинала), Әхмәт Ариф исемендәге Әҙәби музей (2011; уның составында — китапхана). Ҡалала төрөк яҙыусыһы һәм шағиры Зыя Гөкальп (1956), төрөк шағиры һәм яҙыусыһы Жәһит Сытҡы Таранжы (1973) йорт-музейҙары урынлашҡан. 2002 йылда Сәнғәт үҙәге асылды, ойошма структураһына «Anadolu Kültür» инә. Йәштәр мәҙәни үҙәге һәм Меһмет Сен исемендәге фотостудия эшләй == Дине == Ундағы халыҡтың күбеһе сөнни тәғлимәтендәге ислам динен тота. Шулай уҡ мосолман-алавиттар (курд-зазалар), курд-езидтар һәм христиандар йәшәй. === Сурб Киракос === Әрмәндәр геноцидына тиклем Тигранакерт тигеҙлегендә 11 ғәмәлдәге әрмән сиркәүе иҫәпләнгән, уларҙың һуңғыһы 1915 йылда ябыла. XXI быуатҡа ҡалала бер генә әрмән ғибәҙәтханаһы, Сурб Киракос сиркәүе генә, тороп ҡалған. 2012 йылдың 30 ноябрендә уны тантаналы ҡабаттан изгеләштереүҙә Киликияның Бөйөк Йорто Католикосы Арам I ҡатнаша. Католикос диндарҙарҙы конфессия-ара тыныслыҡҡа һәм түҙемлеккә саҡырҙы<ref>[http://www.fotex.biz/news/479/ В Диярбакыре восстановлена армянская церковь] {{Wayback|url=http://www.fotex.biz/news/479/ |date=20150614185953 }}.</ref>. Өс йыл буйы ғибәҙәттәр уҙғарылғандан һуң, хәрби хәрәкәттәр арҡаһында сиркәүҙә ғибәҙәт ҡылыуҙар туҡтап ҡала һәм, уны реставрациялағандан һуң, 2022 йылдың 7 майында ғына, йәнә асыла. Тантанала Константинополдең әрмән патриархы Саак II (Машалян) ҡатнаша<ref>[http://www.blagovest-info.ru/index.php?ss=2&s=3&id=99799 Самая большая армянская церковь Ближнего Востока вновь открылась в турецком Диярбакыре].{{v|22|5|12}}.</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://za7gorami.ru/f/diyarbakyr Об облике и жизни Диярбакыра] * [https://web.archive.org/web/20100410195459/http://www.diyarbakirspor.org/ Diyarbakır] * [http://www.fotex.biz/countries/turkey/diyarbakir/ Новости и фото о Диярбакыре] {{ВС}} {{Города Турции}} [[Категория:Төркиә ҡалалары]] [[Категория:Төркиә Курдистаны]] [[Категория:Диярбаҡыр|*]] [[Категория:Бөйөк Әрмәнстан ҡалалары]] [[Категория:Диярбаҡыр райондары]] aqvi6kecw6wtu5z5i83cvvwai0wiago 1149081 1149080 2022-08-10T07:09:34Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{НП-Турция |статус = Ҡала |русское название = Диярбакыр |оригинальное название = Diyarbakır |изображение = City of Diyarbakır.jpg |ил = Диярбаҡыр (ил){{!}}Диярбаҡыр |район = |вид района = |район в таблице = |община = |вид общины = |община в таблице = |lat_deg= 37 |lon_deg= 40 |lat_min= 54 |lat_sec=39 |lon_min= 14 |lon_sec=12 |CoordScale = |внутреннее деление = |глава = |вид главы = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Амида, Тигранакерт (Сильван) |статус с = |площадь = 685 |климат = |официальный язык = |население = {{рост}} 920&nbsp;366<ref name="автоссылка1">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2013 |плотность = |агломерация = |национальный состав =курдтар |конфессиональный состав =мосолман-сөнниҙәр, мосолман-шиғыйҙар, алавиттар, езидтар |этнохороним = |часовой пояс = |DST = |телефонный код = <small>+90</small> 412 |почтовый индекс = 21000 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |вид идентификатора = |сайт = https://web.archive.org/web/20060512040802/http://www.diyarbakir-bld.gov.tr/ }} '''Диярбаҡыр''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Diyarbakır</span>, [[Курд телдәре|курдтар]]. Amed, {{Lang-hy|Տիգրանակերտ}}) —[[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышында [[Тигр]] йылғаһы буйында урынлашҡан ҡалаһы һәм районы. Диярбаҡыр [[Төркиәнең административ бүленеше|иленең]] (провинция) административ үҙәге. Төньяҡ Курдистандың һәм дөйөм алғанда барлыҡ Курдистандың рәсми булмаған баш ҡалаһы. Боронғо Амида урынында Тигран II үҙ резиденцияһы сифатында төҙөгән Бөйөк Әрмәнстандың тарихи баш ҡалаһы<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 1)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181046/https://www.academia.edu/29851388/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_1_}}</ref>. == Тарихы == Б. э. т. яҡынса 1100 йылда Тиглатпалассар I батшалыҡ итә башлаған заманда, Мушка (Изге Яҙма (Тәүрат) буйынса, Мешех) күтәргән фетнәлә ҡатнашҡан Кадмуху ғәйепле һаналған. Ул Британия музейында бөгөнгө көндә һаҡланған балсыҡ призмалағы һүрәттә еңеүе менән маҡтанған Ассирия батшаһының аяуһыҙ баҫтырыуы менән тамамланған: «Мин етәкселек итә башлағас, Мушка еренән егерме мең кеше, һәм уларҙың биш батшаһы… минең әфәндем Ашшур ярҙамында һәм үҙ көсөнә ышанып, Кутмуха ерен баҫып алған, мин үҙемдең хәрби арбаларымды һәм ғәскәремде йыйҙым. Мин егерме мең яугир һәм биш батшаһы менән Кутмухала уларҙы ҡыйраттым. Мин уларҙы Сторм алла кеүек ҡырып һалдым. Уларҙың ҡанын үҙәндәрҙә һәм тау түбәләрендә түктем. Мин уларҙың ҡырҡылған баштарын иген өйөмө кеүек ҡалалры диуарҙары янында ҡалдырҙым. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ ғәнимәт —байлығын һәм милеген сығарҙым. Мин алты мең кешене— ғәскәренән ҡалғанын әсир иттем, улар минең алдымдан йүгереп, ҡоралымлды үпте, һәм уларҙы еремдә йәшәргә тейешлеләр тип һананым». «Шул уҡ ваҡытта мин, Кутмуха, Ашшурға, минең илаһыма, яһаҡ һәм йыйымдар түләмәгән Кутмуха ерен сиктән сигенә тиклем яуланым. Табыш — байлыҡ һәм әйберҙәрен алып ҡайттым. Уларҙың ҡалаларын яндырҙым, бөлгөнлөккә төшөрҙөм, юҡ иттем. Кутмуха халҡының тере ҡалғаны Тигр йылғаһының алыҫ ярҙарында, '''''ШЕРЕШЕ''''' (хәҙерге Диярбакир районында торған ҡала) ерендә йәшеренде, һәм был ҡаланы ҡәлғәгә әйләндерҙе. Текә тауҙарҙа бронза кәйләләр ярҙамында хәрби арбаларыбыҙға һәм яугирҙәребеҙгә һуҡмаҡтар ярҙыҡ. Мин Тигрҙы аша кистем һәм Шерешены, уларҙың цитаделен, баҫып алдым. Яугирҙәренең көлөн тауҙарға тараттым һәм уларҙың ҡанын тау түбәләренә бөрктөм, Тигр йылғаһы ҡыҙарҙы». Был боронғо ҡаланың тарихи атамаһы — Амида. Б. э. т. 77 йылда боронғо әрмән батшаһы Тигран был урында яңы баш ҡала — Тигранакерт ҡалаһын төҙөргә ҡарар иткән. Ул Яңы Әрмәнстандың яңы зиннәтле символы булыр тип күҙаллаған. Тигран ниәте буйынса, ҡала әрмән мәҙәниәте һәм цивилизацияһы үҙәге булырға тейеш була. Шулай уҡ ҡала Тиграндың бөйөклөгө һәм данлы еңеүҙәре символы булырға тейеш булған. Әммә б. э. т. 69 йылдың 6 октябрендәге ҡамау һәм Тигранакерт алышы һөҙөмтәһендә ҡала Лукулл етәкләгән рим ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_|автор=Ruben Hakobyan (Tarumian)|заглавие=Локализация Тигранакерта и Тигранакертское сражение 6 октября 69 г. до н. э. (часть 2)|издание=|archivedate=2022-03-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319181047/https://www.academia.edu/30681339/%D0%9B%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_6_%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F_69_%D0%B3_%D0%B4%D0%BE_%D0%BD_%D1%8D_%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_2_}}</ref>. IV выуатта император Констанций II ҡушыуы буйынса, уның тирәләй [[базальт]] таштарҙы юнып эшләнгән ҡала диуары төҙөлгән. 359 йылда Тигранакерт ҡалаһын Иран шаһы Шапур яулаған. Һуңынан ҡаланы Юстиниан I кире ҡайтарған һәм өҫтәмә фортификация эштәре үткәргән. Тигранакерт һуңынан йәнә ирандар ҡулына күскән. 640 йылда ғәрәптәр яулап алғандан һуң, Тигранакерт ҡалаһы Диярбакир исемен ала. Диярбакир Бөйөк ебәк юлы пункттарының береһе була. 958 йылда византийҙар ҡаланы контролдә тотоуҙы кире ҡайтарған. 1001 йылда Диярбакир Мәрүәнидтәр курд династияһы резиденцияһы булып ҡала. 1085 йылда ҡала [[төркмәндәр]] ҡулына күсә. 1534 йылда солтан [[Сөләймән I|Сөләймән I Ҡануни]] яулағандан һуң, Диярбакир Ғосман империяһы составына инә. Византия ҡәлғәһе Ичҡала исемен ала. XVII быуат ғосман сәйәхәтсеһе [[Әүлиә Челеби]] Диярбакирҙы ''«Төркмәнстан һәм Курдистан»'' тип атаған<ref>M. Van Bruinessen, H. Boeschoten, «Evliya Çelebi in Diyarbekir», p. 158</ref>. 1847 йылдың 14 декабрендә, курд юлбашсыһы Бедрхан бей ихтилалы баҫтырылғандан һуң, Диярбакир «Курдистан провинцияһы» үҙәге булған<ref>Emir Bedirhan Lütfi Ahmad Ramiz bgst 2007 p.113 (translation of [[Takvim-i Vekayi]])</ref>. Әммә провинция территорияһында башлыса әрмәндәр йәшәгән. Диярбакирҙа 7 әрмән мәктәбе булған. 1864 йылда Курдистан провинцияһы Диярбакир виләйәте тип үҙгәртелгән. XIX—XX быуаттарҙа ғосман властары Диярбакир төрмәләренә йыш ҡына болгар һәм македон милли-азатлыҡ хәрәкәте (шул иҫәптән 300 ашыу ВМОРО<ref>Старо-болгарская транскрипция имени города — «Диаръ-Бекиръ»; старо-русская транскрипция — «Діарбекиръ».</ref> ағзаһы) эшмәкәрҙәрен япҡан. . 1895 йылдың 1-3 ноябрендә, [[Әбделхәмит II]] солтан дәүерендә ҡалала төрөктәр әрмәндәр һәм ассирийҙар һуйышын ойошторған<ref>{{Китап|заглавие=The Kurdish Predicament in Iraq: A Political Analysis|страницы=8|ссылка=https://books.google.com/books?id=fToRZfDdt4IC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=-CwIEwEty7&sig=HDNlRoFdHgyr3KTgaNTFXnK7xq4&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Gunter, Michael}}</ref>. Үлтереүҙәрҙә һәм талауҙарҙа полиция һәм аскерҙар әүҙем ҡатнашҡан. 3000 кеше һәләк булған, 1500 кеше яраланған. Ҡала янындағы 2 әрмән ауылы нигеҙенә тиклем емертелгән. Әрмәндәрҙең бер өлөшө, һаҡланыу сараларын ойоштороп, фанатик мосолмандар төркөмөн ырғыта алған. Бер нисә мең кеше француз консуллығында<ref>Благодаря великодушию и смелости консула Г. Мейрье.