Хәйруллина Флүзә Тимерғәзим ҡыҙы

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ba">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>bawiki</dbname>
    <base>https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Ҡатнашыусы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ҡатнашыусы менән һөйләшеү</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ҡалып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ҡалып буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Белешмә</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Белешмә буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категория буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Проект</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Проект буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджет буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Хәйруллина Флүзә Тимерғәзим ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9610</id>
    <revision>
      <id>1149283</id>
      <parentid>1070984</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T16:59:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12064" xml:space="preserve">{{Персона
 |имя                  = Флүзә Хәйруллина
 |оригинал имени       = 
 |имя при рождении     = Флүзә Тимерғәзим ҡыҙы
 |изображение          = Хайруллина Флюза Тимергазимовна.JPG

 |ширина               = 
 |описание изображения = &lt;!-- Должно характеризовать портрет --&gt;
 |род деятельности     = «Ағиҙел» [[башҡорт]] мәҙәни ойошмаһы рәйесе
 |дата рождения        = 7.2.1960
 |место рождения       = [[Башҡорт АССР-ы]] {{ТУ|Баҡалы районы}} [[Яңы Ҡорос]] ауылы
 |гражданство          = {{USSR}} → {{флагификация|Эстония}}
 |дата смерти          = 
 |место смерти         = 
 |отец                 = 
 |мать                 = 
 |супруг               = 
 |супруга              = 
 |дети                 = 
 |награды и премии     = {{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!}} {{Орден Салавата Юлаева|2015}}
{{!}}-
Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2007)
{{!}}}
 |сайт                 = 
 |викисклад            = 
}}
{{фш|Хәйруллина}}
'''Хәйруллина Флүзә Тимерғәзим ҡыҙы''' ([[7 февраль]] [[1960 йыл]]) — [[Эстония]]ның баш ҡалаһы [[Таллин]]да эшләп килеүсе «Ағиҙел» [[башҡорт]] мәҙәни ойошмаһы рәйесе, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2007), III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты, [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2015). Эстония башҡалаһында беренсе [[татар]] мәктәбен ойоштороусы.&lt;ref name=&quot;ТГ&quot;&gt;[http://tatar-congress.org/yanalyklar/tatar-tele-yabyk-isheklerne-acha/ Татар теле ябык ишекләр ача]&lt;/ref&gt;

== Биографияһы ==
[[Файл: Флюза-хайруллина.jpg|200px|thumb| [[Эстония]]лағы «Ағиҙел» [[башҡорт]] мәҙәни ойошмаһы рәйесе Флүзә Хәйруллина улы Илнур менән]]
Сығышы менән Башҡортостандың [[Баҡалы районы]] [[Яңы Ҡорос]] ауылынын, [[Ҡазан]] дәүләт университетының татар журналистикаһы факультетын тамамлаған.&lt;ref name=&quot;ТГ&quot; /&gt;

Флүзәнең ире моряк була, [[СССР|Советтар Союзы]] заманында, 1986 йылда улар Эстония диңгеҙ пароходсылығына йүнәлтмә буйынса эшкә китә. Бында Хәйруллиндарҙың ҡыҙҙары ''Эльвира'' һәм улдары ''Илнур'' тыуа. Ғаилә башлығы эше барышында хәбәрһеҙ юғалғас, тол ҡалған ҡатын балаларын яңғыҙы тәрбиәләй. Эльвира, ''Оксфорд колледжын'' тамамлап, университета уҡый.

Алған һөнәре буйынса эшкә урынлашырға мөмкинлек булмағанлыҡтан, Флүзә балалар баҡсаһында тәрбиәсе булып эшләй. Тиҙ арала [[эстон теле]]н өйрәнә һәм  русса һөйләшкән тәрбиәләнеүселәрен эстонсаға өйрәтә башлай. Артабан тырыш ханым [[инглиз теле|инглиз]], [[немец теле|немец]] һәм [[ғәрәп теле|ғәрәп]] телдәре буйынса үҙенең һөйләшеү оҫталығын камиллаштыра.

Бынан тыш Флүзә өҙҙөрөп баянда уйнай һәм матур итеп йырлай. Эстонияла бер генә башҡорт саралары ла Флүзәһеҙ үтмәй&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/news/878117-v-estonii-v-prazdnovanii-dnya-goroda-paldiski-prinyalo-uchastie-bashkirskoe-obshchestvo-agidel/ В Эстонии в праздновании Дня города Палдиски приняло участие башкирское общество «Агидель». «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 28 июль]{{ref-ru}}{{V|28|07|2016}}&lt;/ref&gt;.

Уның балалары эстон телен белә, өйҙәрендә татар рухы хөкөм итә.&lt;ref name=&quot;ТГ&quot; /&gt; Улы Илнур хисле итеп [[ҡурай]]ҙа уйнай.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
2004 йылда, [[башҡорт]] халҡының милли батыры, сирек быуат ғүмерен Эстонияның ''Рогервик'' (хәҙерге [[Палдиски]] ҡалаһында каторгала үткәргән [[Салауат Юлаев]]тың тыуыуына 250 йыл тулыуҙы билдәләгәндә, тынғыһыҙ Флүзәлә Эстонияның профессиональ йырсыларынан [[башҡорт]] телендә йырҙар йырлатыу теләге тыуа. Халҡыбыҙҙың тынғыһыҙ вәкиле [[Эстония|эстон йырсыһы]] [[Виллу Валдмаа]]ны [[башҡорт]]са йырларға күндерә һәм уны быға яҡшылап өйрәтә. Һөҙөмтәлә, эстон егете башҡорт телендәге бер нисә йырҙы ныҡлап үҙләштерә һәм, Башҡортостанға килеп, үҙебеҙҙә һирәгерәк башҡарылған халыҡ йырҙарын сәхнәнән яңғыратып, тамашасыларҙы хайран итә. Был ғына түгел, Виллу Валдмаа Флүзә Хайруллина менән [[Нефтекама]] ҡалаһында үткәрелгән [[башҡорт]] һәм [[татар]] йырҙарын башҡарыусыларҙың ''[[Фәриҙә Ҡудашева]] исемендәге халыҡ-ара «Дуҫлыҡ моңо» конкурсында'' бер нисә тапҡыр ҡатнашып, махсус призға лайыҡ була. Флүзә Хәйруллина тәҡдиме менән [[Башҡорт дәүләт филармонияһы]]ның хор капеллаһы үҙ сиратында эстон йырҙарын даими репертуарына индерә.

«Ағиҙел» мәҙәни ойошмаһы һәм уның етәксеһе Флүзә Тимерғәзим ҡыҙы башланғысы менән милли батырыбыҙҙың тыуыуына 206 йыл тулыу айҡанлы Таллинда «Эстония помнит: Салават Юлаев» тигән китап нәшер ителде. Баҫмаға яугир шағирҙың бер шәлкем әҫәре индерелгән. «Уралым» шиғыры башҡортса, ә ҡалғандары эстон һәм рус телдәрендә. Ғалимдар Инга Гвоздикова менән Виктор Сидоровтың тарихи хеҙмәттәренән, «1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы», «Пугачев ихтилалы» китаптарынан өҙөктәр, Эстонияның [[Тарту]] ҡалаһы милли архивының батыр һәм уның атаһы Юлай Аҙналинға ҡағылышлы документтар күсермәләре урын алған. Башҡортостандың халыҡ шағиры [[Мостай Кәрим]]дең «Салауат. Өн аралаш ете төш» драмаһы эстон һәм рус телдәрендә баҫылған. Уны эстонсаға Таллин университетының эстон филологияһы факультетында уҡыған Илнур Хәйруллин тәржемәләгән. Йыйынтыҡты шулай уҡ Эстонияла Салауат батыр рухына арнап үткәрелгән төрлө мәҙәни сараларҙан фотоһүрәттәр биҙәгән&lt;ref&gt;{{БГ}}[http://bashgazet.ru/bashkir/12708-salauat-kperen-nyytyr-kitap.html «Башҡортостан» гәзите, 2014, 11 апрель] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180215191444/http://bashgazet.ru/bashkir/12708-salauat-kperen-nyytyr-kitap.html |date=2018-02-15 }}&lt;/ref&gt;.
 
== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
Ошондай күп яҡлы һәм әүҙем эшмәкәрлеге өсөн 2007 йылда Флүзә Хәйруллина «Башҡортостандаң атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ булды, ә 2015 йылда [[Салауат Юлаев ордены]] менән бүләкләнде&lt;ref&gt;[http://glavarb.ru/rus/press_serv/novosti/61460.html Глава Республики Башкортостан. Официальный сайт. Рустэм Хамитов вручил государственные награды России и Башкортостана]{{ref-ru}}{{V|28|07|2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://glavarb.ru/SPS_29_05.pdf Список награжденных государственными наградами Российской Федерации и Республики Башкортостан]{{ref-ru}}{{V|28|07|2016}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* [http://kp.ru/daily/24482/639394/ Праздник дружбы трех народов. Комсомольская правда.] {{ref-ru}}
* [https://dlib.eastview.com/browse/doc/21980236 Русских эстонскому учит башкирка. Республика Башкортостан.] {{ref-ru}}
* [http://journalism13.42x.ru/news/view/id-367/index.html Флюза Хайруллина: У меня две родины]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}
* [http://www.moles.ee/98/Jul/07/3-1.html Молодёжь Эстонии] {{ref-ru}}
* {{статья |автор=Флүрә Солтанова. |заглавие=«Салауат күпере»н нығытыр китап |ссылка=http://bashgazet.ru/bashkir/12708-salauat-kperen-nyytyr-kitap.html |язык= |издание=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]] |тип=гәзит |год=11.04.2014 |номер= |страницы= |issn=}}
* [http://www.agidel.ru/?param1=8839&amp;tab=1 Ильдар АХИЯРОВ. ПРИЗНАНИЕ Про каждого книгу можно написать Успех приходит к тому, кто занят любимым делом. Газета «Республика Башкортостан», 2007 год, 23 марта] {{ref-ru}}
* [http://glavarb.ru/rus/press_serv/novosti/61460.html Глава Республики Башкортостан. Официальный сайт. Рустэм Хамитов вручил государственные награды России и Башкортостана]

[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡорт диаспоралары]]
[[Категория:Эстония шәхестәре]]
[[Категория:Ҡазан университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Шәхестәр:Башҡорт дәүләт филармонияһы]]
[[Категория:Салауат Юлаев ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>hik8w9n4w7m5wkqwp7x1x0ofe4yexxr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡыпсаҡ-Асҡар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9909</id>
    <revision>
      <id>1149293</id>
      <parentid>1144811</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:07:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18082" xml:space="preserve">{{НП-Россия
 |статус                   = Ауыл
 |русское название         = Ҡыпсаҡ-Асҡар    
 |оригинальное название    = {{lang-ru|Кипчак-Аскарово}}
 |герб                     = 
 |флаг                     = 
 |lat_deg                  = 53 |lat_min = 56 |lat_sec = 7
 |lon_deg                  = 55 |lon_min = 3 |lon_sec = 40
 |регион                   = Башҡортостан
 |регион в таблице         = Башҡортостан
 |вид района               = 
 |район                    = Әлшәй районы
 |район в таблице          = 
 |вид поселения            = Ауыл биләмәһе
 |поселение                = Ҡыпсаҡ-Асҡар ауыл Советы (Әлшәй районы)
 |поселение в таблице      = 
 |внутреннее деление       = 
 |глава                    = 
 |дата основания           = 
 |первое упоминание        = 
 |прежние имена            = 
 |статус с                 = 
 |площадь                  = 
 |высота центра НП         = 
 |население                = {{ Население | Кипчак-Аскарово | тс }}
 |год переписи             = {{ Население | Кипчак-Аскарово | г }}
 |плотность                = 
 |агломерация              = 
 |милли состав      = башҡорттар
 |конфессиональный состав  = 
 |этнохороним              = 
 |почтовый индекс          = 452114
 |почтовые индексы         = 
 |телефонный код           = 
 |цифровой идентификатор   = 80202831001
 |категория в Commons      = 
 |сайт                     = 
}}
'''Ҡыпсаҡ-Асҡар''' ({{lang-ru|Кипчак-Аскарово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Әлшәй районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 656 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452114, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80202831001.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]]): 20 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]]): 20 км

== Урамдары ==
{{Колонки|2}}
* 120501-се квартал ({{lang-ru|квартал 120501}})
* 120707-се квартал ({{lang-ru|квартал 120707}})
* 120708-се квартал ({{lang-ru|улица 120708}})
* Гагарин урамы ({{lang-ru|улица Гагарина}})
* Күгенәев урамы ({{lang-ru|улица Кугенеев}})
* Йәштәр урамы ({{lang-ru|улица Молодежная}})
* Низамов урамы ({{lang-ru|улица Низамова}})
* Күл урамы ({{lang-ru|улица Озерная}})
* Салауат Юлаев урамы ({{lang-ru|улица Салавата Юлаева}})
* Мәктәп урамы ({{lang-ru|улица Школьная}})&lt;ref&gt;[https://www.gosspravka.ru/02/002/000047.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 31 по Республике Башкортостан]&lt;/ref&gt;
{{Колонки|конец}}

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәттәре буйынса [[башҡорттар]] 100 %) тәшкил итә&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel]&lt;/ref&gt;.

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1906 йыл||1020||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||1165||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||859||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||827||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||772||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||749||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||656||324||332||49,4||50,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Тарихы ==
[[Ҡыпсаҡ-Асҡар ауыл Советы (Әлшәй районы)|Ҡыпсаҡ‑Асҡар ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән һәм [[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]] тимер юл станцияһынан көньяҡ‑көнсығышҡа табан 20 ксаҡрым алыҫлыҡта [[Дим]] йылғаһы буйында урынлашҡан. Ауылға 1664 йылда [[Нуғай даруғаһы]] Яйыҡ‑Ҫыбы‑Мең улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә Ҡыпсаҡ улусы Асҡар ауылы башҡорттары нигеҙ һала. Ауыл документтарҙа XVIII быуат башында күренә , уға тиклем,1795 йылда, 42 йортта 325 кеше йәшәгәнлеге теркәлә. 1865 йылда 150 йортта — 1041 кеше. [[Малсылыҡ]], [[игенселек]], [[умартасылыҡ]] менән шөғөлләнгәндәр. [[Октябрь революцияһы|Октябрь революцияһына]] тиклем 2 мәсет, 2 мәҙрәсә булған. 1924 йылда башланғыс мәктәп асыла, 1935 йылда ете йыллыҡ мәктәпкә үҙгәртелә, 1970 йылда яңы типовой урта мәктәп һалына. Халҡы: 1906 йылда — 1020 кеше; 1920 йылда — 1165 кеше; 1939 йылда — 859 кеше; 1959 йылда — 827 кеше; 1989 йылда — 772 кеше; 2002 йылда — 749 кеше; 2010 йылда — 656 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, «Әхирәттәр» башҡорт халыҡ фольклор ансамбле, китапхана, мәсет бар&lt;ref&gt;[http://bashenc.online/ba/articles/92033/ Башҡорт Википедияһы. Ҡыпсаҡ-Асҡар ауылы]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://alshei.bashkortostan.ru/presscenter/news/101240/ Муниципальный район Альшшеевский район РБ / Кипчак-Аскаровцы отпраздновали 255-летие села{{ref-ru}} ]&lt;/ref&gt;. Ауыл тарихы буйынса бер нисә риүәйәт бар.
Бер вариант:
{{Цитата|Бер йылға булған. Шул йылғаның ике яғында ауыл ултырған. Береһенең исеме — Ҡыпсаҡ, икенсеһе — Асҡар. Ике исем уңайһыҙ. Бер аҡһаҡал: «Ағай-эне, бер ауылға ике исем уңайһыҙ, бер исемен генә ҡалдырайыҡмы, әллә бөтөнләй яңы исем ҡушабыҙмы?» — ти икән.Береһе — Ҡыпсаҡ, икенсеһе — Асҡар исемен ҡушайыҡ, ти торғас һуғышып китәләр. Өлкән аҡһаҡал:«Талашмағыҙ, берегеҙгә лә ҡыйын булмаҫ өсөн, ауылға Ҡыпсаҡ-Асҡар исемен ҡушабыҙ», — ти&lt;ref&gt;{{китап |автор= Әхмәт Сөләймәнов|заглавие=«Аҡмулланың биргән мең ҡәүеме фольклоры» I том |место=Өфө  |издательство= «Аэрокосмос и ноосфера»|год=2006 й |страницы=24—26-сы б.б. }}&lt;/ref&gt;.  
}}

Риүәйәттәрҙә ауыл 500 йыл элек һалынған боронғо ауыл икәнлеге күрһәтелә. [[Вафа Әхмәҙиев]]тың хиәйәләүе буйынса Ҡыпсаҡ ырыуы шәжәрәһенең өҙөктәре бар. «1426 йыл. Дәште-Ҡыпсаҡ — хан ингән урын. Дәште-Ҡыпсаҡ, Хорезм, Ҡыпсаҡ һәм Ҡарағай Ҡыпсаҡ — бер ҡандан булған хандар. Ҡарағай Ҡыпсаҡтан быуындар бәйләнеше өлкән Эткенәгә, унан Сураҡҡа, уның улы — Ҡарабайға, унан — Үкәшкә барып тоташа. Уның артынан беҙҙең заман менән бәйле мосолман исемдәре килә».&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/424 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 424.]&lt;/ref&gt;.

== Шулай уҡ уҡығыҙ ==
* Тыуған яғым, мине ғәфү ит… (асыҡ хат)&lt;ref&gt;[http://albina-xalisova.ucoz.net/documents/sbornik_2020.pdf.pdf 155 — 157-се биттәр РЕСПУБЛИКАНСКИЕ
КИЕКБАЕВСКИЕ ЧТЕНИЯ. Сборник материалов Республиканской научно-практической конференции «ХII Киекбаевские чтения», посвященной Международному дню родного языка, письменности и культуры и
Году башкирского языка. г. Стерлитамак, 21 февраля 2020 г.]&lt;/ref&gt;

=== Тауҙары ===
Сатыртау, Сусаҡтау, Күктимер тауы, Күсембәт тауы, Эткенәй тауы

=== Йылғалары ===
[[Дим]], Таҡ

=== Күлдәре ===
Аҡкүл, Кирбес күле, Йөҙболан күле, Бүреауыҙ күле

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Абыҙгилдина Ғәшиә Баязит ҡыҙы]] (4.05.1910—22.12.1994), театр актёры. 1954 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1963). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949).
* [[Арыҫланов Ғата Арыҫлан улы]] (1914—2001), театр актёры, эстрада артисы. Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған артисы (1956).
* [[Дәүләтша Игесәков]] (1790—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Яхъя Килдеғолов]] (1790—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Юлдаш Рәхмәтуллин]] (1786—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Моҡай Сапҡынов]] (1784—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Сәғҙәткирәева Миңлегөл Байғужа ҡыҙы]] ([[10 май]] [[1946 йыл]]) — физика‑математика фәндәре докторы (2005), профессор. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре (2006).
* [[Ғайса Әхмәтов]] (1784—?) — хәрби эшмәкәр. [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда һәм [[Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтары]]нда ҡатнашыусы.
* [[Әхмәтов Заҡуан Зөфәр улы]] (25.04.1956—10.11.2021), [[Филология|филолог]], [[уҡытыусы]], [[мәғариф]] һәм муниципаль органдар хеҙмәткәре. 1995—2001 йылдарҙа район]мәғариф бүлеге етәксеһе; 2004—2016 йылдарҙа район хакимиәте башлығы урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, Башҡортостандың мәғариф отличнигы.
* [[Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы]] (1961) — театр артисы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2004).

== Әҙәбиәт ==
* {{китап |автор=Бәҙретдинова Таһинур Зөфәр ҡыҙы, Шәйхетдинов М.Ә.|заглавие=Ҡыпсаҡ-Асҡар тарихы  |место=Өфө  |издательство= «Матбуғат донъяһы»|год=2017 й |страницы=183. }}

=== Матбуғатта ===
* [[Йәшлек (гәзит)|Йәшлек]]. 16 ғинуар 2015 [https://ye102.ru/articles/kl/2015-01-16/s-n-tk-ashi-g-lg-n-534562 Сәнғәткә ғашиҡ Гөлгөнә]
* [[Юлдаш (радио)|Юлдаш]]. 19 марта 2019[https://bash.news/yuldash/atajsal/89237-lshj-rajony-ypsaasar-auyly-39579  Әлшәй районы Ҡыпсаҡ-Асҡар ауылы.]
* [[Башҡортостан ҡыҙы (журнал)|Башҡортостан ҡыҙы]]. 23 ноябрь 2021 [https://bashkizi.ru/articles/be-e-tyshly-ta/2021-11-23/d-erg-auazdash-e-al-yn-2593714 «Дәүергә ауаздаш һүҙең ҡалһын…»]

=== Сайтта ===
* 31 ғинуар 2022йыл[https://www.bashkortostan.ru/presscenter/news/426837/ Официальный портал Республики Башкортостан]

=== Видеофильмдар ===
* 2017 июнь 11 — Ҡыпсаҡ-Асҡар ауылы юбилейы [http://kipchak.spalshey.ru/novosti/2017-iyun-11-ҡypsaҡ-asҡar-auyly-yubilejy-yubilej-sela-kipchak-askarovo/ Сельское поселение Кипчак-Аскаровский сельсовет]
* Миңзәлә Муллағолова. Әлшәй районы, Ҡыпсаҡ-Асҡар ауылы. Йыр. Етегән-2020.{{YouTube|3IpDty95uiQ|logo=1}}
* ТОРМОШ. Әлшәй районының Кыпсаҡ-Асҡар ауылы. 27 декабрь, 2021 йыл{{YouTube|IqIIVNI-N2U|logo=1}}
* Сусаҡтау ҡалҡыулығы (Башҡортостан, Кыпсаҡ-Асҡар ауылы) 28.07.2021{{YouTube|7EuR5IURvds|logo=1}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|92033}}{{V|16|04|2022}}
* [http://www.asmo-rb.ru Совет муниципальных образований Республики Башкортостан]
* [http://ufagen.ru/places/alsheevskiy/kipchak-askarovo.html Кипчак-Аскарово на портале «Генеалогия и Архивы»]
* {{китап |автор= Әхмәт Сөләймәнов|заглавие=«Аҡмулланың биргән мең ҡәүеме фольклоры» I том |место=Өфө  |издательство= «Аэрокосмос и ноосфера»|год=2006 й |страницы=146—148-се б.б. }}
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}}
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* [https://alshei.bashkortostan.ru/presscenter/news/101240/ Муниципальный район Альшшеевский район РБ / Кипчак-Аскаровцы отпраздновали 255-летие села{{ref-ru}} ]

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Әлшәй районы ауылдары}}

[[Категория:Әлшәй районы ауылдары]]</text>
      <sha1>nryhmfad363beugzvmi9qskhhqh5gr2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡуҙбай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11205</id>
    <revision>
      <id>1149286</id>
      <parentid>1071258</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:00:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3341" xml:space="preserve">{{Ук}}
&lt;span lang=&quot;ba&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;'''Ҡуҙбай''' (рус. Кузбаево)&lt;/span&gt; — [[Борай районы|Башҡортостан Республикаһы Борай районындағы ауыл,]] [[Ҡуҙбай ауыл Советы (Борай районы)|Ҡуҙбай ауыл Советы]] үҙәге.

== Этимологияһы ==
Ҡуҙбай (ҡушма һүҙ) — «ҡуҙ» — баҙлап янып торған утлы күмер, тере күмер һәм бай.

== Тарихы ==
Ауылды [[Ҡазан даруғаһы]]ндағы [[Йылан|Эске-Йылан]] улусында үҙ ерҙәрендә аҫабалыҡ иткән башҡорттар нигеҙләгән.&lt;br&gt;
Ул 1707 йылдан алып билдәле. 1767 йылда ҡәрҙәшлек килешеүе буйынса яһаҡлы татарҙар (һуңынан типтәрҙәр ҡатламына инә) күсеп ултыралар.&lt;br&gt;
Ауып үҫеше түбәндәгесә булған:&lt;br&gt;
— 1795 йыл — 8 типтәр, (башҡорттар тураһында мәғлүмәт юҡ)&lt;br&gt;
— 1816 йыл — 308 башҡорт,165 типтәр&lt;br&gt;
— 1859 йыл — 537 башҡорт,165 типтәр&lt;br&gt;
— 1870 йыл — 511 башҡорт,145 типтәр&lt;br&gt;
— 1920 йыл — 1232 (башҡорт һәм типтәр бергә)&lt;ref&gt;https://nailtimler.com/bashkortostan/buraevskiy_rayon/buraevskiy_rayon_kuzbaevo.html&lt;/ref&gt;

== Билдәле шәхестәре ==
 
* Исмәғил Асаинов (урядник) — [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда 10-сы башҡорт полкы составында хеҙмәт иткән&lt;ref&gt;http://www.ufagen.ru/node/746?page=3&lt;/ref&gt;.
* [[Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы]] (1955) — Рәсәй ислам эшмәкәре.

== Халыҡ ==
{{Население|Кузбаево}}2002 йылдағы халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы, күпселек милләтте — [[башҡорттар]] (94 %)&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel].&lt;/ref&gt; тәшҡил иткән.

== Географик урыны ==
Тиклемге арауыҡта:&lt;ref name=&quot;ATU&quot;&gt;{{АТУ РБ}}&lt;/ref&gt;

— район үҙәгенә тиклем ([[Борай]]): 12 км

— яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Яңауыл (станция)|Яңауыл]]): 56 км

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013У|2-statya/14458-kuzbaevo-derevnya-v-buraevskom-r-ne.html}}
* [http://www.asmo-rb.ru Башҡортостан республикаһы муниципаль берәмектәр советы].
* [http://ufagen.ru/places/buraevskiy/kuzbaevo.html Кузбаево на портал «генеалогия һәм архивтар»]

{{Борай районы ауылдары}}
[[Категория:Борай районы ауылдары]]
[[Категория:Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы]]</text>
      <sha1>i24kthz4xsbzwrykhs6szdvihqzh65e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Һөләймән (Мәсетле районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12987</id>
    <revision>
      <id>1149323</id>
      <parentid>1141587</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T07:11:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле кешеләре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29478" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре|Һөләймән}}
{{НП+Россия
 | статус                   = ауыл
 | русское название         = Сулейманово 
 | оригинальное название    = {{lang-ba|Һөләймән}} 
 | герб                     = 
 | флаг                     = 
 | lat_deg                  = 55 |lat_min = 47 |lat_sec = 58 
 | lon_deg                  = 58 |lon_min = 20 |lon_sec = 17 
 | CoordAddon               = 
 | CoordScale               = 
 | размер карты страны      = 310
 | размер карты региона     = 310
 | размер карты района      = 310
 | регион                   = Башҡортостан 
 | регион в таблице         = Башҡортостан 
 | вид района               = 
 | район                    = Мәсетле районы {{!}}Мәсетле районы  
 | район в таблице          = 
 | вид поселения            = ауыл биләмәһе
 | поселение                = Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы (Мәсетле районы){{!}}Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы  
 | поселение в таблице      = 
 | C в регион               = нет
 | внутреннее деление       = 
 | глава                    = 
 | дата основания           = 
 | первое упоминание        = 
 | прежние имена            = 
 | статус с                 = 
 | площадь                  = 
 | высота центра НП         = 
 | население                = {{ Население | Сулейманово (Мечетлинский район) | тс }}
 | год переписи             = {{ Население | Сулейманово (Мечетлинский район) | г }}
 | плотность                = 
 | агломерация              = 
 | национальный состав      = [[башҡорттар]]
 | конфессиональный состав  = 
 | этнохороним              = 
 | почтовый индекс          = 452564 
 | почтовые индексы         = 
 | телефонный код           = 
 | цифровой идентификатор   = 80242825004 
 | категория в Commons      = 
 | сайт                     = 
}}
'''Һөләймән''' ({{lang-ru|Сулейманово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы (Мәсетле районы)|Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 472 кеше&lt;ref name=&quot;ВПН2010.Мәсетле районы.&quot;&gt;Численность и возрастно-половой состав населения по итогам Всероссийской переписи населения 2010 года. Муниципальный район Мечетлинский район Республики Башкортостан: статистический бюллетень. — Уфа: Башкортостанстат, 2012. — 103 с., табл.&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452564, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242825004.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 21 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Ләмәҙтамаҡ (ауыл), Мәсетле районы|Ләмәҙтамаҡ]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Һилейә (ҡасаба)|Һилейә]]): 106 км

Һөләймән ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы буйында, район үҙәге [[Оло Ыҡтамаҡ]] ауылынан көньяҡҡа 21 километрҙа һәм [[Һилейә (ҡасаба)|Һилейә]]
([[Силәбе өлкәһе]]) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 106 километрҙа урынлашҡан&lt;ref&gt;{{БЭ2013|76255}}&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Һөләймән ауылына [[Троицк өйәҙе]] [[Ҡошсо]] улусы башҡорттары үҙҙәренең [[Аҫабалыҡ|аҫаба]] ерҙәрендә нигеҙ һалған. Һөләймән ауылы тураһында тәүге рәсми мәғлүмәт [[1786 йыл]]дан билдәле була. Ауылдың атамаһы антропонимик сығышлы, әммә тәүге төпләнеүсе һәм уның тоҡомдары тураһында яҙма сығанаҡтар юҡ&lt;ref&gt;{{ИСДБ|страница=555}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Давлетбаев Б. С. Твое наследие. С. 5. МИБ. Т. 5. С. 120. ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 371. Давлетбаев Б. С. Твое шежере. С. 63.&lt;/ref&gt;.

Башҡа башҡорт ауылдары кеүек, Һөләймән ауылы ла аҡрын үҫкән. Үҫеш яҡшы барған осраҡта, хужалыҡ ихтыяжы, көтөүлектәр һәм сабынлыҡтар наҡыҫланыуы менән бәйле, яңы ауыл-утарҙар бүленеп сыҡҡан.

[[1795 йыл]]да Һөләймән ауылында 27 йортта 170 кеше йәшәгән.

Һөләймән вариҫтары, әлбиттә, [[1816 йыл]]дан алып [[1859 йыл]]ға тиклем бөтә йәниҫәп исемлектәрендә лә булғандыр. Әммә Һөләймәнде ошо ауыл халҡы менән бәйләүсе исемдәр билдәле түгел. Ғалим [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Әнүәр Закир улы Әсфәндиәров]] үҙенең Башҡортостан тораҡ пункттары тарихына бағышланған хеҙмәтендә халыҡ араһында йәшәгән бер легендаға үҙенең ҡарашын былай аңлата: ''Ауылдың легендар тарихына килгәндә, йәнәһе лә Иван Грозный 1552 йылдың 2 октябрендә [[Ҡазан|Ҡазан]]ды яулап алғанға тиклем улдары Әйүп, Әбдрәхим һәм Сөләймән менән [[Мейәс]] бассейнындағы [[Ҡошсо]] ырыуынан Сәйҙәш [[Әй (йылға)|Әй]] бассейнына килеп нигеҙләнә һәм атай кеше, йәнәһе лә, үҙенең улдарына ерҙәрен бүлә (ситтән килә һалып бындай хәл булыуы мөмкин түгел). Быны раҫлауы ҡыйын. Ләкин бер логикаһы бар: ошондай исем йөрөтөлгән ауылдарҙың барыһы ла Ҡошсо улусына ҡарай. Ошо легенда яҡлыларҙың барыһын да, бөгөн билдәһеҙ исемле бер ауыл да һаҡланмаған тип үкендерергә тура килә. Башҡортостан Республикаһында хәҙерге торама пункттарҙың барыһының да тиерлек беҙгә һуңғы, яҡынса [[XVII быуат]]та бирелгән атамалары ғына килеп еткән. Әммә был [[Ҡошсо]] ырыуы Сәйҙәштең шул исемле улдары булмауын аңлатмай. Ләкин үрҙә әйтелгән өс кешенең ҡан буйынса ағай-эне һәм Сәйҙәштең улдары булғанлығын раҫларлыҡ материал юҡ. Баҫылып сыҡҡан сығанаҡтарҙың булмауы арҡаһында, Әбдрәхим улы Солтан 1732—1818 йылдарҙа йәшәгән, тип раҫлай алмайбыҙ. Легенда тарихи факттар менән раҫланырға тейеш. Солтан Әбдрәхимов буйынса мәғлүмәттәргә таянып, был ауылдарҙың барыһың да [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарына тиклем нигенҙләнгәнлеге тураһында аныҡ ҡына әйтергә мөмкин.''

Асыҡланған архив сығанаҡтары булмау сәбәпле, Ә. Әсфәндиәров [[XIX быуат]]тың 70-90-сы йылдарында земство баҫмаларының хеҙмәттәренә мөрәжәғәт итә:
«Һөләймән ауылы тигеҙ уйһыулыҡта, [[Златоуст]] өйәҙ ҡалаһынан төньяҡҡа 120 километрҙа, ауыл хужалығы продукттарын һатыуҙың төп урыны [[Пермь губернаһы]] [[Красноуфимск өйәҙе]] биләмәһендәге Оло Аҡанан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ауыл эргәһендә тирмәндәр ҡорорға яраҡлы Әй йылғаһы аға. Халҡы — аҫаба башҡорттар, [[1859 йыл]]ғы X рәүиз материаларында 84 йортта 147 йән теркәлгән. Ер өс урында. Һөрөнтө ер Әй йылғаһының төньяҡ битләүе буйында — көньяҡ өлөшөндә өс йырынлы, майҙаны 100 дисәтинәгә яҡын, убалы ер; Әй йылғаһы һәм 6 күл тарафынан һуғарыла. Ере — 12 ҡарыш тәрәнлектәге йомшаҡ ҡара тупраҡ; тупраҡ аҫты — эзбизташлы таш ҡатыш тоноҡ ҡыҙыл балсыҡ. Баҫыуҙарҙа ҡый үләндәре, ҡалҡыу урындарҙа таштар осрай. Баҫыусылыҡ системаһыҙ. Арыш, һоло, борай, бойҙай, арпа сәсәләр.

[[1842 йыл]]да 209 кешегә 70 сирек ужым, 364 сирек яҙғы ашлыҡ, 8 сирек картуф сәселгән. Өс атлы һабан менән һөрәләр. Ауылда 2 һуҡҡыс һәм 2 сәскес бар. Баҡсаларҙа хужалыҡта кәрәк [[йәшелсә]] үҫтерелә. Хужалыҡ малсылығы алып барыла, башҡорт тоҡомло мал яҙҙан башлап 1 авгусҡа тиклем, көҙ көнө бөтә урман буйлап утлап йөрөй. Көтөүлек ауыл янында һәм тигеҙ уйһыу урында урынлашҡан. Ере — ҡара тупраҡ. Малдар Әй йылғаһын һыулай. Сабынлыҡ һыубаҫар, сағыл һәм һаҙлыҡлы урында. Тәүгеһен [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы һыуы баҫа, ҡайһы берҙә ҡом тула, уйпатлыҡта урынлашҡан. Сағыл битләү буйлап, һуғарылмай. Һаҙлыҡлы-кәҫле… Бесәнгә интекмәйҙәр. Урман төрлө урында — бер өлөшө ҡалҡыулыҡта, әммә тигеҙ ерҙә, икенсе өлөшө Әй йылғаһының һыубаҫар туғайында урынлашҡан. Ултыртылған урмандың бер өлөшө ҡуйы, бер өлөшө һирәк; урман тулыһынса ҡаҙна һаҡлауына алынған. Өйҙәрҙе урмандағы ҡоро-һары, лапы яғып йылыталар»&lt;ref&gt;{{ИСДБ|страницы=555—556}}&lt;/ref&gt;.

== Биләмә берәмектәренә инеүе ==
&lt;!-- {| class=&quot;wikitable mw-collapsible mw-collapsed&quot; style=&quot;width:100 %;margin:0;&quot; --&gt;&lt;!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы --&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт
|-
| [[1757]] ||Дыуан улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы
|-
| [[1816]] || -се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
| [[1834]] || -се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
|[[1847]] || -се йорт || 4-се Башҡорт кантоны ||  Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
|[[1859]] || -се йорт || 4-се Башҡорт кантоны || Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
|[[1895]] || Ҡошсо улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
|[[1920]] || биләмәһе || Үрге Ҡыйғы өйәҙе || Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан) ||[[Файл:Coat of arms of the Russian Soviet Federative Socialist Republic.svg|20px]] РСФСР
|-
|[[1926]] || Ҡошсо улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР
|-
|[[1935]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Мәсетле районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР
|-
|[[1941]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы|| Мәсетле районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР
|-
|[[1990]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Мәсетле районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы
|-

|-
| || || || ||
|}

== Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше ==
[[1865 йыл]]да Һөләймән ауылында 62 йортта 307 кеше йәшәгән. [[Малсылыҡ]], [[игенселек]], [[умартасылыҡ]] менән шөғөлләнгәндәр. [[Мәсет]], мәҙрәсә булған&lt;ref&gt; {{БЭ2013|76255}}&lt;/ref&gt;.

== Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше ==
[[1906 йыл]]да шулай уҡ 2 бакалея кибете булған&lt;ref&gt;{{ИСДБ|страницы=555—556}}&lt;/ref&gt;.

Әлеге ваҡытта Һөләймән ауылында башланғыс [[мәктәп]] [[балалар баҡсаһы]], фельдшер-акушерлыҡ пункты, клуб, китапхана бар&lt;ref&gt; {{БЭ2013|76255}}&lt;/ref&gt;.

== Халыҡ һаны ==
Һөләймән ауылында [[башҡорттар]] йәшәй ([[2002 йыл|2002]])

{{ Население | Сулейманово (Мечетлинский район) | Столбцов=6}}

{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=8 | '''Дөйөм халыҡ һаны'''&lt;ref&gt;Населенные пункты Республики Башкортостан (по данным Всероссийской переписи населения 2002 года). Статистический сборник./Башкортостанстат. — Уфа,2006. — 145 с.&lt;/ref&gt;,&lt;ref name=&quot;ВПН2010.Мәсетле районы.&quot; /&gt; (кеше)
|--- class='bright'
| colspan=4 | Халыҡ һаны || colspan=2 | 2002—2010 халыҡ үҙгәреше
|--- class='shadow'
| Иҫәп алыу йылы || 1989 || 2002 || 2010 || кеше || %
|---
| Бөтәһе || 402 || 489 || 472 || -17 || -3.47
|---
| Ир-егеттәр || 183 || 232 || 239 || +7 || +3.01
|---
| Ҡатын-ҡыҙҙар || 219 || 257 || 233 || -24 || -9.33
|}

== Билдәле кешеләре ==
* [[Бикембәтов Мәҡсүт Шәйәхмәт улы]] (24.08.1938), хужалыҡ эшмәкәре, нәшриәтсе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1997), СССР-ҙың матбуғат отличнигы (1977).
* [[Бикембәтов Сыңғыҙ Шәйәхмәт улы]] (12.08.1945), хеҙмәт алдынғыһы, нефтехимик. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1981).
* Ғөзәйеров Мөхәмәтхәй (?—1919) — [[Башҡортостан автономияһы]]ның [[Ҡошсо кантоны]] башҡарма комитеты рәйесе (1918), волость судьяһы (1919).
* [[Ғөзәиров Баҡый Мөхәмәтхәй улы]], (25.01.1917—2007), хәрби хеҙмәткәр, майор. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры.
* [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] (10.10.1913—5.09.1975), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] дәүләт эшмәкәре, 1950—1967 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумы Рәйесе. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1940), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1957, 1963) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1949) ордендары кавалеры.
* [[Зәйнетдинов Миңлеғәфүр Миңләхмәт улы]] (17.04.1971), [[Ер|донъяның]] виртуоз [[ҡумыҙ]]сыһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2011), [[Башҡортостан Республикаһының Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы|Башҡортостандың Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы лауреаты]] (2004). [[Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы]]ның солист-инструменталисы.
* [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы]] (27.11.1932—11.10.2004), [[башҡорт теле]] белгесе, филология фәндәре докторы (1981), профессор. БАССР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Хажиев Ризван Закирхан улы]] (30.09.1939—27.10.2013), [[Башҡортостан]]дың дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим, журналист һәм яҙыусы. Филология фәндәре кандидаты (1987), доцент. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1993). СССР һәм Башҡортостан Журналистар союзы ағзаһы (1969), Рәсәй Федерацияһы (1992) һәм [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы|Башҡортостан Республикаһы]] (1991) Яҙыусылар союзы ағзаһы. БАССР-ҙың XII саҡырылыш Юғары Советы депутаты (1990—1995).
* [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] (22.02.1922—16.11.1998), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, [[Чехословакия]]ның почётлы гражданы (1945), Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1989).
* [[Әхмәҙуллин Мортаза Әхмәҙулла улы]] (5.03.1917—29.08.1986), хәрби хеҙмәткәр, полковник. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры. Ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]], ике 2-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены, миҙалдар менән бүләкләнгән.
* [[Даянова Тәскирә Байрам ҡыҙы]] ([[10 ғинуар]] [[1948 йыл]]) — [[башҡорт]] балалар яҙыусыһы, уҡытыусы, 2008 йылдан [[Башҡортостан]]дың һәм [[Рәсәй]]ҙең Яҙыусылар союздары ағзаһы. [[Мәсетле районы]]ның Рәшит Әхтәри исемендәге премия лауреаты (1989), [[Мәхмүт Ҡашғари]] исемендәге халыҡ-ара хикәйәләр конкурсының Башҡортостан төбәк этабы еңеүсеһе (2014).

== Урамдары ==
{{Колонки|3}}
* Әй урамы ({{lang-ru|}} Айская (улица)
* Гагарин урамы ({{lang-ru|}} Гагарина (улица)
* Комаров урамы — ({{lang-ru|}} Комарова (улица)
* Механизаторҙар урамы — ({{lang-ru|}} Механизаторов (улица)
* Тыныслыҡ урамы — ({{lang-ru|}} Мира (улица)
* Яңы урам — ({{lang-ru|}} Новая (улица)
* Революцион урамы — ({{lang-ru|}} Революционная (улица)&lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000043.html «Налог Белешмәһе» системаһында Һөләймән ауылы]&lt;/ref&gt;{{Колонки|конец}}.