</ref>, католик сиркәүҙәрҙә йәшеренгән. Ассирийлылар үҙ ҡорамдарын тейелгеһеҙ яҡлауға өлгәшкән, һәм уларҙа ассирийҙар ҙа, әрмәндәр ҙә ҡасып ҡалған. 1908—1909 йылдарҙа власҡа килгән «Берләшеү һәм прогресс» партияһының Диярбакир бүлексәһен урындағы төркмән Зия Гөкальп — эске эштәр министры Талаат-пашаның буласаҡ урынбаҫары етәкләй. 1915 йылда ҡалала һәм яҡын-тирәләге ауылдарҙа 296 000 кеше, шуларҙан [[әрмәндәр]] — 105 000 (35,5 %<ref name="autogenerated2">{{Китап|заглавие=Cities of The Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|страницы=130|ссылка=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA130&lpg=PA130&dq=diyarbakir+armenians+1895&source=bl&ots=8sXKc2Wc5p&sig=0WLIwdNhekhfZjD71t5BAy_6pkI&hl=en&sa=X&ei=0vRRUOPSHIj40gHQ5oCIAQ&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=diyarbakir%20armenians%201895&f=false|автор=Dumper, Michael}}</ref>), [[курдтар]] (езидтарҙы индереп)— 59 000 (20 %), [[төрөктәр]] — 45 000 (15,2 %), башҡа халыҡтар (ассирий, [[ғәрәптәр]], черкестар һ. б.) − 87 000 (29,3 %) йәшәгән. Ҡала халҡының 50%-тан ашыуын христиандар тәшкил иткән. [[Ғосман империяһы]] (иң беренсе — Талаат һәм Гөкальп) властары ойошторған геноцид һөҙөмтәһендә бөтә христиан халҡы юҡ ителгән йәки көсләп күсерелгән (депортация)<ref name="autogenerated2" />. 1915 йылдың июнендә әрмән общинаһының иң абруйлы ойошма вәкилдәрен юҡ итеп, төрөк властары шул уҡ йылдың октябрендә Рас-ул-Айнға урындағы әрмәндәрҙең күпселеген ҡыуып алып киткән һәм шунда ҡырған. 1923 йылда Диярбәкирҙә кәмалсылар контроль урынлаштыра. 1937 йылда сираттағы низағтан һуң ҡалаға [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]] килә һәм курдтар араһында популяр булған Диярбәкир исемен әйтелеше буйынса оҡшаш Диярбаҡыр (төрөк һүҙе «bakır» — «баҡыр») атамаһына алмаштырырға бойорған. 1966 йылда Диярбаҡырҙа Анкара университеты филиалына нигеҙ һалынған, 1973 йылдан ул бойондороҡһоҙ Тигрис университеты. Диярбаҡыр 1981—2002 йылдарҙа, Диярбаҡыр, төрөк армияһы һәм Курд эшсе партияһы (КРП) отрядтары араһында хәрби хәрәкәттәр барғанлыҡтан, ябыҡ ҡала булып ҡала. == Халҡы == [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|1915 йылғы фажиғәле ваҡиғаларға]] тиклем ҡаланың күпселек халҡын әрмәндәр тәшкил иткән. 1878 йылда Берлин конгресында баҫылған Константинополь патриархаты йәниҫәбе буйынса, Диярбакирҙа һәм уға яҡын ауылдарҙа 362 300 кеше йәшәгән, шуларҙан<ref>{{Cite web|url=http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|title=The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire {{!}} Aniarc<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-11-20|archive-date=2019-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20191119104749/http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/|deadlink=no}}</ref>: * [[әрмәндәр]] — 180 000 (49,7 %) * [[төрөктәр]] — 130 000 (35,9 %) * [[курдтар]] — 44 300 (12,2 %) * [[халдейҙар]] — 8 000 (2,2 %) XX быуаттың беренсе яртыһында, [[Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте|әрмәндәр геноциды]] осоронда — әрмән халҡын депортациялау һәм юҡ итеү барышында әрмән халҡы тулыһынса тиерлек юҡ ителгән. Хәҙерге ҡалала 203 66 кеше йәшәй, тбашлыса[[курдтар]] (2013). БКурдтарҙан бшҡа ҡалаллрй [[төрөктәр]], [[ғәрәптәр]], [[әрмәндәр]], ассирий.ҙар йәшәй. == Климаты == Диярбаҡырҙа эҫе Урта диңгеҙ климаты: йәй эҫе һәм ҡоро, ҡыш һалҡын, дымлы. Иң һыуыҡ ай — ғинуарҙа — — 1,7 °C, иң эҫеһе — июлдә — 31,1 °C. Бер йылда уртаса 406 миллиметр яуым-төшөм булып, шуларҙың тик 2 %үы ғына йәйен яуа. Һауа ҡоро булғанға күрә, йәйге юғары температура дымлы һауалы төбәктәргә ҡарағанда еңелерәк кисерелә. {{Ҡала климаты |Город_род=Диярбаҡыр | Янв_ср=1.7 | Янв_ср_осад=69.0 | Фев_ср=3.6 | Фев_ср_осад=67.7 | Мар_ср=8.4 | Мар_ср_осад=69.1 | Апр_ср=13.8 | Апр_ср_осад=68.4 | Май_ср=19.2 | Май_ср_осад=44.4 | Июн_ср=26.2 | Июн_ср_осад=8.8 | Июл_ср=31.1 | Июл_ср_осад=0.5 | Авг_ср=30.4 | Авг_ср_осад=0.4 | Сен_ср=24.9 | Сен_ср_осад=4.2 | Окт_ср=17.2 | Окт_ср_осад=33.0 | Ноя_ср=9.3 | Ноя_ср_осад=52.8 | Дек_ср=3.9 | Дек_ср_осад=71.8 | Год_ср=15.8 | Год_ср_осад=490.1 | Янв_ср_мин=−2.3 | Янв_ср_макс=6.7 | Фев_ср_мин=−1.1 | Фев_ср_макс=9.1 | Мар_ср_мин=2.7 | Мар_ср_макс=14.5 | Апр_ср_мин=7.2 | Апр_ср_макс=20.4 | Май_ср_мин=11.3 | Май_ср_макс=26.5 | Июн_ср_мин=16.9 | Июн_ср_макс=33.6 | Июл_ср_мин=21.8 | Июл_ср_макс=38.5 | Авг_ср_мин=21.1 | Авг_ср_макс=38.2 | Сен_ср_мин=16.2 | Сен_ср_макс=33.3 | Окт_ср_мин=10.2 | Окт_ср_макс=25.3 | Ноя_ср_мин=4.0 | Ноя_ср_макс=16.1 | Дек_ср_мин=−0.2 | Дек_ср_макс=9.1 | Год_ср_мин=8.9 | Год_ср_макс=22.6 | Янв_а_макс=16.9 | Янв_а_мин=−22.1 | Фев_а_макс=21.3 | Фев_а_мин=−21 | Мар_а_макс=28.3 | Мар_а_мин=−14 | Апр_а_макс=35.3 | Апр_а_мин=−6.1 | Май_а_макс=38.1 | Май_а_мин=0.8 | Июн_а_макс=42.0 | Июн_а_мин=6.0 | Июл_а_макс=45.0 | Июл_а_мин=11.0 | Авг_а_макс=45.9 | Авг_а_мин=13.8 | Сен_а_макс=42.0 | Сен_а_мин=5.2 | Окт_а_макс=35.7 | Окт_а_мин=−1.2 | Ноя_а_макс=27.2 | Ноя_а_мин=−12.9 | Дек_а_макс=22.5 | Дек_а_мин=−23.4 | Год_а_макс=45.9 | Год_а_мин=−23.4 |}} == Архитектура ҡомартҡылары == Уҙғарылған археологик ҡаҙыныу эштәре был зонала б. э. т. VII быуатта меңәр йылдар дауамында йәшәп килгән цивилизация булыуы фактын раҫлай. Замандаштарға бары Констанций II ҡушыуы буйынса IV быуатта базальт тёсанных таштарҙан төҙөлгән ҡала диуарҙары ғына килеп еткән. Юғарынан, күктән ҡарағанда, улар балыҡҡа оҡшаш. Был беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән берҙән-бер әһәмиәтле урта быуат бинаһы. Урамдарҙың мөйөштәре түңәрәкләнгән дүртмөйөш формаһында ҡоролған. Төньяҡ-көньяҡ йүнәлештә уларҙың оҙонлоғо 1300 метрға етһә, көнсығыш-көнбайыш йүнәлешендә — 1700 метр. Ҡәлғә диуарҙарының киңлеге 3 метрҙан 5 метрға тиклем, бейеклеге 10 метрҙан 12 метрға тиклем. Дүрт ҡапҡаһы бар: төньяҡта — Тарнут, көнсығышта — Ну, көньяҡта — Мардин, көнбайышта — Урфа. Ҡәлғә диаурҙары буйлап бөтә оҙонлоғо дауамында 80-гә яҡын башня урынлашҡан. Диярбаҡырҙың иң билдәле тарихи һәйкәле булып Улу Йәми (Бөйөк Мәсет) тора: VII быуатта ул бында өҫтөнлөк иткән ғәрәптәр тарафынан иҫке сиркәүҙе үҙгәртеп ҡорола. Сөнниҙәр исламы 4 мәҙһәб — хәнәфи, ханбали, мәлики һәм шәфиғи мәҙһәбтәренән тороуынан сығып, намаҙ уҡыу өсөн уларҙың һәр береһенә махсус бина бүлеү ҡаралған, был иһә һәр төрлө архитектура стилдәрен берләштереүсе ҡоролма барлыҡҡа килтергән. Был ҡомартҡынан тыш, бында XII быуатта Зинйәрле Мәҙрәсә барлыҡҡа килә; XV быуатта төҙөлгән Пәйғәмбәр Йәми мәсете (Пәйғәмбәр мәсете), шулай уҡ Паша хан һәм Баһрам паша мәсеттәре бар. == Мәҙәниәт == Диярбаҡыр ҡәлғәһе ныҡлығы (б. э. IV б.; илдә иң ҙуры; ҡаланың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә; Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән), Археология музейы (1934; 1985 йылдан алып хәҙерге бинала), Әхмәт Ариф исемендәге Әҙәби музей (2011; уның составында — китапхана). Ҡалала төрөк яҙыусыһы һәм шағиры Зыя Гөкальп (1956), төрөк шағиры һәм яҙыусыһы Жәһит Сытҡы Таранжы (1973) йорт-музейҙары урынлашҡан. 2002 йылда Сәнғәт үҙәге асылды, ойошма структураһына «Anadolu Kültür» инә. Йәштәр мәҙәни үҙәге һәм Меһмет Сен исемендәге фотостудия эшләй == Дине == Ундағы халыҡтың күбеһе сөнни тәғлимәтендәге ислам динен тота. Шулай уҡ мосолман-алавиттар (курд-зазалар), курд-езидтар һәм христиандар йәшәй. === Сурб Киракос === Әрмәндәр геноцидына тиклем Тигранакерт тигеҙлегендә 11 ғәмәлдәге әрмән сиркәүе иҫәпләнгән, уларҙың һуңғыһы 1915 йылда ябыла. XXI быуатҡа ҡалала бер генә әрмән ғибәҙәтханаһы, Сурб Киракос сиркәүе генә, тороп ҡалған. 2012 йылдың 30 ноябрендә уны тантаналы ҡабаттан изгеләштереүҙә Киликияның Бөйөк Йорто Католикосы Арам I ҡатнаша. Католикос диндарҙарҙы конфессия-ара тыныслыҡҡа һәм түҙемлеккә саҡырҙы<ref>[http://www.fotex.biz/news/479/ В Диярбакыре восстановлена армянская церковь] {{Wayback|url=http://www.fotex.biz/news/479/ |date=20150614185953 }}.</ref>. Өс йыл буйы ғибәҙәттәр уҙғарылғандан һуң, хәрби хәрәкәттәр арҡаһында сиркәүҙә ғибәҙәт ҡылыуҙар туҡтап ҡала һәм, уны реставрациялағандан һуң, 2022 йылдың 7 майында ғына, йәнә асыла. Тантанала Константинополдең әрмән патриархы Саак II (Машалян) ҡатнаша<ref>[http://www.blagovest-info.ru/index.php?ss=2&s=3&id=99799 Самая большая армянская церковь Ближнего Востока вновь открылась в турецком Диярбакыре].{{v|22|5|12}}.