== Тирә-яҡ мөхит ==
'''Ер-һыу атамалары'''
''Тауҙар:''
* '''Байсауыл''' Элек был тау битләүендә ҡарсығы менән бер бабай йәшәгән. Уның исеме Байсауыл булған. Ул күп мал аҫыраған. һм үҙенең ҡаралтыларын йәш ҡайын үҫентеләре менән уратып алған. Йылдар үтеү менән ҡарт менән ҡарсыҡ үлеп киткән, өй ҙә серегән. Ҡайындар таралып үҫеп, күп майҙанды биләгән. Был урынды Байсауыл тип йөрөтә халыҡ.
* '''Шишмәтау''' Был тау янындағы уйһыулыҡта йылдың йылы иртә яҙ ваҡ шишмәләр сығып ятҡан. Шуға тауҙы Шишмәтау тип атағандар.
* '''Йүкәлетау''' Элек был тауҙа бер ниндәй ҙә ағас үҫмәгән икән. Ҡыштарын бында бер баҙың йылҡылары тибендә йөрөгән һәм тау битләүе тиреҫ менән ҡапланған ти. Шуның менән файҙаланып бер егеттирә-яҡтан йүкә үҫентеләре алып ҡайтып ултыртҡан. Йүкә араһында һирәк-һаяҡ ҡарама һәм ҡарағайҙар ҙа үрсей башлай. Ағастар үҫеп еткәс кенә, халыҡ йүкәләрҙе йығып, һалабаш әҙерләргә тотона. Яйлап йүкәләр юҡҡа сыға. Ә тауҙың исеме үҙгәрмәй, Йүкәлетау тип атала.
* '''Ҡыҙылъяр''' Әй йылғаһы ошо бейек ярға килеп бәрелә лә, ҡаҡсып. төньяҡҡа борола. Йылдар дауамында яр соҡола бара, өңөлә, уның ҡыҙыл балсығы сыға.
Ләкин тау һаман бирешмәй, Ҡыҙылъяр булып ҡала килә.
* '''Шәкәртау''' Ҡасандыр был тауҙа шәкәргә оҡшаған шаҡмаҡлы эре таштар булған. Ауыл халҡы уны соҡоп алып, өй нигеҙҙәренә һалып бөтөргән. Тау әлегә тиклем Шәкәртау булып ҡалған.
* '''Турытау''' Бөйөк Ватан һуғышына тиклем был тауҙа баҫыу булған. Ир-аттар һуғышҡа китеп бөткәс, баҫыуға ашлыҡ сәселмәй, уны ваҡ ҡайынлыҡ ҡаплай. Ана шул ҡайынлыҡ араһынан кешеләр ауылға туры юл һалған. Тауҙың исеме лә Турытау булып ҡалған.
* '''Айыубаш тауы''' Әй йылғаһы аръяғында ауылға ҡара-ҡаршы ятҡан айыу башына оҡшаған яланғас битләүле тау.
* '''Мәстәктау''' Мәстәк боронғо башҡорт телендә «ябай эш аты» тигәнде аңлатҡан. Шишмәтау менән Турытау араһында ятҡан эш аттары ғына менәрҙәй тәпәш тау булғанға шулай атағандар.
* '''Астау, Сейәлетау, Аҙыртау, Ҡортсолоҡ'''

''Таусыҡтар, түбәләр:''

''Урмандар:''

''Йылғалар:''
* [[Әй (йылға)|Әй]], '''Йырмаҡ йылғаһы, Юлтамаҡ кисеүе, Зыярат кисеүе, Фәрүәз тамағы'''

''Күлдәр:''
* '''Шаугүл''' Әй йылғаһына яҡын был ерҙә яҙғы ташҡын ваҡытында күлгә шаулап өйәр һыуҙары аға. Атамаһы ла шул күренеш менән бәйле.
* '''Йыландыгүл''' Элек был күлдә йыландар мыжғып торған, тип һөйләйҙәр.
* '''Эйәлегүл''' Был хәл һуғыш ваҡытында булған тип һөйләйҙәр. Ауылыбыҙҙың бер кешеһе был күл янынан үтеп ба рғанда, уға ҡара костюм кейгән бер ир осраған. Һөләймән кешеһе аптыраған: «Һуғыш ваҡытында әҙмәүерҙәй егет нишләп бында йөрөй икән?» — тип уйлаған. Артына әйләнеп ҡараһа, теге әҙәм ҡайҙалыр юғалған. Өйөнә ҡайтып күп тә тормай, Һөләймән кешеһе үлгән дә ҡуйған, ти. Уның үлемен иҫкәртеп, уға күл эйәһе осраған тип һөйләй торғайнылар ололар. Үләре еткән кешегә ҡара, ғүмере оҙон кешегә аҡ костюмда күренә икән, ти. Шуның өсөн дә был күлде Эйәлегүл тип атағандар икән. * Ялангүл, Йүкәлегүл, Йомрогүл, Сәйҙегүл, Әхмәт күле, Аҡҡош күле

''Шишмәләр:''

''Ялан-бесәнлектәр:''
* '''Нәғим ҡулы'''
Ырҙын табағы мөдире Нәғим күп йылдар шул урында бесән сапҡан. Шуға ла ҡулды Нәғим ҡулы тип атайҙар.
 
* '''Ҡыҫырыҡ, Сикәнтал, Ҡарағай тоҡон, Мөстәй тоҡон, Зыярат дулкаһы, Уртасуҡ дулкаһы, Йырмаҡ аръяғы дулкаһы''' (* дулка, — ''доля'', бәләкәй баҫыу, өлөшсә мәғәнәһендә), '''Ғәйшәҡул, Ҡул буйы, Сикҡул, Йыланлы ҡул, Төптө ҡул, Иҫке Йорт, Оло төбәк, Ҡарағай төбәк, Ҡайын төбәк, Йүкәле төбәк, Хажи төбәге, Мишәк төбәк, Дауыт ҡаштауы, Алпамыша баҫыуы, Шәрип соҡоро, Әхмәр кәштәһе, Фәйзер ҡойоһо, Өс терке баҫыуы, Рафаил ҡайыны'''

''Башҡа атамалар:''
'''Кашшаф юлы, Ташлы юл, Ҡыя юл, Ҡыуаҡ
'''
* Информатор: ''Сәйфуллина (Хажиева) Тәнзилә Әмерхан ҡыҙы''

''Тәбиғәт һәйкәлдәре:''

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Әйле]]
* [[Ҡошсо]]

== Әҙәбиәт ==
* Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 194—195 с. (История д. Тугузлы)
* Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991
* Р. З. Хажиев. Һөләймән һәм һөләймәндәр. (Ауылым тарихы). — Өфө: Башҡортостан Республикаһының ДУП «Өфө полиграфкомбинаты», 2006, 192 бит.

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|76255}}
* {{ИСДБ|страницы=555—556}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Мәсетле районы ауылдары}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Һөләймән (Мәсетле районы)]]
[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>qel2cb3eofkrqwct8xukmnxi5kt7qs9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тимерәк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12992</id>
    <revision>
      <id>1149315</id>
      <parentid>1109968</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T05:10:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4815" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Тимерәк''' ({{lang-ru|Тимиряково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Йонос ауыл Советы (Мәсетле районы)|Йонос ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 361 кеше &lt;ref name=&quot;ВПН2010.Мәсетле районы.&quot;&gt;Численность и возрастно-половой состав населения по итогам Всероссийской переписи населения 2010 года. Муниципальный район Мечетлинский район Республики Башкортостан: статистический бюллетень. — Уфа: Башкортостанстат, 2012. — 103 с., табл.&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452563, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242850005.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 24 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Йонос (Мәсетле районы)|Йонос]]): 1 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Һилейә (ҡасаба)|Һилейә]]): 150 км
Тимерәк ауылы ауылы Әй йылғаһы буйында, район үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 24 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 150 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

== Тарихы ==
Тимерәк ауылына Себер даруғаһы Ҡошсо улусы Йонос ауылы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һала. Ауыл 1776 йылдан алып билдәле. 

1795 йылда 15 йортта 79 кеше йәшәгән. 1865 йылда Тимерәк Йонос ауылы менән бергә теркәлгән, 51 йортта 255 кеше иҫәпкә алынған. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда Йонос‑Тимерәктә мәсет, мәҙрәсә, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән&lt;ref&gt;{{БЭ2013|94001}}&lt;/ref&gt;. 

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}
Халҡы: 1906 й. — 570 кеше; 1920 — 307; 1939 — 285; 1959 — 266; 1989 — 141; 2002 — 132; 2010 — 118 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002).

== Урамдары ==
Урам исеме &lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000009.html &quot;Налог Белешмәһе&quot; системаһында Тимерәк ауылы]&lt;/ref&gt;: 
* {{lang-ba|}} Яр (урамы) — {{lang-ru|}} Береговая ( улица )
* {{lang-ba|}} Үҙәк (урам) — {{lang-ru|}} Центральная ( улица )

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы]] (15.12.1937—2015), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1999)&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/1772 Башҡорт энциклопедияһы — Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224104627/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/1772 |date=2019-12-24 }}{{V|13|12|2017}}&lt;/ref&gt;.
* [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (13.08.1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|94001}}
* {{ИСДБ|страница=557}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Мәсетле районы ауылдары}}

[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>7cau18ob5hjmm8htysxn7sm9l0p6ntv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149316</id>
      <parentid>1149315</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T05:14:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6780" xml:space="preserve">{{НП-Россия
 |статус                   = ауыл
 |русское название         = Тимиряково
 |оригинальное название    = {{lang-ba|Тимерәк}}
 |герб                     =
 |флаг                     =
 |lat_deg = 55 |lat_min = 48 |lat_sec = 46
 |lon_deg = 58 |lon_min = 24 |lon_sec = 12
 |CoordScale =
 |размер карты региона     =
 |размер карты района      =
 |регион                   = Башҡортостан
 |регион в таблице         = Башҡортостан
 |вид района               =
 |район                    = Мәсетле районы {{!}}Мәсетле
 |район в таблице          =
 |вид поселения            = ауыл биләмәһе
 |поселение                = Йонос ауыл Советы (Мәстле районы){{!}}Йонос
 |поселение в таблице      =
 |внутреннее деление       =
 |глава                    =
 |дата основания           =
 |первое упоминание        =
 |прежние имена            =
 |статус с                 =
 |площадь                  =
 |высота центра НП         =
 |население               = {{ Население | Тимиряково | тс }}
 |год переписи            = {{ Население | Тимиряково | г }}
 |плотность               =
 |агломерация             =
 |национальный состав     =
 |конфессиональный состав =
 |этнохороним             =
 |почтовый индекс          = 452563
 |почтовые индексы         =
 |телефонный код           =
 |цифровой идентификатор   = 80242850005
 |категория в Commons      =
 |сайт                     =
}}

'''Тимерәк''' ({{lang-ru|Тимиряково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Йонос ауыл Советы (Мәсетле районы)|Йонос ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 361 кеше &lt;ref name=&quot;ВПН2010.Мәсетле районы.&quot;&gt;Численность и возрастно-половой состав населения по итогам Всероссийской переписи населения 2010 года. Муниципальный район Мечетлинский район Республики Башкортостан: статистический бюллетень. — Уфа: Башкортостанстат, 2012. — 103 с., табл.&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452563, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242850005.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 24 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Йонос (Мәсетле районы)|Йонос]]): 1 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Һилейә (ҡасаба)|Һилейә]]): 150 км
Тимерәк ауылы ауылы Әй йылғаһы буйында, район үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 24 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 150 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

== Тарихы ==
Тимерәк ауылына Себер даруғаһы Ҡошсо улусы Йонос ауылы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һала. Ауыл 1776 йылдан алып билдәле. 

1795 йылда 15 йортта 79 кеше йәшәгән. 1865 йылда Тимерәк Йонос ауылы менән бергә теркәлгән, 51 йортта 255 кеше иҫәпкә алынған. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда Йонос‑Тимерәктә мәсет, мәҙрәсә, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән&lt;ref&gt;{{БЭ2013|94001}}&lt;/ref&gt;. 

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}
Халҡы: 1906 й. — 570 кеше; 1920 — 307; 1939 — 285; 1959 — 266; 1989 — 141; 2002 — 132; 2010 — 118 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002).

== Урамдары ==
Урам исеме &lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000009.html &quot;Налог Белешмәһе&quot; системаһында Тимерәк ауылы]&lt;/ref&gt;: 
* {{lang-ba|}} Яр (урамы) — {{lang-ru|}} Береговая ( улица )
* {{lang-ba|}} Үҙәк (урам) — {{lang-ru|}} Центральная ( улица )

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы]] (15.12.1937—2015), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1999)&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/1772 Башҡорт энциклопедияһы — Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224104627/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/1772 |date=2019-12-24 }}{{V|13|12|2017}}&lt;/ref&gt;.
* [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (13.08.1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|94001}}
* {{ИСДБ|страница=557}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Мәсетле районы ауылдары}}

[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>0c1kp7goy1g5qsmwuauhvud4rphhwyg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149317</id>
      <parentid>1149316</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T05:16:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6720" xml:space="preserve">{{НП-Россия
 |статус                   = ауыл
 |русское название         = Тимиряково
 |оригинальное название    = {{lang-ba|Тимерәк}}
 |герб                     =
 |флаг                     =
 |lat_deg = 55 |lat_min = 48 |lat_sec = 46
 |lon_deg = 58 |lon_min = 24 |lon_sec = 12
 |CoordScale =
 |размер карты региона     =
 |размер карты района      =
 |регион                   = Башҡортостан
 |регион в таблице         = Башҡортостан
 |вид района               =
 |район                    = Мәсетле районы {{!}}Мәсетле
 |район в таблице          =
 |вид поселения            = ауыл биләмәһе
 |поселение                = Йонос ауыл Советы (Мәстле районы){{!}}Йонос
 |поселение в таблице      =
 |внутреннее деление       =
 |глава                    =
 |дата основания           =
 |первое упоминание        =
 |прежние имена            =
 |статус с                 =
 |площадь                  =
 |высота центра НП         =
 |население               = {{ Население | Тимиряково | тс }}
 |год переписи            = {{ Население | Тимиряково | г }}
 |плотность               =
 |агломерация             =
 |национальный состав     =
 |конфессиональный состав =
 |этнохороним             =
 |почтовый индекс          = 452563
 |почтовые индексы         =
 |телефонный код           =
 |цифровой идентификатор   = 80242850005
 |категория в Commons      =
 |сайт                     =
}}

'''Тимерәк''' ({{lang-ru|Тимиряково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Йонос ауыл Советы (Мәсетле районы)|Йонос ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 361 кеше &lt;ref name=&quot;ВПН2010.Мәсетле районы.&quot;&gt;Численность и возрастно-половой состав населения по итогам Всероссийской переписи населения 2010 года. Муниципальный район Мечетлинский район Республики Башкортостан: статистический бюллетень. — Уфа: Башкортостанстат, 2012. — 103 с., табл.&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452563, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242850005.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 24 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Йонос (Мәсетле районы)|Йонос]]): 1 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Һилейә (ҡасаба)|Һилейә]]): 150 км
Тимерәк ауылы ауылы Әй йылғаһы буйында, район үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 24 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 150 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

== Тарихы ==
Тимерәк ауылына Себер даруғаһы Ҡошсо улусы Йонос ауылы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һала. Ауыл 1776 йылдан алып билдәле. 

1795 йылда 15 йортта 79 кеше йәшәгән. 1865 йылда Тимерәк Йонос ауылы менән бергә теркәлгән, 51 йортта 255 кеше иҫәпкә алынған. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда Йонос‑Тимерәктә мәсет, мәҙрәсә, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән&lt;ref&gt;{{БЭ2013|94001}}&lt;/ref&gt;. 

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}
1906 йылда — 570 кеше, 1920 — 307 кеше йәшәгән. Башҡорттар йәшәй (2002).

== Урамдары ==
Урам исеме &lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000009.html &quot;Налог Белешмәһе&quot; системаһында Тимерәк ауылы]&lt;/ref&gt;: 
* {{lang-ba|}} Яр (урамы) — {{lang-ru|}} Береговая ( улица )
* {{lang-ba|}} Үҙәк (урам) — {{lang-ru|}} Центральная ( улица )

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы]] (15.12.1937—2015), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1999)&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/1772 Башҡорт энциклопедияһы — Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224104627/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/1772 |date=2019-12-24 }}{{V|13|12|2017}}&lt;/ref&gt;.
* [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (13.08.1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|94001}}
* {{ИСДБ|страница=557}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Мәсетле районы ауылдары}}

[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>rlhsyntpmkv55esvmdr4kalgv9ry1ys</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149321</id>
      <parentid>1149317</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T06:36:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6805" xml:space="preserve">{{НП-Россия
 |статус                   = ауыл
 |русское название         = Тимиряково
 |оригинальное название    = {{lang-ba|Тимерәк}}
 |герб                     =
 |флаг                     =
 |lat_deg = 55 |lat_min = 48 |lat_sec = 46
 |lon_deg = 58 |lon_min = 24 |lon_sec = 12
 |CoordScale =
 |размер карты региона     =
 |размер карты района      =
 |регион                   = Башҡортостан
 |регион в таблице         = Башҡортостан
 |вид района               =
 |район                    = Мәсетле районы {{!}}Мәсетле
 |район в таблице          =
 |вид поселения            = ауыл биләмәһе
 |поселение                = Йонос ауыл Советы (Мәстле районы){{!}}Йонос
 |поселение в таблице      =
 |внутреннее деление       =
 |глава                    =
 |дата основания           =
 |первое упоминание        =
 |прежние имена            =
 |статус с                 =
 |площадь                  =
 |высота центра НП         =
 |население               = {{ Население | Тимиряково | тс }}
 |год переписи            = {{ Население | Тимиряково | г }}
 |плотность               =
 |агломерация             =
 |национальный состав     =
 |конфессиональный состав =
 |этнохороним             =
 |почтовый индекс          = 452563
 |почтовые индексы         =
 |телефонный код           =
 |цифровой идентификатор   = 80242850005
 |категория в Commons      =
 |сайт                     =
}}

'''Тимерәк''' ({{lang-ru|Тимиряково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Йонос ауыл Советы (Мәсетле районы)|Йонос ауыл Советы]]на ҡарай. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 361 кеше &lt;ref name=&quot;ВПН2010.Мәсетле районы.&quot;&gt;Численность и возрастно-половой состав населения по итогам Всероссийской переписи населения 2010 года. Муниципальный район Мечетлинский район Республики Башкортостан: статистический бюллетень. — Уфа: Башкортостанстат, 2012. — 103 с., табл.&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452563, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242850005.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 24 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Йонос (Мәсетле районы)|Йонос]]): 1 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Һилейә (ҡасаба)|Һилейә]]): 150 км
Тимерәк ауылы ауылы Әй йылғаһы буйында, район үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 24 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 150 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

== Тарихы ==
Тимерәк ауылына Себер даруғаһы Ҡошсо улусы Йонос ауылы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һала. Ауыл 1776 йылдан алып билдәле. 

1795 йылда 15 йортта 79 кеше йәшәгән. 1865 йылда Тимерәк Йонос ауылы менән бергә теркәлгән, 51 йортта 255 кеше иҫәпкә алынған. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда Йонос‑Тимерәктә мәсет, мәҙрәсә, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән&lt;ref&gt;{{БЭ2013|94001}}&lt;/ref&gt;. 

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}
1906 йылда — 570 кеше, 1920 — 307 кеше йәшәгән. Башҡорттар йәшәй (2002).

== Урамдары ==
Урам исеме &lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000009.html &quot;Налог Белешмәһе&quot; системаһында Тимерәк ауылы]&lt;/ref&gt;: 
* {{lang-ba|}} Яр (урамы) — {{lang-ru|}} Береговая ( улица )
* {{lang-ba|}} Үҙәк (урам) — {{lang-ru|}} Центральная ( улица )

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы]] (15.12.1937—2015), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1999)&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/1772 Башҡорт энциклопедияһы — Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224104627/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/1772 |date=2019-12-24 }}{{V|13|12|2017}}&lt;/ref&gt;.
* [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (13.08.1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005).

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Йонос (Мәсетле районы)]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|94001}}
* {{ИСДБ|страница=557}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Мәсетле районы ауылдары}}

[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>2gk54jnj5rpsfyrpkz1qpk004fgozs6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йонос (Мәсетле районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12994</id>
    <revision>
      <id>1149319</id>
      <parentid>1140295</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T06:34:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10712" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре|Йонос}} 
{{ТП-Рәсәй|Йонос
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Йонос
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 49 | lat_sec = 27
  |lon_deg = 58 | lon_min = 23 | lon_sec = 15
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Мәсетле районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = Йонос ауыл советы
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = хакимиәт башлығы 
 |башлыҡ                = Ниғмәтуллин Рәүф Мөғин улы
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 457
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |милли состав         = [[Башҡорттар]]
  |конфессия составы    = [[Мосолмандар]]
  |этнохороним          = йоностар
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452563
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           = 34770
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80242850001
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Йонос''' ({{lang-ru|Юнусово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Йонос ауыл Советы (Мәсетле районы)|Йонос ауыл советы]] үҙәге. Почта индексы — 452563, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242850001.
 
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 23 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Сулея): 149 км
Йонос ауылы район үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 23 километр һәм Һилейә тимер юл стнцияһынан (Силәбе өлкәһе) төньяҡ‑көнбайышҡа табан 149 км алыҫлыҡта Әй йылғаһы буйында урынлашҡан.

== Тарихы ==
Йонос ауылына XVIII быуаттың 2‑се яртыһында Себер даруғаһы Ҡошсо улусы башҡорттары үҙ ерҙәрендә 1780 йылға тиклем Уразай исеме менән (тәүге төпләнеүсенең исеменән, уның улы — сотник Йонос Уразаев) билдәле булған ауылға нигеҙ һалған. Йонос Уразаев һәм Төлкөбай Тиерәков икеһе Ҡошсо улусы Уразай ауылынан булған. Уның улы Мөхәмәтрәхим Йоносов (1778) Йонос ауылында йәшәгән.

Йонос Уразаев 1780 йылда Ҡошсо улусы старшинаһы Иҫәкәй Саҙыров һәм Һарт улусы старшинаһы Өмөтәй Ураҙымбәтовтың 9 ышаныслыһы (Рахманғол ауылынан — 4, Һабанаҡтан — 2, Уразай ауылынан — 2) булараҡ 166 йорт исеменән Зюргязе йылғаһы буйындағы аҫаба ерҙәрҙең бер өлөшөн Пермь провинцияһы воеводаһы  А. Ф. Голубцовҡа һатыу буйынса килешеүе (купчая запись) төҙөгәндә ҡатнашҡан&lt;ref&gt; {{ИСДБ|страница=557}}&lt;/ref&gt;.

1795 йылда Йонос ауылындағы 16 йортта 91 кеше йәшәгән.

1816 йылғы һәм 1834 йылғы йәниҫәптәрҙә 1735-1821 йылдарҙа Йонос ауылында йәшәгән Йосоп Уразаев, Йоностоң ағаһы теркәлгән. Тимерәков Төлкөбайҙың улы Абдулғәзиз Төлкөбаев  (1797—1832) Йоноста йәшәгән. бынан тыш, 72 йәшлек игеҙәктәр Мәндей һәм Ҡаҡсы Тимерәковтар ҙа Йонос ауылында йәшәгән. 

Шулай уҡ ауыл Тимерәк булараҡ билдәле булған. Исемлектә Йонос ауылында йәшәүсе ағалы-энеле Тимерәковтарҙың булыуы улдарының фамилияһы буйынса билдәле Тимерәк етәкселегендә Йонос кешеләре тарафынан Тимерәк-Йонос ауылы төҙөлгәнен ышаныслы раҫлай. Әйтер кәрәк, Тимерәковтар ҙа, Йоносовтар һымаҡ, ауыл һәм улус общинаһы тормошонда әһәмиәтле роль уйнағанлыҡтан, Йонос ауылы ла Тимерәк тигән икенсе исемгә эйә булған. 

1781 йылғы картала ике Тимерәк ауылы күрһәтелгән, береһе — Йонос ауылы эргәһендә - Әй йылғаһының һул ярында, тәүге ауылға ҡаршы урынлашҡан.

1816 йылда Йонос ауылындағы 30 йортта 170, 1859 йылда 45 хужалыҡта — 285 кеше йәшәгән. 

1865 йылда (Тимерәк ауылы менән бергә иҫәпкә алынған) 51 йортта — 255 кеше. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда Йонос‑Тимерәктә мәсет, мәҙрәсә, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән&lt;ref&gt;Давлетбаев Б. С. Твое шежере. С. 25-31. Там же. С. 22-24.  С. 36—47.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;МИБ. Т. 5. С. 120-121.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ИСДБ|страница=557}}&lt;/ref&gt;. 

XX быуаттың 80‑се йылдарынан алып Йонос ауылы хәҙерге исемен йөрөтә&lt;ref&gt; {{БЭ2013|75447}}&lt;/ref&gt;. 

Әлеге ваҡытта Йонос ауылында төп мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар.

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}
Йонос ауылында 1906 йылда — 570, 1920 йылда — 54 йортта 315 кеше йәшәгән. Башҡорттар йәшәй (2002).

== Урамдары ==
{{Колонки|3}} 
* Башҡоpтостан (урамы) — {{lang-ru|}} Башкортостан ( улица )
* Ҡыҙыл Яр (урамы) — {{lang-ru|}} Красный Яр ( улица ) 
* Урман (урамы) — {{lang-ru|}} Лесная ( улица ) 
* Мәжит Ғафүри (урамы) — {{lang-ru|}} Мажита Гафури ( улица ) 
* Тыныслыҡ (урамы) — {{lang-ru|}} Мира ( улица ) 
* Йәштәр (урамы) — {{lang-ru|}} Молодежная ( улица ) 
* Салауат Юлаев (урамы) — {{lang-ru|}} Салавата Юлаева ( улица ) 
* Совет (урамы) — {{lang-ru|}} Советская ( улица ) 
* Хәйерзаманов (урамы) — {{lang-ru|}} Хаерзаманова ( улица ) 
* Мәктәп (урамы) — {{lang-ru|}} Школьная ( улица )&lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000006.html &quot;Налог Белешмәһе&quot; системаһында Йонос ауылы]&lt;/ref&gt;{{Колонки|конец}}

== Күренекле ауылдаштар ==
* [[Ниғмәтуллин Мулланур Абдулхай улы]] (28.10.1941, Йонос — 11.02.2002, [[Сибай]]), актёр. БАССР‑ҙың атҡаҙанған (1978) һәм халыҡ (1989) артисы. БАССР-ҙың театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1979).
* [[Шафиҡова Гөлсирә Мазһар ҡыҙы]] (16.05.1955, [[Яңы Мишәр]]) — шағир, яҙыусы. Башҡортостан Республикаһы (1997) һәм Рәсәй Федерацияһы (2006) Яҙыусылар берлеге ағзаһы. Мәсетле районының Рәшит Әхтәри исемендәге (2002) һәм Учалы районының Рәмзилә Хисаметдинова исемендәге (2005) премиялары лауреаты.

== Тирә-яҡ мөхит ==

* Тарихи ҡомартҡы: ауыл эргәһендә Йонос торамаһы табылған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|75447}}
* {{ИСДБ|страница=557}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Мәсетле районы ауылдары}}

[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>7igwecno70j1on1o1ivk5muzngahsgf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149320</id>
      <parentid>1149319</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T06:34:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10714" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре|Йонос}} 
{{ТП-Рәсәй|Йонос
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Йонос
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 49 | lat_sec = 27
  |lon_deg = 58 | lon_min = 23 | lon_sec = 15
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Мәсетле районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = Йонос ауыл советы
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = хакимиәт башлығы 
 |башлыҡ                = Ниғмәтуллин Рәүф Мөғин улы
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 457
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |милли состав         = [[Башҡорттар]]
  |конфессия составы    = [[Мосолмандар]]
  |этнохороним          = йоностар
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452563
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           = 34770
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80242850001
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Йонос''' ({{lang-ru|Юнусово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Йонос ауыл Советы (Мәсетле районы)|Йонос ауыл советы]] үҙәге. Почта индексы — 452563, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242850001.
 
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 23 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Сулея): 149 км
Йонос ауылы район үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 23 километр һәм Һилейә тимер юл стнцияһынан (Силәбе өлкәһе) төньяҡ‑көнбайышҡа табан 149 км алыҫлыҡта Әй йылғаһы буйында урынлашҡан.

== Тарихы ==
Йонос ауылына XVIII быуаттың 2‑се яртыһында Себер даруғаһы Ҡошсо улусы башҡорттары үҙ ерҙәрендә 1780 йылға тиклем Уразай исеме менән (тәүге төпләнеүсенең исеменән, уның улы — сотник Йонос Уразаев) билдәле булған ауылға нигеҙ һалған. Йонос Уразаев һәм Төлкөбай Тимерәков икеһе Ҡошсо улусы Уразай ауылынан булған. Уның улы Мөхәмәтрәхим Йоносов (1778) Йонос ауылында йәшәгән.

Йонос Уразаев 1780 йылда Ҡошсо улусы старшинаһы Иҫәкәй Саҙыров һәм Һарт улусы старшинаһы Өмөтәй Ураҙымбәтовтың 9 ышаныслыһы (Рахманғол ауылынан — 4, Һабанаҡтан — 2, Уразай ауылынан — 2) булараҡ 166 йорт исеменән Зюргязе йылғаһы буйындағы аҫаба ерҙәрҙең бер өлөшөн Пермь провинцияһы воеводаһы  А. Ф. Голубцовҡа һатыу буйынса килешеүе (купчая запись) төҙөгәндә ҡатнашҡан&lt;ref&gt; {{ИСДБ|страница=557}}&lt;/ref&gt;.

1795 йылда Йонос ауылындағы 16 йортта 91 кеше йәшәгән.

1816 йылғы һәм 1834 йылғы йәниҫәптәрҙә 1735-1821 йылдарҙа Йонос ауылында йәшәгән Йосоп Уразаев, Йоностоң ағаһы теркәлгән. Тимерәков Төлкөбайҙың улы Абдулғәзиз Төлкөбаев  (1797—1832) Йоноста йәшәгән. бынан тыш, 72 йәшлек игеҙәктәр Мәндей һәм Ҡаҡсы Тимерәковтар ҙа Йонос ауылында йәшәгән. 

Шулай уҡ ауыл Тимерәк булараҡ билдәле булған. Исемлектә Йонос ауылында йәшәүсе ағалы-энеле Тимерәковтарҙың булыуы улдарының фамилияһы буйынса билдәле Тимерәк етәкселегендә Йонос кешеләре тарафынан Тимерәк-Йонос ауылы төҙөлгәнен ышаныслы раҫлай. Әйтер кәрәк, Тимерәковтар ҙа, Йоносовтар һымаҡ, ауыл һәм улус общинаһы тормошонда әһәмиәтле роль уйнағанлыҡтан, Йонос ауылы ла Тимерәк тигән икенсе исемгә эйә булған. 

1781 йылғы картала ике Тимерәк ауылы күрһәтелгән, береһе — Йонос ауылы эргәһендә - Әй йылғаһының һул ярында, тәүге ауылға ҡаршы урынлашҡан.

1816 йылда Йонос ауылындағы 30 йортта 170, 1859 йылда 45 хужалыҡта — 285 кеше йәшәгән. 

1865 йылда (Тимерәк ауылы менән бергә иҫәпкә алынған) 51 йортта — 255 кеше. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда Йонос‑Тимерәктә мәсет, мәҙрәсә, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән&lt;ref&gt;Давлетбаев Б. С. Твое шежере. С. 25-31. Там же. С. 22-24.  С. 36—47.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;МИБ. Т. 5. С. 120-121.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ИСДБ|страница=557}}&lt;/ref&gt;. 

XX быуаттың 80‑се йылдарынан алып Йонос ауылы хәҙерге исемен йөрөтә&lt;ref&gt; {{БЭ2013|75447}}&lt;/ref&gt;. 

Әлеге ваҡытта Йонос ауылында төп мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар.

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}
Йонос ауылында 1906 йылда — 570, 1920 йылда — 54 йортта 315 кеше йәшәгән. Башҡорттар йәшәй (2002).

== Урамдары ==
{{Колонки|3}} 
* Башҡоpтостан (урамы) — {{lang-ru|}} Башкортостан ( улица )
* Ҡыҙыл Яр (урамы) — {{lang-ru|}} Красный Яр ( улица ) 
* Урман (урамы) — {{lang-ru|}} Лесная ( улица ) 
* Мәжит Ғафүри (урамы) — {{lang-ru|}} Мажита Гафури ( улица ) 
* Тыныслыҡ (урамы) — {{lang-ru|}} Мира ( улица ) 
* Йәштәр (урамы) — {{lang-ru|}} Молодежная ( улица ) 
* Салауат Юлаев (урамы) — {{lang-ru|}} Салавата Юлаева ( улица ) 
* Совет (урамы) — {{lang-ru|}} Советская ( улица ) 
* Хәйерзаманов (урамы) — {{lang-ru|}} Хаерзаманова ( улица ) 
* Мәктәп (урамы) — {{lang-ru|}} Школьная ( улица )&lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000006.html &quot;Налог Белешмәһе&quot; системаһында Йонос ауылы]&lt;/ref&gt;{{Колонки|конец}}

== Күренекле ауылдаштар ==
* [[Ниғмәтуллин Мулланур Абдулхай улы]] (28.10.1941, Йонос — 11.02.2002, [[Сибай]]), актёр. БАССР‑ҙың атҡаҙанған (1978) һәм халыҡ (1989) артисы. БАССР-ҙың театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1979).
* [[Шафиҡова Гөлсирә Мазһар ҡыҙы]] (16.05.1955, [[Яңы Мишәр]]) — шағир, яҙыусы. Башҡортостан Республикаһы (1997) һәм Рәсәй Федерацияһы (2006) Яҙыусылар берлеге ағзаһы. Мәсетле районының Рәшит Әхтәри исемендәге (2002) һәм Учалы районының Рәмзилә Хисаметдинова исемендәге (2005) премиялары лауреаты.

== Тирә-яҡ мөхит ==

* Тарихи ҡомартҡы: ауыл эргәһендә Йонос торамаһы табылған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|75447}}
* {{ИСДБ|страница=557}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Мәсетле районы ауылдары}}

[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>j2a8m72yp1o25w6fbl6bljybatxzv77</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149322</id>
      <parentid>1149320</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T06:37:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10773" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре|Йонос}} 
{{ТП-Рәсәй|Йонос
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Йонос
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 49 | lat_sec = 27
  |lon_deg = 58 | lon_min = 23 | lon_sec = 15
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Мәсетле районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = Йонос ауыл советы
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = хакимиәт башлығы 
 |башлыҡ                = Ниғмәтуллин Рәүф Мөғин улы
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 457
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |милли состав         = [[Башҡорттар]]
  |конфессия составы    = [[Мосолмандар]]
  |этнохороним          = йоностар
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452563
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           = 34770
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80242850001
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Йонос''' ({{lang-ru|Юнусово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Йонос ауыл Советы (Мәсетле районы)|Йонос ауыл советы]] үҙәге. Почта индексы — 452563, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242850001.
 
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 23 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Сулея): 149 км
Йонос ауылы район үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 23 километр һәм Һилейә тимер юл стнцияһынан (Силәбе өлкәһе) төньяҡ‑көнбайышҡа табан 149 км алыҫлыҡта Әй йылғаһы буйында урынлашҡан.

== Тарихы ==
Йонос ауылына XVIII быуаттың 2‑се яртыһында Себер даруғаһы Ҡошсо улусы башҡорттары үҙ ерҙәрендә 1780 йылға тиклем Уразай исеме менән (тәүге төпләнеүсенең исеменән, уның улы — сотник Йонос Уразаев) билдәле булған ауылға нигеҙ һалған. Йонос Уразаев һәм Төлкөбай Тимерәков икеһе Ҡошсо улусы Уразай ауылынан булған. Уның улы Мөхәмәтрәхим Йоносов (1778) Йонос ауылында йәшәгән.

Йонос Уразаев 1780 йылда Ҡошсо улусы старшинаһы Иҫәкәй Саҙыров һәм Һарт улусы старшинаһы Өмөтәй Ураҙымбәтовтың 9 ышаныслыһы (Рахманғол ауылынан — 4, Һабанаҡтан — 2, Уразай ауылынан — 2) булараҡ 166 йорт исеменән Зюргязе йылғаһы буйындағы аҫаба ерҙәрҙең бер өлөшөн Пермь провинцияһы воеводаһы  А. Ф. Голубцовҡа һатыу буйынса килешеүе (купчая запись) төҙөгәндә ҡатнашҡан&lt;ref&gt; {{ИСДБ|страница=557}}&lt;/ref&gt;.

1795 йылда Йонос ауылындағы 16 йортта 91 кеше йәшәгән.

1816 йылғы һәм 1834 йылғы йәниҫәптәрҙә 1735-1821 йылдарҙа Йонос ауылында йәшәгән Йосоп Уразаев, Йоностоң ағаһы теркәлгән. Тимерәков Төлкөбайҙың улы Абдулғәзиз Төлкөбаев  (1797—1832) Йоноста йәшәгән. бынан тыш, 72 йәшлек игеҙәктәр Мәндей һәм Ҡаҡсы Тимерәковтар ҙа Йонос ауылында йәшәгән. 

Шулай уҡ ауыл Тимерәк булараҡ билдәле булған. Исемлектә Йонос ауылында йәшәүсе ағалы-энеле Тимерәковтарҙың булыуы улдарының фамилияһы буйынса билдәле Тимерәк етәкселегендә Йонос кешеләре тарафынан Тимерәк-Йонос ауылы төҙөлгәнен ышаныслы раҫлай. Әйтер кәрәк, Тимерәковтар ҙа, Йоносовтар һымаҡ, ауыл һәм улус общинаһы тормошонда әһәмиәтле роль уйнағанлыҡтан, Йонос ауылы ла Тимерәк тигән икенсе исемгә эйә булған. 

1781 йылғы картала ике Тимерәк ауылы күрһәтелгән, береһе — Йонос ауылы эргәһендә - Әй йылғаһының һул ярында, тәүге ауылға ҡаршы урынлашҡан.

1816 йылда Йонос ауылындағы 30 йортта 170, 1859 йылда 45 хужалыҡта — 285 кеше йәшәгән. 

1865 йылда (Тимерәк ауылы менән бергә иҫәпкә алынған) 51 йортта — 255 кеше. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда Йонос‑Тимерәктә мәсет, мәҙрәсә, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән&lt;ref&gt;Давлетбаев Б. С. Твое шежере. С. 25-31. Там же. С. 22-24.  С. 36—47.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;МИБ. Т. 5. С. 120-121.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ИСДБ|страница=557}}&lt;/ref&gt;. 

XX быуаттың 80‑се йылдарынан алып Йонос ауылы хәҙерге исемен йөрөтә&lt;ref&gt; {{БЭ2013|75447}}&lt;/ref&gt;. 

Әлеге ваҡытта Йонос ауылында төп мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар.

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}
Йонос ауылында 1906 йылда — 570, 1920 йылда — 54 йортта 315 кеше йәшәгән. Башҡорттар йәшәй (2002).

== Урамдары ==
{{Колонки|3}} 
* Башҡоpтостан (урамы) — {{lang-ru|}} Башкортостан ( улица )
* Ҡыҙыл Яр (урамы) — {{lang-ru|}} Красный Яр ( улица ) 
* Урман (урамы) — {{lang-ru|}} Лесная ( улица ) 
* Мәжит Ғафүри (урамы) — {{lang-ru|}} Мажита Гафури ( улица ) 
* Тыныслыҡ (урамы) — {{lang-ru|}} Мира ( улица ) 
* Йәштәр (урамы) — {{lang-ru|}} Молодежная ( улица ) 
* Салауат Юлаев (урамы) — {{lang-ru|}} Салавата Юлаева ( улица ) 
* Совет (урамы) — {{lang-ru|}} Советская ( улица ) 
* Хәйерзаманов (урамы) — {{lang-ru|}} Хаерзаманова ( улица ) 
* Мәктәп (урамы) — {{lang-ru|}} Школьная ( улица )&lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000006.html &quot;Налог Белешмәһе&quot; системаһында Йонос ауылы]&lt;/ref&gt;{{Колонки|конец}}

== Күренекле ауылдаштар ==
* [[Ниғмәтуллин Мулланур Абдулхай улы]] (28.10.1941, Йонос — 11.02.2002, [[Сибай]]), актёр. БАССР‑ҙың атҡаҙанған (1978) һәм халыҡ (1989) артисы. БАССР-ҙың театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1979).
* [[Шафиҡова Гөлсирә Мазһар ҡыҙы]] (16.05.1955, [[Яңы Мишәр]]) — шағир, яҙыусы. Башҡортостан Республикаһы (1997) һәм Рәсәй Федерацияһы (2006) Яҙыусылар берлеге ағзаһы. Мәсетле районының Рәшит Әхтәри исемендәге (2002) һәм Учалы районының Рәмзилә Хисаметдинова исемендәге (2005) премиялары лауреаты.

== Тирә-яҡ мөхит ==

* Тарихи ҡомартҡы: ауыл эргәһендә Йонос торамаһы табылған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Тимерәк]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|75447}}
* {{ИСДБ|страница=557}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Мәсетле районы ауылдары}}

[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>tjhs0g4ti95tcufrf2ighfee9pguiyz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яңы Күл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13195</id>
    <revision>
      <id>1149289</id>
      <parentid>1113855</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:05:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6422" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Яңы Күл
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Яңы Күл
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 4 | lat_sec = 56
  |lon_deg = 56 | lon_min = 37 | lon_sec = 5
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Нуриман районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 1465
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452436
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           = 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80245835001
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Яңы Күл''' ({{lang-ru|Новокулево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Нуриман районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 1465 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452436, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80245835001.
 
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||1932||897||1035||46,4||53,6
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||1716||778||938||45,3||54,7
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||2030||920||1110||45,3||54,7
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||1851||867||984||46,8||53,2
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||1574||760||814||48,3||51,7
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||1398||670||728||47,9||52,1
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||1465||717||748||48,9||51,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡыҙылъяр (Нуриман районы)|Ҡыҙылъяр]]): 15 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Иглин): 36 км

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Ғәйнуллина Мәхмүзә Кәлим ҡыҙы]] (6.09.1937) — ғалим-профпатолог, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. Медицина фәндәре докторы (1999). [[Өфө]]ләге Хеҙмәт медицинаһы һәм кеше экологияһы ғилми-тикшеренеү институтының 1985—2002 йылдарҙағы баш табибы. 1974—1999 йылдарҙа Башҡортостан телевидениеһындағы «Һаулыҡ» тапшырыуының авторы һәм алып барыусыһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Журналистар союздары ағзаһы (1997) Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһының (1999) һәм Башҡорт АССР-ының (1989) атҡаҙанған табибы&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/3305-jnullina-m-khm-z-k-lim-y-y Ғәйнуллина Мәхмүзә Кәлим ҡыҙы — Башҡорт энциклопедияһы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421155520/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/3305-jnullina-m-khm-z-k-lim-y-y |date=2016-04-21 }}{{V|25|08|2017}}&lt;/ref&gt;.
* [[Нуриманов Баһауетдин Йәләлетдин улы]] (2.05.1893—11.08.1918), Башҡортостанда ХХ быуат башындағы революцион хәрәкәт етәкселәренең береһе, Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында әүҙем ҡатнашыусы.
* [[Баязит Хәйруллин]] (1871 — ?) — шәйех, суфый, Владикавказ мәсете имамы.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}


== Сығанаҡтар ==
&lt;references/&gt;

{{Нуриман районы ауылдары}}

[[Категория:Нуриман районы ауылдары]]</text>
      <sha1>avhls3xrvc7cbl2cuh69n43bztciz0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тула</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67997</id>
    <revision>
      <id>1149299</id>
      <parentid>1149182</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:30:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Ярҙамсы:Contributions/176.65.112.235|176.65.112.235]] ([[Ҡатнашыусы м-н фекер алышыу:176.65.112.235|фекер алышыу]]) эшләгән үҙгәртеүҙәр [[Ҡатнашыусы:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] өлгөһөнә кире ҡайтарылды</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11143" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ту́ла''' — [[Рәсәй]]ҙәге ҡала, [[Тула өлкәһе]]нең үҙәге. Герой-ҡала. [[Мәскәү]]ҙән 170 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Гуторов Юлий Андреевич]] (21.11.1933), ғалим-инженер-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1998—2013 йылдарҙа [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]] филиалының кафедра мөдире. [[Рәсәй]] Тәбиғи фәндәр академияһы академигы, техник фәндәр докторы (1994). [[СССР]]-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1978) һәм почётлы ер аҫты байлыҡтарын эҙләүсеһе (1983). Сығышы менән Тула ҡалаһынан&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/8-statya/3698-gutorov-yulij-andreevich. Башҡорт энциклопедияһы — Гуторов Юлий Андреевич]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{V|18|11|2018}}&lt;/ref&gt;.
* [[Калабугина Евгения Валентиновна]] (28.05.1934), инженер-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1972 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ндағы Бөтә Союз нефтте һәм нефть продукттарын йыйыу, әҙерләү һәм күсереү ғилми-тикшеренеү институтында баш инженер, 1982—1991 йылдарҙа өлкән ғилми хеҙмәткәр. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1983)&lt;ref&gt;[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/6360-kalabugina-evgeniya-valentinovna Башҡорт энциклопедияһы — Калабугина Евгения Валентиновна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421192215/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/6360-kalabugina-evgeniya-valentinovna |date=2016-04-21 }}{{V|25|05|2019}}&lt;/ref&gt;.
* [[Пучков Виктор Николаевич]] (17.08.1928), ғалим-геолог, Рәсәй Фәндәр Академияһының мөхбир ағзаһы (2000), геология‑минералогия фәндәре докторы (1978), профессор (1993). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999). II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы кавалеры&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/13905 Башҡорт энциклопедияһы — Пучков Виктор Николаевич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224093806/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/13905 |date=2019-12-24 }}{{V|14|08|2018}}&lt;/ref&gt;.
* [[Филоненко Виктор Иосифович]] (19.11.1884—30.09.1977), тел ғалимы, этнограф, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1908—1915 йылдарҙа [[Өфө]]ләге ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһы уҡытыусыһы, тыуған яҡты өйрәнеү йәмғиәтенең етәксеһе. Филология фәндәре кандидаты (1938), профессор (1938)&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/14940-filonenko-viktor-iosifovich Башҡорт энциклопедияһы — Филоненко Виктор Иосифович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191112170832/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/14940-filonenko-viktor-iosifovich |date=2019-11-12 }}{{V|12|11|2019}}&lt;/ref&gt;.