</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://za7gorami.ru/f/diyarbakyr Об облике и жизни Диярбакыра] * [https://web.archive.org/web/20100410195459/http://www.diyarbakirspor.org/ Diyarbakır] * [http://www.fotex.biz/countries/turkey/diyarbakir/ Новости и фото о Диярбакыре] {{ВС}} {{Города Турции}} [[Категория:Төркиә ҡалалары]] [[Категория:Төркиә Курдистаны]] [[Категория:Диярбаҡыр|*]] [[Категория:Бөйөк Әрмәнстан ҡалалары]] [[Категория:Диярбаҡыр райондары]] kd0dw7qwo5b14htqmj38r7anrnj94mc Ҡалып:ПозКарта Россия Архангельская область (материковая часть) 10 184543 1149054 2022-08-09T17:24:17Z ZUFAr 191 [[Ҡалып:ПозКарта Рәсәй Архангельск өлкәһе (материк өлөшө)]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ҡалып:ПозКарта Рәсәй Архангельск өлкәһе (материк өлөшө)]] 6y2e8fct7095nl3ozd6jibkqp74408z Фекерләшеү:Диярбаҡыр 1 184544 1149083 2022-08-10T07:43:49Z Akkashka 14326 /* Диярбаҡыр */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Диярбаҡыр == {{ТИМ|ru|Диярбакыр|8 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 07:43, 10 август 2022 (UTC) r81cqvynb1lnpwo8m30b8yqpt5zghlv Фекерләшеү:Анталья 1 184545 1149086 2022-08-10T08:14:48Z Akkashka 14326 /* Анталья */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Анталья == {{ТИМ|ru|Анталья|4 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:14, 10 август 2022 (UTC) 37sms1iv59usvmp03882b475jzp9z4x Фекерләшеү:Кайсери 1 184546 1149087 2022-08-10T08:16:26Z Akkashka 14326 /* Кайсери */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Кайсери == {{ТИМ|ru|Кайсери|5 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:16, 10 август 2022 (UTC) rvimlg068mr0kv6xsxjoptvvxm9jwen 1149088 1149087 2022-08-10T08:16:56Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Кайсери|5 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:16, 10 август 2022 (UTC) ifkddno2q1y8n474eyzrp8kmteylx0c Фекерләшеү:Данишмәндлеләр 1 184547 1149089 2022-08-10T08:19:20Z Akkashka 14326 /* Данишмәндлеләр */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Данишмәндлеләр == {{ТИМ|ru|Данышмендиды|5 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:19, 10 август 2022 (UTC) ngy5a0lrho9wo1v1tlkbrjceb044ojj Фекерләшеү:Бурса (ҡала) 1 184548 1149090 2022-08-10T08:44:21Z Akkashka 14326 /* Бурса */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Бурса == {{ТИМ|ru|Бурса (город)|3 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:44, 10 август 2022 (UTC) 6ni0o9x4v5ifhlopore5dgxoskacx5g Фекерләшеү:Мәсүд I 1 184549 1149091 2022-08-10T08:49:40Z Akkashka 14326 /* Мәсүд I */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Мәсүд I == {{ТИМ|ru|Масуд I|19 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:49, 10 август 2022 (UTC) mr8js07y43kl76hrpo5070y774hna8n 1149092 1149091 2022-08-10T08:50:20Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki == Мәсүд I == {{ТИМ|ru|Месуд I|19 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:49, 10 август 2022 (UTC) psmiyv1kofenfv97w83et7jkezwfrw2 Фекерләшеү:Конья 1 184550 1149093 2022-08-10T08:52:55Z Akkashka 14326 "{{ТИМ|ru|Конья|23 июль 2022 йыл}} ~~~~" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Конья|23 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:52, 10 август 2022 (UTC) 62fosaqmstn4n7bkwi98lcd875bb6ei Фекерләшеү:Чаталһөйүк 1 184551 1149094 2022-08-10T08:55:05Z Akkashka 14326 /* Чаталһөйүк */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Чаталһөйүк == {{ТИМ|ru|Чатал-Хююк|23 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:55, 10 август 2022 (UTC) ngvokyze9avd8ngvd7jqbvques6cmvo Фекерләшеү:Шаһзадә 1 184552 1149095 2022-08-10T08:57:30Z Akkashka 14326 /* Шаһзадә */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Шаһзадә == {{ТИМ|ru|Шахзаде|23 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:57, 10 август 2022 (UTC) 3q7rtirx7xqlkuhkn1sk1vq0dgacdl0 Фекерләшеү:Гөбәклетәпә 1 184553 1149096 2022-08-10T09:00:03Z Akkashka 14326 /* Гөбәклетәпә */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Гөбәклетәпә == {{ТИМ|ru|Гёбекли-Тепе|24 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 09:00, 10 август 2022 (UTC) 9ihvvvfxztyts3zx9ypoqhvfrnqpo6s Фекерләшеү:Меһмет Абдулҡадир әфәнде 1 184554 1149097 2022-08-10T09:01:47Z Akkashka 14326 /* Меһмет Абдулҡадир әфәнде */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Меһмет Абдулҡадир әфәнде == {{ТИМ|ru|Мехмед Абдулкадир-эфенди|25 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 09:01, 10 август 2022 (UTC) s6endy7l3xz7c506e6zf2s8tcxn77xe Фекерләшеү:Шаһзада Йыһангир 1 184555 1149098 2022-08-10T09:03:59Z Akkashka 14326 /* Шаһзада Йыһангир */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Шаһзада Йыһангир == {{ТИМ|ru|Шехзаде Джихангир|25 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 09:03, 10 август 2022 (UTC) 8c98aub4q9tgyemaa9a0ox00cbkr2bl Фекерләшеү:Санжак 1 184556 1149099 2022-08-10T09:06:23Z Akkashka 14326 /* Санжак */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Санжак == {{ТИМ|ru|Санжак|25 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 09:06, 10 август 2022 (UTC) 9pnmhytpa41xjrzegzn8w3zs4uubl20 1149100 1149099 2022-08-10T09:06:46Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Санжак|25 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 09:06, 10 август 2022 (UTC) ibt0gvldw5zb2vtcu4i0l3hkjckes1q Катунь 0 184557 1149101 2022-08-10T10:21:29Z Yadgar9 30694 "{{Река |Название = Катунь |Национальное название = alt/Кадын |Изображение = Katun Chemal.jpg |Подпись изображения = Катунь йылғаһы [[Алтай Республикаһы]]ның Чемал районында. |Длина = 688 |Площадь водосбора = 60900 |Бассейн..