== Климат ==
Туланың климаты уртаса континенталь, июлдә уртаса температура +19,4&amp;nbsp;°C булһа, февралдә −7,3&amp;nbsp;°C тәшкил итә. Йыллыҡ яуым-төшөмдең күләме — 500—700 мм, шул иҫәптән йәйен — яҡынса 220 мм, көҙөн — 160 мм, ҡышын — 120 мм һәм яҙын — 110 мм була.

Йыллыҡ абсолют максимум Тулала 2010 йылдың 6 авгусында була һәм +39,2&amp;nbsp;°C тәшкил итә&lt;ref&gt;[http://pogoda.ru.net/monitor.php?id=27719 Погода и Климат — Климатический монитор: погода в Туле]&lt;/ref&gt;.

Ҡалала күҙәтелгән иң түбән температура 1967 йылдың 2 февралендә теркәлә һәм −36,1&amp;nbsp;°C тәшкил итә.
&lt;div style=&quot;width:70%&quot;&gt;
{{Климат города
|Город_род=Тула
|Источник=[http://pogoda.ru.net/monitor.php?id=27719 Погода и климат] 
| Янв_ср=-6.8           | Янв_ср_осад=42
| Фев_ср=-7.3           | Фев_ср_осад=35
| Мар_ср=-1.7           | Мар_ср_осад=30
| Апр_ср=6.8            | Апр_ср_осад=40
| Май_ср=13.3           | Май_ср_осад=43
| Июн_ср=17.1           | Июн_ср_осад=76
| Июл_ср=19.4           | Июл_ср_осад=79
| Авг_ср=17.4           | Авг_ср_осад=66
| Сен_ср=11.7           | Сен_ср_осад=59
| Окт_ср=5.6            | Окт_ср_осад=58
| Ноя_ср=-1.1           | Ноя_ср_осад=42
| Дек_ср=-5.8           | Дек_ср_осад=44
| Год_ср=5.7            | Год_ср_осад=614
| Янв_ср_мин=-9.7       | Янв_ср_макс=-4
| Фев_ср_мин=-10.9      | Фев_ср_макс=-3.8
| Мар_ср_мин=-5.5       | Мар_ср_макс=2.3
| Апр_ср_мин=1.8        | Апр_ср_макс=11.9
| Май_ср_мин=7.4        | Май_ср_макс=19.1
| Июн_ср_мин=11.4       | Июн_ср_макс=22.6
| Июл_ср_мин=13.9       | Июл_ср_макс=25.1
| Авг_ср_мин=12.1       | Авг_ср_макс=23.2
| Сен_ср_мин=7.1        | Сен_ср_макс=17
| Окт_ср_мин=2.3        | Окт_ср_макс=9.4
| Ноя_ср_мин=-3.4       | Ноя_ср_макс=1.3
| Дек_ср_мин=-8.4       | Дек_ср_макс=-3.3
| Год_ср_мин=1.5        | Год_ср_макс=10.1
| Янв_а_макс=7          | Янв_а_мин=-34.3
| Фев_а_макс=7.1        | Фев_а_мин=-36.1
| Мар_а_макс=19         | Мар_а_мин=-32.2
| Апр_а_макс=29         | Апр_а_мин=-15
| Май_а_макс=33.2       | Май_а_мин=-4.3
| Июн_а_макс=35         | Июн_а_мин=1.9
| Июл_а_макс=39         | Июл_а_мин=4.6
| Авг_а_макс=39.2       | Авг_а_мин=-1.1
| Сен_а_макс=29.7       | Сен_а_мин=-6.8
| Окт_а_макс=23.6       | Окт_а_мин=-13
| Ноя_а_макс=15.2       | Ноя_а_мин=-26.3
| Дек_а_макс=9.3        | Дек_а_мин=-33.2
| Год_а_макс=39.2       | Год_а_мин=-36.1
|}}
&lt;/div&gt;

== Фән һәм мәғариф ==
# Рәсәй Президенты янында халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәт Рәсәй академияһы(РАНХиГС) филиалы.
# Тула техник университеты
# Тула университеты

== Этимология ==

Ҡалаға Упа йылғаһының Тулицаға ҡушылған урында нигеҙ һалына. [[Даль Владимир Иванович|Владимир Даль]] буйынса, Тула — йәшерен, барып булмаҫлыҡ урын, һаҡланыу, приют йәки ябып ҡуйыу өсөн тәғәйенләнгән&quot;. Был гипотеза менән Макс Фасмерҙа ризалашаref&gt;''Фасмер М.'' Этимологический словарь русского языка. — Т. IV. — С. 117—118.&lt;/ref&gt;.

Шул уҡ ваҡытта «Тула» гидронимы Рәсәйҙең фин-уғыр төньяғында оҡшаш параллельдарға эйә: [[Тула (Пижма ҡушылдығы)|Тула]] йылғаһы (Вятка бассейны) һ. б.

Шулай уҡ «Тула» гидронимы төрки атамаларҙа оҡшашлыҡ табыла: {{lang-tyv|тулаа}} «һаҙ», «батҡаҡ», {{lang-kjh|тул}} «балыҡ», {{lang-kjh|тула}} «һаҙлыҡ түңгәге», [[Шорский язык|шорск.]] ''тула'' «һыуҙы быуыу», тағы ла Нофосибирскиҙа [[Тула (йылға)|Тула]] йылғаһы бар, уның инешендә һаҙлыҡ урынлашҡан&lt;ref&gt;Географические названия мира. Топонимический словарь. Е. М. Поспелов. Ответственный редактор Р. А. Агеева. М. Русские словари, Астрель, АСТ. 2002. ISBN 5-17-001389-2&lt;/ref&gt;.

== Халҡы ==
{{ Население| Тула| Столбцов=12}}

{{ Население| Тула|д}}

Халыҡ һаны буйынса 2014 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Рәсәй Федерацияһы ҡалалары араһында 37 урынды биләй&lt;ref name=&quot;2014CQ&quot;&gt;{{ cite web | url = http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar | title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года | accessdate = 2014-08-02 | archiveurl = http://www.webcitation.org/6RWqP50QK | archivedate = 2014-08-02 }}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.tularegion.ru/ Сайт правительства Тульской области]
* [http://www.tulaoblduma.ru/ Сайт Тульской областной Думы]
* [http://www.old-tula.ru/ Сайт-музей «Старая Тула»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121215055143/http://www.old-tula.ru/ |date=2012-12-15 }}
* [http://www.tulainpast.ru/site/index.php Сайт «Тула ушедшего века»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121222110753/http://www.tulainpast.ru/site/index.php |date=2012-12-22 }}

{{Рәсәйҙең 50 иң ҙур ҡалаһы}}
{{СССР герой-ҡалалары}}

[[Категория:Рәсәй субъекттары баш ҡалалары]]
[[Категория:СССР-ҙың герой-ҡалалары]]
[[Категория:Тула]]


{{Ru-city-stub}}</text>
      <sha1>tapq32kr6vcrogla91v3u2eql04z0v0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Владимир I</title>
    <ns>0</ns>
    <id>70136</id>
    <revision>
      <id>1149328</id>
      <parentid>1051944</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T11:54:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Лобачев Владимир</username>
        <id>5139</id>
      </contributor>
      <comment>Coin of Vladimir the Great (reverse).svg</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5927" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
 | имя      = Владимир Святославич
 | оригинал имени = {{Script/Slavonic|Володи́мѣръ Свѧтосла́вичь}}
 | изображение = Vladimir I of Kiev.PNG
 | описание изображения = 
 | герб =Coin of Vladimir the Great (reverse).svg
 | вазифа = Бөйөк Киев кенәзе
 | флаг = 
 | периодначало = [[11 июнь]] [[978]]
 | периодконец = [[15 июль]] [[1015]]
 | предшественник = [[Ярополк Святославич]]
 | преемник = [[Святополк Окаянный|Святополк Владимирович]]
 | вазифа_2 = Новгород кенәзе
 | флаг_2 = Nowogród.svg
 | периодначало_2 = [[970]]
 | периодконец_2 =  [[988]] тирәһе
 | предшественник_2 = [[Святослав Игоревич]]
 | преемник_2 = [[Вышеслав Владимирович]]
 | дата рождения = [[960]] йылдар тирәһе
 | место рождения = Будутино {{МестоРождения|Псков өлкәһе |Псков өлкәһендә}}
 | дата смерти = 15.07.1015
 | место смерти = [[Берестово]] {{МестоСмерти|Киев|Киевта}}
 | род = [[Рюриковичи]]
 | отец = [[Святослав Игоревич]]
 | мать = [[Малуша]]
 | вероисповедание = [[Мәжүсилек]], [[Христианлыҡ]]ты ҡабул итә
 | похоронен = Десятин сиркәүе, хәҙерге көндә ерләнгән урыны билдәһеҙ
 | в браке =[[Рогнеда Рогволодовна|Рогнеда Полоцкая]] ( [[978]] йылдан),&lt;br /&gt; исемдәре билдәһеҙ булған 4 ҡатын, &lt;br /&gt; [[Анна (Владимир Крестителдең ҡатыны)|Анна Византийская]] ([[989]] йылдан)
 | дети = 13 улы, 10 ҡыҙы
 }}
'''Влади́мир I Святосла́вич''' Влади́мир I (суҡынғандан һуң Василий) ({{lang-dru|Володимѣръ Свѧтославичь}}, [[960]] йыл тирәһе — [[15 июль]] [[1015]]) — [[970]] — [[988 йыл]]дарҙа Новгород кенәзе. Киев кенәзлегенең бөйөк кенәзе (980 йылдан). Киев кенәзе булған осорҙа Русь христиан динен ҡабул итә.

Бөйөк кенәз Святослав I -сенең кесе улы. Атаһы Владимир I-се 970 йылда Новгород ҡалаһы кенәзе итеп билдәләй. Святослав I-сенән вафатынан һуң, ситтән ғәскәри көс яллап, Киевты һуғышып ала, ағаһы Ярополкты үлтереп, атаһы тәхетенә ултыра (980). Бөйөк кенәз булараҡ Киев кенәзлеге биләмәләрен арттыру өсөн һуғыштар алып бара, 981 йылда Червенск ҡалаһын яулап ала, 981-82 йылдарҙа вятичтарҙы, 983 йылда ятвягларҙы, 984 йылда радимичтарҙы еңә. Яңы яуланган ерҙәрҙә ҡәлғә-калалар төҙөтә, идара итеү өсөн уҙ дружиналарын һәм боярҙарын билдәләй. 985 йылда [[Волга буйы Болғары]]на яу менән барыуы, солох килешүе төҙөүе мәғлүм. Болғарҙар иленә тағын 994, 997 йылдарҙа һөжөм иткән булыуы ихтимал. 993, 996 йылда бәжәнәктәр менән һуғыша. Василий I заманында тышҡы сәйәси элемтәләр нығытыла: Византия (987-89), Рим (991, 1001) һәм Германия (1006, 1013) менән дипломатик мөнәсәбәттәр урынаштырыла. Владимир I, уҙ хакәмиәтен нығытыу максатынан сығып, ҡайһы динде ҡабул итеү тураһында уйлана, төрлө дин әһелдәре, шул иҫәптән болғарҙар вәкилдәре менән дә осраша, кәңәшләшә. [[Византия]] менән илселек мөнәсәбәттәре урынаштырылғас, 988 йылда дәүләт дине булараҡ рәсми рәүештә христиан динен ҡабул итә. Шунан һуң Киев кенәзлегендә «ҡылыс һәм ут ярҙамында» яңы дингә күндерү хәрәкәте ҡолас йәйә, Киев менән Новгород ҡалаларында мәжүсиләрҙең табыныу урынары емертелә, яндырыла. Яңы дин ойошмалары булдырыуҙы һәм сиркәүҙәр төҙөүҙе күрше төбәк биләмәләренә лә көсләп таға. Владимир I идара иткәндә боронғо Русь дәүләтенең төп биләмәһе, идара тәртиптәре һәм яңы дине билдәләнә.

== Әҙәбиәт ==
* Джаксон Т. Н. Исландские королевские саги о Восточной Европе. М., 1993; Повесть временных лет. СПб., 1999.

== Сығанаҡтар ==
* [http://tatarile.org/maglumat/ Татар энциклопедияһы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131207140810/http://tatarile.org/maglumat |date=2013-12-07 }} {{Ref-tt}}
* [http://www.patriarchia.ru/ PATRIARCHIA.RU]

[[Категория:Рәсәй императорҙары]]


{{Politic-stub}}
{{Ru-hist-stub}}</text>
      <sha1>r4j31f504vqwhpwk8polfsh2ycuolfr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>13 август</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71753</id>
    <revision>
      <id>1149312</id>
      <parentid>1149199</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T04:56:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21434" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''13 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 225-се ([[кәбисә йыл]]ында 226-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 140 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара  
* {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя һулаҡайҙар көнө.
** Осрашыуҙар көнө.
** Шаулаусы ҡабырсаҡтар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Россия}}: Физкультурниктар көнө (августың икенсе шәмбеһе).
* {{Флагификация|Тунис}}: Ҡатын-ҡыҙҙар көнө.
* {{Флагификация|Индия}}: Патриоттар көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри 
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1735]]: [[Минзәлә]] ҡәлғәһендә [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|Башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу буйынса [[Башҡорт эштәре комиссияһы]] эшләй башлай.
* [[1899]]: [[АҠШ]]-та телефон-автоматҡа [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. 
* [[1913]]: [[Англия]]ла тәүге тапҡыр тутыҡмай торған [[ҡорос]] ҡоялар. 
* [[1932]]: [[Италия]]ла ҡыҫҡа тулҡынлы [[радио]] уңышлы һынау үтә.
* [[1941]]: [[Бөрө]] тегеү фабрикаһы эш башлай.
* [[1956]]: [[Башҡортостан]] төҙөлөш комплексының ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты — «БашНИИстрой» ойошторола.
* [[1961]]: Германия Демократик Республикаһы Көнбайыш һәм Көнсығыш [[Берлин]] араһындағы сикте яба.
* [[1990]]: [[СССР]] Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]] «20-50 йылдарҙағы барлыҡ сәйәси золом ҡорбандарының хоҡуҡтарын тергеҙеү тураһында»ғы указға ҡул ҡуя.
* [[1999]]: [[Учалы]] ҡалаһында [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филиалы асыла.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Брадис Елизавета Модестовна]] (1900—5.05.1975), [[фән|ғалим]]-[[Геоботаника|геоботаник]]. Биология фәндәре докторы (1952), профессор. [[Рус теле]]ндәге «Определитель высших растений Башкирской АССР» белешмә китабын төҙөүселәрҙең береһе. [[«Почёт Билдәһе»  ордены]] кавалеры. 
* [[Баширова Зинаида Дмитриевна]] (1935), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1977—2002 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тың 23-сө урта мәктәбе (хәҙер 2-се гимназия) директоры. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры, Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы. 
* [[Ғосманов Үзбәк Ғосман улы]] (1935—25.09.2016), ғалим-[[иҡтисад]]сы. 1965 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Иҡтисади тикшеренеүҙәр бүлеге хеҙмәткәре, 1968 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1971 йылдан — сектор мөдире; 1989–1997 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның ауыл хужалығы иҡтисады кафедраһы мөдире. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы (1997), Башҡортостан Республикаһының Фәндәр академияһы академигы (1991), иҡтисад фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1994) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1984) атҡаҙанған фән эшмәкәре. М. И. Тоҡомбәтов исемендәге премия лауреаты. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2006) һәм [[Салауат Юлаев ордены|Салауат Юлаев]] (2015) ордендары кавалеры.
* [[Мазин Михаил Григорьевич]] (1935), [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ органдары ветераны. Халыҡ депутаттарының [[Ейәнсура районы|Ейәнсура район]] Советы башҡарма комитетының элекке рәйесе, ике «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. 
* [[Вәлиуллин Рим Шәйҙулла улы]] (1945), [[спорт]]сы, тренер. 1969—2006 йылдарҙа [[Өфө]]ләге «Нефтсе» спорт комбинаты, бер үк ваҡытта 1974—1976 йылдарҙа һәм 1980 йылда [[СССР]] һәм 1974—1976 һәм 1980—1981 йылдарҙа [[РСФСР]] йыйылма командалары тренеры. [[Бокс]] буйынса РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1975) һәм республика категорияһындағы судья (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1995). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. 
* [[Мөғәллимов Фәнзил Мәүләүи улы]] (1950), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер-электромеханик]]. 1993 йылдан [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы;  1994—1996 йылдарҙа Үткәргес торба системаларын диагностикалау үҙәге директоры, 2003—2004 йылдарҙа төп ғилми хеҙмәткәр, бер үк ваҡытта 2002 йылдан «Востокнефтегаз» фәнни техник фирмаһының генераль директоры. Техник фәндәр докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (2000). И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1983).  Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡариҙел районы]] [[Яҡуп (Ҡариҙел районы)|Яҡуп]] ауылынан.
* [[Әмирханов Сәлихйән Шәрифйән улы]] (1950), [[музыка]]нт, педагог, [[Нефтекама]] ҡалаһының Балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре.  
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Хәкимов Әбүбәкер Һаҙый улы]] (1926—3.10.2003), [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы. 1964—1996 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]]ның [[Стәрлетамаҡ]] филиалы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1966 йылдан декан урынбаҫары, 1967—1982 йылдарҙа декан, 1983—1986 йылдарҙа директор. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1965). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Түбәнге Серге районы]] [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылынан.
* [[Сидинкина Нина Ивановн]]а (1941), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. [[Өфө ҡалаһы]] 114-се мәктәбенең элекке [[уҡытыусы]]һы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы. 
* [[Сырчин Анатолий Константинович]] (1941), [[спорт]] ветераны, тренер. [[Парашют спорты]] буйынса [[РСФСР]]-ҙың абсолют чемпионы (1964), [[СССР]] (1963–1965), Хәрби-Һауа көстәре һәм СССР Ҡораллы көстәре (1970–1976) чемпионы. СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984), спорт мастеры (1961) һәм почётлы спорт мастеры (1967), халыҡ-ара (1988) һәм Бөтә Союз (1976) категорияларындағы судья. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1985) һәм 3-сө дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» (1977) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан.
* [[Шәмсетдинов Миңләхәт Әсғәт улы]] (1946–14.01.2011), ғалим-[[Физика|физик]]. 1969 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1993 йылдан теоретик физика кафедраһы мөдире. Физика-математика фәндәре докторы (1994), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000). К. П. Краузе исемендәге премия лауреаты (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Сатый]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Рогалёв Пётр Леонтьевич]] (1912—5.03.1988), хәрби хеҙмәткәр, полковник. Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, уҡсылар полкы командиры. 1959—1963 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының хәрби комиссары, БАССР-ҙың бишенсе һәм алтынсы саҡырылыш Юғары Советы  депутаты. Советтар Союзы Геройы (1945). 
* [[Ғимранов Мансур Ғимран улы]] (1917—8.01.2009), ғалим-микробиолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1969), профессор (1970). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1968). Сығышы менән хәҙерге [[Шаран районы]]ның [[Күгәрсен-Бүләк]] ауылынан.
* [[Здрогов Юрий Николаевич]] (1932—13.07.2010), педагог, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1953—1993 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] [[Гусев (Әбйәлил районы)|Гусев]] урта мәктәбе уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеү музейы етәксеһе, 1965—1975 йылдарҙа — мәктәп директоры. 1-се Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты (1995). Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1988), райондың Ким Әхмәтйәнов исемендәге премияһы лауреаты (2000). Сығышы менән ошо ауылдан.
* [[Ҡаҙаҡбаев Фәтих Мөхәмәтйән улы]] (1957), ауыл хужалығы, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1981 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Сельхозтехника» берекмәһенең һәм район ремонт-техник предприятиеһының яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1985—1989 йылдарҙа — директоры; 1989—1992 йылдарҙа халыҡ депутаттарының район Советы башҡарма комитеты рәйесе; 1992 йылдан район хакимиәте башлығының беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы, 1993 йылдан — район хакимиәте башлығы; 2001—2010 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]] Аппараты етәксеһе. Башҡортостан Республикаһының беренсе һәм икенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2007), Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1997). Хәйбулла районының почётлы гражданы (2008). Сығышы менән ошо райондың [[Һаҡмар Наҙарғол]] ауылынан.
* [[Миңлейәрова Татьяна Ивановна]] (1962), [[Энергетика|энергетик]]. 1984—2017 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе һәм «Газпром нефтехим Салауат» йәмғиәтенең йылылыҡ менән тәьмин итеү цехы мастеры, йәмғиәттең баш энертетигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энегетигы. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Юлашев Игорь Сахиевич]] (1938—8.02.2012), хужалыҡ эшмәкәре. 1967—2001 йылдарҙа [[Туймазы]] тәжрибә урман хужалығы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1993). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1981), [[РСФСР]]-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы. Сығышы менән [[Силәбе]] ҡалаһынан.
* [[Хәмзин Зинур Рәхмәтулла улы]] (1948), хеҙмәт ветераны. 1971—2004 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тағы «Каустик» предприятиеһы аппаратсыһы һәм машинисы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1990). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ғафури районы]] [[Баҙыҡ]] ауылынан. 
* [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Тимерәк]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Латипов Ғәкил Ильяс улы]] (1919—23.09.1978), [[СССР]]-ҙың [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1957). 
* [[Истамғәлин Сафа Ғәлиулла улы]] (1924—29.06.1992), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1954—1985 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]]ның «Урал» совхозы механизаторы. СССР-ҙың 9‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1973). Сығышы менән ошо райондың [[Йәлембәт (Әбйәлил районы)|Йәлембәт]] ауылынан. 
* [[Морозов Вадим Степанович]] (1934—13.07.2018), хужалыҡ эшмәкәре. 1987—1997 йылдарҙа [[Балаҡатай районы]] «Агроснаб» предприятиеһы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1994). Сығышы менән ошо райондың [[Ямаш (Балаҡатай районы)|Ямаш]] ауылынан.
* [[Рафиҡов Хәлим Сөнәғәт улы]] (1934—17.08.2017), ғалим-[[Генетика|генетик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Архангел районы]] [[Оҙондар]] ауылынан. 
* [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:13 августа тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1773]]: Юрий Федорович Лисянский, [[Рәсәй империяһы]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе, [[Ер|Ер шары]] тирәләй йөҙгән беренсе [[рустар|рус]] экспедицияһы командиры.
* [[1803]]: Владимир Фёдорович Одоевский, Рәсәй империяһы яҙыусыһы, [[Философия|философ]], кенәз, [[рус теле|рус]] музыка белеменә нигеҙ һалыусы, «Московский вестник» [[журнал]]ын ойоштороусы.
* [[1820]]: Джозеф Альберт Альбердингк Тим, [[Голландия]] яҙыусыһы, нәшерсе һәм әҙәби тәнҡитсе. 
* [[1860]]: Энни Окли, [[АҠШ]]-тың цирк артисткаһы.
* [[1899]]: [[Альфред Хичкок]], [[Британия]] һәм [[АҠШ]] кинорежиссёры.
* [[1970]]: Илья Шакунов, [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры.
* [[1970]]: Алан Ширер, [[Англия]] [[футбол]]сыһы, Премьер-лига тарихында иң яҡшы бомбардир.
* [[1975]]: Кейси Аффлек, АҠШ-тың театр, кино һәм [[телевидение]] актёры, «[[Оскар]]» кинопремияһы лауреаты.
* [[1980]]: Стас Пьеха, Рәсәй [[йыр]]сыһы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:13 августа вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1946]]: [[Герберт Уэллс]], [[Англия]] яҙыусыһы.
* [[1956]]: [[Якуб Колас]], [[СССР]] яҙыусыһы.
* [[1993]]: [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]], СССР-ҙың дәүләт, хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

== Иҫкәрмәләр ==

[[Категория:Йыл көндәре|З13]]
[[Категория:13 август]]</text>
      <sha1>srxld3a5ahap0zdte408sm9op4z49lu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149313</id>
      <parentid>1149312</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T05:00:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21517" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''13 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 225-се ([[кәбисә йыл]]ында 226-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 140 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара  
* {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя һулаҡайҙар көнө.
** Осрашыуҙар көнө.
** Шаулаусы ҡабырсаҡтар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Россия}}: Физкультурниктар көнө (августың икенсе шәмбеһе).
* {{Флагификация|Тунис}}: Ҡатын-ҡыҙҙар көнө.
* {{Флагификация|Индия}}: Патриоттар көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри 
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1735]]: [[Минзәлә]] ҡәлғәһендә [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|Башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу буйынса [[Башҡорт эштәре комиссияһы]] эшләй башлай.
* [[1899]]: [[АҠШ]]-та телефон-автоматҡа [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. 
* [[1913]]: [[Англия]]ла тәүге тапҡыр тутыҡмай торған [[ҡорос]] ҡоялар. 
* [[1932]]: [[Италия]]ла ҡыҫҡа тулҡынлы [[радио]] уңышлы һынау үтә.
* [[1941]]: [[Бөрө]] тегеү фабрикаһы эш башлай.
* [[1956]]: [[Башҡортостан]] төҙөлөш комплексының ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты — «БашНИИстрой» ойошторола.
* [[1961]]: Германия Демократик Республикаһы Көнбайыш һәм Көнсығыш [[Берлин]] араһындағы сикте яба.
* [[1990]]: [[СССР]] Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]] «20-50 йылдарҙағы барлыҡ сәйәси золом ҡорбандарының хоҡуҡтарын тергеҙеү тураһында»ғы указға ҡул ҡуя.
* [[1999]]: [[Учалы]] ҡалаһында [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филиалы асыла.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Брадис Елизавета Модестовна]] (1900—5.05.1975), [[фән|ғалим]]-[[Геоботаника|геоботаник]]. Биология фәндәре докторы (1952), профессор. [[Рус теле]]ндәге «Определитель высших растений Башкирской АССР» белешмә китабын төҙөүселәрҙең береһе. [[«Почёт Билдәһе»  ордены]] кавалеры. 
* [[Баширова Зинаида Дмитриевна]] (1935), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1977—2002 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тың 23-сө урта мәктәбе (хәҙер 2-се гимназия) директоры. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры, Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы. 
* [[Ғосманов Үзбәк Ғосман улы]] (1935—25.09.2016), ғалим-[[иҡтисад]]сы. 1965 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Иҡтисади тикшеренеүҙәр бүлеге хеҙмәткәре, 1968 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1971 йылдан — сектор мөдире; 1989–1997 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның ауыл хужалығы иҡтисады кафедраһы мөдире. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы (1997), Башҡортостан Республикаһының Фәндәр академияһы академигы (1991), иҡтисад фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1994) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1984) атҡаҙанған фән эшмәкәре. М. И. Тоҡомбәтов исемендәге премия лауреаты. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2006) һәм [[Салауат Юлаев ордены|Салауат Юлаев]] (2015) ордендары кавалеры.
* [[Мазин Михаил Григорьевич]] (1935), [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ органдары ветераны. Халыҡ депутаттарының [[Ейәнсура районы|Ейәнсура район]] Советы башҡарма комитетының элекке рәйесе, ике «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. 
* [[Вәлиуллин Рим Шәйҙулла улы]] (1945), [[спорт]]сы, тренер. 1969—2006 йылдарҙа [[Өфө]]ләге «Нефтсе» спорт комбинаты, бер үк ваҡытта 1974—1976 йылдарҙа һәм 1980 йылда [[СССР]] һәм 1974—1976 һәм 1980—1981 йылдарҙа [[РСФСР]] йыйылма командалары тренеры. [[Бокс]] буйынса РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1975) һәм республика категорияһындағы судья (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1995). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. 
* [[Мөғәллимов Фәнзил Мәүләүи улы]] (1950), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер-электромеханик]]. 1993 йылдан [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы;  1994—1996 йылдарҙа Үткәргес торба системаларын диагностикалау үҙәге директоры, 2003—2004 йылдарҙа төп ғилми хеҙмәткәр, бер үк ваҡытта 2002 йылдан «Востокнефтегаз» фәнни техник фирмаһының генераль директоры. Техник фәндәр докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (2000). И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1983).  Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡариҙел районы]] [[Яҡуп (Ҡариҙел районы)|Яҡуп]] ауылынан.
* [[Әмирханов Сәлихйән Шәрифйән улы]] (1950), [[музыка]]нт, педагог, [[Нефтекама]] ҡалаһының Балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре.  
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Хәкимов Әбүбәкер Һаҙый улы]] (1926—3.10.2003), [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы. 1964—1996 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]]ның [[Стәрлетамаҡ]] филиалы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1966 йылдан декан урынбаҫары, 1967—1982 йылдарҙа декан, 1983—1986 йылдарҙа директор. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1965). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Түбәнге Серге районы]] [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылынан.
* [[Сидинкина Нина Ивановн]]а (1941), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. [[Өфө ҡалаһы]] 114-се мәктәбенең элекке [[уҡытыусы]]һы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы. 
* [[Сырчин Анатолий Константинович]] (1941), [[спорт]] ветераны, тренер. [[Парашют спорты]] буйынса [[РСФСР]]-ҙың абсолют чемпионы (1964), [[СССР]] (1963–1965), Хәрби-Һауа көстәре һәм СССР Ҡораллы көстәре (1970–1976) чемпионы. СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984), спорт мастеры (1961) һәм почётлы спорт мастеры (1967), халыҡ-ара (1988) һәм Бөтә Союз (1976) категорияларындағы судья. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1985) һәм 3-сө дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» (1977) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан.
* [[Шәмсетдинов Миңләхәт Әсғәт улы]] (1946–14.01.2011), ғалим-[[Физика|физик]]. 1969 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1993 йылдан теоретик физика кафедраһы мөдире. Физика-математика фәндәре докторы (1994), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000). К. П. Краузе исемендәге премия лауреаты (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Сатый]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Рогалёв Пётр Леонтьевич]] (1912—5.03.1988), хәрби хеҙмәткәр, полковник. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, уҡсылар полкы командиры. 1959—1963 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның хәрби комиссары, [[БАССР]]-ҙың бишенсе (1959—19632) һәм алтынсы (1963—1967) саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). 
* [[Ғимранов Мансур Ғимран улы]] (1917—8.01.2009), ғалим-микробиолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1969), профессор (1970). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1968). Сығышы менән хәҙерге [[Шаран районы]]ның [[Күгәрсен-Бүләк]] ауылынан.
* [[Здрогов Юрий Николаевич]] (1932—13.07.2010), педагог, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1953—1993 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] [[Гусев (Әбйәлил районы)|Гусев]] урта мәктәбе уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеү музейы етәксеһе, 1965—1975 йылдарҙа — мәктәп директоры. 1-се Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты (1995). Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1988), райондың Ким Әхмәтйәнов исемендәге премияһы лауреаты (2000). Сығышы менән ошо ауылдан.
* [[Ҡаҙаҡбаев Фәтих Мөхәмәтйән улы]] (1957), ауыл хужалығы, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1981 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Сельхозтехника» берекмәһенең һәм район ремонт-техник предприятиеһының яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1985—1989 йылдарҙа — директоры; 1989—1992 йылдарҙа халыҡ депутаттарының район Советы башҡарма комитеты рәйесе; 1992 йылдан район хакимиәте башлығының беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы, 1993 йылдан — район хакимиәте башлығы; 2001—2010 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]] Аппараты етәксеһе. Башҡортостан Республикаһының беренсе һәм икенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2007), Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1997). Хәйбулла районының почётлы гражданы (2008). Сығышы менән ошо райондың [[Һаҡмар Наҙарғол]] ауылынан.
* [[Миңлейәрова Татьяна Ивановна]] (1962), [[Энергетика|энергетик]]. 1984—2017 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе һәм «Газпром нефтехим Салауат» йәмғиәтенең йылылыҡ менән тәьмин итеү цехы мастеры, йәмғиәттең баш энертетигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энегетигы. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Юлашев Игорь Сахиевич]] (1938—8.02.2012), хужалыҡ эшмәкәре. 1967—2001 йылдарҙа [[Туймазы]] тәжрибә урман хужалығы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1993). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1981), [[РСФСР]]-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы. Сығышы менән [[Силәбе]] ҡалаһынан.
* [[Хәмзин Зинур Рәхмәтулла улы]] (1948), хеҙмәт ветераны. 1971—2004 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тағы «Каустик» предприятиеһы аппаратсыһы һәм машинисы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1990). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ғафури районы]] [[Баҙыҡ]] ауылынан. 
* [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Тимерәк]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Латипов Ғәкил Ильяс улы]] (1919—23.09.1978), [[СССР]]-ҙың [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1957). 
* [[Истамғәлин Сафа Ғәлиулла улы]] (1924—29.06.1992), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1954—1985 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]]ның «Урал» совхозы механизаторы. СССР-ҙың 9‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1973). Сығышы менән ошо райондың [[Йәлембәт (Әбйәлил районы)|Йәлембәт]] ауылынан. 
* [[Морозов Вадим Степанович]] (1934—13.07.2018), хужалыҡ эшмәкәре. 1987—1997 йылдарҙа [[Балаҡатай районы]] «Агроснаб» предприятиеһы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1994). Сығышы менән ошо райондың [[Ямаш (Балаҡатай районы)|Ямаш]] ауылынан.
* [[Рафиҡов Хәлим Сөнәғәт улы]] (1934—17.08.2017), ғалим-[[Генетика|генетик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Архангел районы]] [[Оҙондар]] ауылынан. 
* [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:13 августа тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1773]]: Юрий Федорович Лисянский, [[Рәсәй империяһы]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе, [[Ер|Ер шары]] тирәләй йөҙгән беренсе [[рустар|рус]] экспедицияһы командиры.
* [[1803]]: Владимир Фёдорович Одоевский, Рәсәй империяһы яҙыусыһы, [[Философия|философ]], кенәз, [[рус теле|рус]] музыка белеменә нигеҙ һалыусы, «Московский вестник» [[журнал]]ын ойоштороусы.
* [[1820]]: Джозеф Альберт Альбердингк Тим, [[Голландия]] яҙыусыһы, нәшерсе һәм әҙәби тәнҡитсе. 
* [[1860]]: Энни Окли, [[АҠШ]]-тың цирк артисткаһы.
* [[1899]]: [[Альфред Хичкок]], [[Британия]] һәм [[АҠШ]] кинорежиссёры.
* [[1970]]: Илья Шакунов, [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры.
* [[1970]]: Алан Ширер, [[Англия]] [[футбол]]сыһы, Премьер-лига тарихында иң яҡшы бомбардир.
* [[1975]]: Кейси Аффлек, АҠШ-тың театр, кино һәм [[телевидение]] актёры, «[[Оскар]]» кинопремияһы лауреаты.
* [[1980]]: Стас Пьеха, Рәсәй [[йыр]]сыһы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:13 августа вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1946]]: [[Герберт Уэллс]], [[Англия]] яҙыусыһы.
* [[1956]]: [[Якуб Колас]], [[СССР]] яҙыусыһы.
* [[1993]]: [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]], СССР-ҙың дәүләт, хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

== Иҫкәрмәләр ==

[[Категория:Йыл көндәре|З13]]
[[Категория:13 август]]</text>
      <sha1>3k95saypuns7wwa27y098xelk6ce6lk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149314</id>
      <parentid>1149313</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T05:04:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21933" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''13 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 225-се ([[кәбисә йыл]]ында 226-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 140 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара  
* {{Ер}} [[Ер]]: Бөтә донъя һулаҡайҙар көнө.
** Осрашыуҙар көнө.
** Шаулаусы ҡабырсаҡтар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Россия}}: Физкультурниктар көнө (августың икенсе шәмбеһе).
* {{Флагификация|Тунис}}: Ҡатын-ҡыҙҙар көнө.
* {{Флагификация|Индия}}: Патриоттар көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри 
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1735]]: [[Минзәлә]] ҡәлғәһендә [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|Башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу буйынса [[Башҡорт эштәре комиссияһы]] эшләй башлай.
* [[1899]]: [[АҠШ]]-та телефон-автоматҡа [[Патент хоҡуғы|патент]] алына. 
* [[1913]]: [[Англия]]ла тәүге тапҡыр тутыҡмай торған [[ҡорос]] ҡоялар. 
* [[1932]]: [[Италия]]ла ҡыҫҡа тулҡынлы [[радио]] уңышлы һынау үтә.
* [[1941]]: [[Бөрө]] тегеү фабрикаһы эш башлай.
* [[1956]]: [[Башҡортостан]] төҙөлөш комплексының ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты — «БашНИИстрой» ойошторола.
* [[1961]]: Германия Демократик Республикаһы Көнбайыш һәм Көнсығыш [[Берлин]] араһындағы сикте яба.
* [[1990]]: [[СССР]] Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]] «20-50 йылдарҙағы барлыҡ сәйәси золом ҡорбандарының хоҡуҡтарын тергеҙеү тураһында»ғы указға ҡул ҡуя.
* [[1999]]: [[Учалы]] ҡалаһында [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филиалы асыла.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Брадис Елизавета Модестовна]] (1900—5.05.1975), [[фән|ғалим]]-[[Геоботаника|геоботаник]]. Биология фәндәре докторы (1952), профессор. [[Рус теле]]ндәге «Определитель высших растений Башкирской АССР» белешмә китабын төҙөүселәрҙең береһе. [[«Почёт Билдәһе»  ордены]] кавалеры. 
* [[Баширова Зинаида Дмитриевна]] (1935), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1977—2002 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тың 23-сө урта мәктәбе (хәҙер 2-се гимназия) директоры. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры, Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы. 
* [[Ғосманов Үзбәк Ғосман улы]] (1935—25.09.2016), ғалим-[[иҡтисад]]сы. 1965 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Иҡтисади тикшеренеүҙәр бүлеге хеҙмәткәре, 1968 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1971 йылдан — сектор мөдире; 1989–1997 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның ауыл хужалығы иҡтисады кафедраһы мөдире. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы (1997), Башҡортостан Республикаһының Фәндәр академияһы академигы (1991), иҡтисад фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1994) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1984) атҡаҙанған фән эшмәкәре. М. И. Тоҡомбәтов исемендәге премия лауреаты. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2006) һәм [[Салауат Юлаев ордены|Салауат Юлаев]] (2015) ордендары кавалеры.
* [[Мазин Михаил Григорьевич]] (1935), [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ органдары ветераны. Халыҡ депутаттарының [[Ейәнсура районы|Ейәнсура район]] Советы башҡарма комитетының элекке рәйесе, ике «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. 
* [[Вәлиуллин Рим Шәйҙулла улы]] (1945), [[спорт]]сы, тренер. 1969—2006 йылдарҙа [[Өфө]]ләге «Нефтсе» спорт комбинаты, бер үк ваҡытта 1974—1976 йылдарҙа һәм 1980 йылда [[СССР]] һәм 1974—1976 һәм 1980—1981 йылдарҙа [[РСФСР]] йыйылма командалары тренеры. [[Бокс]] буйынса РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1975) һәм республика категорияһындағы судья (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1995). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. 
* [[Мөғәллимов Фәнзил Мәүләүи улы]] (1950), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер-электромеханик]]. 1993 йылдан [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы;  1994—1996 йылдарҙа Үткәргес торба системаларын диагностикалау үҙәге директоры, 2003—2004 йылдарҙа төп ғилми хеҙмәткәр, бер үк ваҡытта 2002 йылдан «Востокнефтегаз» фәнни техник фирмаһының генераль директоры. Техник фәндәр докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (2000). И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1983).  Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡариҙел районы]] [[Яҡуп (Ҡариҙел районы)|Яҡуп]] ауылынан.
* [[Әмирханов Сәлихйән Шәрифйән улы]] (1950), [[музыка]]нт, педагог, [[Нефтекама]] ҡалаһының Балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре.  
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Хәкимов Әбүбәкер Һаҙый улы]] (1926—3.10.2003), [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы. 1964—1996 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]]ның [[Стәрлетамаҡ]] филиалы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1966 йылдан декан урынбаҫары, 1967—1982 йылдарҙа декан, 1983—1986 йылдарҙа директор. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1965). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Свердловск өлкәһе]]нең [[Түбәнге Серге районы]] [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылынан.
* [[Сидинкина Нина Ивановн]]а (1941), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. [[Өфө ҡалаһы]] 114-се мәктәбенең элекке [[уҡытыусы]]һы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы. 
* [[Сырчин Анатолий Константинович]] (1941), [[спорт]] ветераны, тренер. [[Парашют спорты]] буйынса [[РСФСР]]-ҙың абсолют чемпионы (1964), [[СССР]] (1963–1965), Хәрби-Һауа көстәре һәм СССР Ҡораллы көстәре (1970–1976) чемпионы. СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984), спорт мастеры (1961) һәм почётлы спорт мастеры (1967), халыҡ-ара (1988) һәм Бөтә Союз (1976) категорияларындағы судья. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1985) һәм 3-сө дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткәне өсөн» (1977) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан.
* [[Шәмсетдинов Миңләхәт Әсғәт улы]] (1946–14.01.2011), ғалим-[[Физика|физик]]. 1969 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1993 йылдан теоретик физика кафедраһы мөдире. Физика-математика фәндәре докторы (1994), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000). К. П. Краузе исемендәге премия лауреаты (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Сатый]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Рогалёв Пётр Леонтьевич]] (1912—5.03.1988), хәрби хеҙмәткәр, полковник. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, уҡсылар полкы командиры. 1959—1963 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның хәрби комиссары, [[БАССР]]-ҙың бишенсе (1959—19632) һәм алтынсы (1963—1967) саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). 
* [[Ғимранов Мансур Ғимран улы]] (1917—8.01.2009), [[фән|ғалим]]-[[Микробиология|микробиолог]]. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1952—1989 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1967—1984 йылдарҙа микробиология кафедраһы мөдире. Медицина фәндәре докторы (1969), профессор (1970). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970), [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1968). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1976), 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1966) ордендары кавалеры.
* [[Здрогов Юрий Николаевич]] (1932—13.07.2010), педагог, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1953—1993 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] [[Гусев (Әбйәлил районы)|Гусев]] урта мәктәбе уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеү музейы етәксеһе, 1965—1975 йылдарҙа — мәктәп директоры. 1-се Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаты (1995). Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1988), райондың Ким Әхмәтйәнов исемендәге премияһы лауреаты (2000). Сығышы менән ошо ауылдан.
* [[Ҡаҙаҡбаев Фәтих Мөхәмәтйән улы]] (1957), ауыл хужалығы, муниципаль һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. 1981 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Сельхозтехника» берекмәһенең һәм район ремонт-техник предприятиеһының яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1985—1989 йылдарҙа — директоры; 1989—1992 йылдарҙа халыҡ депутаттарының район Советы башҡарма комитеты рәйесе; 1992 йылдан район хакимиәте башлығының беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы, 1993 йылдан — район хакимиәте башлығы; 2001—2010 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]] Аппараты етәксеһе. Башҡортостан Республикаһының беренсе һәм икенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2007), Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1997). Хәйбулла районының почётлы гражданы (2008). Сығышы менән ошо райондың [[Һаҡмар Наҙарғол]] ауылынан.
* [[Миңлейәрова Татьяна Ивановна]] (1962), [[Энергетика|энергетик]]. 1984—2017 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе һәм «Газпром нефтехим Салауат» йәмғиәтенең йылылыҡ менән тәьмин итеү цехы мастеры, йәмғиәттең баш энертетигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энегетигы. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Юлашев Игорь Сахиевич]] (1938—8.02.2012), хужалыҡ эшмәкәре. 1967—2001 йылдарҙа [[Туймазы]] тәжрибә урман хужалығы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1993). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1981), [[РСФСР]]-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы. Сығышы менән [[Силәбе]] ҡалаһынан.
* [[Хәмзин Зинур Рәхмәтулла улы]] (1948), хеҙмәт ветераны. 1971—2004 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]]тағы «Каустик» предприятиеһы аппаратсыһы һәм машинисы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1990). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ғафури районы]] [[Баҙыҡ]] ауылынан. 
* [[Бельтюкова Нәзирә Фәттәх ҡыҙы]] (1968), уҡытыусы. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Тимерәк]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Латипов Ғәкил Ильяс улы]] (1919—23.09.1978), [[СССР]]-ҙың [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1957). 
* [[Истамғәлин Сафа Ғәлиулла улы]] (1924—29.06.1992), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1954—1985 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]]ның «Урал» совхозы механизаторы. СССР-ҙың 9‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1973). Сығышы менән ошо райондың [[Йәлембәт (Әбйәлил районы)|Йәлембәт]] ауылынан. 
* [[Морозов Вадим Степанович]] (1934—13.07.2018), хужалыҡ эшмәкәре. 1987—1997 йылдарҙа [[Балаҡатай районы]] «Агроснаб» предприятиеһы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1994). Сығышы менән ошо райондың [[Ямаш (Балаҡатай районы)|Ямаш]] ауылынан.
* [[Рафиҡов Хәлим Сөнәғәт улы]] (1934—17.08.2017), ғалим-[[Генетика|генетик]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Архангел районы]] [[Оҙондар]] ауылынан. 
* [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (1949), хеҙмәт ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:13 августа тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1773]]: Юрий Федорович Лисянский, [[Рәсәй империяһы]]ның диңгеҙ сәйәхәтсеһе, [[Ер|Ер шары]] тирәләй йөҙгән беренсе [[рустар|рус]] экспедицияһы командиры.
* [[1803]]: Владимир Фёдорович Одоевский, Рәсәй империяһы яҙыусыһы, [[Философия|философ]], кенәз, [[рус теле|рус]] музыка белеменә нигеҙ һалыусы, «Московский вестник» [[журнал]]ын ойоштороусы.
* [[1820]]: Джозеф Альберт Альбердингк Тим, [[Голландия]] яҙыусыһы, нәшерсе һәм әҙәби тәнҡитсе. 
* [[1860]]: Энни Окли, [[АҠШ]]-тың цирк артисткаһы.
* [[1899]]: [[Альфред Хичкок]], [[Британия]] һәм [[АҠШ]] кинорежиссёры.
* [[1970]]: Илья Шакунов, [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры.
* [[1970]]: Алан Ширер, [[Англия]] [[футбол]]сыһы, Премьер-лига тарихында иң яҡшы бомбардир.
* [[1975]]: Кейси Аффлек, АҠШ-тың театр, кино һәм [[телевидение]] актёры, «[[Оскар]]» кинопремияһы лауреаты.
* [[1980]]: Стас Пьеха, Рәсәй [[йыр]]сыһы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:13 августа вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1946]]: [[Герберт Уэллс]], [[Англия]] яҙыусыһы.
* [[1956]]: [[Якуб Колас]], [[СССР]] яҙыусыһы.
* [[1993]]: [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]], СССР-ҙың дәүләт, хужалыҡ һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

== Иҫкәрмәләр ==

[[Категория:Йыл көндәре|З13]]
[[Категория:13 август]]</text>
      <sha1>lj60o99108vrs0at16f8bgpz7uw2bxz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡазый</title>
    <ns>0</ns>
    <id>76938</id>
    <revision>
      <id>1149261</id>
      <parentid>1149241</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:59:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10794" xml:space="preserve">{{Ислам}}
{{мәғәнәләр}}
'''Ҡазый''' ({{lang+ar|قاضٍ|судья|[qɑːd̪iː]}})(''фарсы'' — тәғәйенләүсе, хөкөм итеүсе) — мосолман илдәрендә шәриғәт нигеҙендә хөкөм эштәрен башҡарыусы судья&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot;&gt;Ислам. Энциклопедический словарь. М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1991. — 315 с. — ISBN 5-02-016941-2 — с.125.&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Тәүге ҡазыйҙар [[Ғүмәр ибн Хәттаб]] тарафынан Мәҙинәлә, Басрала һәм Куфала тәғәйенләнә&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot; /&gt;. Ошо дәүерҙән ҙур ҡалаларҙа өлкәләрҙә, хәрби хәрәкәттәр ваҡытында ғәскәрҙәрҙә ҡаҙыйҙар тәғәйенләү булдырыла. Уны тәғәйенләүҙе тик хәлиф кенә башҡара алған.

VIII быуаттың икенсе яртыһынан юғары ҡаҙый вазифаһы булдырылған (ка́ди аль-куда́т {{lang-ar|قاضي القضاة}}). Был вазифаны башҡарыусыға хәлиф исеменән хәлифәлектәге бар ҡазыйҙарҙы тәғәйенләү һәм уларҙы кире алыу ҡарарҙарын ҡабул итеү йөкләтелгән&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot; /&gt;.

Артабан ҡазый вазифаһы Ғосман империяһында, Үзбәк ханлығында һәм Төркөстан генерал-губернаторлығында идаралыҡ эшендә ҡулланылған. Шул уҡ ваҡытта улар башҡарған эштәр төрлөсә булған.

Ҡараханлылар династияһы үҙ власын нығытыу өсөн ҡазыйҙарға, шәйехтәргә, муллаларға һәм мосолмандарҙың башҡа дини лидерҙарына таянған. XIX быуаттан мосолман илдәрендә дини ҡануниәттәр һәм судтар индерелгәндән һуң, ҡазый роле икенсе дәрәжәләгегә әүерелә. 1970 йылдарҙан ҡайһы бер мосолман илдәрендә законлылыҡ нигеҙе булараҡ шәриғәттең роле үҫә һәм ҡабаттан ҙур әһәмиәткә эйә була башлай&lt;ref&gt;{{Из КНЭ|3|90|Кази}}&lt;/ref&gt;.

«Кади» («ҡазый») һүҙенән урта быуаттарҙағы испан-португал титулы Алкайд титулы килеп сыҡҡан.

== Вазифаның асылы ==
Статусы буйынса ҡазый мәсет имамынан өҫтөнөрәк һәм ҡала йәки өлкә мосолмандары башлығы булып тора. Ҡазый алыш-биреш буйынса килешеүҙәр йәки ғаилә бәхәстәре буйынса судлашыу, шулай уҡ шәхси хоҡуҡтарға (үлтереү һәм тән йәрәхәт һалыу) ҡағылған енәйәттәрҙе хоҡуҡтары боҙолған кешенең дәғүәһе буйынса ғына, ә башҡа эштәрҙе теләһә кемдең талабы буйынса, шул иҫәптән үҙ теләге буйынса ҡараған. Ахыр килеп, ҡарар ҡабул итер алдынан, ҡаҙый ике яҡты ла тыңларға тейеш. Ҡазыйҙың ҡарары ҡайтанан ҡаралмаған. Шулай итеп, шәриғәт суды персональ характерҙа, һәм уның абруйы туранан-тура ҡазый абруйына, ғәҙеллегенә, диндарлығына һәм белем кимәленә бәйле. Ҡайһы бер илдәрҙә ҡазый тәғәйенләнгән, башҡаларында мулла йә аҡһаҡалдар тарафынан һайланған&lt;ref&gt; {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе&lt;/ref&gt;.

== Башҡортостанда ҡазый вазифаһы ==
Ҡазый эшмәкәрлеге фикһ нормалары менән көйләнә. Ҡазый ил етәксеһе йәки уның наместнигы тарафынан тәғәйенләнә. Рәсәйҙә рәсми Ҡазый институты Ырымбур мосолман диниә назараты (ЫМДН) ойошторолғас барлыҡҡа килә. Бығаса уның бурыстарын мәсеттәрҙең ахундары һәм имамдары үтәгән. Уларҙың ҡарарҙары менән риза булмағандарҙың ЫМДН‑ға мөрәжәғәт итеү хоҡуғы булған, уның составында өс Ҡазый (заседателдәр) булған.

1788 йылдың 22 сентябрь указы менән Екатерина II Ҡазый һайлау системаһын раҫлай. Улар 1793 йылдан алып Ҡазан губерна мосолман руханиҙарынан 2 баҫҡыслы система буйынса 3 йылға һайланған: өйәҙ йыйылыштарында руханиҙарҙан 2 мулланы дөйөм губерна съезы (Ҡазан) делегаты итеп һайлағандар, унда йәшерен тауыш биреү юлы менән 3 Ҡазый һәм Ҡазыйға 3 кандидат һайланған. Иң күп тауыш йыйғаны өлкән Ҡазый булып киткән, мөфтөй булмаһа, ауырыһа йәки мәрхүм булһа, уның вазифаларын (яңыһы тәғәйенләнгәнгә тиклем) башҡарған, Ҡазый ауырыған йәки мәрхүм булған осраҡта кандидаттар ЫМДН резиденцияһына саҡырылған һәм Ҡазый вазифаларын башҡарыуға тотонған.

Һәр бер Ҡазый айырым тәғәйенләнгән эш буйынса Ырымбур мосолман диниә назараты ултырышында тикшерер өсөн мәсьәләләр әҙерләгән һәм һуңғы ҡарар ҡабул ителгәнгә тиклем алып барған. Ҡарарҙар коллегиаль рәүештә ҡабул ителгән, был 1801 йылғы Сенат тарафынан раҫланған, 1802 йылдан алып бер фекергә килә алмаған осраҡта эштәр тауыштарҙың ябай күпселеге менән хәл ителгән, тауыштар тигеҙ булһа, мөфтөйҙөң тауышы иҫәпкә алынған.

Сенаттың 1832 йылғы указы мөфтөйҙөң тауыш биреү хоҡуғын сикләп, ҡазыйҙар ролен арттырыуға булышлыҡ итә. Шуға күрә мөфтөйҙәр Ҡазый һайлау системаһын үҙгәртеү мәсьәләһен бер нисә тапҡыр күтәрергә мәжбүр була.

— 1839 йылда Ғ. Ғәбдрәхимов ҡазыйҙарҙы Ырымбур мосолман диниә назараты составы м‑н һайларға,

— 1841 йылда Ғ. Сөләймәнов — Ырымбур мосолман диниә назараты, Эске Эштәр Министрлығы күрһәткән кандидатураны тәғәйенләргә,

— 1851 йылда Ҡазыйҙарҙы төрлө губерналарҙан сиратлап тәғәйенләргә тәҡдим итә.

1871 йылда һәм 1874 йылда С. Ш. Тәвкилев тәҡдиме буйынса һайлауҙар Ҡазан губернаһының төрлө өйәҙҙәрендәге имамдар һанына ҡарап үткәрелә башлай.

1889 йылдан алып Дәүләт советы ҡарарына ярашлы, 3 Ҡазый һәм Ҡазыйлыҡҡа 3 кандидат Эске Эштәр Министрлығы тарафынан мөфтөйҙөң тәҡдиме буйынса 3 йылға тәғәйенләнгән. Был законды ҡабул иткәндән һуң 6 йыл буйы урыҫ телен яҡшы белгән, һуңынан гимназия тамамлауы тураһында таныҡлығы булған кешеләр Ҡазый итеп тәғәйенләнгән. 

Ҡайһы бер ахун һәм муллалар бер нисә тапҡыр Ҡазый итеп һайланған: Д. Мәҡсүтов рәттән 8 тапҡыр, ахун Ғ. Ҡапҡаев — 20 йылдан ашыу, Т. Мәҡсүтов һәм Т. Мөштәриев өҙөклөк менән 4‑шәр мөҙҙәт был вазифаны биләй. 

1‑се Бөтә Рәсәй мосолман съезында Ырымбур мосолман диниә назараты составына Ҡазый итеп С. Урманов, Ғ. Сөләймәнов, К. Тәржемәнов, Х. Мәхмүтов, Г. Ҡараши һәм М. Буби һайлана. 

1918 йылда Б. Ғайсин, Ғ. Ғүмәров, Х. Солтанғужин, З. Тәтегәсов, М. Алсынбаев, Ә. Хөсәйенов, М‑Ғ. Ғ. Ҡорбанғәлиев, А. Ғәбделбаҡыев Башҡортостан мөфтиәте (ҡара: Диниә назараты) составына һайланалар һәм 8 кантонға Ҡазый итеп раҫланалар. 

1918 йылда ҡайһы бер эштәр граждандар судына тапшырылғас, Ҡазый ҡарамағында дин‑йола мәсьәләләре ҡала&lt;ref&gt; {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.onlinedics.ru/slovar/brok/r/kadi.html Что такое Кади? Значение и толкование слова kadi, определение термина]
* {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе
{{islam-stub}}
{{Исламда дин вазифалары}}

[[Категория:Шәриғәт хөкөмө]]
[[Категория:Юридик вазифалар һәм профессиялар]]
[[Категория:Исламда дин әһелдәре вазифалары]]
[[Категория:Исламда рухани дәрәжәләр]]</text>
      <sha1>syu7025t3aqyhw32lc4ucjq0vawx7bd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149262</id>
      <parentid>1149261</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:00:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Akkashka [[Ҡаҙый]] битенең исемен йүнәлтеү өҫтөнән үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡазый]]: Башҡорт энциклопедияһындағы яҙылышына ярашлы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10794" xml:space="preserve">{{Ислам}}
{{мәғәнәләр}}
'''Ҡазый''' ({{lang+ar|قاضٍ|судья|[qɑːd̪iː]}})(''фарсы'' — тәғәйенләүсе, хөкөм итеүсе) — мосолман илдәрендә шәриғәт нигеҙендә хөкөм эштәрен башҡарыусы судья&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot;&gt;Ислам. Энциклопедический словарь. М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1991. — 315 с. — ISBN 5-02-016941-2 — с.125.&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Тәүге ҡазыйҙар [[Ғүмәр ибн Хәттаб]] тарафынан Мәҙинәлә, Басрала һәм Куфала тәғәйенләнә&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot; /&gt;. Ошо дәүерҙән ҙур ҡалаларҙа өлкәләрҙә, хәрби хәрәкәттәр ваҡытында ғәскәрҙәрҙә ҡаҙыйҙар тәғәйенләү булдырыла. Уны тәғәйенләүҙе тик хәлиф кенә башҡара алған.

VIII быуаттың икенсе яртыһынан юғары ҡаҙый вазифаһы булдырылған (ка́ди аль-куда́т {{lang-ar|قاضي القضاة}}). Был вазифаны башҡарыусыға хәлиф исеменән хәлифәлектәге бар ҡазыйҙарҙы тәғәйенләү һәм уларҙы кире алыу ҡарарҙарын ҡабул итеү йөкләтелгән&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot; /&gt;.

Артабан ҡазый вазифаһы Ғосман империяһында, Үзбәк ханлығында һәм Төркөстан генерал-губернаторлығында идаралыҡ эшендә ҡулланылған. Шул уҡ ваҡытта улар башҡарған эштәр төрлөсә булған.

Ҡараханлылар династияһы үҙ власын нығытыу өсөн ҡазыйҙарға, шәйехтәргә, муллаларға һәм мосолмандарҙың башҡа дини лидерҙарына таянған. XIX быуаттан мосолман илдәрендә дини ҡануниәттәр һәм судтар индерелгәндән һуң, ҡазый роле икенсе дәрәжәләгегә әүерелә. 1970 йылдарҙан ҡайһы бер мосолман илдәрендә законлылыҡ нигеҙе булараҡ шәриғәттең роле үҫә һәм ҡабаттан ҙур әһәмиәткә эйә була башлай&lt;ref&gt;{{Из КНЭ|3|90|Кази}}&lt;/ref&gt;.

«Кади» («ҡазый») һүҙенән урта быуаттарҙағы испан-португал титулы Алкайд титулы килеп сыҡҡан.

== Вазифаның асылы ==
Статусы буйынса ҡазый мәсет имамынан өҫтөнөрәк һәм ҡала йәки өлкә мосолмандары башлығы булып тора. Ҡазый алыш-биреш буйынса килешеүҙәр йәки ғаилә бәхәстәре буйынса судлашыу, шулай уҡ шәхси хоҡуҡтарға (үлтереү һәм тән йәрәхәт һалыу) ҡағылған енәйәттәрҙе хоҡуҡтары боҙолған кешенең дәғүәһе буйынса ғына, ә башҡа эштәрҙе теләһә кемдең талабы буйынса, шул иҫәптән үҙ теләге буйынса ҡараған. Ахыр килеп, ҡарар ҡабул итер алдынан, ҡаҙый ике яҡты ла тыңларға тейеш. Ҡазыйҙың ҡарары ҡайтанан ҡаралмаған. Шулай итеп, шәриғәт суды персональ характерҙа, һәм уның абруйы туранан-тура ҡазый абруйына, ғәҙеллегенә, диндарлығына һәм белем кимәленә бәйле. Ҡайһы бер илдәрҙә ҡазый тәғәйенләнгән, башҡаларында мулла йә аҡһаҡалдар тарафынан һайланған&lt;ref&gt; {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе&lt;/ref&gt;.

== Башҡортостанда ҡазый вазифаһы ==
Ҡазый эшмәкәрлеге фикһ нормалары менән көйләнә. Ҡазый ил етәксеһе йәки уның наместнигы тарафынан тәғәйенләнә. Рәсәйҙә рәсми Ҡазый институты Ырымбур мосолман диниә назараты (ЫМДН) ойошторолғас барлыҡҡа килә. Бығаса уның бурыстарын мәсеттәрҙең ахундары һәм имамдары үтәгән. Уларҙың ҡарарҙары менән риза булмағандарҙың ЫМДН‑ға мөрәжәғәт итеү хоҡуғы булған, уның составында өс Ҡазый (заседателдәр) булған.

1788 йылдың 22 сентябрь указы менән Екатерина II Ҡазый һайлау системаһын раҫлай. Улар 1793 йылдан алып Ҡазан губерна мосолман руханиҙарынан 2 баҫҡыслы система буйынса 3 йылға һайланған: өйәҙ йыйылыштарында руханиҙарҙан 2 мулланы дөйөм губерна съезы (Ҡазан) делегаты итеп һайлағандар, унда йәшерен тауыш биреү юлы менән 3 Ҡазый һәм Ҡазыйға 3 кандидат һайланған. Иң күп тауыш йыйғаны өлкән Ҡазый булып киткән, мөфтөй булмаһа, ауырыһа йәки мәрхүм булһа, уның вазифаларын (яңыһы тәғәйенләнгәнгә тиклем) башҡарған, Ҡазый ауырыған йәки мәрхүм булған осраҡта кандидаттар ЫМДН резиденцияһына саҡырылған һәм Ҡазый вазифаларын башҡарыуға тотонған.

Һәр бер Ҡазый айырым тәғәйенләнгән эш буйынса Ырымбур мосолман диниә назараты ултырышында тикшерер өсөн мәсьәләләр әҙерләгән һәм һуңғы ҡарар ҡабул ителгәнгә тиклем алып барған. Ҡарарҙар коллегиаль рәүештә ҡабул ителгән, был 1801 йылғы Сенат тарафынан раҫланған, 1802 йылдан алып бер фекергә килә алмаған осраҡта эштәр тауыштарҙың ябай күпселеге менән хәл ителгән, тауыштар тигеҙ булһа, мөфтөйҙөң тауышы иҫәпкә алынған.

Сенаттың 1832 йылғы указы мөфтөйҙөң тауыш биреү хоҡуғын сикләп, ҡазыйҙар ролен арттырыуға булышлыҡ итә. Шуға күрә мөфтөйҙәр Ҡазый һайлау системаһын үҙгәртеү мәсьәләһен бер нисә тапҡыр күтәрергә мәжбүр була.

— 1839 йылда Ғ. Ғәбдрәхимов ҡазыйҙарҙы Ырымбур мосолман диниә назараты составы м‑н һайларға,

— 1841 йылда Ғ. Сөләймәнов — Ырымбур мосолман диниә назараты, Эске Эштәр Министрлығы күрһәткән кандидатураны тәғәйенләргә,

— 1851 йылда Ҡазыйҙарҙы төрлө губерналарҙан сиратлап тәғәйенләргә тәҡдим итә.

1871 йылда һәм 1874 йылда С. Ш. Тәвкилев тәҡдиме буйынса һайлауҙар Ҡазан губернаһының төрлө өйәҙҙәрендәге имамдар һанына ҡарап үткәрелә башлай.

1889 йылдан алып Дәүләт советы ҡарарына ярашлы, 3 Ҡазый һәм Ҡазыйлыҡҡа 3 кандидат Эске Эштәр Министрлығы тарафынан мөфтөйҙөң тәҡдиме буйынса 3 йылға тәғәйенләнгән. Был законды ҡабул иткәндән һуң 6 йыл буйы урыҫ телен яҡшы белгән, һуңынан гимназия тамамлауы тураһында таныҡлығы булған кешеләр Ҡазый итеп тәғәйенләнгән. 

Ҡайһы бер ахун һәм муллалар бер нисә тапҡыр Ҡазый итеп һайланған: Д. Мәҡсүтов рәттән 8 тапҡыр, ахун Ғ. Ҡапҡаев — 20 йылдан ашыу, Т. Мәҡсүтов һәм Т. Мөштәриев өҙөклөк менән 4‑шәр мөҙҙәт был вазифаны биләй. 

1‑се Бөтә Рәсәй мосолман съезында Ырымбур мосолман диниә назараты составына Ҡазый итеп С. Урманов, Ғ. Сөләймәнов, К. Тәржемәнов, Х. Мәхмүтов, Г. Ҡараши һәм М. Буби һайлана. 

1918 йылда Б. Ғайсин, Ғ. Ғүмәров, Х. Солтанғужин, З. Тәтегәсов, М. Алсынбаев, Ә. Хөсәйенов, М‑Ғ. Ғ. Ҡорбанғәлиев, А. Ғәбделбаҡыев Башҡортостан мөфтиәте (ҡара: Диниә назараты) составына һайланалар һәм 8 кантонға Ҡазый итеп раҫланалар. 

1918 йылда ҡайһы бер эштәр граждандар судына тапшырылғас, Ҡазый ҡарамағында дин‑йола мәсьәләләре ҡала&lt;ref&gt; {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.onlinedics.ru/slovar/brok/r/kadi.html Что такое Кади? Значение и толкование слова kadi, определение термина]
* {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе
{{islam-stub}}
{{Исламда дин вазифалары}}

[[Категория:Шәриғәт хөкөмө]]
[[Категория:Юридик вазифалар һәм профессиялар]]
[[Категория:Исламда дин әһелдәре вазифалары]]
[[Категория:Исламда рухани дәрәжәләр]]</text>
      <sha1>syu7025t3aqyhw32lc4ucjq0vawx7bd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149266</id>
      <parentid>1149262</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:02:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10766" xml:space="preserve">{{Ислам}}

'''Ҡазый''' ({{lang+ar|قاضٍ|судья|[qɑːd̪iː]}})(''фарсы'' — тәғәйенләүсе, хөкөм итеүсе) — мосолман илдәрендә шәриғәт нигеҙендә хөкөм эштәрен башҡарыусы судья&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot;&gt;Ислам. Энциклопедический словарь. М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1991. — 315 с. — ISBN 5-02-016941-2 — с.125.&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Тәүге ҡазыйҙар [[Ғүмәр ибн Хәттаб]] тарафынан Мәҙинәлә, Басрала һәм Куфала тәғәйенләнә&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot; /&gt;. Ошо дәүерҙән ҙур ҡалаларҙа өлкәләрҙә, хәрби хәрәкәттәр ваҡытында ғәскәрҙәрҙә ҡаҙыйҙар тәғәйенләү булдырыла. Уны тәғәйенләүҙе тик хәлиф кенә башҡара алған.

VIII быуаттың икенсе яртыһынан юғары ҡаҙый вазифаһы булдырылған (ка́ди аль-куда́т {{lang-ar|قاضي القضاة}}). Был вазифаны башҡарыусыға хәлиф исеменән хәлифәлектәге бар ҡазыйҙарҙы тәғәйенләү һәм уларҙы кире алыу ҡарарҙарын ҡабул итеү йөкләтелгән&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot; /&gt;.

Артабан ҡазый вазифаһы Ғосман империяһында, Үзбәк ханлығында һәм Төркөстан генерал-губернаторлығында идаралыҡ эшендә ҡулланылған. Шул уҡ ваҡытта улар башҡарған эштәр төрлөсә булған.

Ҡараханлылар династияһы үҙ власын нығытыу өсөн ҡазыйҙарға, шәйехтәргә, муллаларға һәм мосолмандарҙың башҡа дини лидерҙарына таянған. XIX быуаттан мосолман илдәрендә дини ҡануниәттәр һәм судтар индерелгәндән һуң, ҡазый роле икенсе дәрәжәләгегә әүерелә. 1970 йылдарҙан ҡайһы бер мосолман илдәрендә законлылыҡ нигеҙе булараҡ шәриғәттең роле үҫә һәм ҡабаттан ҙур әһәмиәткә эйә була башлай&lt;ref&gt;{{Из КНЭ|3|90|Кази}}&lt;/ref&gt;.

«Кади» («ҡазый») һүҙенән урта быуаттарҙағы испан-португал титулы Алкайд титулы килеп сыҡҡан.

== Вазифаның асылы ==
Статусы буйынса ҡазый мәсет имамынан өҫтөнөрәк һәм ҡала йәки өлкә мосолмандары башлығы булып тора. Ҡазый алыш-биреш буйынса килешеүҙәр йәки ғаилә бәхәстәре буйынса судлашыу, шулай уҡ шәхси хоҡуҡтарға (үлтереү һәм тән йәрәхәт һалыу) ҡағылған енәйәттәрҙе хоҡуҡтары боҙолған кешенең дәғүәһе буйынса ғына, ә башҡа эштәрҙе теләһә кемдең талабы буйынса, шул иҫәптән үҙ теләге буйынса ҡараған. Ахыр килеп, ҡарар ҡабул итер алдынан, ҡаҙый ике яҡты ла тыңларға тейеш. Ҡазыйҙың ҡарары ҡайтанан ҡаралмаған. Шулай итеп, шәриғәт суды персональ характерҙа, һәм уның абруйы туранан-тура ҡазый абруйына, ғәҙеллегенә, диндарлығына һәм белем кимәленә бәйле. Ҡайһы бер илдәрҙә ҡазый тәғәйенләнгән, башҡаларында мулла йә аҡһаҡалдар тарафынан һайланған&lt;ref&gt; {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе&lt;/ref&gt;.

== Башҡортостанда ҡазый вазифаһы ==
Ҡазый эшмәкәрлеге фикһ нормалары менән көйләнә. Ҡазый ил етәксеһе йәки уның наместнигы тарафынан тәғәйенләнә. Рәсәйҙә рәсми Ҡазый институты Ырымбур мосолман диниә назараты (ЫМДН) ойошторолғас барлыҡҡа килә. Бығаса уның бурыстарын мәсеттәрҙең ахундары һәм имамдары үтәгән. Уларҙың ҡарарҙары менән риза булмағандарҙың ЫМДН‑ға мөрәжәғәт итеү хоҡуғы булған, уның составында өс Ҡазый (заседателдәр) булған.

1788 йылдың 22 сентябрь указы менән Екатерина II Ҡазый һайлау системаһын раҫлай. Улар 1793 йылдан алып Ҡазан губерна мосолман руханиҙарынан 2 баҫҡыслы система буйынса 3 йылға һайланған: өйәҙ йыйылыштарында руханиҙарҙан 2 мулланы дөйөм губерна съезы (Ҡазан) делегаты итеп һайлағандар, унда йәшерен тауыш биреү юлы менән 3 Ҡазый һәм Ҡазыйға 3 кандидат һайланған. Иң күп тауыш йыйғаны өлкән Ҡазый булып киткән, мөфтөй булмаһа, ауырыһа йәки мәрхүм булһа, уның вазифаларын (яңыһы тәғәйенләнгәнгә тиклем) башҡарған, Ҡазый ауырыған йәки мәрхүм булған осраҡта кандидаттар ЫМДН резиденцияһына саҡырылған һәм Ҡазый вазифаларын башҡарыуға тотонған.

Һәр бер Ҡазый айырым тәғәйенләнгән эш буйынса Ырымбур мосолман диниә назараты ултырышында тикшерер өсөн мәсьәләләр әҙерләгән һәм һуңғы ҡарар ҡабул ителгәнгә тиклем алып барған. Ҡарарҙар коллегиаль рәүештә ҡабул ителгән, был 1801 йылғы Сенат тарафынан раҫланған, 1802 йылдан алып бер фекергә килә алмаған осраҡта эштәр тауыштарҙың ябай күпселеге менән хәл ителгән, тауыштар тигеҙ булһа, мөфтөйҙөң тауышы иҫәпкә алынған.

Сенаттың 1832 йылғы указы мөфтөйҙөң тауыш биреү хоҡуғын сикләп, ҡазыйҙар ролен арттырыуға булышлыҡ итә. Шуға күрә мөфтөйҙәр Ҡазый һайлау системаһын үҙгәртеү мәсьәләһен бер нисә тапҡыр күтәрергә мәжбүр була.

— 1839 йылда Ғ. Ғәбдрәхимов ҡазыйҙарҙы Ырымбур мосолман диниә назараты составы м‑н һайларға,

— 1841 йылда Ғ. Сөләймәнов — Ырымбур мосолман диниә назараты, Эске Эштәр Министрлығы күрһәткән кандидатураны тәғәйенләргә,

— 1851 йылда Ҡазыйҙарҙы төрлө губерналарҙан сиратлап тәғәйенләргә тәҡдим итә.

1871 йылда һәм 1874 йылда С. Ш. Тәвкилев тәҡдиме буйынса һайлауҙар Ҡазан губернаһының төрлө өйәҙҙәрендәге имамдар һанына ҡарап үткәрелә башлай.

1889 йылдан алып Дәүләт советы ҡарарына ярашлы, 3 Ҡазый һәм Ҡазыйлыҡҡа 3 кандидат Эске Эштәр Министрлығы тарафынан мөфтөйҙөң тәҡдиме буйынса 3 йылға тәғәйенләнгән. Был законды ҡабул иткәндән һуң 6 йыл буйы урыҫ телен яҡшы белгән, һуңынан гимназия тамамлауы тураһында таныҡлығы булған кешеләр Ҡазый итеп тәғәйенләнгән.

Ҡайһы бер ахун һәм муллалар бер нисә тапҡыр Ҡазый итеп һайланған: Д. Мәҡсүтов рәттән 8 тапҡыр, ахун Ғ. Ҡапҡаев — 20 йылдан ашыу, Т. Мәҡсүтов һәм Т. Мөштәриев өҙөклөк менән 4‑шәр мөҙҙәт был вазифаны биләй.

1‑се Бөтә Рәсәй мосолман съезында Ырымбур мосолман диниә назараты составына Ҡазый итеп С. Урманов, Ғ. Сөләймәнов, К. Тәржемәнов, Х. Мәхмүтов, Г. Ҡараши һәм М. Буби һайлана.

1918 йылда Б. Ғайсин, Ғ. Ғүмәров, Х. Солтанғужин, З. Тәтегәсов, М. Алсынбаев, Ә. Хөсәйенов, М‑Ғ. Ғ. Ҡорбанғәлиев, А. Ғәбделбаҡыев Башҡортостан мөфтиәте (ҡара: Диниә назараты) составына һайланалар һәм 8 кантонға Ҡазый итеп раҫланалар.

1918 йылда ҡайһы бер эштәр граждандар судына тапшырылғас, Ҡазый ҡарамағында дин‑йола мәсьәләләре ҡала&lt;ref&gt; {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.onlinedics.ru/slovar/brok/r/kadi.html Что такое Кади? Значение и толкование слова kadi, определение термина]
* {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе
{{islam-stub}}
{{Исламда дин вазифалары}}

[[Категория:Шәриғәт хөкөмө]]
[[Категория:Юридик вазифалар һәм профессиялар]]
[[Категория:Исламда дин әһелдәре вазифалары]]
[[Категория:Исламда рухани дәрәжәләр]]</text>
      <sha1>dcygx1bh81urxrywlomfl6eshtuwpi4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Ҡазый</title>
    <ns>1</ns>
    <id>76988</id>
    <revision>
      <id>1149264</id>
      <parentid>834146</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:00:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Akkashka  [[Фекерләшеү:Ҡаҙый]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Ҡазый]]: Башҡорт энциклопедияһындағы яҙылышына ярашлы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" xml:space="preserve">{{Башҡорт Википедияһына — 10 йыл|Азат Хәлилов}}</text>
      <sha1>ckz17d101f2yhruevq8qovn5p6fs6je</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Башҡортостанда ислам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108081</id>
    <revision>
      <id>1149271</id>
      <parentid>993530</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:11:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Видеояҙмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32181" xml:space="preserve">{{Ук}}
[[Файл:Башкиры.1890.jpg|мини|250x250пкс|Башҡорттар Мулдаҡай ауылы янында көн уртаһындағы намаҙ ҡыла. Максим Дмитриевтың 1890-сы йылдарҙағы фотоһы.]]
'''Башҡортостанда ислам''' — [[ислам]] диненең [[Тарихи Башҡортостан|Башҡортостанда]] таралыу тарихы һәм уның хәҙерге торошо.

== Тарих ==
[[Ислам]] диненең [[тарихи Башҡортостан]]ға үтеп инеүенә мосолман илдәре менән VIII—IX быуаттарҙа урынлаштырылған сауҙа-иҡтисади бәйләнештәр булышлыҡ иткән. Башҡортостандың Ишембай районындағы Левашёв ҡәберлеге [[Урал]]дың тәүге мосолман археологик ҡомартҡыһы булып иҫәпләнә. Бында эҙләнеү барышында [[Ғәрәп хәлифәлеге]]нең 706 һәм 712 йылғы өс көмөш дирһәме һәм [[алтын]] динары, шулай уҡ мәйеттәрҙең ҡулдары кәүҙә буйлап һуҙылған, баштары көнбайышҡа йүнәлтелгән иртә мосолман ҡәберҙәре табылған&lt;ref&gt;[http://www.dumrf.ru/regions/2/history ''Ахмад Макаров.'']&lt;/ref&gt;. [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]] янындағы Аҡзыяратта боронғо ҡуфа стилендәге [[Ғәрәп яҙмаһы|ғәрәп яҙмалы]] ҡәбер таштары табылған, был уларҙың VII—IX быуаттарҙа барлыҡҡа килеүен дәлилләй&lt;ref&gt;''[[Юнысова Айhылыу Билал ҡыҙы|Юнусова А. Б.]]'' Ислам в Башкортостане. — Уфа, 2007. — С. 10.&lt;/ref&gt;.

VII быуатта пәйғәмбәр [[Мөхәммәд (пәйғәмбәр)|Мөхәммәт]]тең үҙ сәхәбәләрен [[Көньяҡ Урал]]ға ебәреүе тураһында мәғлүмәттәр бар. Тарихсылар ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' һәм [[Тажетдин Ялсығол әл-Башҡорди]] Башҡортостанға ебәрелгән өс [[сәхәбәләр|сәхәбәне]] атайҙар, шулай уҡ [[башҡорттар]]ҙан кемдәр тәүгеләрҙән булып ислам динен ҡабул итеүе хаҡында хәбәр итәләр. ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' үҙенең «Болғар тарихы» китабында башҡорттарҙың ислам динен үҙ күршеләренән иртәрәк, һижрә буйынса 195 йылда (Григориан календары буйынса 748 йылда) ҡабул итеүҙәре тураһында яҙа&lt;ref name=&quot;Уметбаев&quot;/&gt;. «Кун-әл-әкбәр» («Ваҡиғаларҙың асылы») төркиҙәр тарихында башҡорттарҙың яҡынса 70 ҡалаһы һәм ҡәлғәһе булыуы, ә исламды улар һижрәнең 530 йылда (Григориан календары буйынса 1152 йылда) ҡабул итеүҙәре хаҡында телгә алына&lt;ref name=&quot;Уметбаев&quot;&gt;{{Мәҡәлә|автор=[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Уметбаев М. И.]]|заглавие=Башкиры|ссылка=|издание=[[Ватандаш]]|год=1998|номер=2|страницы=161—162|issn=1683-3554}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Khusein-Bek Mausoleum 5.jpg|thumb|right|250px|[[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]]. XIV быуат]]

[[Урта Азия]] илдәре менән мәҙәни һәм сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәре Башҡортостанда хәнәфи мәзһәбе тәғлимәтенең таралыуына булышлыҡ иткән. Башҡорттар араһында ислам диненең таралыуына шулай уҡ 922 йылда [[Волга буйы Болғары]]ның исламды дәүләт дине булараҡ ҡабул итеүе лә сәбәпсе булған. Әммә Аллен Франк буйынса, ''«иң мөһиме башҡорттарҙың исламлаштырыу тураһындағы бик боронғо күпселек һәм йыш ҡына осраған риүәйәттәрендә — был Болғар ҡалаһы уларҙа бөтөнләй булмауы, ә исламлаштарыу [[Бохара]], [[Бағдад]] һәм Анатолия миссионерҙарына беркетелә»''&lt;ref&gt;''Франк А. Дж.'' Исламская историография и «булгарская» идентичность у татар и башкир в России. — Казань, 2008. — С. 118.&lt;/ref&gt;.
Иртә осорҙа башҡорттарҙа ислам динен таратыуҙа ҙур ролде [[Әхмәт Йәсәүи]] һәм [[Нәҡшбәндиә]] тәриҡәттәренең суфый миссионерҙары башҡарған, улар Көньяҡ Уралға Урта Азияның үҙәк ҡалаларынан, тәү сиратта Бохаранан, килгән.

''Мөхәммәт Рамаҙан әл-Әүеш'' шәйехтең эшмәкәрлеге XIII быуатҡа ҡарай, ул Әүеш тауында (хәҙерге Башҡортостандың [[Учалы районы]]нда) ерләнгән. «Башҡортостандың беренсе имамы» — ''Хөсәйенбәктең ''эшмәкәрлеге — XIV быуатҡа ҡарай&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|автор=Хамидуллин С. И.|заглавие=Пути ислама на Южный Урал|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=2372|язык=|издание=[[Ватандаш]]|тип=|год=2013|том=|номер=12|страницы=|doi=|issn=1683-3554}}&lt;/ref&gt;. Фараз буйынса Башҡортостандың төп ғибәҙәтханаһы — [[Хажи мәсете]]нә нигеҙ һалыныу ҡазый Хөсәйенбәктең эшмәкәрлегенә бәйле. 1736 йылдың яҙында [[Башҡорт ихтилалы (1735—1740)|башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу барышында был мәсет [[Кирилов Иван Кириллович|И. К. Кириловтың]] каратель отрядтары тарфынан емерелгән&lt;ref&gt;''[[Витевский Владимир Николаевич|Витевский В. Н.]]'' И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. Казань, 1897. Т. 1. С.146.&lt;/ref&gt;.

Башҡортостанда инглиз Вильгельм менән бергә «өҙлөкһөҙ 6 йыл» йәшәгән Минориттар ордены вәкиле венгр Иоганка үҙенең орден генералына 1320 йылда яҙған хатында былай итеп хәбәр итә: ''«Баскардия батшаһын һәм уның ғаиләһенең күпселек өлөшөн беҙ мосолман (сарацин) хаталаныуына тамам бирелгән көйө таптыҡ»''&lt;ref&gt;''Антонов И. В.'' Башкиры в эпоху средневековья. Уфа, 2012. — 308 с. — С. 41.&lt;/ref&gt;.
Башҡортостан территорияһының мосолман [[Алтын Урҙа]], [[Ҡазан ханлығы|Ҡазан]] һәм [[Себер ханлығы|Себер]] ханлыҡтары, [[Нуғай Урҙаһы]] составында булыуы шулай уҡ башҡорттарҙа исламдың урынын артабан да нығытыуға яҡшы йоғонто яһай. [[Үзбәк хан]] осоронда (1312—1342 йылдар) ислам Алтын Урҙа ханлығының рәсми дине тип танылған. Уның идара иткән дәүерендә [[Бохара]]ла дини белем алған миссионерҙар башҡорттарға мосолман дине таратыу маҡсаты менән күпләп килгән. Башҡортостандың — [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]], [[Өршәк (йылға)|Өршәк]], [[Дим]], [[Сәрмәсән]], [[Ыҡ]] йылғалары үҙәндәрендә 20-нән артыҡ мосолман миссионерының ҡәбере урынлашҡан.
[[Файл:Медресе Галия (Уфа).jpg|thumb|250пкс|[[Ғәлиә (мәҙрәсә)|«Ғәлиә»]] мәҙрәсәһе]]
[[Башҡортостандың Рәсәйгә ҡушылыуы]]ның төп шарты булып дин тотоу азатлығын һәм башҡорт халҡының [[Башҡорт халыҡ йолалары|традицион йолалары]]н һаҡлап алып ҡалыу торған. Батша властарының, килешеү шарттарын боҙоуы, (көсләп [[христианлаштырыу|суҡындырыу]] һ.б.) күп тапҡыр [[башҡорт ихтилалдары]] тоҡаныуға сәбәпсе булған. Мәҫәлән, XVII быуат аҙағында [[Сәйет батыр|Сәйет-батыр (Сәфәр хан)]] етәкселегендәге [[Башҡорт ихтилалы (1681—1684)|ихтилал]] джихад төҫөн алған булған.

XVII—XVIII быуаттарҙа башҡорттарҙың бөтөн тормош сфераһында, ғаилә-никах, шәхес-ара мөнәсәбәттәрендә мосолман нормалары һәм ҡиммәттәре билдәләүсе әһәмиәткә эйә булған. Шул уҡ ваҡытта Башҡортостанда [[мосолман мәғарифы]] үҫеш ала, яңы [[мәҙрәсә]] һәм [[мәктәптәр]] асыла. 1788 йылда [[Өфө]]лә батша властары тарафынан мосолмандарҙы күҙәтеү аҫтында тотоу маҡсатында [[Ырымбур мосолман Диниә назараты]]на нигеҙ һалына. Шул уҡ ваҡытта Урал-Иҙел буйында исламдың һәм рәсми мосолман руханиҙарының позицияһы нығына. XIX быуат аҙағына [[Өфө губернаһы]]нда 2 меңгә яҡын мосолман руханийы булған. Халыҡ мосолман байрамдарына, йолаларына, изге урындарға хаж ҡылыу кеүек традицияларға тоғро ҡалған. Мосолман йолаларын тотоу һәм тормош нормаларын үтәү кәрәклеге ғәрәп графикаһы нигеҙендәге яҙма үҫешенә, мәсеттәр төҙөлөүгә ярҙам иткән.