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Катунь |Национальное название = alt/Кадын |Изображение = Katun Chemal.jpg |Подпись изображения = Катунь йылғаһы [[Алтай Республикаһы]]ның Чемал районында. |Длина = 688 |Площадь водосбора = 60900 |Бассейн = Обь/[[Кар диңгеҙе]] |Расход воды = 626 |Место измерения = в 53 км от устья |Исток = Геблер боҙлоғо |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 49.7483/86.5653 |Устье = Обь |Местоположение устья = |Высота устья = |Координаты устья = 52.4306/84.9833 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Алтай Республикаһы/Алтай крайы |Район = Усть-Коксинск районы/Онгудай районы/Чемал районы/Шебалин районы/Маймин районы/Алтай районы (Алтай крайы)/Совет районы (Алтай крайы)/Красногорск районы (Алтай крайы)/Бий районы/Смоленск районы (Алтай крайы) |Позиционная карта = Россия Республика Алтай }}{{другие значения|Катунь (значения)}} n6kwwslteoz7dpz05851u7ajvnyna77 1149102 1149101 2022-08-10T10:26:06Z Yadgar9 30694 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Катунь |Национальное название = alt/Кадын |Изображение = Katun Chemal.jpg |Подпись изображения = Катунь йылғаһы [[Алтай Республикаһы]]ның Чемал районында. |Длина = 688 |Площадь водосбора = 60900 |Бассейн = Обь/[[Кар диңгеҙе]] |Расход воды = 626 |Место измерения = в 53 км от устья |Исток = Геблер боҙлоғо |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 49.7483/86.5653 |Устье = Обь |Местоположение устья = |Высота устья = |Координаты устья = 52.4306/84.9833 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Алтай Республикаһы/Алтай крайы |Район = Усть-Коксинск районы/Онгудай районы/Чемал районы/Шебалин районы/Маймин районы/Алтай районы (Алтай крайы)/Совет районы (Алтай крайы)/Красногорск районы (Алтай крайы)/Бий районы/Смоленск районы (Алтай крайы) |Позиционная карта = Россия Республика Алтай }}{{другие значения|Катунь (значения)}} '''Кату́нь'''<ref>{{Реестры зарегистрированных наименований географических объектов|Алтайский край||0154182|Катунь}}</ref> ({{lang-alt|Кадын}}) — [[Рәсәй]]ҙең [[Алтай Республикаһы]]нда һәм [[Алтай крайы]]нда аҡҡан йылға, [[Обь]]тың һул һәм төп өлөшө. Йылға оҙонлоғо — 688 км<ref name="ГВР">{{ГВР|13010100312115100003045|Катунь}}</ref>. Бассейн майҙаны — 60 900 км²<ref name="ГВР"/>. 6e4cvih5el1rsrygsi8no8wqilvdh7g 1149103 1149102 2022-08-10T10:31:03Z Yadgar9 30694 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Катунь |Национальное название = alt/Кадын |Изображение = Katun Chemal.jpg |Подпись изображения = Катунь йылғаһы [[Алтай Республикаһы]]ның Чемал районында. |Длина = 688 |Площадь водосбора = 60900 |Бассейн = Обь/[[Кар диңгеҙе]] |Расход воды = 626 |Место измерения = в 53 км от устья |Исток = Геблер боҙлоғо |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 49.7483/86.5653 |Устье = Обь |Местоположение устья = |Высота устья = |Координаты устья = 52.4306/84.9833 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Алтай Республикаһы/Алтай крайы |Район = Усть-Коксинск районы/Онгудай районы/Чемал районы/Шебалин районы/Маймин районы/Алтай районы (Алтай крайы)/Совет районы (Алтай крайы)/Красногорск районы (Алтай крайы)/Бий районы/Смоленск районы (Алтай крайы) |Позиционная карта = Россия Республика Алтай }}{{другие значения|Катунь (значения)}} '''Кату́нь'''<ref>{{Реестры зарегистрированных наименований географических объектов|Алтайский край||0154182|Катунь}}</ref> ({{lang-alt|Кадын}}) — [[Рәсәй]]ҙең [[Алтай Республикаһы]]нда һәм [[Алтай крайы]]нда аҡҡан йылға, [[Обь]]тың һул һәм төп өлөшө. Йылға оҙонлоғо — 688 км<ref name="ГВР">{{ГВР|13010100312115100003045|Катунь}}</ref>. Бассейн майҙаны — 60 900 км²<ref name="ГВР"/>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == 2cyg6dcqbsypjylvolqnkscw0kmos0b 1149104 1149103 2022-08-10T10:43:18Z Yadgar9 30694 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Катунь |Национальное название = alt/Кадын |Изображение = Katun Chemal.jpg |Подпись изображения = Катунь йылғаһы [[Алтай Республикаһы]]ның Чемал районында. |Длина = 688 |Площадь водосбора = 60900 |Бассейн = Обь/[[Кар диңгеҙе]] |Расход воды = 626 |Место измерения = в 53 км от устья |Исток = Геблер боҙлоғо |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 49.7483/86.5653 |Устье = Обь |Местоположение устья = |Высота устья = |Координаты устья = 52.4306/84.9833 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Алтай Республикаһы/Алтай крайы |Район = Усть-Коксинск районы/Онгудай районы/Чемал районы/Шебалин районы/Маймин районы/Алтай районы (Алтай крайы)/Совет районы (Алтай крайы)/Красногорск районы (Алтай крайы)/Бий районы/Смоленск районы (Алтай крайы) |Позиционная карта = Россия Республика Алтай }} '''Кату́нь'''<ref>{{Реестры зарегистрированных наименований географических объектов|Алтайский край||0154182|Катунь}}</ref> ({{lang-alt|Кадын}}) — [[Рәсәй]]ҙең [[Алтай Республикаһы]]нда һәм [[Алтай крайы]]нда аҡҡан йылға, [[Обь]]тың һул һәм төп өлөшө. Йылға оҙонлоғо — 688 км<ref name="ГВР">{{ГВР|13010100312115100003045|Катунь}}</ref>. Бассейн майҙаны — 60 900 км²<ref name="ГВР"/>. == Физик-географик характеристика == Катунь йылғаһы Катунь һыртының көньяҡ битләүендә, Белуха тауы итәгендә, Геблер боҙлоғоноң көньяҡ сигендә башлана. Үҙәненең дөйөм характеры буйынса, йылға өс участкаға бүленә: Үрге Катунь — башынан алып Кокса йылғаһына тиклем, оҙонлоғо 186 км; Уртаса Катунь - Коксанан [[Оло Сумульты]]ға тиклем, оҙонлоғо 206 саҡрым; Түбәнге Катунь - [[Оло Сумульты]]нан алып Бия менән ҡушылыуға тиклем, оҙонлоғо 296 км. Өҫкө өлөшөндә йылға көньяҡ һәм көнбайыш яҡтан Катунь һыртын урап үтә һәм 1000 м тиклем дөйөм түбәнәйеүе менән иң ҙур тайпылыштарға эйә. Был участкала Катуньға Катунь һыртының көньяҡ һәм көнбайыш битләүҙәренән, шулай уҡ Листвяга һәм Холзун һырттарынан бик күп ҡушылдыҡтар ҡушыла. Урмандар бында ҡараңғы тайганан тора. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == 82ffpb3idw613dgze61acla4fnhkor4 1149105 1149104 2022-08-10T10:45:30Z Yadgar9 30694 /* Физик-географик характеристика */ wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Катунь |Национальное название = alt/Кадын |Изображение = Katun Chemal.jpg |Подпись изображения = Катунь йылғаһы [[Алтай Республикаһы]]ның Чемал районында. |Длина = 688 |Площадь водосбора = 60900 |Бассейн = Обь/[[Кар диңгеҙе]] |Расход воды = 626 |Место измерения = в 53 км от устья |Исток = Геблер боҙлоғо |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 49.7483/86.5653 |Устье = Обь |Местоположение устья = |Высота устья = |Координаты устья = 52.4306/84.9833 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Алтай Республикаһы/Алтай крайы |Район = Усть-Коксинск районы/Онгудай районы/Чемал районы/Шебалин районы/Маймин районы/Алтай районы (Алтай крайы)/Совет районы (Алтай крайы)/Красногорск районы (Алтай крайы)/Бий районы/Смоленск районы (Алтай крайы) |Позиционная карта = Россия Республика Алтай }} '''Кату́нь'''<ref>{{Реестры зарегистрированных наименований географических объектов|Алтайский край||0154182|Катунь}}</ref> ({{lang-alt|Кадын}}) — [[Рәсәй]]ҙең [[Алтай Республикаһы]]нда һәм [[Алтай крайы]]нда аҡҡан йылға, [[Обь]]тың һул һәм төп өлөшө. Йылға оҙонлоғо — 688 км<ref name="ГВР">{{ГВР|13010100312115100003045|Катунь}}</ref>. Бассейн майҙаны — 60 900 км²<ref name="ГВР"/>. == Физик-географик характеристика == Катунь йылғаһы Катунь һыртының көньяҡ битләүендә, Белуха тауы итәгендә, Геблер боҙлоғоноң көньяҡ сигендә башлана. Үҙәненең дөйөм характеры буйынса, йылға өс участкаға бүленә: Үрге Катунь — башынан алып Кокса йылғаһына тиклем, оҙонлоғо 186 км; Уртаса Катунь - Коксанан [[Оло Сумульта]]ға тиклем, оҙонлоғо 206 саҡрым; Түбәнге Катунь - [[Оло Сумульта]]нан алып Бия менән ҡушылыуға тиклем, оҙонлоғо 296 км. Өҫкө өлөшөндә йылға көньяҡ һәм көнбайыш яҡтан Катунь һыртын урап үтә һәм 1000 м тиклем дөйөм түбәнәйеүе менән иң ҙур тайпылыштарға эйә. Был участкала Катуньға Катунь һыртының көньяҡ һәм көнбайыш битләүҙәренән, шулай уҡ Листвяга һәм Холзун һырттарынан бик күп ҡушылдыҡтар ҡушыла. Урмандар бында ҡараңғы тайганан тора. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == p9vwzvov6jemlqo106323ht19vofgpa 1149106 1149105 2022-08-10T10:46:23Z Yadgar9 30694 /* Физик-географик характеристика */ wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Катунь |Национальное название = alt/Кадын |Изображение = Katun Chemal.jpg |Подпись изображения = Катунь йылғаһы [[Алтай Республикаһы]]ның Чемал районында. |Длина = 688 |Площадь водосбора = 60900 |Бассейн = Обь/[[Кар диңгеҙе]] |Расход воды = 626 |Место измерения = в 53 км от устья |Исток = Геблер боҙлоғо |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 49.7483/86.5653 |Устье = Обь |Местоположение устья = |Высота устья = |Координаты устья = 52.4306/84.9833 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Алтай Республикаһы/Алтай крайы |Район = Усть-Коксинск районы/Онгудай районы/Чемал районы/Шебалин районы/Маймин районы/Алтай районы (Алтай крайы)/Совет районы (Алтай крайы)/Красногорск районы (Алтай крайы)/Бий районы/Смоленск районы (Алтай крайы) |Позиционная карта = Россия Республика Алтай }} '''Кату́нь'''<ref>{{Реестры зарегистрированных наименований географических объектов|Алтайский край||0154182|Катунь}}</ref> ({{lang-alt|Кадын}}) — [[Рәсәй]]ҙең [[Алтай Республикаһы]]нда һәм [[Алтай крайы]]нда аҡҡан йылға, [[Обь]]тың һул һәм төп өлөшө. Йылға оҙонлоғо — 688 км<ref name="ГВР">{{ГВР|13010100312115100003045|Катунь}}</ref>. Бассейн майҙаны — 60 900 км²<ref name="ГВР"/>. == Физик-географик характеристика == Катунь йылғаһы Катунь һыртының көньяҡ битләүендә, Белуха тауы итәгендә, Геблер боҙлоғоноң көньяҡ сигендә башлана. Үҙәненең дөйөм характеры буйынса, йылға өс участкаға бүленә: Үрге Катунь — башынан алып Кокса йылғаһына тиклем, оҙонлоғо 186 км; Уртаса Катунь - Коксанан [[Оло Сумульта]]ға тиклем, оҙонлоғо 206 саҡрым; Түбәнге Катунь - [[Оло Сумульта]]нан алып Бия менән ҡушылыуға тиклем, оҙонлоғо 296 км. Өҫкө өлөшөндә йылға көньяҡ һәм көнбайыш яҡтан Катунь һыртын урап үтә һәм 1000 м тиклем дөйөм түбәнәйеүгә һәм иң ҙур тайпылыштарға эйә. Был участкала Катуньға Катунь һыртының көньяҡ һәм көнбайыш битләүҙәренән, шулай уҡ Листвяга һәм Холзун һырттарынан бик күп ҡушылдыҡтар ҡушыла. Урмандар бында ҡараңғы тайганан тора. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == l6spkfto1xf38uflq6270h4tm4xwu07 1149107 1149106 2022-08-10T10:56:49Z Yadgar9 30694 /* Физик-географик характеристика */ wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Катунь |Национальное название = alt/Кадын |Изображение = Katun Chemal.jpg |Подпись изображения = Катунь йылғаһы [[Алтай Республикаһы]]ның Чемал районында. |Длина = 688 |Площадь водосбора = 60900 |Бассейн = Обь/[[Кар диңгеҙе]] |Расход воды = 626 |Место измерения = в 53 км от устья |Исток = Геблер боҙлоғо |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 49.7483/86.5653 |Устье = Обь |Местоположение устья = |Высота устья = |Координаты устья = 52.4306/84.9833 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Алтай Республикаһы/Алтай крайы |Район = Усть-Коксинск районы/Онгудай районы/Чемал районы/Шебалин районы/Маймин районы/Алтай районы (Алтай крайы)/Совет районы (Алтай крайы)/Красногорск районы (Алтай крайы)/Бий районы/Смоленск районы (Алтай крайы) |Позиционная карта = Россия Республика Алтай }} '''Кату́нь'''<ref>{{Реестры зарегистрированных наименований географических объектов|Алтайский край||0154182|Катунь}}</ref> ({{lang-alt|Кадын}}) — [[Рәсәй]]ҙең [[Алтай Республикаһы]]нда һәм [[Алтай крайы]]нда аҡҡан йылға, [[Обь]]тың һул һәм төп өлөшө. Йылға оҙонлоғо — 688 км<ref name="ГВР">{{ГВР|13010100312115100003045|Катунь}}</ref>. Бассейн майҙаны — 60 900 км²<ref name="ГВР"/>. == Физик-географик характеристика == Катунь йылғаһы Катунь һыртының көньяҡ битләүендә, Белуха тауы итәгендә, Геблер боҙлоғоноң көньяҡ сигендә башлана. Үҙәненең дөйөм характеры буйынса, йылға өс участкаға бүленә: Үрге Катунь — башынан алып Кокса йылғаһына тиклем, оҙонлоғо 186 км; Урта Катунь - Коксанан [[Оло Сумульта]]ға тиклем, оҙонлоғо 206 саҡрым; Түбәнге Катунь - [[Оло Сумульта]]нан алып Бия менән ҡушылыуға тиклем, оҙонлоғо 296 км. Өҫкө өлөшөндә йылға көньяҡ һәм көнбайыш яҡтан Катунь һыртын урап үтә һәм 1000 м тиклем дөйөм түбәнәйеүгә һәм иң ҙур тайпылыштарға эйә. Был участкала Катуньға Катунь һыртының көньяҡ һәм көнбайыш битләүҙәренән, шулай уҡ Листвяга һәм Холзун һырттарынан бик күп ҡушылдыҡтар ҡушыла. Урмандар бында ҡараңғы тайганан тора. Урта Катунь, Коксанан [[Оло Сумульта]]ға тиклем, бейек тау һырттары өлкәһендә үтә. Был участкала дөйөм түбәнәйеүе — 400 метр самаһы. Бында йылғаға боҙлоҡло туҡланыуы булған иң мөһим ҡушылдыҡтары ҡоя: Мульта, Кураган һәм башҡалар. Тюнгур ҡасабаһынан түбәндәрәктән алып Аргут йылғаһына тиклем Катунь йылғаһы һикәлтәле тарлауыҡ аша аға. Урман үҫемлектәренең составы буйынса Катуньдың урта өлөшөндә ҡарағас өҫтөнлөк итә. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == 9y3ul0re4rfc9d05y71tjtcjydxd6gj