XIX быуат аҙағына мосолмандар араһында реформаторлыҡ һәм традиционалистик ҡараштар әүҙемләшкән. Традиционалистик реакция, [[ҡәҙимселек]], консерватив муллаларҙың дини общинала бикләнергә һәм Рәсәй модернизацияһын һанға һуҡмаҫҡа саҡырыуында сағыла. Милли интеллигенция һәм прогрессив муллалар, исламды донъяға ҡараш системаһы итеп һаҡлап ҡалыу маҡсатында, [[йәдитселек]] ''реформатор хәрәкәте'' мосолман общинаһын уның иҡтисадын модернизациялау (яңыртыу), мәҙәниәтен секуляризациялау (донъяуилаштырыу) һәм йәмғиәт-сәйәси тормошто ойоштороу аша заманға яраҡлаштырыуҙа, тип аңлатҡан. Ошоноң менән бергә башҡорт йәмғиәтенең байтаҡ өлөшөнөң кешелек ҡиммәттәрен, мәҙәни традицияларҙы кире ҡағыуы (маргиналлеге) һәм фәҡирләнеү (пауперизация) процесы күҙәтелгән. Ишанлыҡ — иң яҡшы үҙенсәлеген юғалта барған (деградация), фәлсәфәүи, әхлаҡи нигеҙҙәрен юғалтҡан, әммә ғөрөф-ғәҙәттәрен һәм социаль үҙ-ара мөнәсәбәт формаларын һаҡлаған [[суфыйсылыҡ]] кәрәкле була барған, талап ителгән. Ишанлыҡ регионда йолалар һәм ритуалдар менән мауығыу, догмаларға буйһоноу һымаҡ традицияларға бай [[Нәҡшбәндиә]]-Мөджәддидиә дини тәриҡәте эшмәкәрлегендә сағылған. Уның күп кенә шәйехтәре, дини һәм мөғәллимлек эшмәкәрлегенән тыш, эшҡыуарлыҡ, сәйәсәт менән шөғөлләнгән, эре ер биләүсегә әйләнгән. Йәғни суфыйсылыҡтан әхлаҡи система алып ташланған, унда бары йола үтәү формаһы ғына һаҡланған.

Башҡортостан буйлап 1893, 1894 һәм 1896 йылдарҙа уҙғарылған этнографик экспедициялар материалдарынан билдәле булыуынса, һәр ауылда [[мәсет]] булғаны күрһәтелгән&lt;ref&gt;[http://www.hrono.ru/text/2007/ryb06_07.html Бельские просторы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;. 1913—1915 йылдарҙа Өфө губернаһында 91 мең уҡыусы (шәкерт), шуның 18 меңе — ҡыҙҙар уҡыған 1579 мосолман башланғыс ([[мәктәб]]е) булған. XIX быуатта Башҡортостанда суфыйсылыҡтың бер төрө, классик мосолман фәлсәфәһенең йүнәлеше — [[Ишан (ислам)|ишанлыҡ]] барлыҡҡа килә. Нәҡшбәндиә-Мөджәддидиә берҙәмлеге крайҙың ишанлыҡ хәрәкәте үҙенсәлектәрен, йолаларға һәм ритуалдарға әүәҫлеген, догматтарға буйһоноуҙы, күрһәтә. Ислам мәғарифы үҙәктәре булып ҡайһы берҙәренә [[Йәдитселек|уҡытыуҙың яңы методтары]] индерелгән [[Ғәлиә (мәҙрәсә)|«Ғәлиә»]], [[Ғосмания (мәҙрәсә)|«Ғосмания»]], [[Рәсүлиә (мәҙрәсә)|«Рәсүлиә»]], [[Стәрлебаш мәҙрәсәһе]], [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсәйениә»]] һәм башҡа мәҙрәсәләр тора.

{{Викитека|:ru:Постановление 3-го Курултая Башкурдистана по религиозным вопросам|3-сө Бөтә Башҡорт ойоштороу ҡоролтайының дини мәсьәләләр буйынса ҡарары}}
1917 йылдың 8 декабренән 20 декабренә тиклем [[Ырымбур]]ҙа үткән [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Бөтә башҡорт съезында]] диндең дәүләттән айырылыуы һәм бөтөн диндәрҙең дә тиң хоҡуҡлығы тураһындағы 12-се һанлы постановление раҫланды. Унда «[[Башҡортостан мөхтәриәте]]нең [[Башҡортостан мосолмандары диниә назараты|диниә назараты]], автономлы булараҡ, үҙенең мөмкинлектәренән сығып, дини һәм дини-мәҙәни һәм ағартыу учреждениелары (мәктәптәр, мәҙрәсәләр, китапханалар һ.б.) асырға хоҡуҡлы, тип белдерелгән»&lt;ref&gt;{{статья
 |автор         = [[Юнысова Айһылыу Билал ҡыҙы|Юнусова А. Б.]]
 |заглавие      = К истории Духовного управления мусульман Республики Башкортостан
 |ссылка        = http://www.tataroved.ru/publicat/mir_isl.pdf
 |язык          = 
 |издание       = Мир Ислама
 |тип           = 
 |год           = 1999
 |том           = 
 |номер         = 1/2
 |страницы      = 149—162
 |doi           = 
 |issn          = 
}}&lt;/ref&gt;. Һәр кантонда [[ҡазый]]ҙар һайлана. 1924 йылда Мосолмандарҙың Диниә Назараты ''Башҡортостан АССР-ы мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты'' (ЦДУМ БАССР) тип атала башлай. 1917 йылда Ырымбур мосолман Диниә назараты ''Эске Рәсәй һәм Себер мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты'' тип атала башлай, аҙағыраҡ ''РСФСР мосолмандары Үҙәк Диниә назараты'' тип, ''СССР-ҙың Европа өлөшө һәм Себер мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты (ЦДУМ)'' тип йөрөтөлә, (хәҙер — [[Рәсәй Үҙәк диниә назараты|Рәсәй мосолмандарының үҙәк диниә назараты]]). Ошо диниә назаратының үҙәге булып һәр осорҙа ла Өфө ҡала. 1926 йылда Башҡортостан АССР-ы мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты ҡарамағында 700 яҡын мәсет, шул иҫәптән [[Татар Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Татар АССР-ы]] [[Арский кантоны]]на ҡараған 9 мосолман мәхәлләһе&lt;ref&gt;Хәҙерге [[Минзәлә районы|Татарстандың Миңзәлә районы]]&lt;/ref&gt;, СССР-ҙың Европа өлөшө һәм Себер мосолмандарының Үҙәк Диниә назаратына Башҡорт АССР-ы территорияһында урынлашҡан 1718 мәсет ҡараған, ә 1935 йылда — тейешенсә 300 һәм 700&lt;ref&gt;{{книга

 | автор         = Валеева М. Г.
 | заглавие      = Духовное управление мусульман Республики Башкортостан. // Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 264
 | isbn          = 5-88185-001-7

 | ref           = 
}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Хакимия.jpg|thumb|200px|[[Хакимиә|Өфө 4-се йәмиғ мәсете]]. Манаралары 1939 йылда ҡолатылған]]
1920—1930 йылдарҙа, СССР-ҙың башҡа райондарындағы кеүек, Башҡорт АССР-ында ла дин менән көрәш йәйелдерелгән. Был көрәш мәсеттәрҙе емереү, дини уҡыу йорттарын ябыу, динлеләр араһында яңы байрамдар һәм традициялар индереүҙән ғибарәт булған. Сағыштырыу өсөн: әгәр 1927 йылда 2414 мәсет булһа, 1934 йылда — 323, ә 1940 йылда республикала ни бары 12 мәсет ҡалған булған. Мосолман руханиҙарының бер өлөшө репрессияға дусар ителгән. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында ғына репрессиялар йомшарған.

1980 йылдарҙа республикала ябылған мәсеттәр яңынан тергеҙелә һәм яңылары төҙөлә, мосолман уҡыу йорттары асыла. 1990 йылда Өфөгә мосолмандар съезы саҡырыла. 1992 йылда [[Башҡортостан мосолмандары Диниә назараты]] ойошторола. Дини әҙәбиәт баҫылып сыға башлай: «[[Диәнәт]]» журналы, «Ислам һәм йәмғиәт», «Болғар» гәзиттәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]нда мосолман [[Ураҙа байрамы]] һәм [[Ҡорбан байрамы]] көндәре ял көнө тип иғлан ителде.

1989 йылда Өфөлә Мосолмандар Диниә Назаратының 200 йыллығына һәм Урал-Иҙел буйы халыҡтарының ислам динен ҡабул итеүҙең 1100 йыллығына бағышланған тантаналы саралар үтте. 1989 йылда дини эштәр буйынса Өфөләге СССР-ҙың Министрҙар Кабинеты Ҡарары нигеҙендә Өфө ҡалаһында ''Ризаитдин Фәхретдин исемендәге мәҙрәсә'' асыла. 2003 йылда ул [[Рәсәй ислам университеты (Өфө)|Рәсәй ислам университеты]] тип үҙгәртелә. Шулай уҡ Өфөлә Мәрйәм Солтанова исемендәге, «Ғәлиә» мәҙрәсәләре, [[Стәрлетамаҡ]]та — «Нур аль-Иман» мәҙрәсәһе, [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]]ҙа — «Нур-уль-Ислам» мәҙрәсәһе асыла .

== Хәҙерге заманда дин ==
[[Файл:Нарыҫтау. Сәхәбәләр ерләнгән тау.jpg|thumb|right|250px|Сәхәбәләр ерләнгән тип һаналған тау. [[Сәхәбәләр мемориаль комплексы]]]]
ХХI быуатта Башҡортостан Республикаһы халҡы мосолман динен тота, мәсеттәргә йөрөй, дини байрамдарҙы билдәләй. Ислам диненең таралыуы көслөк менән түгел, аҡрынлап ҡына бара, әйтер кәрәк, йәштәр һәм ирҙәр араһында дингә ылығыу аҙ дәрәжәлә күҙәтелһә, диндар ҡатындар күберәк. Башҡорт ғалимдары дин тотоу мәсьәләләрен һәм конфессия-ара мөнәсәбәттәрҙе өйрәнә. Республикала барыһы 22 конфессия дин юлына ылыҡтыра.

2011 йылда [[Миәкә районы|Башҡортостандың Миәкә районы]]ндағы [[Илсеғол (Миәкә районы)|Илсеғол]] ауылы янындағы Нарыҫтауҙа [[Мөхәммәт|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙең [[сәхәбәләр]] ''Зөбәйер бин Зәйет'' һәм ''Абдуррахман бин Зөбәйер'' ерләнгән тип фаразланып, уларға мемориал ҡуйылған&lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.
2013 йылда республикала барыһы 1060 мәсет булған&lt;ref&gt;{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/15216-mecheti|Мечети|автор=[[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]}}&lt;/ref&gt;.

Өфөлә [[Башҡортостан мосолмандары диниә назараты]]ның, [[Рәсәй мосолмандары Үҙәк Диниә назараты]]ның һәм Башҡортостан Республикаһы мосолмандарының Диниә назаратының Төбәк Диниә назараты мөхтәсибәте [[мөфтөй]]ҙәренең резиденциялары урынлашҡан.

== Мәсеттәр ==

&lt;gallery&gt;Файл:Стерлитамак мечеть 154.jpg|175px|thumb|Стәрлетамаҡ мәсете
File:Мечеть имени Зайнуллы Ишана.jpg|170px|thumb|Зәйнулла ишан исемендәге мәсет
Файл:Lala Tulpan.jpg|125px|thumb|[[Ләлә-Тюльпан|«Ләлә-Тюльпан» мәсете
Файл:Mechet Salavat.JPG|175px|thumb| |Салауат йәмиғ мәсете
Файл:Суфия2.jpg|center|200px|thumb|Ҡантыҡтағы «Суфия» мәсете
File:Mosque in Ishimbay.jpg|thumb|115px|Ишембайҙағы мәсет
File:Khusein-Bek Mosque in Chishmy 3.jpg|thumb|Шишмәләге Хөсәйебәк мәсете
File:Mosque in village Temyasovo.jpg|thumb|Темәстәге мәсет
File:Октябрьский мечеть2.JPG|thumb|Октябрьскийҙағы мәсет
File:Mosque of Starokalmashevo.jpg|Иҫке Ҡалмаштағы мәсет
File:Кинзябулатово.jpg|Кинйәбулаттағы мәсет
File:Соборная мечеть Таква. Сибай.jpg |Сибайҙағы &quot;Тәҡүә&quot; Йәмиғ мәсете
File:Мечеть, Ассы, Башкортостан - panoramio.jpg|Белорет районы Асы ауылындағы мәсет
File:Мечеть г. Учалы.jpg|Учалылағы мәсет
File:Мечеть зирган.jpg|Ергәндәге мәсет
File:Мечеть в Толбазах.jpg|Талбазылағы мәсет
File:Мечеть в поселке Энергетик.jpg|Энергетик ҡасабаһындағы мәсет
File:Ауылға иман ҡайта.jpg|Бөрйән районы Ҡурғашлы ауылындағы мәсет
&lt;/gallery&gt;

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Өфө мәсеттәре]]
* [[ЦДУМ-дың енәйәт эше]]
*[[Ризаитдин Фәхретдинов]]
{{Дерево статей|Башҡортостан мәсеттәре}}
{{Дерево статей|Башҡортостан мәҙрәсәләре}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''[[Әминев Зәкирйән Ғәлимйән улы|Аминев З. Г.]], [[Ямаева Лариса Әсхәт ҡыҙы|Ямаева Л. А.]]'' Региональные особенности ислама у башкир. — Уфа, 2009.
* В память столетия Оренбургского Магометанского Духовного Собрания, учрежденного в г. Уфе. СПб, 1892.
* Ислам от Каспия до Урала: Макрорегиональный подход: Сб. статей. — М., 2007.
* ''Малашенко А. В.'' Исламское возрождение в современной России. — М., 1998.
* ''Казанцев И.'' Описание башкирцев. Оренбургские губернские ведомости. СПб., 1866.
* [[Руденко, Сергей Игнатьевич|Руденко С. И.]] Башкиры: Историко-этнографические очерки. М.-Л., 1955.
* ''[[Кәлимуллин Барый Ғибәт улы|Калимуллин Б. Г.]]'' Архитектурные памятники Башкирии. Уфа, 1958.
* ''[[Юлдашбаев, Билал Хамитович|Юлдашбаев Б. Х.]]'' История формирования башкирской нации. Уфа, 1972.
* ''[[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]'' Ислам в Башкортостане. Уфа: УПК, 1999. 352 с.

== Һылтанмалар ==
* {{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/13252-islam|Ислам|автор=[[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]}}
* {{статья
 |автор         = Музафарова Н., Каримов К.
 |заглавие      = Распространение ислама на Урале
 |ссылка        = 
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 1998
 |том           = 
 |номер         = 7
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}
* {{статья
 |автор         = [[Хамидуллин, Салават Ишмухаметович|Хамидуллин С. И.]]
 |заглавие      = Пути ислама на Южный Урал
 |ссылка        = http://vatandash.ru/index.php?article=2372
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2013
 |том           = 
 |номер         = 12
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}
* {{книга
 | автор         = [[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]
 | заглавие      = Ислам.// Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = http://ufa-gid.com/encyclopedia/islam.html
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 305—306
 | isbn          = 5-88185-001-7
 | ref           = 
}}
* {{книга
 | автор         = [[Кутушев, Рамазан Нургалиевич|Кутушев Р. Н.]], [[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]
 | заглавие      = Мечети.// Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = http://ufa-gid.com/encyclopedia/mecheti.html
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 398—399
 | isbn          = 5-88185-001-7
 | ref           = 
}}
* {{статья
 |автор         = [[Ямаева Лариса Әсхәт ҡыҙы|Ямаева Л. А.]]
 |заглавие      = Региональный ислам: традиции и современное состояние
 |ссылка        = http://www.vatandash.ru/index.php?article=2243
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2012
 |том           = 
 |номер         = 12
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}

== Видеояҙмалар ==
* {{YouTube|nzbHe8sxP4U|logo=1|Исламдың төньяҡ периферияһында}}
* {{YouTube|i6ODCI1db7Y|logo=1|Башҡортостанды исламлаштырыу: яңы ҡараш}}
* {{YouTube|tQdSVIRUEQ4|logo=1|Сәхәбәләргә бирелгәнлек}}
* {{YouTube|vXHRNcHpBpY|logo=1|Башҡортостанда суфыйсылыҡ}}
* {{YouTube|RwPnR2O9Ea4|logo=1|Суфыйсылыҡ феномены}}
{{Башкиры}}
{{Башҡортостан темаларҙа}}
{{Башҡортостан мәсеттәре}}
[[Категория:Башҡорт мәҙәниәте]]
[[Категория:Башҡортостанда ислам]]</text>
      <sha1>1ups3e517ux6m18yawwowm3k4m4pnn1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149272</id>
      <parentid>1149271</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:19:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32183" xml:space="preserve">{{Ук}}
[[Файл:Башкиры.1890.jpg|мини|250x250пкс|Башҡорттар Мулдаҡай ауылы янында көн уртаһындағы намаҙ ҡыла. Максим Дмитриевтың 1890-сы йылдарҙағы фотоһы.]]
'''Башҡортостанда ислам''' — [[ислам]] диненең [[Тарихи Башҡортостан|Башҡортостанда]] таралыу тарихы һәм уның хәҙерге торошо.

== Тарих ==
[[Ислам]] диненең [[тарихи Башҡортостан]]ға үтеп инеүенә мосолман илдәре менән VIII—IX быуаттарҙа урынлаштырылған сауҙа-иҡтисади бәйләнештәр булышлыҡ иткән. Башҡортостандың Ишембай районындағы Левашёв ҡәберлеге [[Урал]]дың тәүге мосолман археологик ҡомартҡыһы булып иҫәпләнә. Бында эҙләнеү барышында [[Ғәрәп хәлифәлеге]]нең 706 һәм 712 йылғы өс көмөш дирһәме һәм [[алтын]] динары, шулай уҡ мәйеттәрҙең ҡулдары кәүҙә буйлап һуҙылған, баштары көнбайышҡа йүнәлтелгән иртә мосолман ҡәберҙәре табылған&lt;ref&gt;[http://www.dumrf.ru/regions/2/history ''Ахмад Макаров.'']&lt;/ref&gt;. [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]] янындағы Аҡзыяратта боронғо ҡуфа стилендәге [[Ғәрәп яҙмаһы|ғәрәп яҙмалы]] ҡәбер таштары табылған, был уларҙың VII—IX быуаттарҙа барлыҡҡа килеүен дәлилләй&lt;ref&gt;''[[Юнысова Айhылыу Билал ҡыҙы|Юнусова А. Б.]]'' Ислам в Башкортостане. — Уфа, 2007. — С. 10.&lt;/ref&gt;.

VII быуатта пәйғәмбәр [[Мөхәммәд (пәйғәмбәр)|Мөхәммәт]]тең үҙ сәхәбәләрен [[Көньяҡ Урал]]ға ебәреүе тураһында мәғлүмәттәр бар. Тарихсылар ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' һәм [[Тажетдин Ялсығол әл-Башҡорди]] Башҡортостанға ебәрелгән өс [[сәхәбәләр|сәхәбәне]] атайҙар, шулай уҡ [[башҡорттар]]ҙан кемдәр тәүгеләрҙән булып ислам динен ҡабул итеүе хаҡында хәбәр итәләр. ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' үҙенең «Болғар тарихы» китабында башҡорттарҙың ислам динен үҙ күршеләренән иртәрәк, һижрә буйынса 195 йылда (Григориан календары буйынса 748 йылда) ҡабул итеүҙәре тураһында яҙа&lt;ref name=&quot;Уметбаев&quot;/&gt;. «Кун-әл-әкбәр» («Ваҡиғаларҙың асылы») төркиҙәр тарихында башҡорттарҙың яҡынса 70 ҡалаһы һәм ҡәлғәһе булыуы, ә исламды улар һижрәнең 530 йылда (Григориан календары буйынса 1152 йылда) ҡабул итеүҙәре хаҡында телгә алына&lt;ref name=&quot;Уметбаев&quot;&gt;{{Мәҡәлә|автор=[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Уметбаев М. И.]]|заглавие=Башкиры|ссылка=|издание=[[Ватандаш]]|год=1998|номер=2|страницы=161—162|issn=1683-3554}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Khusein-Bek Mausoleum 5.jpg|thumb|right|250px|[[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]]. XIV быуат]]

[[Урта Азия]] илдәре менән мәҙәни һәм сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәре Башҡортостанда хәнәфи мәзһәбе тәғлимәтенең таралыуына булышлыҡ иткән. Башҡорттар араһында ислам диненең таралыуына шулай уҡ 922 йылда [[Волга буйы Болғары]]ның исламды дәүләт дине булараҡ ҡабул итеүе лә сәбәпсе булған. Әммә Аллен Франк буйынса, ''«иң мөһиме башҡорттарҙың исламлаштырыу тураһындағы бик боронғо күпселек һәм йыш ҡына осраған риүәйәттәрендә — был Болғар ҡалаһы уларҙа бөтөнләй булмауы, ә исламлаштарыу [[Бохара]], [[Бағдад]] һәм Анатолия миссионерҙарына беркетелә»''&lt;ref&gt;''Франк А. Дж.'' Исламская историография и «булгарская» идентичность у татар и башкир в России. — Казань, 2008. — С. 118.&lt;/ref&gt;.
Иртә осорҙа башҡорттарҙа ислам динен таратыуҙа ҙур ролде [[Әхмәт Йәсәүи]] һәм [[Нәҡшбәндиә]] тәриҡәттәренең суфый миссионерҙары башҡарған, улар Көньяҡ Уралға Урта Азияның үҙәк ҡалаларынан, тәү сиратта Бохаранан, килгән.

''Мөхәммәт Рамаҙан әл-Әүеш'' шәйехтең эшмәкәрлеге XIII быуатҡа ҡарай, ул Әүеш тауында (хәҙерге Башҡортостандың [[Учалы районы]]нда) ерләнгән. «Башҡортостандың беренсе имамы» — ''Хөсәйенбәктең ''эшмәкәрлеге — XIV быуатҡа ҡарай&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|автор=Хамидуллин С. И.|заглавие=Пути ислама на Южный Урал|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=2372|язык=|издание=[[Ватандаш]]|тип=|год=2013|том=|номер=12|страницы=|doi=|issn=1683-3554}}&lt;/ref&gt;. Фараз буйынса Башҡортостандың төп ғибәҙәтханаһы — [[Хажи мәсете]]нә нигеҙ һалыныу ҡазый Хөсәйенбәктең эшмәкәрлегенә бәйле. 1736 йылдың яҙында [[Башҡорт ихтилалы (1735—1740)|башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыу барышында был мәсет [[Кирилов Иван Кириллович|И. К. Кириловтың]] каратель отрядтары тарафынан емерелгән&lt;ref&gt;''[[Витевский Владимир Николаевич|Витевский В. Н.]]'' И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. Казань, 1897. Т. 1. С.146.&lt;/ref&gt;.

Башҡортостанда инглиз Вильгельм менән бергә «өҙлөкһөҙ 6 йыл» йәшәгән Минориттар ордены вәкиле венгр Иоганка үҙенең орден генералына 1320 йылда яҙған хатында былай итеп хәбәр итә: ''«Баскардия батшаһын һәм уның ғаиләһенең күпселек өлөшөн беҙ мосолман (сарацин) хаталаныуына тамам бирелгән көйө таптыҡ»''&lt;ref&gt;''Антонов И. В.'' Башкиры в эпоху средневековья. Уфа, 2012. — 308 с. — С. 41.&lt;/ref&gt;.
Башҡортостан территорияһының мосолман [[Алтын Урҙа]], [[Ҡазан ханлығы|Ҡазан]] һәм [[Себер ханлығы|Себер]] ханлыҡтары, [[Нуғай Урҙаһы]] составында булыуы шулай уҡ башҡорттарҙа исламдың урынын артабан да нығытыуға яҡшы йоғонто яһай. [[Үзбәк хан]] осоронда (1312—1342 йылдар) ислам Алтын Урҙа ханлығының рәсми дине тип танылған. Уның идара иткән дәүерендә [[Бохара]]ла дини белем алған миссионерҙар башҡорттарға мосолман дине таратыу маҡсаты менән күпләп килгән. Башҡортостандың — [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]], [[Өршәк (йылға)|Өршәк]], [[Дим]], [[Сәрмәсән]], [[Ыҡ]] йылғалары үҙәндәрендә 20-нән артыҡ мосолман миссионерының ҡәбере урынлашҡан.
[[Файл:Медресе Галия (Уфа).jpg|thumb|250пкс|[[Ғәлиә (мәҙрәсә)|«Ғәлиә»]] мәҙрәсәһе]]
[[Башҡортостандың Рәсәйгә ҡушылыуы]]ның төп шарты булып дин тотоу азатлығын һәм башҡорт халҡының [[Башҡорт халыҡ йолалары|традицион йолалары]]н һаҡлап алып ҡалыу торған. Батша властарының, килешеү шарттарын боҙоуы, (көсләп [[христианлаштырыу|суҡындырыу]] һ.б.) күп тапҡыр [[башҡорт ихтилалдары]] тоҡаныуға сәбәпсе булған. Мәҫәлән, XVII быуат аҙағында [[Сәйет батыр|Сәйет-батыр (Сәфәр хан)]] етәкселегендәге [[Башҡорт ихтилалы (1681—1684)|ихтилал]] джихад төҫөн алған булған.

XVII—XVIII быуаттарҙа башҡорттарҙың бөтөн тормош сфераһында, ғаилә-никах, шәхес-ара мөнәсәбәттәрендә мосолман нормалары һәм ҡиммәттәре билдәләүсе әһәмиәткә эйә булған. Шул уҡ ваҡытта Башҡортостанда [[мосолман мәғарифы]] үҫеш ала, яңы [[мәҙрәсә]] һәм [[мәктәптәр]] асыла. 1788 йылда [[Өфө]]лә батша властары тарафынан мосолмандарҙы күҙәтеү аҫтында тотоу маҡсатында [[Ырымбур мосолман Диниә назараты]]на нигеҙ һалына. Шул уҡ ваҡытта Урал-Иҙел буйында исламдың һәм рәсми мосолман руханиҙарының позицияһы нығына. XIX быуат аҙағына [[Өфө губернаһы]]нда 2 меңгә яҡын мосолман руханийы булған. Халыҡ мосолман байрамдарына, йолаларына, изге урындарға хаж ҡылыу кеүек традицияларға тоғро ҡалған. Мосолман йолаларын тотоу һәм тормош нормаларын үтәү кәрәклеге ғәрәп графикаһы нигеҙендәге яҙма үҫешенә, мәсеттәр төҙөлөүгә ярҙам иткән.

XIX быуат аҙағына мосолмандар араһында реформаторлыҡ һәм традиционалистик ҡараштар әүҙемләшкән. Традиционалистик реакция, [[ҡәҙимселек]], консерватив муллаларҙың дини общинала бикләнергә һәм Рәсәй модернизацияһын һанға һуҡмаҫҡа саҡырыуында сағыла. Милли интеллигенция һәм прогрессив муллалар, исламды донъяға ҡараш системаһы итеп һаҡлап ҡалыу маҡсатында, [[йәдитселек]] ''реформатор хәрәкәте'' мосолман общинаһын уның иҡтисадын модернизациялау (яңыртыу), мәҙәниәтен секуляризациялау (донъяуилаштырыу) һәм йәмғиәт-сәйәси тормошто ойоштороу аша заманға яраҡлаштырыуҙа, тип аңлатҡан. Ошоноң менән бергә башҡорт йәмғиәтенең байтаҡ өлөшөнөң кешелек ҡиммәттәрен, мәҙәни традицияларҙы кире ҡағыуы (маргиналлеге) һәм фәҡирләнеү (пауперизация) процесы күҙәтелгән. Ишанлыҡ — иң яҡшы үҙенсәлеген юғалта барған (деградация), фәлсәфәүи, әхлаҡи нигеҙҙәрен юғалтҡан, әммә ғөрөф-ғәҙәттәрен һәм социаль үҙ-ара мөнәсәбәт формаларын һаҡлаған [[суфыйсылыҡ]] кәрәкле була барған, талап ителгән. Ишанлыҡ регионда йолалар һәм ритуалдар менән мауығыу, догмаларға буйһоноу һымаҡ традицияларға бай [[Нәҡшбәндиә]]-Мөджәддидиә дини тәриҡәте эшмәкәрлегендә сағылған. Уның күп кенә шәйехтәре, дини һәм мөғәллимлек эшмәкәрлегенән тыш, эшҡыуарлыҡ, сәйәсәт менән шөғөлләнгән, эре ер биләүсегә әйләнгән. Йәғни суфыйсылыҡтан әхлаҡи система алып ташланған, унда бары йола үтәү формаһы ғына һаҡланған.

Башҡортостан буйлап 1893, 1894 һәм 1896 йылдарҙа уҙғарылған этнографик экспедициялар материалдарынан билдәле булыуынса, һәр ауылда [[мәсет]] булғаны күрһәтелгән&lt;ref&gt;[http://www.hrono.ru/text/2007/ryb06_07.html Бельские просторы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;. 1913—1915 йылдарҙа Өфө губернаһында 91 мең уҡыусы (шәкерт), шуның 18 меңе — ҡыҙҙар уҡыған 1579 мосолман башланғыс ([[мәктәб]]е) булған. XIX быуатта Башҡортостанда суфыйсылыҡтың бер төрө, классик мосолман фәлсәфәһенең йүнәлеше — [[Ишан (ислам)|ишанлыҡ]] барлыҡҡа килә. Нәҡшбәндиә-Мөджәддидиә берҙәмлеге крайҙың ишанлыҡ хәрәкәте үҙенсәлектәрен, йолаларға һәм ритуалдарға әүәҫлеген, догматтарға буйһоноуҙы, күрһәтә. Ислам мәғарифы үҙәктәре булып ҡайһы берҙәренә [[Йәдитселек|уҡытыуҙың яңы методтары]] индерелгән [[Ғәлиә (мәҙрәсә)|«Ғәлиә»]], [[Ғосмания (мәҙрәсә)|«Ғосмания»]], [[Рәсүлиә (мәҙрәсә)|«Рәсүлиә»]], [[Стәрлебаш мәҙрәсәһе]], [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсәйениә»]] һәм башҡа мәҙрәсәләр тора.

{{Викитека|:ru:Постановление 3-го Курултая Башкурдистана по религиозным вопросам|3-сө Бөтә Башҡорт ойоштороу ҡоролтайының дини мәсьәләләр буйынса ҡарары}}
1917 йылдың 8 декабренән 20 декабренә тиклем [[Ырымбур]]ҙа үткән [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Бөтә башҡорт съезында]] диндең дәүләттән айырылыуы һәм бөтөн диндәрҙең дә тиң хоҡуҡлығы тураһындағы 12-се һанлы постановление раҫланды. Унда «[[Башҡортостан мөхтәриәте]]нең [[Башҡортостан мосолмандары диниә назараты|диниә назараты]], автономлы булараҡ, үҙенең мөмкинлектәренән сығып, дини һәм дини-мәҙәни һәм ағартыу учреждениелары (мәктәптәр, мәҙрәсәләр, китапханалар һ.б.) асырға хоҡуҡлы, тип белдерелгән»&lt;ref&gt;{{статья
 |автор         = [[Юнысова Айһылыу Билал ҡыҙы|Юнусова А. Б.]]
 |заглавие      = К истории Духовного управления мусульман Республики Башкортостан
 |ссылка        = http://www.tataroved.ru/publicat/mir_isl.pdf
 |язык          = 
 |издание       = Мир Ислама
 |тип           = 
 |год           = 1999
 |том           = 
 |номер         = 1/2
 |страницы      = 149—162
 |doi           = 
 |issn          = 
}}&lt;/ref&gt;. Һәр кантонда [[ҡазый]]ҙар һайлана. 1924 йылда Мосолмандарҙың Диниә Назараты ''Башҡортостан АССР-ы мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты'' (ЦДУМ БАССР) тип атала башлай. 1917 йылда Ырымбур мосолман Диниә назараты ''Эске Рәсәй һәм Себер мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты'' тип атала башлай, аҙағыраҡ ''РСФСР мосолмандары Үҙәк Диниә назараты'' тип, ''СССР-ҙың Европа өлөшө һәм Себер мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты (ЦДУМ)'' тип йөрөтөлә, (хәҙер — [[Рәсәй Үҙәк диниә назараты|Рәсәй мосолмандарының үҙәк диниә назараты]]). Ошо диниә назаратының үҙәге булып һәр осорҙа ла Өфө ҡала. 1926 йылда Башҡортостан АССР-ы мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты ҡарамағында 700 яҡын мәсет, шул иҫәптән [[Татар Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Татар АССР-ы]] [[Арский кантоны]]на ҡараған 9 мосолман мәхәлләһе&lt;ref&gt;Хәҙерге [[Минзәлә районы|Татарстандың Миңзәлә районы]]&lt;/ref&gt;, СССР-ҙың Европа өлөшө һәм Себер мосолмандарының Үҙәк Диниә назаратына Башҡорт АССР-ы территорияһында урынлашҡан 1718 мәсет ҡараған, ә 1935 йылда — тейешенсә 300 һәм 700&lt;ref&gt;{{книга

 | автор         = Валеева М. Г.
 | заглавие      = Духовное управление мусульман Республики Башкортостан. // Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 264
 | isbn          = 5-88185-001-7

 | ref           = 
}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Хакимия.jpg|thumb|200px|[[Хакимиә|Өфө 4-се йәмиғ мәсете]]. Манаралары 1939 йылда ҡолатылған]]
1920—1930 йылдарҙа, СССР-ҙың башҡа райондарындағы кеүек, Башҡорт АССР-ында ла дин менән көрәш йәйелдерелгән. Был көрәш мәсеттәрҙе емереү, дини уҡыу йорттарын ябыу, динлеләр араһында яңы байрамдар һәм традициялар индереүҙән ғибарәт булған. Сағыштырыу өсөн: әгәр 1927 йылда 2414 мәсет булһа, 1934 йылда — 323, ә 1940 йылда республикала ни бары 12 мәсет ҡалған булған. Мосолман руханиҙарының бер өлөшө репрессияға дусар ителгән. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында ғына репрессиялар йомшарған.

1980 йылдарҙа республикала ябылған мәсеттәр яңынан тергеҙелә һәм яңылары төҙөлә, мосолман уҡыу йорттары асыла. 1990 йылда Өфөгә мосолмандар съезы саҡырыла. 1992 йылда [[Башҡортостан мосолмандары Диниә назараты]] ойошторола. Дини әҙәбиәт баҫылып сыға башлай: «[[Диәнәт]]» журналы, «Ислам һәм йәмғиәт», «Болғар» гәзиттәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]нда мосолман [[Ураҙа байрамы]] һәм [[Ҡорбан байрамы]] көндәре ял көнө тип иғлан ителде.

1989 йылда Өфөлә Мосолмандар Диниә Назаратының 200 йыллығына һәм Урал-Иҙел буйы халыҡтарының ислам динен ҡабул итеүҙең 1100 йыллығына бағышланған тантаналы саралар үтте. 1989 йылда дини эштәр буйынса Өфөләге СССР-ҙың Министрҙар Кабинеты Ҡарары нигеҙендә Өфө ҡалаһында ''Ризаитдин Фәхретдин исемендәге мәҙрәсә'' асыла. 2003 йылда ул [[Рәсәй ислам университеты (Өфө)|Рәсәй ислам университеты]] тип үҙгәртелә. Шулай уҡ Өфөлә Мәрйәм Солтанова исемендәге, «Ғәлиә» мәҙрәсәләре, [[Стәрлетамаҡ]]та — «Нур аль-Иман» мәҙрәсәһе, [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]]ҙа — «Нур-уль-Ислам» мәҙрәсәһе асыла .

== Хәҙерге заманда дин ==
[[Файл:Нарыҫтау. Сәхәбәләр ерләнгән тау.jpg|thumb|right|250px|Сәхәбәләр ерләнгән тип һаналған тау. [[Сәхәбәләр мемориаль комплексы]]]]
ХХI быуатта Башҡортостан Республикаһы халҡы мосолман динен тота, мәсеттәргә йөрөй, дини байрамдарҙы билдәләй. Ислам диненең таралыуы көслөк менән түгел, аҡрынлап ҡына бара, әйтер кәрәк, йәштәр һәм ирҙәр араһында дингә ылығыу аҙ дәрәжәлә күҙәтелһә, диндар ҡатындар күберәк. Башҡорт ғалимдары дин тотоу мәсьәләләрен һәм конфессия-ара мөнәсәбәттәрҙе өйрәнә. Республикала барыһы 22 конфессия дин юлына ылыҡтыра.

2011 йылда [[Миәкә районы|Башҡортостандың Миәкә районы]]ндағы [[Илсеғол (Миәкә районы)|Илсеғол]] ауылы янындағы Нарыҫтауҙа [[Мөхәммәт|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙең [[сәхәбәләр]] ''Зөбәйер бин Зәйет'' һәм ''Абдуррахман бин Зөбәйер'' ерләнгән тип фаразланып, уларға мемориал ҡуйылған&lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.
2013 йылда республикала барыһы 1060 мәсет булған&lt;ref&gt;{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/15216-mecheti|Мечети|автор=[[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]}}&lt;/ref&gt;.

Өфөлә [[Башҡортостан мосолмандары диниә назараты]]ның, [[Рәсәй мосолмандары Үҙәк Диниә назараты]]ның һәм Башҡортостан Республикаһы мосолмандарының Диниә назаратының Төбәк Диниә назараты мөхтәсибәте [[мөфтөй]]ҙәренең резиденциялары урынлашҡан.

== Мәсеттәр ==

&lt;gallery&gt;Файл:Стерлитамак мечеть 154.jpg|175px|thumb|Стәрлетамаҡ мәсете
File:Мечеть имени Зайнуллы Ишана.jpg|170px|thumb|Зәйнулла ишан исемендәге мәсет
Файл:Lala Tulpan.jpg|125px|thumb|[[Ләлә-Тюльпан|«Ләлә-Тюльпан» мәсете
Файл:Mechet Salavat.JPG|175px|thumb| |Салауат йәмиғ мәсете
Файл:Суфия2.jpg|center|200px|thumb|Ҡантыҡтағы «Суфия» мәсете
File:Mosque in Ishimbay.jpg|thumb|115px|Ишембайҙағы мәсет
File:Khusein-Bek Mosque in Chishmy 3.jpg|thumb|Шишмәләге Хөсәйебәк мәсете
File:Mosque in village Temyasovo.jpg|thumb|Темәстәге мәсет
File:Октябрьский мечеть2.JPG|thumb|Октябрьскийҙағы мәсет
File:Mosque of Starokalmashevo.jpg|Иҫке Ҡалмаштағы мәсет
File:Кинзябулатово.jpg|Кинйәбулаттағы мәсет
File:Соборная мечеть Таква. Сибай.jpg |Сибайҙағы &quot;Тәҡүә&quot; Йәмиғ мәсете
File:Мечеть, Ассы, Башкортостан - panoramio.jpg|Белорет районы Асы ауылындағы мәсет
File:Мечеть г. Учалы.jpg|Учалылағы мәсет
File:Мечеть зирган.jpg|Ергәндәге мәсет
File:Мечеть в Толбазах.jpg|Талбазылағы мәсет
File:Мечеть в поселке Энергетик.jpg|Энергетик ҡасабаһындағы мәсет
File:Ауылға иман ҡайта.jpg|Бөрйән районы Ҡурғашлы ауылындағы мәсет
&lt;/gallery&gt;

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Өфө мәсеттәре]]
* [[ЦДУМ-дың енәйәт эше]]
*[[Ризаитдин Фәхретдинов]]
{{Дерево статей|Башҡортостан мәсеттәре}}
{{Дерево статей|Башҡортостан мәҙрәсәләре}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''[[Әминев Зәкирйән Ғәлимйән улы|Аминев З. Г.]], [[Ямаева Лариса Әсхәт ҡыҙы|Ямаева Л. А.]]'' Региональные особенности ислама у башкир. — Уфа, 2009.
* В память столетия Оренбургского Магометанского Духовного Собрания, учрежденного в г. Уфе. СПб, 1892.
* Ислам от Каспия до Урала: Макрорегиональный подход: Сб. статей. — М., 2007.
* ''Малашенко А. В.'' Исламское возрождение в современной России. — М., 1998.
* ''Казанцев И.'' Описание башкирцев. Оренбургские губернские ведомости. СПб., 1866.
* [[Руденко, Сергей Игнатьевич|Руденко С. И.]] Башкиры: Историко-этнографические очерки. М.-Л., 1955.
* ''[[Кәлимуллин Барый Ғибәт улы|Калимуллин Б. Г.]]'' Архитектурные памятники Башкирии. Уфа, 1958.
* ''[[Юлдашбаев, Билал Хамитович|Юлдашбаев Б. Х.]]'' История формирования башкирской нации. Уфа, 1972.
* ''[[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]'' Ислам в Башкортостане. Уфа: УПК, 1999. 352 с.

== Һылтанмалар ==
* {{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/13252-islam|Ислам|автор=[[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]}}
* {{статья
 |автор         = Музафарова Н., Каримов К.
 |заглавие      = Распространение ислама на Урале
 |ссылка        = 
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 1998
 |том           = 
 |номер         = 7
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}
* {{статья
 |автор         = [[Хамидуллин, Салават Ишмухаметович|Хамидуллин С. И.]]
 |заглавие      = Пути ислама на Южный Урал
 |ссылка        = http://vatandash.ru/index.php?article=2372
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2013
 |том           = 
 |номер         = 12
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}
* {{книга
 | автор         = [[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]
 | заглавие      = Ислам.// Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = http://ufa-gid.com/encyclopedia/islam.html
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 305—306
 | isbn          = 5-88185-001-7
 | ref           = 
}}
* {{книга
 | автор         = [[Кутушев, Рамазан Нургалиевич|Кутушев Р. Н.]], [[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]
 | заглавие      = Мечети.// Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = http://ufa-gid.com/encyclopedia/mecheti.html
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 398—399
 | isbn          = 5-88185-001-7
 | ref           = 
}}
* {{статья
 |автор         = [[Ямаева Лариса Әсхәт ҡыҙы|Ямаева Л. А.]]
 |заглавие      = Региональный ислам: традиции и современное состояние
 |ссылка        = http://www.vatandash.ru/index.php?article=2243
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2012
 |том           = 
 |номер         = 12
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}

== Видеояҙмалар ==
* {{YouTube|nzbHe8sxP4U|logo=1|Исламдың төньяҡ периферияһында}}
* {{YouTube|i6ODCI1db7Y|logo=1|Башҡортостанды исламлаштырыу: яңы ҡараш}}
* {{YouTube|tQdSVIRUEQ4|logo=1|Сәхәбәләргә бирелгәнлек}}
* {{YouTube|vXHRNcHpBpY|logo=1|Башҡортостанда суфыйсылыҡ}}
* {{YouTube|RwPnR2O9Ea4|logo=1|Суфыйсылыҡ феномены}}
{{Башкиры}}
{{Башҡортостан темаларҙа}}
{{Башҡортостан мәсеттәре}}
[[Категория:Башҡорт мәҙәниәте]]
[[Категория:Башҡортостанда ислам]]</text>
      <sha1>20girfaft1cwo1l5i1knc5xjw6wnt8l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡалып:Башҡортостан мәсеттәре</title>
    <ns>10</ns>
    <id>108839</id>
    <revision>
      <id>1149269</id>
      <parentid>621532</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:10:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>өҫтәмә мәғлүмәт</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2570" xml:space="preserve">
{{Навигационная таблица
|имя        = Башҡортостан мәсеттәре
|navbar     = 
| state     = autocollapsed
|заголовок  = [[Башҡортостан мәсеттәре исемлеге|Башҡортостан мәсеттәре]]
|изображение = [[File:Ljalja-Tjulpan.jpg|border|50px]]
|стиль_основного_заголовка = background:{{Цвет|Россия}}
|стиль_заголовков          = background:#99CC99; text-align:left;
|стиль_четных              = background:#f0f0f0;
|стиль_тела = 

|заголовок1= [[Өфө мәсеттәре]]
|список1= [[25 пәйғәмбәр]]{{•}}[[Әр-Рәхим ]]{{•}}[[Асия (мәсет)|Асия]]{{•}}[[Ғәлия (мәсет)|Ғәлия]]{{•}}[[Ғуфран]]{{•}}[[Дания (мәсет)|Дания]]{{•}}[[Дим район мәсете]]{{•}}[[Ихлас (мәсет)|Ихлас]]{{•}}[[Ләлә-Тюльпан]]{{•}}[[Мәҙинә (мәсет, Өфө)|Мәҙинә]]{{•}}[[ 2025-се мәхәллә]]{{•}}[[Асия (мәсет)|«Асия» мәсете]]{{•}}[[Мөнирә (мәсет, Өфө)|«Мөнирә» мәсете]]{{•}}[[Беренсе йәмиғ мәсете]]{{•}}[[Рамаҙан мәсете]]{{•}}[[Сәфәр мәсете]]{{•}}[[Фәләҡ мәсете]]{{•}}[[Хәкимиә]]{{•}} [[Хәмзә хажи  мәсете]]{{•}}[[Салауат Юлаев мәсете]]
|заголовок2= Башҡа мәсеттәр
|список2= [[Йәмиғ мәсете (Салауат)]]{{•}}[[Баязит ауылы мәсете]]{{•}}[[Суфия  мәсете]]{{•}}[[Зәйнулла Ишан исемендәге мәсет]]{{•}}[[Ермолаево мәсете]]{{•}} [[Учалы йәмиғ мәсете]]

|заголовок3= Емерелгән мәсеттәр
|список3= [[Хажи мәсете]]
|стиль_внизу  = background:{{Цвет|Ислам}}; text-align:center;
|внизу        = [[:Категория:Башҡортостан мәсеттәре|Категория]]{{·}}  [[:commons:Category:Mosques in Bashkortostan|Сommons]]{{·}} [[Башҡортостанда ислам]]
{{#if:{{{nocat|}}}||{{#ifeq:{{FULLPAGENAME}}|{{PAGENAME}}|[[Категория:Өфө мәсеттәре]]|}}}}
}}&lt;noinclude&gt;[[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан|Мәсеттәр]]
[[Категория:Навигация ҡалыптары:Мәсеттәр|Башҡортостан]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>b6rnv39k12ua07bvv9o5wbqbm1dlv9f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149270</id>
      <parentid>1149269</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:10:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2586" xml:space="preserve">
{{Навигационная таблица
|имя        = Башҡортостан мәсеттәре
|navbar     = 
| state     = autocollapsed
|заголовок  = [[Башҡортостан мәсеттәре исемлеге|Башҡортостан мәсеттәре]]
|изображение = [[File:Ljalja-Tjulpan.jpg|border|50px]]
|стиль_основного_заголовка = background:{{Цвет|Россия}}
|стиль_заголовков          = background:#99CC99; text-align:left;
|стиль_четных              = background:#f0f0f0;
|стиль_тела = 

|заголовок1= [[Өфө мәсеттәре]]
|список1= [[25 пәйғәмбәр]]{{•}}[[Әр-Рәхим ]]{{•}}[[Асия (мәсет)|Асия]]{{•}}[[Ғәлия (мәсет)|Ғәлия]]{{•}}[[Ғуфран]]{{•}}[[Дания (мәсет)|Дания]]{{•}}[[Дим район мәсете]]{{•}}[[Ихлас (мәсет)|Ихлас]]{{•}}[[Ләлә-Тюльпан]]{{•}}[[Мәҙинә (мәсет, Өфө)|Мәҙинә]]{{•}}[[ 2025-се мәхәллә]]{{•}}[[Асия (мәсет)|«Асия» мәсете]]{{•}}[[Мөнирә (мәсет, Өфө)|«Мөнирә» мәсете]]{{•}}[[Беренсе йәмиғ мәсете]]{{•}}[[Рамаҙан мәсете]]{{•}}[[Сәфәр мәсете]]{{•}}[[Фәләҡ мәсете]]{{•}}[[Хәкимиә]]{{•}} [[Хәмзә хажи  мәсете]]{{•}}[[Салауат Юлаев мәсете]]
|заголовок2= Башҡа мәсеттәр
|список2= [[Йәмиғ мәсете (Салауат)]]{{•}}[[Баязит ауылы мәсете]]{{•}}[[Суфия  мәсете]]{{•}}[[Зәйнулла Ишан исемендәге мәсет]]{{•}}[[Ермолаево мәсете]]{{•}} [[Учалы йәмиғ мәсете]]

|заголовок3= Емерелгән мәсеттәр
|список3= [[Хажи мәсете]]
|стиль_внизу  = background:{{Цвет|Ислам}}; text-align:center;
|внизу        = [[:Категория:Башҡортостан мәсеттәре|Категория]]{{·}}  [[:commons:Category:Mosques in Bashkortostan|Викиһаҡлағыс]]{{·}} [[Башҡортостанда ислам]]
{{#if:{{{nocat|}}}||{{#ifeq:{{FULLPAGENAME}}|{{PAGENAME}}|[[Категория:Өфө мәсеттәре]]|}}}}
}}&lt;noinclude&gt;[[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан|Мәсеттәр]]
[[Категория:Навигация ҡалыптары:Мәсеттәр|Башҡортостан]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>sgdlwgtlk85f3xhdklz7pmuy3vm9kwx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110274</id>
    <revision>
      <id>1149292</id>
      <parentid>1059000</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:06:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4044" xml:space="preserve">{{фамилиялаш|Хәйруллина}}
{{Театральный деятель
 | Имя              = Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы
 | Изображение      = 
 | Описание изображения = 
 | Дата рождения    = 13.10.[[1961]]
 | Место рождения   = [[Башҡорт АССР-ы]],  [[Әлшәй районы]], [[Ҡыпсаҡ-Асҡар|Ҡыпсаҡ-Асҡар]] ауылы 
 | Профессия        = артист|СССР|Рәсәй|XX быуат|XXI быуат
 | Гражданство      = {{СССР}} → {{Рәсәй}}
 | Годы активности  = [[1983 йыл]]дан 
 | Театр            = [[Башҡорт дәүләт академия драма театры]]
 | Награды          = [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]]
 | imdb_id          = 
}}
'''Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы''' ([[1961 йыл]]да тыуған) — театр артисы, [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] ([[2004]])&lt;ref name=&quot;ufa-2004&quot;&gt;[http://ufa.regionz.ru/index.php?ds=14971 Маҡтаулы исем [[2004 йыл]]дың [[16 декабрь|16 декабры]]ндағы Башҡорстостан Президенты ҡарары № ПҠ-639 менән бирелә] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131224111640/http://ufa.regionz.ru/index.php?ds=14971 |date=2013-12-24 }}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы [[1983 йыл]]да Заһир Исмәғилов исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт академияһының театр сәнғәте факультетын (педагогтары [[Исрафилов, Рифҡәт Вәкил улы]] һәм Мөбәрәкова Гөлли Арыҫлан ҡыҙы) тамамлай.
[[1983 йыл]]дан [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры]]нда эшләй башлай&lt;ref&gt;[http://www.bashdram.ru/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=65 Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы Мәжит Ғафури исемендәге театр сайтында]&lt;/ref&gt;.

== Театрҙа башҡарған ролдәре ==
* «Тутыйғош Жако» Славкин Виктор Иосифович — «Катя»
* «Ҡоштар ояларына ҡайталар» Ш. Рәхмәтуллина — «Мадам»
* «Миләүшә», Нәжиб Асанбаев — «Миләүшә»
* «Йәш йөрәктәр», Ф. Бурнаш — «Мәфтуха»
* «Өлкән ул» Вампилов Александр Валентинович — «Нина»
* «Аманатҡа хыянат», Ф. Богданов — «Римма»

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2004)
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы (1992)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://xn--p1acf.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/prosmotr/2-statya/925-khajrullina-minzalya-gajnetdinovna Универсаль энциклопедия «Башҡортостан»: Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131213045015/http://xn--p1acf.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/prosmotr/2-statya/925-khajrullina-minzalya-gajnetdinovna |date=2013-12-13 }}

[[Категория:Башҡортостандың халыҡ артистары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған артистары]]
[[Категория:Шәхестәр:Башҡорт дәүләт академия драма театры‎]]</text>
      <sha1>1x2qu9tqp533y7egpn00fikxszz3tgj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хажи мәсете</title>
    <ns>0</ns>
    <id>136578</id>
    <revision>
      <id>1149267</id>
      <parentid>1144886</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:06:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мәсеттең емертелеүе һәм мосолмандарҙы язалау */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24894" xml:space="preserve">{{Мечеть
 |Русское название        = Хажи мәсете
 |Оригинальное название   = 
 |Изображение             = 
 |Подпись изображения     = 
 |Ширина изображения      = &lt;!-- по умолчанию 270 px--&gt;
 |Страна                  = 
 |Тип региона             = 
 |Регион                  = {{Флагификация|Башкортостан}}
 |Название местоположения = ҡала
 |Местоположение          = {{Флагификация|Уфа}}
 |Адрес                   = 
  |lat_dir =N|lat_deg =|lat_min =|lat_sec =
  |lon_dir =E|lon_deg =|lon_min =|lon_sec = 
  |region     =   
  |CoordScale = 
 |Статус                  = 
 |Течение, школа          = сөнни
 |ДУМ                     = 
 |Собственник             = 
 |Тип мечети              = йәмиғ мәсете
 |Архитектурный стиль     = Ислам архитектураһы
 |Автор проекта           = 
 |Архитектор              = 
 |Строитель               = 
 |Инициатор строительства = 
 |Благотворители          = 
 |Основные даты           = {{Достопримечательность/Даты||||||}}
 |Начало строительства    = 
 |Окончание строительства = XIII быуат
 |Имам                    = 
 |Состояние               = [[1736 йыл]]да емерелгән
 |Общая площадь           = 
 |Размеры                 = 
 |Площадь помещений       = &lt;!-- м²--&gt;
 |Вместимость             = 
 |Количество куполов      = 
 |Высота                  = 
 |Высота купола           = 
 |Диаметр купола          = 
 |Количество минаретов    = 
 |Высота минарета         = 
 |Материал                =таш
 |Таравих                 = +
 |Ифтар и сухур           = +
 |Библиотека              = 
 |Медресе                 = 
 |Сайт                    = 
 |Дополнительная информация = 
}}
'''Хажи (Ғази, Ази) мәсете''' ({{lang-ru|Азиева (Ази, Азиевская, Гази, Газиева) мечеть}}) — 1736 йылға тиклем [[тарихи Башҡортостан]] ерҙәрендә төп йәмиғ (йома) [[мәсет]]е тип һаналған. Мәсет [[башҡорттар]]ҙың эске үҙидараһында иң юғары хакимиәт тип һаналған бөтә башҡорт [[йыйын]]дары үткәреү урыны булған.

== Атамаһы ==
{{main|Хөсәйенбәк кәшәнәһе}}
Мәсет атамаһы тик рус сығанаҡтарында һаҡланып ҡалған, шунлыҡтан башҡортса дөрөҫ атамаһы аныҡ билдәле түгел. Фараз буйынса мәсеткә [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе|Хажи Хөсәйенбәк]] нигеҙ һалған, уның кәшәнәһе эсендәге ҡәбер ташына: ''«Төркөстандан мәрхүм хажи Хөсәйебәк Ғүмәрбәк улы Тәрәс тоҡомона Аллаһының киң мәрхәмәте булһын. Әй Аллаһым, Әзмирбәк улы Хөсәйенде шәфҡәтеңдән мәхрүм итмә. 744 йыл Мөхррәм айының 10-сы көнөндә вафат булды. 76 йәш»'' тип яҙылған&lt;ref&gt;[http://kitap.bashkort.org/bashvest/1009.html Бында Тамерландың эҙе һаҡлана]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. Шулай итеп, мәсеттең атамаһы '''«Хажи мәсете»'''  булыуы бик тә мөмкин.

== Урынлашҡан ере ==
Мәсет [[Бәрҫеүән (йылға)|Бәрҫеүән]] йылғаһы буйында, Ҡырғауыл тауы ({{lang-ru|Чесноковская гора}}) итәгендә урынлашҡан булған — хәҙер ул [[Өфө]] ҡалаһына инә ([[Киров районы (Өфө)|Киров районы]]). Ошо урында Өфө ҡәлғәһе менән аҫаба башҡорт ерҙәре сиге үткән. Бәрҫеүән буйында Өфө түрәләре [[Урта Азия]] һәм [[Ҡаҙағстан]] яғынан [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]гә килгән сит ил дипломаттарын да, сауҙагәрҙәрен дә ҡаршы алған.

== Тарихы ==
[[Файл:Khusein-Bek Mausoleum 9.jpg|thumb|слева|[[Шишмә районы]]нда [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]]]]
Мәсеткә ҡасан нигеҙ һалынғаны аныҡ ҡына билдәле түгел. Ул яҡынса XIII—XIV быуаттарҙа төҙөлгән, уға нигеҙ һалыныуҙы «Башҡортостандың беренсе имамы», Хажи [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе|Хөсәйенбәктең]] исеме менән бәйләйҙәр&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = [[Таймасов, Салават Усманович|Таймасов С. У.]]
 |заглавие      = Башкортостан и Казахстан в период становления Оренбургской губернии
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Стерлитамак
 |издательство  = 
 |год           = 2006
 |том           =
 |страниц       = 246 
 |страницы      = 52
 |isbn          = 
 |ref           = 
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = [[Таймасов, Салават Усманович|Таймасов С. У.]]
 |заглавие      = Башкирско-казахские отношения в XVIII веке
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = М.
 |издательство  = Наука
 |год           = 2009
 |том           =
 |страниц       = 344
 |страницы      = 39
 |isbn          = 978-5-02-037567-3
 |ref           = 
}}&lt;/ref&gt;.

«[[Һуңғы Һартай]]» (Һартай нәҫеленең һуңғыһы) хикәйәтенән күренеүенсә, 1391 йылда [[Ҡондорса буйындағы яу]] башлығы [[Ялыҡ бей]] әмир [[Аҡһаҡ Тимер]]гә ҡаршылыҡ күрһәтә, [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]] һәм Хажи (Хажи) мәсетендә намаҙ уҡый, доға ҡыла&lt;ref&gt;{{начало цитаты}}&lt;poem&gt;Я вам скажу:
Когда рана в живот или грудь, это — смерть. Будь то конь или воин.
Кармасан и Сермасан!
Зачем я буду говорить о том, что вы умерли?
Знайте: Я сделал людям о вас хорошую память.
Ваши имена остались навечно! Там, за Ак-Су, текут две елги, которые извиваются, как
серебряная надпись из Аль-Корана над преддверием Газиевой мечети.
У них тогда еще не было имен, мы их никак не называли.
И вот я дал ваши имена, я похоронил вас там!&lt;/poem&gt;{{конец цитаты|источник=«[[Һуңғы Һартай|Последний из Сартаева рода]]» // Башкирское народное творчество. Т. 2: Предания и легенды / Сост., авт. вступ. статьи, коммент. [[Надршина, Фануза Аитбаевна|Ф. А. Надршина]]. — Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1987. — С. 173–179.}}&lt;/ref&gt;.

== Мәсет — йыйындар урыны ==
[[Мәсет]]тә [[башҡорттар]]ҙың эске үҙидараһында иң юғары хакимиәт тип һаналған бөтә башҡорт [[йыйын]]дары үткәрелә торған булған. Был йыйындарҙа мөһим мәсьәләләр ҡаралып, иләүҙең киләсәген билдәләрлек ҡарарҙар ҡабул ителгән. Йыйындарҙа башҡорт ырыуҙары вәкилдәре барыһы өсөн дөйөм ғәмәлдәр билдәләгән, батша хакимиәтенең теге йәки был саралары буйынса бер позицияла торорға килешкәндәр, һуғыш йәки баш күтәреүҙе башлау йә тамамлау тураһында һүҙ беркеткәндәр, [[ғәскәр]] башлыҡтарын һайлағандар. Шулай уҡ был йыйындарға хандарҙы саҡырғандар, уларҙы һайлағандар йәки вазифаһынан алғандар. Уларҙы бары һуғыш һәм баш күтәреү осоронда ғына кәрәк һанағандар. Йыйында ҡабул ителгән ҡарарҙар барлыҡ башҡорттар өсөн дә мотлаҡ булған, уларҙы [[имам]]дарҙың ҡатнашлығында [[Ҡөрьән]] тотоп раҫлағандар&lt;ref&gt;''[[Азнабаев, Булат Ахмерович|Азнабаев Б. А.]]'' [http://www.journal-ufa.ru/index.php?num=171&amp;id=4148 Чесноковская гора и речка Чесноковка] // Уфа : журнал.&lt;/ref&gt;. 1736 йылдың 11 февралендә ҡабул ителгән указдар буйынса, йыйындарҙы йылына бер генә [[Ләмйән]] йылғаһы буйында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ғафури районы]]) үткәрергә рөхсәт ителә. Бының өсөн Өфө воеводаһының рөхсәтен алырға һәм йыйында тикшерелергә тейешле мәсьәләләр буйынса уның менән килешергә тейеш булалар, хакимиәт вәкилдәре ҡатнашыуы мотлаҡ булған Һуңғараҡ йыйындар тыйыла&lt;ref&gt;{{ЭБЭ2013|13181|Йыйын|автор=[[Асфандияров, Анвар Закирович|Асфандияров А. З.]]}}&lt;/ref&gt;.

=== 1704—1711 йылғы баш күтәреү ===
{{төп мәҡәлә|Башҡорт ихтилалы (1704—1711)}}
1704 йылдың 4 октябрендә табышсылар (прибыльщики) Жихарев һәм Дохов мәсеттә уҙған йыйында [[башҡорттар]]ға крайҙа 72 яңы һалым һәм яһаҡ һалыу тураһында иғлан итәләр, был [[Башҡорт ихтилалы (1704—1711)|1704—1711 йылғы баш күтәреүҙәргә]] килтерә. [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]] яҙыуынса, башҡорттар [[Бәрҫеүән (йылға)|Бәрҫеүән]] буйында (Хажи мәсетендә) ҡоролтайға йыйылалар, унда [[Алдар|Алдар тархан]] (750 башҡорт менән бергә), 1707 йылда ҡаҙаҡтар араһына ҡасҡан [[Сәйет батыр]]ҙың улы (500 ҡаҙаҡ менән бергә) килә. Ҡоролтайҙа [[Өфө]]гә һөжүм итергә ҡарар итәләр&lt;ref&gt;{{книга|автор= [[Ахметзаки Валиди Тоган]]|заглавие=История башкир|ответственный= |ссылка= |место=Уфа |издательство=Китап |год=2010 |том= |страниц= 352|страницы= 21—23|isbn= 978-5-295-05000-8|ref= }}&lt;/ref&gt;.

=== 1735—1740 йылғы баш күтәреү ===
{{төп мәҡәлә|Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)}}
1734 йылдың декабрендәге [[Ырымбур экспедицияһы]] эшмәкәрлеге буйынса Хажи мәсете бинаһында башҡорт йыйыны саҡырылған, быны тәҡдим итеүселәрҙең береһе абыҙ [[Килмәк Нурышев]] булған&lt;ref&gt;[http://213.239.206.131/node/30442 1737 г. февраля 19-марта 29. — Допросные речи руководителя восстания башкир Ногайской и Казанской дорог 1735—1736 гг. Кильмяка Нурушева.]&lt;/ref&gt;. Ҡоролтайҙа властарҙың эшмкәрлегенә ҡаршылыҡ күрһәтеп, [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|һуғыш башларға]] килешәләр. Тарихсы һәм этнограф А. И. Добросмыслов һүҙҙәренсә, башҡорттар ''«[[Ур (Яйыҡ ҡушылдығы)|Ур]] буйында нығытма һәм ҡала Башҡортостан яйлап көнсығыш яҡтан ҡамап алынасаҡ, һәм шул арҡала Рәсәй составына бөтөнләйгә инеп ҡаласаҡ, бынан тыш ҡырғыҙҙар сирек быуат элек тартып алған ерҙәрҙе (хәҙерге Турғай өлкәһенең төньяҡ биләмәләре) кире ҡайтарып алып булмаясаҡ тигән ҡарарға киләләр»''&lt;ref&gt;''[[Добросмыслов, Александр Иванович|Добромыслов А. И.]]'' Башкирский бунт в 1735—1736 и 1737 гг.// Труды Оренбургской ученой комиссии. — Оренбург, 1900. Вып. 8. — С.9.&lt;/ref&gt;.

Тарихсы Н. А. Фирсов үҙенең «Инородческое население прежнего Казанского царства в новой России до 1762 года и колонизация закамских земель» тигән хеҙмәтендә был ваҡиғалар тураһында шулай яҙа: ''«..Туҡсура Петербургта йәшәгәндә урыҫтарҙың тотош башҡорт ерҙәренә хужа булып алмаҡсы булыуын, һәм шуның өсөн Ыр йылғаһы буйында ҡала төҙөргә йыйынғандарын белеп ҡала. Килмәк абыҙ был хәбәрҙе ишеткәс, сара күрергә тырыша башлай. Уның хәүефләнеүен уртаҡлашыусы һәм Рәсәйгә ҡаршы сығырға тороусы байтаҡ кешеләр табыла. Башҡорт старшиналары Бәпәнә Һөйәнғолов, Сәйебай Яратҡолов, Рысанбай Ғимбәтов, Көҫәнбай батыр һәм Ҡаҙандан ҡасҡан Әмин беренсе булып Килмәк янына киләләр һәм арҡалаштарына әйләнәләр. Нуғай даруғаһындағы Хажи мәсетендә урыҫтарға ҡаршы баш күтәреү пландары башлап төҙөлгән урын була. Бында, ниһайәт, 1735 йылда баш күтәрергә ниәт итәләр, Ыр йылғаһы яғына китеп барған командаға һөжүм итеп, унда урыҫтарға нығытма төҙөргә бирмәҫкә тип ҡарар итәлә»''&lt;ref&gt;''[[Фирсов, Николай Алексеевич|Фирсов Н. А.]]'' Инородческое население прежнего Казанского царства в новой России до 1762 года и колонизация закамских земель. — Казань, 1869. — С. 259—260.&lt;/ref&gt;.

=== Мәсеттең дәғүәтселеге ===
Тарихсы С. М. Соловьев үҙенең «История России с древнейших времен» тигән хеҙмәтендә Хажи мәсетен Башҡортостанда беренсе йәки төп мәсет тип атай, һәм шулай уҡ Ырымбур экспедицияһы начальнигы [[Кирилов Иван Кириллович|И. К. Кирилов]] батша хакимиәтенә, был мәсеттә мосолман дин әһелдәре ''«үҙҙәренең шәриғәтен тарата һәм нығыта, сыуаш менән мордваны ғына түгел, ҡасҡын урыҫтарҙы ла сөннәткә ултырта»'', тип хәбәр иткән. 1735 йылдың 16 декабрендә ебәрелгән «Рассуждение, представленное И. К Кириловым и [[Румянцев Александр Иванович|А. И. Румянцевым]] в Кабинет, об управлении населением Уфимского уезда после окончания башкирского восстания» тигән документта Хажи мәсете телгә алына: «Был яманлыҡтарҙан тыш Хажи һәм Килмәк мәсеттәрендә муллалар һәм абыҙҙар, шулар кеүектәр беренсенән, үҙ закондарын тарата һәм нығыта, сыуаш менән мордваны ғына түгел, ҡасҡын урыҫтарҙы ла сөннәткә ултыртыуына шик бар, был турала ысынлап ишеттем, үҙ белдектәренә мәсет һәм мәҙрәсәләрҙе күбәйткәндәр, тәүге йылдары был хаҡта уйларға ла ҡыймайҙар ине. Даруғала бер генә ахун ҡалдырырға бойороҡ бирелмәҫме икән, ул барлыҡ насар ҡылыҡтарҙы иғлан итеп барырға һәм йәшермәҫкә, башҡа диндәгеләрҙе үҙ диненә индермәҫкә һәм сөннәткә ултыртмаҫҡа, указһыҙ мәсет һәм мәҙрәсәләр асмаҫҡа махсус ант итер ине; ахун үлеп ҡалһа, башҡорттар үҙҙәре түгел, ә тоғролоғона ҡарап билдәләп тәғәйенләргә»&lt;ref&gt;Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов ХVIII в. / Авт.-сост. [[Демидова Наталья Фёдоровна|Н. Ф. Демидова]]. Т. VI. — Уфа: Китап, 2002. — 768 с. — С. 100.&lt;/ref&gt;. Был документтан күренеүенсә, Хажи мәсете Ислам таратыу урын булып торған, [[сыуаштар|сыуаш]], [[мордвалар|мордва]], [[урыҫтар]]ҙы, Башҡортостандың башҡа милләттәрен дә мосолманлыҡҡа килтергән.

=== Мәсеттең емертелеүе һәм мосолмандарҙы язалау ===
1735 йылдың аҙағында йәки 1736 йылдың башында [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|башҡорт яуҙарын]] баҫтырғанда Хажи мәсете [[Кирилов Иван Кириллович|И. К. Кирилов]] карателдәре Вологда драгун полкы ҡатнашлығында емертелә. Тарихсы [[Витевский Владимир Николаевич|В. Н. Витевский]] яҙыуынса, Хажи мәсете «барлыҡ фетнәләрҙә башҡорттарҙың кәңәш тотоу урыны булды» һәм 1736 йылдың яҙында мәсет И. К. Кирилов караттары тарафынан фетнәне баҫтырғанда емертелде&lt;ref&gt;''[[Витевский, Владимир Николаевич|Витевский В. Н.]]'' И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. — Казань, 1897. Т. 1. — С. 146.&lt;/ref&gt;.

Нуғай даруғаһында баш күтәреүселәрҙе баҫтырып йөрөгән Кирилов секунд-майор Останков менән бергә 313 ауылды ер менән тигеҙләйҙәр һәм, фетнәселәр йыйылған урын тип, Хажи мәсетен яндыралар&lt;ref&gt;[http://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9D/nesterov-vadim/lyudi-prinesshie-holod--kniga-pervaya-les-i-stepj/43. Нестеров Вадим. Люди, принесшие холод . Книга первая: Лес и Степь]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

1736 йылдың 20 майындағы «Доношение И. К. Кирилова в Кабинет о действиях его отряда в пределах Ногайской дороги» тигән документында былай тип яҙыла: «Е.и.в., самодержице всероссийской всеподданейшее в Кабинет доношение. После всеподданейшаго доношения марта от 11-го, дождався драгунского Вологодского полку и, сколько было возможно за краткостию времени, исправясь, на Нагайскую дорогу для искоренения воров башкирцов вышел того ж марта 24-го, где счастием в.и.в. воров башкирцов розными партиями так, как скот гнали, не имея никакого от них отпору, но одно было у них, что спасали себя, жон и детей своих, бегая в леса и в другие места. И так по рекам Белой до урочища Бубульжан, по Уршаку, по Негушу, Тору, Селеуку, где самое воровское гнездо было, около двух сот деревень, в них близ 4000 дворов раззорено и сожжено, в том числе главных воров [[Килмәк Нурышев|Кильмяка]], [[Бәпәнәй Төрөпбирҙин|Бепеня]], [[Рысай Иғембәтов|Рысая]] жилища и первая во всей Орде мечеть, называемая Азиева, в которой в прежней и нынешние бунты воры о бунтах советовали и Куран целовали. Причем воров кажнено 158, побито обоего полу близь 700 человек, живых ясырю взято и ныне в Табынску 160 человек, да роздано в Уфе 85, в сылку из Уфы в Остзею послано в службу годных 81, да женок с малолетними детьми 34»&lt;ref&gt;Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов ХVIII в. / Авт.-сост. [[Демидова Наталья Фёдоровна|Н. Ф. Демидова]]. Т. VI. — Уфа: Китап, 2002. — 768 с. — С. 169.&lt;/ref&gt;.

=== Өфө Успенье ирҙәр монастыры асылыу ===
Баш күтәреү баҫтырылғас, мәсет урынында Өфө Успенье ирҙәр монастыры үҙ эшен башлай.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Һылтанмалар ==
* ''Денисов Д. Н.'' [http://tataroved.ru/publicat/new/Sbornik_OMDS.pdf О роли ахунов до учреждения Оренбургского магометанского духовного собрания (на примере Южного Урала)]
* Российский государственный архив древних актов Башкортостана [http://userdocs.ru/istoriya/3604/index.html?page=125]

[[Категория:Өфө мәсеттәре]]
[[Категория:Башҡортостан тарихы]]


&lt;!-- {{mosque-stub}} 2014 г. --&gt;</text>
      <sha1>cm2g3wwmtltxez2ewtusdyggkvxur16</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149268</id>
      <parentid>1149267</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:08:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24942" xml:space="preserve">{{Мечеть
 |Русское название        = Хажи мәсете
 |Оригинальное название   = 
 |Изображение             = 
 |Подпись изображения     = 
 |Ширина изображения      = &lt;!-- по умолчанию 270 px--&gt;
 |Страна                  = 
 |Тип региона             = 
 |Регион                  = {{Флагификация|Башкортостан}}
 |Название местоположения = ҡала
 |Местоположение          = {{Флагификация|Уфа}}
 |Адрес                   = 
  |lat_dir =N|lat_deg =|lat_min =|lat_sec =
  |lon_dir =E|lon_deg =|lon_min =|lon_sec = 
  |region     =   
  |CoordScale = 
 |Статус                  = 
 |Течение, школа          = сөнни
 |ДУМ                     = 
 |Собственник             = 
 |Тип мечети              = йәмиғ мәсете
 |Архитектурный стиль     = Ислам архитектураһы
 |Автор проекта           = 
 |Архитектор              = 
 |Строитель               = 
 |Инициатор строительства = 
 |Благотворители          = 
 |Основные даты           = {{Достопримечательность/Даты||||||}}
 |Начало строительства    = 
 |Окончание строительства = XIII быуат
 |Имам                    = 
 |Состояние               = [[1736 йыл]]да емерелгән
 |Общая площадь           = 
 |Размеры                 = 
 |Площадь помещений       = &lt;!-- м²--&gt;
 |Вместимость             = 
 |Количество куполов      = 
 |Высота                  = 
 |Высота купола           = 
 |Диаметр купола          = 
 |Количество минаретов    = 
 |Высота минарета         = 
 |Материал                =таш
 |Таравих                 = +
 |Ифтар и сухур           = +
 |Библиотека              = 
 |Медресе                 = 
 |Сайт                    = 
 |Дополнительная информация = 
}}
'''Хажи (Ғази, Ази) мәсете''' ({{lang-ru|Азиева (Ази, Азиевская, Гази, Газиева) мечеть}}) — 1736 йылға тиклем [[тарихи Башҡортостан]] ерҙәрендә төп йәмиғ (йома) [[мәсет]]е тип һаналған. Мәсет [[башҡорттар]]ҙың эске үҙидараһында иң юғары хакимиәт тип һаналған бөтә башҡорт [[йыйын]]дары үткәреү урыны булған.

== Атамаһы ==
{{main|Хөсәйенбәк кәшәнәһе}}
Мәсет атамаһы тик рус сығанаҡтарында һаҡланып ҡалған, шунлыҡтан башҡортса дөрөҫ атамаһы аныҡ билдәле түгел. Фараз буйынса мәсеткә [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе|Хажи Хөсәйенбәк]] нигеҙ һалған, уның кәшәнәһе эсендәге ҡәбер ташына: ''«Төркөстандан мәрхүм хажи Хөсәйебәк Ғүмәрбәк улы Тәрәс тоҡомона Аллаһының киң мәрхәмәте булһын. Әй Аллаһым, Әзмирбәк улы Хөсәйенде шәфҡәтеңдән мәхрүм итмә. 744 йыл Мөхррәм айының 10-сы көнөндә вафат булды. 76 йәш»'' тип яҙылған&lt;ref&gt;[http://kitap.bashkort.org/bashvest/1009.html Бында Тамерландың эҙе һаҡлана]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. Шулай итеп, мәсеттең атамаһы '''«Хажи мәсете»'''  булыуы бик тә мөмкин.

== Урынлашҡан ере ==
Мәсет [[Бәрҫеүән (йылға)|Бәрҫеүән]] йылғаһы буйында, Ҡырғауыл тауы ({{lang-ru|Чесноковская гора}}) итәгендә урынлашҡан булған — хәҙер ул [[Өфө]] ҡалаһына инә ([[Киров районы (Өфө)|Киров районы]]). Ошо урында Өфө ҡәлғәһе менән аҫаба башҡорт ерҙәре сиге үткән. Бәрҫеүән буйында Өфө түрәләре [[Урта Азия]] һәм [[Ҡаҙағстан]] яғынан [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]гә килгән сит ил дипломаттарын да, сауҙагәрҙәрен дә ҡаршы алған.

== Тарихы ==
[[Файл:Khusein-Bek Mausoleum 9.jpg|thumb|слева|[[Шишмә районы]]нда [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]]]]
Мәсеткә ҡасан нигеҙ һалынғаны аныҡ ҡына билдәле түгел. Ул яҡынса XIII—XIV быуаттарҙа төҙөлгән, уға нигеҙ һалыныуҙы «Башҡортостандың беренсе имамы», Хажи [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе|Хөсәйенбәктең]] исеме менән бәйләйҙәр&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = [[Таймасов, Салават Усманович|Таймасов С. У.]]
 |заглавие      = Башкортостан и Казахстан в период становления Оренбургской губернии
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Стерлитамак
 |издательство  = 
 |год           = 2006
 |том           =
 |страниц       = 246 
 |страницы      = 52
 |isbn          = 
 |ref           = 
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = [[Таймасов, Салават Усманович|Таймасов С. У.]]
 |заглавие      = Башкирско-казахские отношения в XVIII веке
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = М.
 |издательство  = Наука
 |год           = 2009
 |том           =
 |страниц       = 344
 |страницы      = 39
 |isbn          = 978-5-02-037567-3
 |ref           = 
}}&lt;/ref&gt;.

«[[Һуңғы Һартай]]» (Һартай нәҫеленең һуңғыһы) хикәйәтенән күренеүенсә, 1391 йылда [[Ҡондорса буйындағы яу]] башлығы [[Ялыҡ бей]] әмир [[Аҡһаҡ Тимер]]гә ҡаршылыҡ күрһәтә, [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]] һәм Хажи (Хажи) мәсетендә намаҙ уҡый, доға ҡыла&lt;ref&gt;{{начало цитаты}}&lt;poem&gt;Я вам скажу:
Когда рана в живот или грудь, это — смерть. Будь то конь или воин.
Кармасан и Сермасан!
Зачем я буду говорить о том, что вы умерли?
Знайте: Я сделал людям о вас хорошую память.
Ваши имена остались навечно! Там, за Ак-Су, текут две елги, которые извиваются, как
серебряная надпись из Аль-Корана над преддверием Газиевой мечети.
У них тогда еще не было имен, мы их никак не называли.
И вот я дал ваши имена, я похоронил вас там!&lt;/poem&gt;{{конец цитаты|источник=«[[Һуңғы Һартай|Последний из Сартаева рода]]» // Башкирское народное творчество. Т. 2: Предания и легенды / Сост., авт. вступ. статьи, коммент. [[Надршина, Фануза Аитбаевна|Ф. А. Надршина]]. — Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1987. — С. 173–179.}}&lt;/ref&gt;.

== Мәсет — йыйындар урыны ==
[[Мәсет]]тә [[башҡорттар]]ҙың эске үҙидараһында иң юғары хакимиәт тип һаналған бөтә башҡорт [[йыйын]]дары үткәрелә торған булған. Был йыйындарҙа мөһим мәсьәләләр ҡаралып, иләүҙең киләсәген билдәләрлек ҡарарҙар ҡабул ителгән. Йыйындарҙа башҡорт ырыуҙары вәкилдәре барыһы өсөн дөйөм ғәмәлдәр билдәләгән, батша хакимиәтенең теге йәки был саралары буйынса бер позицияла торорға килешкәндәр, һуғыш йәки баш күтәреүҙе башлау йә тамамлау тураһында һүҙ беркеткәндәр, [[ғәскәр]] башлыҡтарын һайлағандар. Шулай уҡ был йыйындарға хандарҙы саҡырғандар, уларҙы һайлағандар йәки вазифаһынан алғандар. Уларҙы бары һуғыш һәм баш күтәреү осоронда ғына кәрәк һанағандар. Йыйында ҡабул ителгән ҡарарҙар барлыҡ башҡорттар өсөн дә мотлаҡ булған, уларҙы [[имам]]дарҙың ҡатнашлығында [[Ҡөрьән]] тотоп раҫлағандар&lt;ref&gt;''[[Азнабаев, Булат Ахмерович|Азнабаев Б. А.]]'' [http://www.journal-ufa.ru/index.php?num=171&amp;id=4148 Чесноковская гора и речка Чесноковка] // Уфа : журнал.&lt;/ref&gt;. 1736 йылдың 11 февралендә ҡабул ителгән указдар буйынса, йыйындарҙы йылына бер генә [[Ләмйән]] йылғаһы буйында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ғафури районы]]) үткәрергә рөхсәт ителә. Бының өсөн Өфө воеводаһының рөхсәтен алырға һәм йыйында тикшерелергә тейешле мәсьәләләр буйынса уның менән килешергә тейеш булалар, хакимиәт вәкилдәре ҡатнашыуы мотлаҡ булған Һуңғараҡ йыйындар тыйыла&lt;ref&gt;{{ЭБЭ2013|13181|Йыйын|автор=[[Асфандияров, Анвар Закирович|Асфандияров А. З.]]}}&lt;/ref&gt;.

=== 1704—1711 йылғы баш күтәреү ===
{{төп мәҡәлә|Башҡорт ихтилалы (1704—1711)}}
1704 йылдың 4 октябрендә табышсылар (прибыльщики) Жихарев һәм Дохов мәсеттә уҙған йыйында [[башҡорттар]]ға крайҙа 72 яңы һалым һәм яһаҡ һалыу тураһында иғлан итәләр, был [[Башҡорт ихтилалы (1704—1711)|1704—1711 йылғы баш күтәреүҙәргә]] килтерә. [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]] яҙыуынса, башҡорттар [[Бәрҫеүән (йылға)|Бәрҫеүән]] буйында (Хажи мәсетендә) ҡоролтайға йыйылалар, унда [[Алдар|Алдар тархан]] (750 башҡорт менән бергә), 1707 йылда ҡаҙаҡтар араһына ҡасҡан [[Сәйет батыр]]ҙың улы (500 ҡаҙаҡ менән бергә) килә. Ҡоролтайҙа [[Өфө]]гә һөжүм итергә ҡарар итәләр&lt;ref&gt;{{книга|автор= [[Ахметзаки Валиди Тоган]]|заглавие=История башкир|ответственный= |ссылка= |место=Уфа |издательство=Китап |год=2010 |том= |страниц= 352|страницы= 21—23|isbn= 978-5-295-05000-8|ref= }}&lt;/ref&gt;.

=== 1735—1740 йылғы баш күтәреү ===
{{төп мәҡәлә|Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)}}
1734 йылдың декабрендәге [[Ырымбур экспедицияһы]] эшмәкәрлеге буйынса Хажи мәсете бинаһында башҡорт йыйыны саҡырылған, быны тәҡдим итеүселәрҙең береһе абыҙ [[Килмәк Нурышев]] булған&lt;ref&gt;[http://213.239.206.131/node/30442 1737 г. февраля 19-марта 29. — Допросные речи руководителя восстания башкир Ногайской и Казанской дорог 1735—1736 гг. Кильмяка Нурушева.]&lt;/ref&gt;. Ҡоролтайҙа властарҙың эшмкәрлегенә ҡаршылыҡ күрһәтеп, [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|һуғыш башларға]] килешәләр. Тарихсы һәм этнограф А. И. Добросмыслов һүҙҙәренсә, башҡорттар ''«[[Ур (Яйыҡ ҡушылдығы)|Ур]] буйында нығытма һәм ҡала Башҡортостан яйлап көнсығыш яҡтан ҡамап алынасаҡ, һәм шул арҡала Рәсәй составына бөтөнләйгә инеп ҡаласаҡ, бынан тыш ҡырғыҙҙар сирек быуат элек тартып алған ерҙәрҙе (хәҙерге Турғай өлкәһенең төньяҡ биләмәләре) кире ҡайтарып алып булмаясаҡ тигән ҡарарға киләләр»''&lt;ref&gt;''[[Добросмыслов, Александр Иванович|Добромыслов А. И.]]'' Башкирский бунт в 1735—1736 и 1737 гг.// Труды Оренбургской ученой комиссии. — Оренбург, 1900. Вып. 8. — С.9.&lt;/ref&gt;.

Тарихсы Н. А. Фирсов үҙенең «Инородческое население прежнего Казанского царства в новой России до 1762 года и колонизация закамских земель» тигән хеҙмәтендә был ваҡиғалар тураһында шулай яҙа: ''«..Туҡсура Петербургта йәшәгәндә урыҫтарҙың тотош башҡорт ерҙәренә хужа булып алмаҡсы булыуын, һәм шуның өсөн Ыр йылғаһы буйында ҡала төҙөргә йыйынғандарын белеп ҡала. Килмәк абыҙ был хәбәрҙе ишеткәс, сара күрергә тырыша башлай. Уның хәүефләнеүен уртаҡлашыусы һәм Рәсәйгә ҡаршы сығырға тороусы байтаҡ кешеләр табыла. Башҡорт старшиналары Бәпәнә Һөйәнғолов, Сәйебай Яратҡолов, Рысанбай Ғимбәтов, Көҫәнбай батыр һәм Ҡаҙандан ҡасҡан Әмин беренсе булып Килмәк янына киләләр һәм арҡалаштарына әйләнәләр. Нуғай даруғаһындағы Хажи мәсетендә урыҫтарға ҡаршы баш күтәреү пландары башлап төҙөлгән урын була. Бында, ниһайәт, 1735 йылда баш күтәрергә ниәт итәләр, Ыр йылғаһы яғына китеп барған командаға һөжүм итеп, унда урыҫтарға нығытма төҙөргә бирмәҫкә тип ҡарар итәлә»''&lt;ref&gt;''[[Фирсов, Николай Алексеевич|Фирсов Н. А.]]'' Инородческое население прежнего Казанского царства в новой России до 1762 года и колонизация закамских земель. — Казань, 1869. — С. 259—260.&lt;/ref&gt;.

=== Мәсеттең дәғүәтселеге ===
Тарихсы С. М. Соловьев үҙенең «История России с древнейших времен» тигән хеҙмәтендә Хажи мәсетен Башҡортостанда беренсе йәки төп мәсет тип атай, һәм шулай уҡ Ырымбур экспедицияһы начальнигы [[Кирилов Иван Кириллович|И. К. Кирилов]] батша хакимиәтенә, был мәсеттә мосолман дин әһелдәре ''«үҙҙәренең шәриғәтен тарата һәм нығыта, сыуаш менән мордваны ғына түгел, ҡасҡын урыҫтарҙы ла сөннәткә ултырта»'', тип хәбәр иткән. 1735 йылдың 16 декабрендә ебәрелгән «Рассуждение, представленное И. К Кириловым и [[Румянцев Александр Иванович|А. И. Румянцевым]] в Кабинет, об управлении населением Уфимского уезда после окончания башкирского восстания» тигән документта Хажи мәсете телгә алына: «Был яманлыҡтарҙан тыш Хажи һәм Килмәк мәсеттәрендә муллалар һәм абыҙҙар, шулар кеүектәр беренсенән, үҙ закондарын тарата һәм нығыта, сыуаш менән мордваны ғына түгел, ҡасҡын урыҫтарҙы ла сөннәткә ултыртыуына шик бар, был турала ысынлап ишеттем, үҙ белдектәренә мәсет һәм мәҙрәсәләрҙе күбәйткәндәр, тәүге йылдары был хаҡта уйларға ла ҡыймайҙар ине. Даруғала бер генә ахун ҡалдырырға бойороҡ бирелмәҫме икән, ул барлыҡ насар ҡылыҡтарҙы иғлан итеп барырға һәм йәшермәҫкә, башҡа диндәгеләрҙе үҙ диненә индермәҫкә һәм сөннәткә ултыртмаҫҡа, указһыҙ мәсет һәм мәҙрәсәләр асмаҫҡа махсус ант итер ине; ахун үлеп ҡалһа, башҡорттар үҙҙәре түгел, ә тоғролоғона ҡарап билдәләп тәғәйенләргә»&lt;ref&gt;Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов ХVIII в. / Авт.-сост. [[Демидова Наталья Фёдоровна|Н. Ф. Демидова]]. Т. VI. — Уфа: Китап, 2002. — 768 с. — С. 100.&lt;/ref&gt;. Был документтан күренеүенсә, Хажи мәсете Ислам таратыу урын булып торған, [[сыуаштар|сыуаш]], [[мордвалар|мордва]], [[урыҫтар]]ҙы, Башҡортостандың башҡа милләттәрен дә мосолманлыҡҡа килтергән.

=== Мәсеттең емертелеүе һәм мосолмандарҙы язалау ===
1735 йылдың аҙағында йәки 1736 йылдың башында [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|башҡорт яуҙарын]] баҫтырғанда Хажи мәсете [[Кирилов Иван Кириллович|И. К. Кирилов]] карателдәре Вологда драгун полкы ҡатнашлығында емертелә. Тарихсы [[Витевский Владимир Николаевич|В. Н. Витевский]] яҙыуынса, Хажи мәсете «барлыҡ фетнәләрҙә башҡорттарҙың кәңәш тотоу урыны булды» һәм 1736 йылдың яҙында мәсет И. К. Кирилов караттары тарафынан фетнәне баҫтырғанда емертелде&lt;ref&gt;''[[Витевский, Владимир Николаевич|Витевский В. Н.]]'' И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. — Казань, 1897. Т. 1. — С. 146.&lt;/ref&gt;.

Нуғай даруғаһында баш күтәреүселәрҙе баҫтырып йөрөгән Кирилов секунд-майор Останков менән бергә 313 ауылды ер менән тигеҙләйҙәр һәм, фетнәселәр йыйылған урын тип, Хажи мәсетен яндыралар&lt;ref&gt;[http://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9D/nesterov-vadim/lyudi-prinesshie-holod--kniga-pervaya-les-i-stepj/43. Нестеров Вадим. Люди, принесшие холод . Книга первая: Лес и Степь]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

1736 йылдың 20 майындағы «Доношение И. К. Кирилова в Кабинет о действиях его отряда в пределах Ногайской дороги» тигән документында былай тип яҙыла: «Е.и.в., самодержице всероссийской всеподданейшее в Кабинет доношение. После всеподданейшаго доношения марта от 11-го, дождався драгунского Вологодского полку и, сколько было возможно за краткостию времени, исправясь, на Нагайскую дорогу для искоренения воров башкирцов вышел того ж марта 24-го, где счастием в.и.в. воров башкирцов розными партиями так, как скот гнали, не имея никакого от них отпору, но одно было у них, что спасали себя, жон и детей своих, бегая в леса и в другие места. И так по рекам Белой до урочища Бубульжан, по Уршаку, по Негушу, Тору, Селеуку, где самое воровское гнездо было, около двух сот деревень, в них близ 4000 дворов раззорено и сожжено, в том числе главных воров [[Килмәк Нурышев|Кильмяка]], [[Бәпәнәй Төрөпбирҙин|Бепеня]], [[Рысай Иғембәтов|Рысая]] жилища и первая во всей Орде мечеть, называемая Азиева, в которой в прежней и нынешние бунты воры о бунтах советовали и Куран целовали. Причем воров кажнено 158, побито обоего полу близь 700 человек, живых ясырю взято и ныне в Табынску 160 человек, да роздано в Уфе 85, в сылку из Уфы в Остзею послано в службу годных 81, да женок с малолетними детьми 34»&lt;ref&gt;Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов ХVIII в. / Авт.-сост. [[Демидова Наталья Фёдоровна|Н. Ф. Демидова]]. Т. VI. — Уфа: Китап, 2002. — 768 с. — С. 169.&lt;/ref&gt;.

=== Өфө Успенье ирҙәр монастыры асылыу ===
Баш күтәреү баҫтырылғас, мәсет урынында Өфө Успенье ирҙәр монастыры үҙ эшен башлай.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Һылтанмалар ==
* ''Денисов Д. Н.'' [http://tataroved.ru/publicat/new/Sbornik_OMDS.pdf О роли ахунов до учреждения Оренбургского магометанского духовного собрания (на примере Южного Урала)]
* Российский государственный архив древних актов Башкортостана [http://userdocs.ru/istoriya/3604/index.html?page=125]

{{Башҡортостан мәсеттәре}}
[[Категория:Өфө мәсеттәре]]
[[Категория:Башҡортостан тарихы]]


&lt;!-- {{mosque-stub}} 2014 г. --&gt;</text>
      <sha1>jysbvpqt13c0ex9t231pb9rimfo933x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147623</id>
    <revision>
      <id>1149255</id>
      <parentid>1106256</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:31:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5473" xml:space="preserve">{ФШ|Алсынбаев}}
{{Ук}}
'''Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы''' ([[8 март]] [[1949 йыл]]) — ғалим-хирург, медицина өлкәһе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1995—2010 йылдарҙа «Иммунопрепарат» предприятиеһының генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының 2‑се һәм 3‑сө саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2007). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (1999), Башҡортостан Республикаһы атҡаҙанған табибы (1995). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры.

== Биографияһынан ==
Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы Алсынбаев [[БАССР]]‑ҙың [[Архангел районы]] Ҡыҙылъяр ауылында тыуған.

[[1977 йыл]] - БДМИ‑ны тамамлағандан һуң  “Глуховская” шифаханаһының бүлек мөдире.

[[1981 йыл]]дан алып [[Благовещен]] үҙәк район хәстәханаһының баш табип урынбаҫары.

[[1986 йыл]]дан — [[Сибай]] үҙәк ҡала хәстәханаһының баш табибы.

[[1990 йыл]]дан — [[Өфө]]нөң [[Ленин районы (Өфө)|Ленин районы]] һаулыҡ һаҡлау бүлеге мөдире,.

[[1991 йыл]]дан — [[Башҡортостан Республикаһы]] Министрҙар Советының сектор мөдире.

[[1993 йыл]]дан — Өфөнөң 21‑се ҡала хәстәханаһының баш табибы.

[[1995 йыл]]дан башлап “Иммунопрепарат” предприятиеһының генераль директоры (бер үк ваҡытта 1999 йылдан алып лаборатория мөдире).

[[2010 йыл]]дан — директорҙың беренсе урынбаҫары.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
Фәнни хеҙмәттәре иммуномодулләүсе препараттарҙың тән бешеү,эренле шеш һәм башҡа ауырыуҙарҙы дауалау тәьҫирен өйрәнеүгә арналған.

Алсынбаев М.М. ҡатнашлығында  үҙенсәлекле яңы иммуноглобулиндар эшләнә, ҡан препараттарын (лейкоцитар интерферон, церулоплазмин һ.б.) етештереү технологияһы камиллаштырыла.

220-нән ашыу фәнни хеҙмәт һәм 31 уйлап табыу авторы.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
Башҡортостан Республикаһының 2‑се һәм 3‑сө саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (1999)
* Башҡортостан Республикаһы атҡаҙанған табибы (1995).
* Салауат Юлаев ордены кавалеры.

== Фәнни хеҙмәттәре ==
*Иммунные основы патогенеза, иммунодиагностика и иммунотерапия при аллергической патологии легких. Уфа, 1999 (авторҙ.); Основы иммунных и иммунонаправленных методов терапии и профилактики. Уфа, 2000 (авторҙаш) &lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article?layout=edit&amp;id=3019 Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190401082718/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article?layout=edit&amp;id=3019 |date=2019-04-01 }}&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* [http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article?layout=edit&amp;id=3019 Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190401082718/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article?layout=edit&amp;id=3019 |date=2019-04-01 }}

== Һылтанмалар ==
*На страже жизни и здоровья людей (к 65-летию видного ученого и организатора здравоохранения Махамата Алсынбаева)[http://www.bashinform.ru/news/613411-na-strazhe-zhizni-i-zdorovya-lyudey-k-65-letiyu-vidnogo-uchenogo-i-organizatora-zdravookhraneniya-makhamata-alsynbaeva/]

[[Категория:Башҡорт дәүләт медицина университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған табиптары]]
[[Категория:Салауат Юлаев ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>5m2t1uhp22tjwn7lu5so6zaxe36ryg4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149256</id>
      <parentid>1149255</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:32:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5474" xml:space="preserve">{{ФШ|Алсынбаев}}
{{Ук}}
'''Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы''' ([[8 март]] [[1949 йыл]]) — ғалим-хирург, медицина өлкәһе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1995—2010 йылдарҙа «Иммунопрепарат» предприятиеһының генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының 2‑се һәм 3‑сө саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2007). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (1999), Башҡортостан Республикаһы атҡаҙанған табибы (1995). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры.

== Биографияһынан ==
Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы Алсынбаев [[БАССР]]‑ҙың [[Архангел районы]] Ҡыҙылъяр ауылында тыуған.

[[1977 йыл]] - БДМИ‑ны тамамлағандан һуң  “Глуховская” шифаханаһының бүлек мөдире.

[[1981 йыл]]дан алып [[Благовещен]] үҙәк район хәстәханаһының баш табип урынбаҫары.

[[1986 йыл]]дан — [[Сибай]] үҙәк ҡала хәстәханаһының баш табибы.

[[1990 йыл]]дан — [[Өфө]]нөң [[Ленин районы (Өфө)|Ленин районы]] һаулыҡ һаҡлау бүлеге мөдире,.

[[1991 йыл]]дан — [[Башҡортостан Республикаһы]] Министрҙар Советының сектор мөдире.

[[1993 йыл]]дан — Өфөнөң 21‑се ҡала хәстәханаһының баш табибы.

[[1995 йыл]]дан башлап “Иммунопрепарат” предприятиеһының генераль директоры (бер үк ваҡытта 1999 йылдан алып лаборатория мөдире).

[[2010 йыл]]дан — директорҙың беренсе урынбаҫары.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
Фәнни хеҙмәттәре иммуномодулләүсе препараттарҙың тән бешеү,эренле шеш һәм башҡа ауырыуҙарҙы дауалау тәьҫирен өйрәнеүгә арналған.

Алсынбаев М.М. ҡатнашлығында  үҙенсәлекле яңы иммуноглобулиндар эшләнә, ҡан препараттарын (лейкоцитар интерферон, церулоплазмин һ.б.) етештереү технологияһы камиллаштырыла.

220-нән ашыу фәнни хеҙмәт һәм 31 уйлап табыу авторы.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
Башҡортостан Республикаһының 2‑се һәм 3‑сө саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (1999)
* Башҡортостан Республикаһы атҡаҙанған табибы (1995).
* Салауат Юлаев ордены кавалеры.

== Фәнни хеҙмәттәре ==
*Иммунные основы патогенеза, иммунодиагностика и иммунотерапия при аллергической патологии легких. Уфа, 1999 (авторҙ.); Основы иммунных и иммунонаправленных методов терапии и профилактики. Уфа, 2000 (авторҙаш) &lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article?layout=edit&amp;id=3019 Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190401082718/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article?layout=edit&amp;id=3019 |date=2019-04-01 }}&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* [http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article?layout=edit&amp;id=3019 Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190401082718/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article?layout=edit&amp;id=3019 |date=2019-04-01 }}

== Һылтанмалар ==
*На страже жизни и здоровья людей (к 65-летию видного ученого и организатора здравоохранения Махамата Алсынбаева)[http://www.bashinform.ru/news/613411-na-strazhe-zhizni-i-zdorovya-lyudey-k-65-letiyu-vidnogo-uchenogo-i-organizatora-zdravookhraneniya-makhamata-alsynbaeva/]

[[Категория:Башҡорт дәүләт медицина университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған табиптары]]
[[Категория:Салауат Юлаев ордены кавалерҙары]]</text>
      <sha1>bktzpotg764quw7s1fo8o9wnxvancpi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156752</id>
    <revision>
      <id>1149294</id>
      <parentid>995168</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:08:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3094" xml:space="preserve">{{фш|Хәйруллин}}
'''Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы''' ([[14 декабрь]] [[1929 йыл]] — [[10 июль]] [[1999 йыл]]) — хужалыҡ эшмәкәре. 1959—1990 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] «Шишмә» колхозы рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981). [[Ленин ордены|Ленин]] (1986), [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1976), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры.

== Биографияһы ==
Вәғиз Нурулла улы Хәйруллин 1929 йылдың 14 декабрендә БАССР-ҙың Бөрө кантоны (хәҙерге БР-ның Дүртөйлө районы) Һикәлекүл ауылында тыуған — 10.7.1999 йылдың 10 июлендә Дүртөйлө районы Шишмә ауылында вафат булған, тыуған ерендә ерләнгән. Ауыл хужалығының билдәле хеҙмәткәре. 

1945 йылдан башлап Дүртөйлө районындағы «Трактор» колхозында, 

1953 йылдан — «Шишмә» колхозында эшләй: 1956 йылдан умартасылыҡ бригадаһы бригадиры, 

1959—1990 йылдарҙа - «Шишмә» колхозы рәйесе. Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы етәкселегендә «Шишмә» колхозы үҫемлекселек һәм малсылыҡта ҙур күрһәткестәргә өлгәште: 1984—86 йылдарҙа бөртөклө орлоҡ культуралары уңышы гектарынан 35,3 центнер бирҙе, бер һыйырҙан уртаса йыллыҡ һөт һауыу — 3496 кг тәшкил итте.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981) 
* Ленин ордены (1986) 
* Октябрь Революцияһы ордены (1976)
* Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1971)
* «Почёт Билдәһе» ордены (1966)

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/15439-kh-jrullin-v-iz-nurulla-uly}}{{V|15|12|2020}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Дүртөйлө районында тыуғандар]]
[[Категория:1929 йылда тыуғандар]]
[[Категория:14 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәрҙәре]]</text>
      <sha1>ks64oambnc6et79dlyg6rz9mag8jhq8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149295</id>
      <parentid>1149294</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3098" xml:space="preserve">{{фш|Хәйруллин}}
'''Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы''' ([[14 декабрь]] [[1929 йыл]] — [[10 июль]] [[1999 йыл]]) — хужалыҡ эшмәкәре. 1959—1990 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] «Шишмә» колхозы рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981). [[Ленин ордены|Ленин]] (1986), [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1976), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры.

== Биографияһы ==
Вәғиз Нурулла улы Хәйруллин 1929 йылдың 14 декабрендә БАССР-ҙың Бөрө кантоны (хәҙерге БР-ның Дүртөйлө районы) [[Һикәлекүл]] ауылында тыуған — 10.7.1999 йылдың 10 июлендә Дүртөйлө районы Шишмә ауылында вафат булған, тыуған ерендә ерләнгән. Ауыл хужалығының билдәле хеҙмәткәре. 

1945 йылдан башлап Дүртөйлө районындағы «Трактор» колхозында, 

1953 йылдан — «Шишмә» колхозында эшләй: 1956 йылдан умартасылыҡ бригадаһы бригадиры, 

1959—1990 йылдарҙа - «Шишмә» колхозы рәйесе. Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы етәкселегендә «Шишмә» колхозы үҫемлекселек һәм малсылыҡта ҙур күрһәткестәргә өлгәште: 1984—86 йылдарҙа бөртөклө орлоҡ культуралары уңышы гектарынан 35,3 центнер бирҙе, бер һыйырҙан уртаса йыллыҡ һөт һауыу — 3496 кг тәшкил итте.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981) 
* Ленин ордены (1986) 
* Октябрь Революцияһы ордены (1976)
* Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1971)
* «Почёт Билдәһе» ордены (1966)

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/15439-kh-jrullin-v-iz-nurulla-uly}}{{V|15|12|2020}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Дүртөйлө районында тыуғандар]]
[[Категория:1929 йылда тыуғандар]]
[[Категория:14 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәрҙәре]]</text>
      <sha1>4kmiyqpjeemmhsk1hi6n25dvu9uypsb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алсынбаев Нияз Зәбихулла улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157710</id>
    <revision>
      <id>1149254</id>
      <parentid>1085763</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:31:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4434" xml:space="preserve">{{ФШ|Алсынбаев}}
{{Ук}}
'''Алсынбаев Нияз Зәбихулла улы'''&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01004363411 Рәсәй дәүләт китапханаһында теркәлгән китабы буйынса]&lt;/ref&gt; ([[1 май]] [[1963 йыл]]) — [[Журналистика|журналист]]. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] [[2004 йыл|(2004)]]. [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы [[2014 йыл|(2014)]]&lt;ref name=&quot;ЛИБ&quot;&gt;[http://libmap.bashnl.ru/node/1091  Нияз Алсынбаев]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Нияз Зәбихулла улы Алсынбаев [[1963 йыл]]дың [[1 май]]ында [[Башҡортостан]]дың [[Баймаҡ районы]] [[Ишмырҙа]] ауылында тыуған. [[Башҡорт дәүләт педагогия университеты]]ның тарих-инглиз теле факультетын тамамлай. 1986 йылдан алып 1989 йылға тиклем Баймаҡ районы мәктәптәрендә инглиз теле уҡытыусыһы булып эшләй. 1989—1991 йлдарҙа БАССР-ҙың ТВ һәм радиотапшырыуҙары Дәүләт комитеты корреспонденты булып хеҙмәт итә. 1992—1997 йылдарҙа — [[Әбйәлил районы]]ның «Осҡон» корреспонденты. 1997 йылдан алып «Башкортостан» Дәүләт теле-радио компанияһында башта — сәнәғәт бүлеге корреспонденты, Урал аръяғы собкоры&lt;ref&gt; [https://www.promegalit.ru/ufa/personals/2276_alsynbaev_niyaz.html Мегалит]&lt;/ref&gt;, һуңынан бүлек мөдире, радиотапшырыуҙар хеҙмәте начальнигы урынбаҫары булып эшләй&lt;ref name=&quot;ЛИБ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

2004 йылдан алып года «Юлдаш» музыкаль-мәғлүмәти канал менән етәкселек итә. Шулай уҡ «Майҙан», «Даира» йәмәғәт-сәйәси программалары, «Кесерткән» радиофельетондар циклы алып барыусыһы булараҡ билдәле. «Шәхси фекер», «Шәжәрә» программаларының авторы һәм алып барыусыһы. 1990-сы йылдарҙан әҙәби ижад менән шөғөлләнә башлай. Тәүге хикәйәләре республика гәзиттәре һәм журналдары биттәрендә донъя күрҙе.
2013 йылда «Евразия тауышы» Бөтә Рәсәй конкурсында төп призды яулай (теле-радио компаниялары араһында «Радиола иң яҡшы алып барыусы» номинацияһы). «Алпамыша — бер риүәйәт эҙҙәре артынан» документаль фильмы авторы һәм режиссеры (2013)&lt;ref name=&quot;ЛИБ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.

'''Төп әҫәрҙәре&lt;ref name=&quot;ЛИБ&quot;&gt;&lt;/ref&gt;:'''
* Серле мосафир. Өфө,2008;
* Эйәрҙә ҡалған егет. Өфө,2009;
* Изге бүре балалары. Өфө,2013;
* Йәйге селлә. Өфө,2014.

== Әҙәбиәт ==
* Әлибаев З.Дәүер һулышын тойоп.//Ағиҙел.-2010.4-се һан. 156—157 биттәр;
* Күзбәков Ф. Йәштәр тауышы..//Ағиҙел.-2010. 5-се һан. 153 бит;
* Баймакская энциклопедия. Уфа,2013.- 61 бит;
* Писатели земли башкирской. Уфа,2015.- 34-35 бит.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.promegalit.ru/ufa/personals/2276_alsynbaev_niyaz.html Мегалит]
* [http://www.kitap-ufa.ru/catalog/proza/letniy_znoy_alsynbaev_n/ Летний зной]
[[Категория:Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]]</text>
      <sha1>quxfe0h6v4qdscgojravpoz8tynspm9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тимер юл транспорты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163345</id>
    <revision>
      <id>1149318</id>
      <parentid>967825</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T05:23:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ganesha811</username>
        <id>35615</id>
      </contributor>
      <comment>SVG+, PNG-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6240" xml:space="preserve">{{УК}}
[[Файл:Santa_Fe_steam_and_diesel_locomotives_1976.JPG|мини|Быуындар осрашыуы. 1976]]
'''Тимер юл транспорты''' — йөктәрҙе һәм пассажирҙарҙы тәгәрмәсле транспорт саралары менән рельс юлдары буйынса йөрөтөүсе ер өҫтө транспорты төрө.

== Ҡулланылышы ==
Күп кенә илдәрҙә транспорттың барлыҡ төрҙәре араһында тимер юл транспорты төп урынды алып тора, был уның универсаллеге менән аңлатыла: иҡтисадтың барлыҡ тармаҡтарына хеҙмәт күрһәтеү һәм халыҡтың барлыҡ климат зоналарында ла тиерлек пассажирҙар йөрөтөүгә булған ихтыяжын тәьмин итеү мөмкинлеге бирә.

Тимер юл транспортының төп өҫтөнлөктәре: күпләп йөк ташыу һәләте; оҙон араларға ҙур күләмле йөк ташыу һөҙөмтәлелеге; сағыштырмаса ҙур тиҙлек; ышаныс һәм именлек; ташыуҙарҙың үҙҡиммәте түбән; башҡа төр транспортҡа ҡарағанда тирә-яҡ мөхиткә йоғонтоһо аҙыраҡ.

Һәр илдә тимер юл транспорты өлөшө иҡтисади-географик, демографик һәм башҡа факторҙарҙы иҫәпкә алып барлыҡҡа килә.

== Тарихы ==
Кеше йөктө үҙе тартҡан боронғо тимер юлдар б. э. VI быуатына ҡарай; уның уйлап табыусыһы булып ете аҡыл эйәһенең береһе Периандр һанала. Тимер юлдар Бөйөк Британияла XVIII һәм XIX быуаттарҙа мөһим энергия сығанағы булған пар машинаһын уйлап табыуҙан һуң сәскә ата.
[[Файл:World railway network.svg|мини|Бөтә донъя тимер юл селтәре ]]
1880-се йылдарҙа беренсе [[электр]] поездары, шулай уҡ трамвай һәм тоннель барлыҡҡа килә. 1940-сы йылдарҙан башлап, күпселек илдәрҙә электрлашҡан паровоздарҙы дизель- электр менән алыштыра башлайҙар, был процесс 2000-се йылда тамамлана тиерлек. 1960-сы йылдарҙа [[Япония]]ла һәм башҡа бер нисә илдә электрлаштырылған юғары тиҙлекле тимер юлдар барлыҡҡа килде.
[[Файл:Železnica.JPG|мини|250x250пкс| Дизель локомотивы (һул яҡта) һәм электр локомотивы (уңда). ]]
Тимер юл транспортының үҫеше, кәмеүе һәм тергеҙелеүе тарихын ҡулланылған энергия менән билдәләнгән бер нисә осорға бүлеп була.

Тимерҙән яһалған беренсе юл, ағас рельстар өҫтөнә суйын түшәм рәүешендә, 1768 йылда һалынған. Был яңылыҡ төрлө колея үлсәүҙәренә мөмкинлек бирә. 1790-сы йылдарҙа Бөйөк Британияла тулы тимер рельстар барлыҡҡа килә башлай. 1788 йылда [[Петрозаводск]] ҡалаһында Рәсәйҙең беренсе тимер юлы булған «Суйын тәгәрмәсле юл үткәргес» төҙөлә.
[[Файл:Gorskii_20617u.jpg|слева|мини| [[Ҡытаутамаҡ]] ҡалаһы янындағы Себер аръяғы тимер юлында башҡорт стрелка күсереүсеһе, С. М. Прокудин-Горский фотоһы, 1910 ]]
Рәсәй Федерацияһында уның бик ҙур биләмәһе һәм тәбиғи үҙенсәлектәре, эшкәртеү предприятиеларында сеймал базаһы алыҫ булған тимер юл транспорты транспорт системаһының нигеҙен тәшкил итә. Барлыҡ транспорт төрҙәренең (торба үткәргестәренән башҡа) йөк әйләнешенең 80 % -тан артығын, алыҫ һәм ҡала яны поездарында дөйөм файҙаланыуҙағы транспорттың пассажирҙар әйләнешенең 40 % тан артығырағын тимер юл бирә.

Рәсәй тимер юлдары — иң ҙур, яҡшы үҫеш алған, динамик һәм һөҙөмтәле эшләп килеүсе система. Илдең тимер юл селтәре 85 мең км-ҙан артыҡ оҙонлоҡҡа эйә&lt;ref&gt;[https://company.rzd.ru/ru/9360?redirected ОАО «РЖД» сегодня]&lt;/ref&gt;

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Железные дороги}}* {{ВТ-ЭСБЕ|Железные дороги, в техническом отношении}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://slovar.cc/enc/bse/1995914.html Железная дорога// Большая советская энциклопедия]
** [http://supermap.zatramvaj.org.ua/ Схема Железных дорог Евразии]
** {{Cite web|url=http://parovoz.com/|title=«Паровоз ИС». Российский железнодорожный портал|archiveurl=https://archive.is/20121211045256/http://parovoz.com/|archivedate=2012-12-11}}
** {{Cite web|url=http://parovoz.com/spravka/gauges-ru.php|title=Колеи железных дорог мира|archiveurl=https://archive.is/20121210190428/http://parovoz.com/spravka/gauges-ru.php|archivedate=2012-12-10}}

[[Категория:Транспорт саралары]]</text>
      <sha1>cubvxf6erd014uqh45zknblb4xozm3e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәйруллин Баязит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>175556</id>
    <revision>
      <id>1149291</id>
      <parentid>1087273</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:06:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3625" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Хәйруллин}}
'''Баязит Хәйруллин''' (1871 — ?) — шәйех, суфый, Владикавказ мәсете имамы. [[Зәйнулла Рәсүлев]]тың шәкерте.

== Биографияһы ==
Шәйех Баязит Хәйруллин [[1871 йыл]]да [[Нуриман районы]]ның [[Яңы Күл]]&lt;ref name=&quot;Шэжэрэ шейха Баязита&quot;&gt;[https://kurultai.ru/ba/content/2228-sostavlena-rodoslovnaya-shezhere-shejha-bayazita-khajrullina/ Баязит шәйех Хәйруллиндың шәжәрәһе төҙөлдө]&lt;/ref&gt; ауылында тыуа (башҡа сығанаҡтар буйынса — Өфө ҡалаһында&lt;ref name=&quot;Шейх Баязит Хайруллин&quot;&gt;[https://islamdag.ru/lichnosti/43474 Шейх Баязит Хайруллин]&lt;/ref&gt;), бүләкәй-көҙәй ырыуы башҡорто&lt;ref&gt;{{YouTube|fjgZlYsvhWk|logo=1|Башкирский шейх Баязит Хайруллин}}&lt;/ref&gt;.  Хәрби хеҙмәтен [[Владикавказ]]да үтә һәм үҙен ғәҙел, намыҫлы мосолман итеп күрһәтә. Хәрби часть командиры уның дингә ынтылышын күреп, Ислам белемен алыуҙа ярҙам итә — егеткә Ырымбур ҡалаһы мәҙрәсәһенә йүнәлтмә бирә. Баязит унда өс йыл уҡығандан һуң, Владикавказға барып имам булып китә.

1918 йылда ул [[Махачкала]]ға күсенә һәм 1950 йылға тиклем шунда имам була. 1933 йылда золомға эләгә һәм барлыҡ мөлкәте, йорто тартып алына&lt;ref name=&quot;Шейх Баязит Хайруллин&quot; /&gt;.

== Ғаилә хәле ==
Шәйех Баязит ике тапҡыр өйләнә. Тәүге никахынан 4 балаһы була. Туберкулез менән оҙайлы сирләгәндән һуң беренсе ҡатыны вафат булғас, ул икенсегә өйләнә. икенсе никахында ике балаһы тыуа, әммә береһе ете йәшендә вафат була&lt;ref name=&quot;Шейх Баязит Хайруллин&quot; /&gt;.

== Хәтер ==
Шәйех Баязит тураһында бик күп дини баҫмаларҙа телгә алына.
2016 йылда Махачкала ҡалаһының Тарки ҡасабаһы зыяратында шәйехтең ҡәбере төҙөкләндерелә, урындағы мәсеттәрҙең береһенә уның исеме бирелә&lt;ref name=&quot;Шейх Баязит Хайруллин&quot; /&gt;.
2021 йылда шәйехтең бер туғанының ейәне Ғафуан Хәйруллин нәҫел ебе менән ҡыҙыҡһына башлай һәм Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы ярҙамы менән шәйех Баязиттың шәжәрәһен төҙөй&lt;ref name=&quot;Шэжэрэ шейха Баязита&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* [https://kurultai.ru/ba/content/2228-sostavlena-rodoslovnaya-shezhere-shejha-bayazita-khajrullina/ Баязит шәйех Хәйруллиндың шәжәрәһе төҙөлдө]
* {{YouTube|fjgZlYsvhWk|logo=1|Башкирский шейх Баязит Хайруллин}}

[[Категория:Нуриман районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡорт дин әһелдәре]]</text>
      <sha1>3rj99kdxefmfahm9phnot3ph1niezyj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>176591</id>
    <revision>
      <id>1149257</id>
      <parentid>1069184</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:33:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4970" xml:space="preserve">{{Orphan|date=сентябрь 2021}}
{{ФШ|Алсынбаев}}
{{Ук}}
'''Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улы''' ({{lang-ru|Алсынбаев Мухамет Алсынбаевич}}; [[1903]]—[[1968]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 148-се гвардия артиллерия-миномёт полкының хәрби ашатыу взводы повозочныйы. Гвардия ҡыҙылармеецы. Ҡыҙыл Йондоҙ ордены (1945) кавалеры&lt;ref&gt;[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/351-alsynbaev-mukhamed-alsynbaevich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Алсынбаев Мухамет Алсынбаевич]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Мөхәммәт Алсынбай улы Алсынбаев [[1903 йыл]]да [[Ырымбур губернаһы]] [[Верхнеурал өйәҙе]] (хәҙер — [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Учалы районы]]) [[Ыҫтамғол]] ауылында тыуған.
 
[[1942 йыл]]да Учалы районы хәрби комиссариаты тарафынан [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]] сафына саҡырыла.

112-се Башҡорт (16-сы гвардия Чернигов) кавалерия дивизияһының 148-се гвардия артиллерия-миномёт полкындағы хәрби ашатыу взводы повозочныйы булып хеҙмәт итә&lt;ref name=&quot;pamyat-naroda.ru&quot;&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie18814051/ Память народа. Алсынбаев Мухамет Алсынбаевич]&lt;/ref&gt;.

Подразделениеның [[1943 йыл]]дың 10 октябрендә иғлан ителгән 83-сө бойороғона ярашлы: {{цитата|Гвардия ҡыҙылармеецы Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улы 148-се гвардия артиллерия-миномёт полкының хәрбиҙәрҙе ашатыу буйынса взвод повозочныйы, рейд барышында дошмандың туҡтауһыҙ артиллерия уты аҫтында алғы һыҙыҡтағы яугирҙарҙы өҙлөкһөҙ һәм ваҡытында ашатыу ойошторҙо. 1903 йылғы, башҡорт, ВКП (б) ағзалығына кандидат, 1942 йылдан Бөйөк Ватан һуғышында, әлегә тиклем награда алмаған&lt;ref name=&quot;pamyat-naroda.ru&quot;&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie18814051/ Память народа. Алсынбаев Мухамет Алсынбаевич]&lt;/ref&gt;|}} «Хәрби хеҙмәттәре өсөн» миҙалына лайыҡ булды.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Хәрби хеҙмәттәре өсөн» миҙалы (10.10.[[1943]])
* Ҡыҙыл Йондоҙ ордены (21.06.[[1945]])&lt;ref&gt;[https://1418museum.ru/heroes/25673946/ Дорога памяти. Алсынбаев Мухамет Алсынбаевич]&lt;/ref&gt;

== Хәтер ==
Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улының исеме [[Башҡортостан]]да нәшер ителгән баҫмаларҙа&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01000853663 РГБ: Они вернулись с победой. Учалинский район, т. 11, 2004] ISBN 5-295-03475-5&lt;/ref&gt; һәм БР-ҙың [[Учалы районы]] Ыҫтамғол ауылында Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар хөрмәтенә ҡуйылған һәйкәлдәге исемлеккә индерелгән.

== Һылтанмалар ==
* [http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/351-alsynbaev-mukhamed-alsynbaevich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Алсынбаев Мухамет Алсынбаевич]{{ref-ru}}{{V|24|07|2021}}
* [https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie18814051/ Память народа. Алсынбаев Мухамет Алсынбаевич]{{ref-ru}}{{V|24|07|2021}}
* [https://1418museum.ru/heroes/25673946/ Дорога памяти. Алсынбаев Мухамет Алсынбаевич]
* [https://search.rsl.ru/ru/record/01000853663 РГБ: Они вернулись с победой. Учалинский район, т. 11, 2004] ISBN 5-295-03475-5

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}
{{Портал|Башҡорт атлы дивизияһы}}
{{Башҡорт атлы дивизияһы}}

[[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]]
[[Категория:1903 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>bh5uci8ycm1jw107emq9btyn5vnj96v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алсынбаев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184590</id>
    <revision>
      <id>1149251</id>
      <timestamp>2022-08-11T14:22:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Алсынбаев''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. Алсынбай исеменән барлыҡҡа килгән. Алсын — ыласын мәғәнәһендә&lt;ref&gt;{{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы =44 }}&lt;/ref&gt;.   '''Алсынбаева''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * Алсынбаев Нияз...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="863" xml:space="preserve">'''Алсынбаев''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. Алсынбай исеменән барлыҡҡа килгән. Алсын — ыласын мәғәнәһендә&lt;ref&gt;{{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы =44 }}&lt;/ref&gt;.
 
'''Алсынбаева''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Алсынбаев Нияз Зәбихулла улы]]
* [[Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы]]
* [[Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Алсынбай (исем)]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>dxkrcijp4eijakh1mwjvbhtkgz73m2g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149252</id>
      <parentid>1149251</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:25:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1136" xml:space="preserve">'''Алсынбаев''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. Алсынбай исеменән барлыҡҡа килгән. Алсын — ыласын мәғәнәһендә&lt;ref&gt;{{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы =44 }}&lt;/ref&gt;.
 
'''Алсынбаева''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Алсынбаев Нияз Зәбихулла улы]] — журналист, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2004). Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы ағзаһы. 
* [[Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы]]
* [[Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Алсынбай (исем)]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>brbxi0wslnee8zpnda8bu0ik6s44fp9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149253</id>
      <parentid>1149252</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:26:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1229" xml:space="preserve">'''Алсынбаев''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. Алсынбай исеменән барлыҡҡа килгән. Алсын — ыласын мәғәнәһендә&lt;ref&gt;{{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы =44 }}&lt;/ref&gt;.
 
'''Алсынбаева''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Алсынбаев Нияз Зәбихулла улы]] — журналист, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре, Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы ағзаһы. 
* [[Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы]] —  ғалим-хирург, медицина өлкәһе һәм йәмәғәт эшмәкәре.
* [[Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Алсынбай (исем)]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>1aatr46sm0eenzustp9ungin54vx4t1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149258</id>
      <parentid>1149253</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:34:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1247" xml:space="preserve">'''Алсынбаев''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. Алсынбай исеменән барлыҡҡа килгән. Алсын — ыласын мәғәнәһендә&lt;ref&gt;{{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы =44 }}&lt;/ref&gt;.
 
'''Алсынбаева''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Алсынбаев Нияз Зәбихулла улы]] — журналист, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре, Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы ағзаһы. 
* [[Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы]] —  ғалим-хирург, медицина өлкәһе һәм йәмәғәт эшмәкәре.
* [[Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры.
-----------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Алсынбай (исем)]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>648r0llj735ou4hdvlrayaxq509tohv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149260</id>
      <parentid>1149258</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T14:39:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1058" xml:space="preserve">'''Алсынбаев''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. Алсынбай исеменән барлыҡҡа килгән. 
 
'''Алсынбаева''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Алсынбаев Нияз Зәбихулла улы]] — журналист, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре, Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы ағзаһы. 
* [[Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы]] —  ғалим-хирург, медицина өлкәһе һәм йәмәғәт эшмәкәре.
* [[Алсынбаев Мөхәммәт Алсынбай улы]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры.
-----------------

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Алсынбай (исем)]]

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>gyhea704vuo18dn2st6fs35nceosmht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алсынбаева</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184591</id>
    <redirect title="Алсынбаев" />
    <revision>
      <id>1149259</id>
      <timestamp>2022-08-11T14:35:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>[[Алсынбаев]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Алсынбаев]]</text>
      <sha1>nso4dtfvs98aei4yndh2nyntdnqlr37</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡаҙый</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184592</id>
    <redirect title="Ҡазый" />
    <revision>
      <id>1149263</id>
      <timestamp>2022-08-11T15:00:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>Akkashka [[Ҡаҙый]] битенең исемен йүнәлтеү өҫтөнән үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡазый]]: Башҡорт энциклопедияһындағы яҙылышына ярашлы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#перенаправление [[Ҡазый]]</text>
      <sha1>0nmth3ylzxd4bjxq4opoqqvykwjlps4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Ҡаҙый</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184593</id>
    <redirect title="Фекерләшеү:Ҡазый" />
    <revision>
      <id>1149265</id>
      <timestamp>2022-08-11T15:00:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>Akkashka  [[Фекерләшеү:Ҡаҙый]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Ҡазый]]: Башҡорт энциклопедияһындағы яҙылышына ярашлы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" xml:space="preserve">#перенаправление [[Фекерләшеү:Ҡазый]]</text>
      <sha1>g9s8xmxrczvympz5ohvcm4apj03oino</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡадыкөй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184594</id>
    <revision>
      <id>1149273</id>
      <timestamp>2022-08-11T15:26:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/123721517|Кадыкёй]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5220" xml:space="preserve">[[Файл:Kadikoy_from_the_ferry.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Kadikoy_from_the_ferry.jpg/220px-Kadikoy_from_the_ferry.jpg|мини|Мәрмәр диңгеҙендәге паромдан төшөрөлгән Истанбулдың Ҡадыкөй гаване күренеше]]
[[Файл:Kadıköy_(park).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg/220px-Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg|мини|Бер нисә йыл элек ҡала автовокзалы урынында Кадыкөй паркы ]]
'''Ҡадыкөй''' (төр. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Kadıköy&lt;/span&gt;) — [[Истанбул]] ([[Төркиә]]) районы, ҡаланың азия өлөшөндә, [[Мәрмәр диңгеҙе|Мәрмәр диңгеҙенең]] төньяҡ ярында  урынлашҡан. Был урында тәүге тораҡ эҙҙәре б. э. т. 680 йылға ҡарай. Мегара дорийҙары [[Босфор]] ярында Халкедон ҡалаһына нигеҙ һалған.

Атама «''Ҡазый ауылы''» тип тәржемә ителә. Бының менән Истанбулдың тәүге ҡаҙыйына (прокурор) өлөш итеп бирелгән ошо биләмә уделына бурыслы тип иҫәпләнә.

Район территорияһында составына бер нисә православие ҡорамы ингән Константинополь  патриархатының Халкидон &lt;a href=&quot;https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%8F&quot; rel=&quot;mw:ExtLink&quot; title=&quot;Халкидонская митрополия&quot; class=&quot;cx-link&quot; data-linkid=&quot;72&quot;&gt;митрополияһы&lt;/a&gt;  эшләй.  Нәҡ бында 451 йылда IV Бөтә йыһан (Халкидон) соборы үткән.

== Хәҙерге заманда ==

=== Транспорт ===
Haydarpaşa Төрөк дәүләт тимер юлының төп терминалы Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел урынлашҡан, көнсығыш һәм көньяҡ халыҡ-ара, эске һәм төбәк поездарын  хеҙмәтләндерә. Инфраструктура эштәре сәбәпле, терминал 2013 йылда ябыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|title=Haydarpaşa Station like a museum of history|publisher=Hürriyet Daily News|lang=en|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110182514/http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; Хайдарпаша терминалы 1908 йылда Истанбул-Бағдад һәм Истанбул-Дамаск-Мәҙинә тимер юлдарының һуңғы туҡталышы булараҡ асыла.

Söğütlüçeşme тимер юл станцияһы, Haydarpaşa терминалынан һуң киләһе станция Истанбулдың европа яғындағы Metrobus линияһының һуңғы туҡталышы  булып тора.

Истанбул метроһының 4 линияһы Ҡдыкөйҙән Тавшантәпәгә тиклем көн һайын иртәнге 6-нан алып төн уртаһына (23:57) тиклем эшләй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.metro.istanbul|title=Metro İstanbul|publisher=www.metro.istanbul|accessdate=2018-01-10|archive-date=2016-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818005629/http://www.metro.istanbul/|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|title=M4 - KADIKÖY - TAVŞANTEPE - İstanbul Metro Hareket Saatleri - Ne Vakit|publisher=nevakit.com|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20180111164956/https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
Районда билдәле Фенербахче футбол клубы һәм уның  футбол клуб аренаһы урынлашҡан.

=== Тирә - яғы ===
Ҡадыкөйҙең тирә-яғы:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|title=Kadıköy Nerede Haritası ve Kadıköy Mahalleleri - İstanbul|publisher=www.haritamap.com|lang=tr|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110234151/http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

* 19 майыс
* Аджибадем
* Бостанджи
* Джаддебостан
* Джаферага
* Думлупынар
* Эгитим (Eğitim)
* Эренкей
* Фенербахче
* Фенерйола
* Фикиртеп
* Гезтеп
* Гасанпаша
* Кошуйол
* Козйатагы (Kozyatağı)
* Мердивенкей
* Османага
* Расимпаша
* Сахрайыджедид (Sahrayıcedid)
* Суадие
* Зюхтюпаша

== Галерея ==</text>
      <sha1>hcpzrb8ss2i8mu968js5q89r193ne2h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149274</id>
      <parentid>1149273</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:38:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6810" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Русское название                 = Кадыкёй
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Kadıköy}}
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул иле
 |Карта = Istanbul location Kadıköy.svg
}}

[[Файл:Kadikoy_from_the_ferry.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Kadikoy_from_the_ferry.jpg/220px-Kadikoy_from_the_ferry.jpg|мини|Мәрмәр диңгеҙендәге паромдан төшөрөлгән Истанбулдың Ҡадыкөй гаване күренеше]]
[[Файл:Kadıköy_(park).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg/220px-Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg|мини|Бер нисә йыл элек ҡала автовокзалы урынында Кадыкөй паркы ]]
'''Ҡадыкөй''' (төр. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Kadıköy&lt;/span&gt;) — [[Истанбул]] ([[Төркиә]]) районы, ҡаланың азия өлөшөндә, [[Мәрмәр диңгеҙе|Мәрмәр диңгеҙенең]] төньяҡ ярында урынлашҡан. Был урында тәүге тораҡ эҙҙәре б. э. т. 680 йылға ҡарай. Мегара дорийҙары [[Босфор]] ярында Халкедон ҡалаһына нигеҙ һалған.

Атама «''Ҡазый ауылы''» тип тәржемә ителә. Бының менән Истанбулдың тәүге ҡаҙыйына (прокурор) өлөш итеп бирелгән ошо биләмә уделына бурыслы тип иҫәпләнә.

Район территорияһында составына бер нисә православие ҡорамы ингән Константинополь патриархатының Халкидон &lt;a href=&quot;https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%8F&quot; rel=&quot;mw:ExtLink&quot; title=&quot;Халкидонская митрополия&quot; class=&quot;cx-link&quot; data-linkid=&quot;72&quot;&gt;митрополияһы&lt;/a&gt; эшләй. Нәҡ бында 451 йылда IV Бөтә йыһан (Халкидон) соборы үткән.

== Хәҙерге заманда ==

=== Транспорт ===
Haydarpaşa Төрөк дәүләт тимер юлының төп терминалы Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел урынлашҡан, көнсығыш һәм көньяҡ халыҡ-ара, эске һәм төбәк поездарын хеҙмәтләндерә. Инфраструктура эштәре сәбәпле, терминал 2013 йылда ябыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|title=Haydarpaşa Station like a museum of history|publisher=Hürriyet Daily News|lang=en|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110182514/http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; Хайдарпаша терминалы 1908 йылда Истанбул-Бағдад һәм Истанбул-Дамаск-Мәҙинә тимер юлдарының һуңғы туҡталышы булараҡ асыла.

Söğütlüçeşme тимер юл станцияһы, Haydarpaşa терминалынан һуң киләһе станция Истанбулдың европа яғындағы Metrobus линияһының һуңғы туҡталышы булып тора.

Истанбул метроһының 4 линияһы Ҡдыкөйҙән Тавшантәпәгә тиклем көн һайын иртәнге 6-нан алып төн уртаһына (23:57) тиклем эшләй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.metro.istanbul|title=Metro İstanbul|publisher=www.metro.istanbul|accessdate=2018-01-10|archive-date=2016-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818005629/http://www.metro.istanbul/|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|title=M4 - KADIKÖY - TAVŞANTEPE - İstanbul Metro Hareket Saatleri - Ne Vakit|publisher=nevakit.com|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20180111164956/https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
Районда билдәле Фенербахче футбол клубы һәм уның футбол клуб аренаһы урынлашҡан.

=== Тирә — яғы ===
Ҡадыкөйҙең тирә-яғы:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|title=Kadıköy Nerede Haritası ve Kadıköy Mahalleleri - İstanbul|publisher=www.haritamap.com|lang=tr|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110234151/http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

* 19 майыс
* Ажибадем
* Бостанжи
* Жаддебостан
* Жаферага
* Думлупынар
* Эгитим (Eğitim)
* Эренкей
* Фенербахче
* Фенерйола
* Фикиртеп
* Гезтеп
* Ғасанпаша
* Ҡошуйол
* Козйатагы (Kozyatağı)
* Мердивенкей
* Османаға
* Расимпаша
* Сахрайыжедид (Sahrayıcedid)
* Суадие
* Зүхтүпаша

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Kadıköy Flag.jpg|&lt;small&gt;Ҡадыкөй майҙанында Ҡадыкөй муниципалитеты флагы елберҙәй&lt;/small&gt;
Haydarpasha train station istanbul - Recoloured.jpg|&lt;small&gt;Төркиә тимер юлдарының Хайдарпаша терминалы, Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел&lt;/small&gt;
Kadıköy 'M' sign.JPG|Ҡадыкөйҙә метро билдәһе
haydarpasa campus general.jpg|Ҡадыкөй төбәгендәге Мәрмәр университетының Хайдарпаша кампусы 
Kadıköy Yılbaşı.jpg|Ҡадыкөйҙә төрлө яңы йыл уйынсыҡтары 
Kadıköy Municipality Süreyya Opera House.jpg|Ҡадыкөй муниципалитетындағы Сюрейя опера театры 
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kadikoy.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [https://web.archive.org/web/20051228043415/http://yeni.kadikoy-bld.gov.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Turkey-stub}}

{{Стамбул}}

[[Категория:Ҡадыкөй| ]]</text>
      <sha1>h5z66q7s8jsiujd7pp5hvbywjbef1mv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149276</id>
      <parentid>1149274</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:46:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6773" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Русское название                 = Кадыкёй
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Kadıköy}}
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул иле
 |Карта = Istanbul location Kadıköy.svg
}}

[[Файл:Kadikoy_from_the_ferry.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Kadikoy_from_the_ferry.jpg/220px-Kadikoy_from_the_ferry.jpg|мини|Мәрмәр диңгеҙендәге паромдан төшөрөлгән Истанбулдың Ҡадыкөй гаване күренеше]]
[[Файл:Kadıköy_(park).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg/220px-Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg|мини|Бер нисә йыл элек ҡала автовокзалы булған урында Ҡадыкөй паркы]]

'''Ҡадыкөй''' (''төр.'' Kadıköy) — [[Истанбул]] ([[Төркиә]]) районы, ҡаланың азия өлөшөндә, [[Мәрмәр диңгеҙе|Мәрмәр диңгеҙенең]] төньяҡ ярында урынлашҡан. Был урында тәүге тораҡ эҙҙәре б. э. т. 680 йылға ҡарай. Мегара дорийҙары [[Босфор]] ярында Халкедон ҡалаһына нигеҙ һалған.

Атама «''Ҡазый ауылы''» тип тәржемә ителә. Бының менән Истанбулдың тәүге ҡаҙыйына (прокурор) өлөш итеп бирелгән ошо биләмә уделына бурыслы тип иҫәпләнә.

Район территорияһында составына бер нисә православие ҡорамы ингән Константинополь патриархатының Халкидон &lt;a href=&quot;https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%8F&quot; rel=&quot;mw:ExtLink&quot; title=&quot;Халкидонская митрополия&quot; class=&quot;cx-link&quot; data-linkid=&quot;72&quot;&gt;митрополияһы&lt;/a&gt; эшләй. Нәҡ бында 451 йылда IV Бөтә йыһан (Халкидон) соборы үткән.

== Хәҙерге заманда ==

=== Транспорт ===
Haydarpaşa Төрөк дәүләт тимер юлының төп терминалы Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел урынлашҡан, көнсығыш һәм көньяҡ халыҡ-ара, эске һәм төбәк поездарын хеҙмәтләндерә. Инфраструктура эштәре сәбәпле, терминал 2013 йылда ябыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|title=Haydarpaşa Station like a museum of history|publisher=Hürriyet Daily News|lang=en|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110182514/http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; Хайдарпаша терминалы 1908 йылда Истанбул-Бағдад һәм Истанбул-Дамаск-Мәҙинә тимер юлдарының һуңғы туҡталышы булараҡ асыла.

Söğütlüçeşme тимер юл станцияһы, Haydarpaşa терминалынан һуң киләһе станция Истанбулдың европа яғындағы Metrobus линияһының һуңғы туҡталышы булып тора.

Истанбул метроһының 4 линияһы Ҡдыкөйҙән Тавшантәпәгә тиклем көн һайын иртәнге 6-нан алып төн уртаһына (23:57) тиклем эшләй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.metro.istanbul|title=Metro İstanbul|publisher=www.metro.istanbul|accessdate=2018-01-10|archive-date=2016-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818005629/http://www.metro.istanbul/|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|title=M4 - KADIKÖY - TAVŞANTEPE - İstanbul Metro Hareket Saatleri - Ne Vakit|publisher=nevakit.com|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20180111164956/https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
Районда билдәле Фенербахче футбол клубы һәм уның футбол клуб аренаһы урынлашҡан.

=== Тирә — яғы ===
Ҡадыкөйҙең тирә-яғы:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|title=Kadıköy Nerede Haritası ve Kadıköy Mahalleleri - İstanbul|publisher=www.haritamap.com|lang=tr|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110234151/http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

* 19 майыс
* Ажибадем
* Бостанжи
* Жаддебостан
* Жаферага
* Думлупынар
* Эгитим (Eğitim)
* Эренкей
* Фенербахче
* Фенерйола
* Фикиртеп
* Гезтеп
* Ғасанпаша
* Ҡошуйол
* Козйатагы (Kozyatağı)
* Мердивенкей
* Османаға
* Расимпаша
* Сахрайыжедид (Sahrayıcedid)
* Суадие
* Зүхтүпаша

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Kadıköy Flag.jpg|&lt;small&gt;Ҡадыкөй майҙанында Ҡадыкөй муниципалитеты флагы елберҙәй&lt;/small&gt;
Haydarpasha train station istanbul - Recoloured.jpg|&lt;small&gt;Төркиә тимер юлдарының Хайдарпаша терминалы, Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел&lt;/small&gt;
Kadıköy 'M' sign.JPG|Ҡадыкөйҙә метро билдәһе
haydarpasa campus general.jpg|Ҡадыкөй төбәгендәге Мәрмәр университетының Хайдарпаша кампусы 
Kadıköy Yılbaşı.jpg|Ҡадыкөйҙә төрлө яңы йыл уйынсыҡтары 
Kadıköy Municipality Süreyya Opera House.jpg|Ҡадыкөй муниципалитетындағы Сюрейя опера театры 
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kadikoy.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [https://web.archive.org/web/20051228043415/http://yeni.kadikoy-bld.gov.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Turkey-stub}}

{{Стамбул}}

[[Категория:Ҡадыкөй| ]]</text>
      <sha1>pkv4jsq8bbor5spbpoq1cnkfgicm99o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149277</id>
      <parentid>1149276</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T15:48:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6491" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Русское название                 = Кадыкёй
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Kadıköy}}
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул иле
 |Карта = Istanbul location Kadıköy.svg
}}

[[Файл:Kadikoy_from_the_ferry.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Kadikoy_from_the_ferry.jpg/220px-Kadikoy_from_the_ferry.jpg|мини|Мәрмәр диңгеҙендәге паромдан төшөрөлгән Истанбулдың Ҡадыкөй гаване күренеше]]
[[Файл:Kadıköy_(park).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg/220px-Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg|мини|Бер нисә йыл элек ҡала автовокзалы булған урында Ҡадыкөй паркы]]

'''Ҡадыкөй''' (''төр.'' Kadıköy) — [[Истанбул]] ([[Төркиә]]) районы, ҡаланың азия өлөшөндә, [[Мәрмәр диңгеҙе|Мәрмәр диңгеҙенең]] төньяҡ ярында урынлашҡан. Был урында тәүге тораҡ эҙҙәре б. э. т. 680 йылға ҡарай. Мегара дорийҙары [[Босфор]] ярында Халкедон ҡалаһына нигеҙ һалған.

Атама «''Ҡазый ауылы''» тип тәржемә ителә. Бының менән Истанбулдың тәүге ҡаҙыйына (прокурор) өлөш итеп бирелгән ошо биләмә уделына бурыслы тип иҫәпләнә.

Район территорияһында составына бер нисә православие ҡорамы ингән Константинополь патриархатының Халкидон митрополияһы эшләй. Нәҡ бында 451 йылда IV Бөтә йыһан (Халкидон) соборы үткән.

== Хәҙерге заманда ==

=== Транспорт ===
Haydarpaşa Төрөк дәүләт тимер юлының төп терминалы Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел урынлашҡан, көнсығыш һәм көньяҡ халыҡ-ара, эске һәм төбәк поездарын хеҙмәтләндерә. Инфраструктура эштәре сәбәпле, терминал 2013 йылда ябыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|title=Haydarpaşa Station like a museum of history|publisher=Hürriyet Daily News|lang=en|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110182514/http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; Хайдарпаша терминалы 1908 йылда Истанбул-Бағдад һәм Истанбул-Дамаск-Мәҙинә тимер юлдарының һуңғы туҡталышы булараҡ асыла.

Söğütlüçeşme тимер юл станцияһы, Haydarpaşa терминалынан һуң киләһе станция Истанбулдың европа яғындағы Metrobus линияһының һуңғы туҡталышы булып тора.

Истанбул метроһының 4 линияһы Ҡдыкөйҙән Тавшантәпәгә тиклем көн һайын иртәнге 6-нан алып төн уртаһына (23:57) тиклем эшләй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.metro.istanbul|title=Metro İstanbul|publisher=www.metro.istanbul|accessdate=2018-01-10|archive-date=2016-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818005629/http://www.metro.istanbul/|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|title=M4 - KADIKÖY - TAVŞANTEPE - İstanbul Metro Hareket Saatleri - Ne Vakit|publisher=nevakit.com|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20180111164956/https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
Районда билдәле Фенербахче футбол клубы һәм уның футбол клуб аренаһы урынлашҡан.

=== Тирә — яғы ===
Ҡадыкөйҙең тирә-яғы:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|title=Kadıköy Nerede Haritası ve Kadıköy Mahalleleri - İstanbul|publisher=www.haritamap.com|lang=tr|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110234151/http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

* 19 майыс
* Ажибадем
* Бостанжи
* Жаддебостан
* Жаферага
* Думлупынар
* Эгитим (Eğitim)
* Эренкей
* Фенербахче
* Фенерйола
* Фикиртеп
* Гезтеп
* Ғасанпаша
* Ҡошуйол
* Козйатагы (Kozyatağı)
* Мердивенкей
* Османаға
* Расимпаша
* Сахрайыжедид (Sahrayıcedid)
* Суадие
* Зүхтүпаша

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Kadıköy Flag.jpg|&lt;small&gt;Ҡадыкөй майҙанында Ҡадыкөй муниципалитеты флагы елберҙәй&lt;/small&gt;
Haydarpasha train station istanbul - Recoloured.jpg|&lt;small&gt;Төркиә тимер юлдарының Хайдарпаша терминалы, Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел&lt;/small&gt;
Kadıköy 'M' sign.JPG|Ҡадыкөйҙә метро билдәһе
haydarpasa campus general.jpg|Ҡадыкөй төбәгендәге Мәрмәр университетының Хайдарпаша кампусы 
Kadıköy Yılbaşı.jpg|Ҡадыкөйҙә төрлө яңы йыл уйынсыҡтары 
Kadıköy Municipality Süreyya Opera House.jpg|Ҡадыкөй муниципалитетындағы Сюрейя опера театры 
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kadikoy.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [https://web.archive.org/web/20051228043415/http://yeni.kadikoy-bld.gov.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Turkey-stub}}

{{Стамбул}}

[[Категория:Ҡадыкөй| ]]</text>
      <sha1>abutkyvtopbo52ssul1ap3maegu0y6n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149324</id>
      <parentid>1149277</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T07:32:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>азиатская часть — Азия өлөшөндә  башҡорт телендә   «Азия»нан  сифат   һүҙ төркөмө яһалмаған,( яңғыҙлыҡ исем, билдәһеҙ эйәлек килештә, һүҙбәйләнеш — һөйкәлеү юлы)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6481" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Русское название                 = Кадыкёй
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Kadıköy}}
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул иле
 |Карта = Istanbul location Kadıköy.svg
}}

[[Файл:Kadikoy_from_the_ferry.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Kadikoy_from_the_ferry.jpg/220px-Kadikoy_from_the_ferry.jpg|мини|Мәрмәр диңгеҙендәге паромдан төшөрөлгән Истанбулдың Ҡадыкөй гаване күренеше]]
[[Файл:Kadıköy_(park).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg/220px-Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg|мини|Бер нисә йыл элек ҡала автовокзалы булған урында Ҡадыкөй паркы]]

'''Ҡадыкөй''' (''төр.'' Kadıköy) — ҡаланың Азия өлөшөндә [[Мәрмәр диңгеҙе]]нең төньяҡ ярында урынлашҡан [[Истанбул (провинция)|Истанбул]] районы. Был урында тәүге тораҡ эҙҙәре б. э. т. 680 йылға ҡарай. Мегара дорийҙары [[Босфор]] ярында Халкедон ҡалаһына нигеҙ һалған.
 
Атама «''Ҡазый ауылы''» тип тәржемә ителә. Бының менән Истанбулдың тәүге ҡаҙыйына (прокурор) өлөш итеп бирелгән ошо биләмә уделына бурыслы тип иҫәпләнә.

Район территорияһында составына бер нисә православие ҡорамы ингән Константинополь патриархатының Халкидон митрополияһы эшләй. Нәҡ бында 451 йылда IV Бөтә йыһан (Халкидон) соборы үткән.

== Хәҙерге заманда ==

=== Транспорт ===
Haydarpaşa Төрөк дәүләт тимер юлының төп терминалы Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел урынлашҡан, көнсығыш һәм көньяҡ халыҡ-ара, эске һәм төбәк поездарын хеҙмәтләндерә. Инфраструктура эштәре сәбәпле, терминал 2013 йылда ябыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|title=Haydarpaşa Station like a museum of history|publisher=Hürriyet Daily News|lang=en|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110182514/http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; Хайдарпаша терминалы 1908 йылда Истанбул-Бағдад һәм Истанбул-Дамаск-Мәҙинә тимер юлдарының һуңғы туҡталышы булараҡ асыла.

Söğütlüçeşme тимер юл станцияһы, Haydarpaşa терминалынан һуң киләһе станция Истанбулдың европа яғындағы Metrobus линияһының һуңғы туҡталышы булып тора.

Истанбул метроһының 4 линияһы Ҡдыкөйҙән Тавшантәпәгә тиклем көн һайын иртәнге 6-нан алып төн уртаһына (23:57) тиклем эшләй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.metro.istanbul|title=Metro İstanbul|publisher=www.metro.istanbul|accessdate=2018-01-10|archive-date=2016-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818005629/http://www.metro.istanbul/|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|title=M4 - KADIKÖY - TAVŞANTEPE - İstanbul Metro Hareket Saatleri - Ne Vakit|publisher=nevakit.com|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20180111164956/https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
Районда билдәле Фенербахче футбол клубы һәм уның футбол клуб аренаһы урынлашҡан.

=== Тирә — яғы ===
Ҡадыкөйҙең тирә-яғы:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|title=Kadıköy Nerede Haritası ve Kadıköy Mahalleleri - İstanbul|publisher=www.haritamap.com|lang=tr|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110234151/http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

* 19 майыс
* Ажибадем
* Бостанжи
* Жаддебостан
* Жаферага
* Думлупынар
* Эгитим (Eğitim)
* Эренкей
* Фенербахче
* Фенерйола
* Фикиртеп
* Гезтеп
* Ғасанпаша
* Ҡошуйол
* Козйатагы (Kozyatağı)
* Мердивенкей
* Османаға
* Расимпаша
* Сахрайыжедид (Sahrayıcedid)
* Суадие
* Зүхтүпаша

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Kadıköy Flag.jpg|&lt;small&gt;Ҡадыкөй майҙанында Ҡадыкөй муниципалитеты флагы елберҙәй&lt;/small&gt;
Haydarpasha train station istanbul - Recoloured.jpg|&lt;small&gt;Төркиә тимер юлдарының Хайдарпаша терминалы, Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел&lt;/small&gt;
Kadıköy 'M' sign.JPG|Ҡадыкөйҙә метро билдәһе
haydarpasa campus general.jpg|Ҡадыкөй төбәгендәге Мәрмәр университетының Хайдарпаша кампусы 
Kadıköy Yılbaşı.jpg|Ҡадыкөйҙә төрлө яңы йыл уйынсыҡтары 
Kadıköy Municipality Süreyya Opera House.jpg|Ҡадыкөй муниципалитетындағы Сюрейя опера театры 
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kadikoy.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [https://web.archive.org/web/20051228043415/http://yeni.kadikoy-bld.gov.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Turkey-stub}}

{{Стамбул}}

[[Категория:Ҡадыкөй| ]]</text>
      <sha1>ozxoqt8r6uutgc28b4gqn3fde196dx3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149325</id>
      <parentid>1149324</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T08:13:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6481" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Русское название                 = Кадыкёй
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Kadıköy}}
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул иле
 |Карта = Istanbul location Kadıköy.svg
}}

[[Файл:Kadikoy_from_the_ferry.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Kadikoy_from_the_ferry.jpg/220px-Kadikoy_from_the_ferry.jpg|мини|Мәрмәр диңгеҙендәге паромдан төшөрөлгән Истанбулдың Ҡадыкөй гаване күренеше]]
[[Файл:Kadıköy_(park).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg/220px-Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg|мини|Бер нисә йыл элек ҡала автовокзалы булған урында Ҡадыкөй паркы]]

'''Ҡадыкөй''' (''төр.'' Kadıköy) — ҡаланың азия өлөшөндә [[Мәрмәр диңгеҙе]]нең төньяҡ ярында урынлашҡан [[Истанбул (провинция)|Истанбул]] районы. Был урында тәүге тораҡ эҙҙәре б. э. т. 680 йылға ҡарай. Мегара дорийҙары [[Босфор]] ярында Халкедон ҡалаһына нигеҙ һалған.
 
Атама «''Ҡазый ауылы''» тип тәржемә ителә. Бының менән Истанбулдың тәүге ҡаҙыйына (прокурор) өлөш итеп бирелгән ошо биләмә уделына бурыслы тип иҫәпләнә.

Район территорияһында составына бер нисә православие ҡорамы ингән Константинополь патриархатының Халкидон митрополияһы эшләй. Нәҡ бында 451 йылда IV Бөтә йыһан (Халкидон) соборы үткән.

== Хәҙерге заманда ==

=== Транспорт ===
Haydarpaşa Төрөк дәүләт тимер юлының төп терминалы Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел урынлашҡан, көнсығыш һәм көньяҡ халыҡ-ара, эске һәм төбәк поездарын хеҙмәтләндерә. Инфраструктура эштәре сәбәпле, терминал 2013 йылда ябыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|title=Haydarpaşa Station like a museum of history|publisher=Hürriyet Daily News|lang=en|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110182514/http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; Хайдарпаша терминалы 1908 йылда Истанбул-Бағдад һәм Истанбул-Дамаск-Мәҙинә тимер юлдарының һуңғы туҡталышы булараҡ асыла.

Söğütlüçeşme тимер юл станцияһы, Haydarpaşa терминалынан һуң киләһе станция Истанбулдың европа яғындағы Metrobus линияһының һуңғы туҡталышы булып тора.

Истанбул метроһының 4 линияһы Ҡдыкөйҙән Тавшантәпәгә тиклем көн һайын иртәнге 6-нан алып төн уртаһына (23:57) тиклем эшләй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.metro.istanbul|title=Metro İstanbul|publisher=www.metro.istanbul|accessdate=2018-01-10|archive-date=2016-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818005629/http://www.metro.istanbul/|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|title=M4 - KADIKÖY - TAVŞANTEPE - İstanbul Metro Hareket Saatleri - Ne Vakit|publisher=nevakit.com|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20180111164956/https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
Районда билдәле Фенербахче футбол клубы һәм уның футбол клуб аренаһы урынлашҡан.

=== Тирә — яғы ===
Ҡадыкөйҙең тирә-яғы:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|title=Kadıköy Nerede Haritası ve Kadıköy Mahalleleri - İstanbul|publisher=www.haritamap.com|lang=tr|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110234151/http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

* 19 майыс
* Ажибадем
* Бостанжи
* Жаддебостан
* Жаферага
* Думлупынар
* Эгитим (Eğitim)
* Эренкей
* Фенербахче
* Фенерйола
* Фикиртеп
* Гезтеп
* Ғасанпаша
* Ҡошуйол
* Козйатагы (Kozyatağı)
* Мердивенкей
* Османаға
* Расимпаша
* Сахрайыжедид (Sahrayıcedid)
* Суадие
* Зүхтүпаша

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Kadıköy Flag.jpg|&lt;small&gt;Ҡадыкөй майҙанында Ҡадыкөй муниципалитеты флагы елберҙәй&lt;/small&gt;
Haydarpasha train station istanbul - Recoloured.jpg|&lt;small&gt;Төркиә тимер юлдарының Хайдарпаша терминалы, Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел&lt;/small&gt;
Kadıköy 'M' sign.JPG|Ҡадыкөйҙә метро билдәһе
haydarpasa campus general.jpg|Ҡадыкөй төбәгендәге Мәрмәр университетының Хайдарпаша кампусы 
Kadıköy Yılbaşı.jpg|Ҡадыкөйҙә төрлө яңы йыл уйынсыҡтары 
Kadıköy Municipality Süreyya Opera House.jpg|Ҡадыкөй муниципалитетындағы Сюрейя опера театры 
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kadikoy.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [https://web.archive.org/web/20051228043415/http://yeni.kadikoy-bld.gov.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Turkey-stub}}

{{Стамбул}}

[[Категория:Ҡадыкөй| ]]</text>
      <sha1>m6p2qd4t74c2qdu1o6cxmeoqusn55cg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149326</id>
      <parentid>1149325</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T08:15:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6466" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Русское название                 = Кадыкёй
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Kadıköy}}
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул иле
 |Карта = Istanbul location Kadıköy.svg
}}

[[Файл:Kadikoy_from_the_ferry.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Kadikoy_from_the_ferry.jpg/220px-Kadikoy_from_the_ferry.jpg|мини|Мәрмәр диңгеҙендәге паромдан төшөрөлгән Истанбулдың Ҡадыкөй гаване күренеше]]
[[Файл:Kadıköy_(park).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg/220px-Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg|мини|Бер нисә йыл элек ҡала автовокзалы булған урында Ҡадыкөй паркы]]

'''Ҡадыкөй''' (''төр.'' Kadıköy) — ҡаланың азия өлөшөндә [[Мәрмәр диңгеҙе]]нең төньяҡ ярында урынлашҡан [[Истанбул (провинция)|Истанбул]] районы. Был урында тәүге тораҡ эҙҙәре б. э. т. 680 йылға ҡарай. Мегара дорийҙары [[Босфор]] ярында Халкедон ҡалаһына нигеҙ һалған.
 
Атама «''Ҡазый ауылы''» тип тәржемә ителә. Бының менән Истанбулдың тәүге ҡаҙыйына (прокурор) өлөш итеп бирелгән ошо биләмә уделына бурыслы тип иҫәпләнә.

Район территорияһында составына бер нисә православие ҡорамы ингән Константинополь патриархатының Халкидон митрополияһы эшләй. Нәҡ бында 451 йылда IV Бөтә йыһан (Халкидон) соборы үткән.

== Хәҙерге заманда ==

=== Транспорт ===
Haydarpaşa Төрөк дәүләт тимер юлының төп терминалы Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел урынлашҡан, көнсығыш һәм көньяҡ халыҡ-ара, эске һәм төбәк поездарын хеҙмәтләндерә. Инфраструктура эштәре сәбәпле, терминал 2013 йылда ябыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|title=Haydarpaşa Station like a museum of history|publisher=Hürriyet Daily News|lang=en|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110182514/http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; Хайдарпаша терминалы 1908 йылда Истанбул-Бағдад һәм Истанбул-Дамаск-Мәҙинә тимер юлдарының һуңғы туҡталышы булараҡ асыла.

Söğütlüçeşme тимер юл станцияһы, Haydarpaşa терминалынан һуң киләһе станция Истанбулдың европа яғындағы Metrobus линияһының һуңғы туҡталышы булып тора.

Истанбул метроһының 4 линияһы Ҡдыкөйҙән Тавшантәпәгә тиклем көн һайын иртәнге 6-нан алып төн уртаһына (23:57) тиклем эшләй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.metro.istanbul|title=Metro İstanbul|publisher=www.metro.istanbul|accessdate=2018-01-10|archive-date=2016-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818005629/http://www.metro.istanbul/|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|title=M4 - KADIKÖY - TAVŞANTEPE - İstanbul Metro Hareket Saatleri - Ne Vakit|publisher=nevakit.com|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20180111164956/https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
Районда билдәле Фенербахче футбол клубы һәм уның футбол клуб аренаһы урынлашҡан.

=== Тирә — яғы ===
Ҡадыкөйҙең тирә-яғы:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|title=Kadıköy Nerede Haritası ve Kadıköy Mahalleleri - İstanbul|publisher=www.haritamap.com|lang=tr|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110234151/http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

* 19 майыс
* Ажибадем
* Бостанжи
* Жаддебостан
* Жаферага
* Думлупынар
* Эгитим (Eğitim)
* Эренкей
* Фенербахче
* Фенерйола
* Фикиртеп
* Гезтеп
* Ғасанпаша
* Ҡошуйол
* Козйатагы (Kozyatağı)
* Мердивенкей
* Османаға
* Расимпаша
* Сахрайыжедид (Sahrayıcedid)
* Суадие
* Зүхтүпаша

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Kadıköy Flag.jpg|&lt;small&gt;Ҡадыкөй майҙанында Ҡадыкөй муниципалитеты флагы елберҙәй&lt;/small&gt;
Haydarpasha train station istanbul - Recoloured.jpg|&lt;small&gt;Төркиә тимер юлдарының Хайдарпаша терминалы, Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел&lt;/small&gt;
Kadıköy 'M' sign.JPG|Ҡадыкөйҙә метро билдәһе
haydarpasa campus general.jpg|Ҡадыкөй төбәгендәге Мәрмәр университетының Хайдарпаша кампусы 
Kadıköy Yılbaşı.jpg|Ҡадыкөйҙә төрлө яңы йыл уйынсыҡтары 
Kadıköy Municipality Süreyya Opera House.jpg|Ҡадыкөй муниципалитетындағы Сюрейя опера театры 
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kadikoy.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [https://web.archive.org/web/20051228043415/http://yeni.kadikoy-bld.gov.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Истанбул}}

[[Категория:Ҡадыкөй| ]]</text>
      <sha1>28xgk0jvih4p019p24uhmjedbtv2w9f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149327</id>
      <parentid>1149326</parentid>
      <timestamp>2022-08-12T08:15:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галерея */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6466" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Русское название                 = Кадыкёй
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Kadıköy}}
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул иле
 |Карта = Istanbul location Kadıköy.svg
}}

[[Файл:Kadikoy_from_the_ferry.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Kadikoy_from_the_ferry.jpg/220px-Kadikoy_from_the_ferry.jpg|мини|Мәрмәр диңгеҙендәге паромдан төшөрөлгән Истанбулдың Ҡадыкөй гаване күренеше]]
[[Файл:Kadıköy_(park).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg/220px-Kad%C4%B1k%C3%B6y_%28park%29.jpg|мини|Бер нисә йыл элек ҡала автовокзалы булған урында Ҡадыкөй паркы]]

'''Ҡадыкөй''' (''төр.'' Kadıköy) — ҡаланың азия өлөшөндә [[Мәрмәр диңгеҙе]]нең төньяҡ ярында урынлашҡан [[Истанбул (провинция)|Истанбул]] районы. Был урында тәүге тораҡ эҙҙәре б. э. т. 680 йылға ҡарай. Мегара дорийҙары [[Босфор]] ярында Халкедон ҡалаһына нигеҙ һалған.
 
Атама «''Ҡазый ауылы''» тип тәржемә ителә. Бының менән Истанбулдың тәүге ҡаҙыйына (прокурор) өлөш итеп бирелгән ошо биләмә уделына бурыслы тип иҫәпләнә.

Район территорияһында составына бер нисә православие ҡорамы ингән Константинополь патриархатының Халкидон митрополияһы эшләй. Нәҡ бында 451 йылда IV Бөтә йыһан (Халкидон) соборы үткән.

== Хәҙерге заманда ==

=== Транспорт ===
Haydarpaşa Төрөк дәүләт тимер юлының төп терминалы Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел урынлашҡан, көнсығыш һәм көньяҡ халыҡ-ара, эске һәм төбәк поездарын хеҙмәтләндерә. Инфраструктура эштәре сәбәпле, терминал 2013 йылда ябыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|title=Haydarpaşa Station like a museum of history|publisher=Hürriyet Daily News|lang=en|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110182514/http://www.hurriyetdailynews.com/haydarpasa-station-like-a-museum-of-history-66878|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; Хайдарпаша терминалы 1908 йылда Истанбул-Бағдад һәм Истанбул-Дамаск-Мәҙинә тимер юлдарының һуңғы туҡталышы булараҡ асыла.

Söğütlüçeşme тимер юл станцияһы, Haydarpaşa терминалынан һуң киләһе станция Истанбулдың европа яғындағы Metrobus линияһының һуңғы туҡталышы булып тора.

Истанбул метроһының 4 линияһы Ҡдыкөйҙән Тавшантәпәгә тиклем көн һайын иртәнге 6-нан алып төн уртаһына (23:57) тиклем эшләй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.metro.istanbul|title=Metro İstanbul|publisher=www.metro.istanbul|accessdate=2018-01-10|archive-date=2016-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818005629/http://www.metro.istanbul/|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|title=M4 - KADIKÖY - TAVŞANTEPE - İstanbul Metro Hareket Saatleri - Ne Vakit|publisher=nevakit.com|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20180111164956/https://nevakit.com/metro/istanbul/m4|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
Районда билдәле Фенербахче футбол клубы һәм уның футбол клуб аренаһы урынлашҡан.

=== Тирә — яғы ===
Ҡадыкөйҙең тирә-яғы:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|title=Kadıköy Nerede Haritası ve Kadıköy Mahalleleri - İstanbul|publisher=www.haritamap.com|lang=tr|accessdate=2018-01-10|archive-date=2018-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180110234151/http://www.haritamap.com/ilce/kadikoy-istanbul|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

* 19 майыс
* Ажибадем
* Бостанжи
* Жаддебостан
* Жаферага
* Думлупынар
* Эгитим (Eğitim)
* Эренкей
* Фенербахче
* Фенерйола
* Фикиртеп
* Гезтеп
* Ғасанпаша
* Ҡошуйол
* Козйатагы (Kozyatağı)
* Мердивенкей
* Османаға
* Расимпаша
* Сахрайыжедид (Sahrayıcedid)
* Суадие
* Зүхтүпаша

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Kadıköy Flag.jpg|&lt;small&gt;Ҡадыкөй майҙанында Ҡадыкөй муниципалитеты флагы елберҙәй&lt;/small&gt;
Haydarpasha train station istanbul - Recoloured.jpg|&lt;small&gt;Төркиә тимер юлдарының Хайдарпаша терминалы, Ҡадыкөй үҙәгенән алыҫ түгел&lt;/small&gt;
Kadıköy 'M' sign.JPG|Ҡадыкөйҙә метро билдәһе
haydarpasa campus general.jpg|Ҡадыкөй төбәгендәге Мәрмәр университетының Хайдарпаша кампусы 
Kadıköy Yılbaşı.jpg|Ҡадыкөйҙә төрлө яңы йыл уйынсыҡтары 
Kadıköy Municipality Süreyya Opera House.jpg|Ҡадыкөй муниципалитетындағы Сүрейя опера театры 
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kadikoy.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [https://web.archive.org/web/20051228043415/http://yeni.kadikoy-bld.gov.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Истанбул}}

[[Категория:Ҡадыкөй| ]]</text>
      <sha1>1km9aleqf17x0vxr0o09qyi50ikcsa2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Ҡадыкөй</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184595</id>
    <revision>
      <id>1149275</id>
      <timestamp>2022-08-11T15:43:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{ТИМ|ru|Кадыкёй|11 август 2022 йыл}} ~~~~&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="210" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Кадыкёй|11 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 15:43, 11 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>tstz33a63tj8ihlmo2qai7zn8j0l588</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аташәһәр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184596</id>
    <revision>
      <id>1149278</id>
      <timestamp>2022-08-11T16:20:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/100622303|Аташехир]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2180" xml:space="preserve">'''Аташәһәр''' (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ataşehir&lt;/span&gt;) —[[Истанбул (провинция)|Истанбул провинцияһы]] ([[Төркиә]]) районы, ғәмәлдә Истанбул ҡалаһы юлдашы. Истанбулдың азия өлөшөндә, O2 һәм 04 автомобиль юлдары районы сигендә урынлашҡан. 

Аташәһәрҙә күп ҡатлы торлаҡ төҙөлөшө әүҙем алып барыла. Ағымдағы пландар юғары килем 80 мең кешегә иҫәпләнгән 18 мең кондоминиум төҙөүҙе күҙ уңында тота. Бынан тыш, Аташәһәрҙә күп кенә компанияларҙың офистары урынлашҡан, һәм ҡала эшлекле үҙәк булып тора. Шулай уҡ ҡалала ял итеүселәр өсөн, атап әйткәндә, спорт менән шөғөлләнеүселәргә бар мөмкинлектәр ҙә бар.

Аташәһәрҙә шәхси йорттар юҡ, һәм уларҙы төҙөү  планлаштырылмай.

Район берҙәм план буйынса төҙөлгән. Аташәһәр Бульвары ҡаланың төп күсәре булып тора. Аташәһәрҙә  биш мәктәп, ике сауҙа үҙәге, шулай уҡ төрлө  хеҙмәтләндереү предприятиелары күп. Төҙөлөш ваҡытында автомобилдәр өсөн ер аҫты парковкалары һәм ер өҫтө парковкалары етерлек кимәлдә булыуы планлаштырылған. Шуның менән бергә Аташәһәр үҙ машиналары булған кешеләргә иҫәпләнгән, шуға күрә районда йәмәғәт транспорты аҙ таралған.

== Һылтанмалар ==

* [http://www.atasehir.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [http://www.atasehir.bel.tr/ Официальный сайт муниципалитета]</text>
      <sha1>32wpns0zutpjghzg996cwj9y8f6zc7e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149279</id>
      <parentid>1149278</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T16:25:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5459" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Цвет1                            = Төркиә
 |Русское название                 = Аташехир
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Ataşehir}}
 |Герб                             = 
 |Флаг                             = 
 |Ширина герба                     = 
 |Ширина флага                     = 
 |Страна                           = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 40.992824 |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg = 29.122825 |lon_min =  |lon_sec = 
 |Гимн                             = 
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул провинцияһы (ил) 
 |Включает                         = 
 |Столица                          = 
 |Крупный город                    = 
 |Крупные города                   = 
 |Дата                             = 
 |Глава                            = 
  |Название главы                  = Ҡаймаҡам
 |Глава2                           = 
  |Название главы2                 = Мэр
 |ВВП                              = 
  |Год ВВП                         = 
  |Место по ВВП                    = 
  |ВВП на душу населения           = 
  |Место по ВВП на душу населения  = 
 |Язык                             = 
 |Языки                            = 
 |Население                        = 361 615
  |Год переписи                    = 2009
  |Процент от населения            = 
  |Место по населению              = 
  |Плотность                       = 
  |Место по плотности              = 
  |Национальный состав             = 
  |Конфессиональный состав         = 
 |Площадь                          = 25,87
  |Процент от площади              = 
  |Место по площади                = 
 |Максимальная высота              =  
 |Средняя высота                   = 
 |Минимальная высота               = 
 |Широта                           = 
 |Долгота                          = 
 |Карта                            = Istanbul location Ataşehir.svg
 |Размер карты                     =
 |Карта административной единицы   = 
  |Размер карты ае                 =
 |Часовой пояс                     = UTC+3
 |Аббревиатура                     = 
 |ISO                              = 
 |FIPS                             = 
 |Телефонный код                   = 
 |Почтовые индексы                 = 
 |Интернет-домен                   = 
 |Код автомобильных номеров        = 34
 |Сайт                             = http://www.atasehir.gov.tr/
 |Примечания                       = 
}}

'''Аташәһәр''' (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ataşehir&lt;/span&gt;) —[[Истанбул (провинция)|Истанбул провинцияһы]] ([[Төркиә]]) районы, ғәмәлдә Истанбул ҡалаһы юлдашы. Истанбулдың азия өлөшөндә, O2 һәм 04 автомобиль юлдары районы сигендә урынлашҡан.

Аташәһәрҙә күп ҡатлы торлаҡ төҙөлөшө әүҙем алып барыла. Ағымдағы пландар юғары килем 80 мең кешегә иҫәпләнгән 18 мең кондоминиум төҙөүҙе күҙ уңында тота. Бынан тыш, Аташәһәрҙә күп кенә компанияларҙың офистары урынлашҡан, һәм ҡала эшлекле үҙәк булып тора. Шулай уҡ ҡалала ял итеүселәр өсөн, атап әйткәндә, спорт менән шөғөлләнеүселәргә бар мөмкинлектәр ҙә бар.

Аташәһәрҙә шәхси йорттар юҡ, һәм уларҙы төҙөү планлаштырылмай.

Район берҙәм план буйынса төҙөлгән. Аташәһәр Бульвары ҡаланың төп күсәре булып тора. Аташәһәрҙә биш мәктәп, ике сауҙа үҙәге, шулай уҡ төрлө хеҙмәтләндереү предприятиелары күп. Төҙөлөш ваҡытында автомобилдәр өсөн ер аҫты парковкалары һәм ер өҫтө парковкалары етерлек кимәлдә булыуы планлаштырылған. Шуның менән бергә Аташәһәр үҙ машиналары булған кешеләргә иҫәпләнгән, шуға күрә районда йәмәғәт транспорты аҙ таралған.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.atasehir.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [http://www.atasehir.bel.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Стамбул}}

[[Категория:Истанбул провинцияһы райондары]]</text>
      <sha1>lide8zywnavqae22gyh5gsbshgjhcd9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149310</id>
      <parentid>1149279</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T21:37:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5497" xml:space="preserve">{{Административ берәмек
 |Цвет1                            = Төркиә
 |Русское название                 = Аташехир
 |Оригинальное название            = {{lang-tr|Ataşehir}}
 |Герб                             = 
 |Флаг                             = 
 |Ширина герба                     = 
 |Ширина флага                     = 
 |Страна                           = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 40.992824 |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg = 29.122825 |lon_min =  |lon_sec = 
 |Гимн                             = 
 |Статус                           = Төркиә райондары
 |Входит в                         = Истанбул провинцияһы (ил) 
 |Включает                         = 
 |Столица                          = 
 |Крупный город                    = 
 |Крупные города                   = 
 |Дата                             = 
 |Глава                            = 
  |Название главы                  = Ҡаймаҡам
 |Глава2                           = 
  |Название главы2                 = Мэр
 |ВВП                              = 
  |Год ВВП                         = 
  |Место по ВВП                    = 
  |ВВП на душу населения           = 
  |Место по ВВП на душу населения  = 
 |Язык                             = 
 |Языки                            = 
 |Население                        = 361 615
  |Год переписи                    = 2009
  |Процент от населения            = 
  |Место по населению              = 
  |Плотность                       = 
  |Место по плотности              = 
  |Национальный состав             = 
  |Конфессиональный состав         = 
 |Площадь                          = 25,87
  |Процент от площади              = 
  |Место по площади                = 
 |Максимальная высота              =  
 |Средняя высота                   = 
 |Минимальная высота               = 
 |Широта                           = 
 |Долгота                          = 
 |Карта                            = Istanbul location Ataşehir.svg
 |Размер карты                     =
 |Карта административной единицы   = 
  |Размер карты ае                 =
 |Часовой пояс                     = UTC+3
 |Аббревиатура                     = 
 |ISO                              = 
 |FIPS                             = 
 |Телефонный код                   = 
 |Почтовые индексы                 = 
 |Интернет-домен                   = 
 |Код автомобильных номеров        = 34
 |Сайт                             = http://www.atasehir.gov.tr/
 |Примечания                       = 
}}

'''Аташәһәр''' (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ataşehir&lt;/span&gt;) —[[Истанбул (провинция)|Истанбул провинцияһы]] ([[Төркиә]]) районы, ғәмәлдә Истанбул ҡалаһы юлдашы. Истанбулдың азия өлөшөндә, O2 һәм 04 автомобиль юлдары районы сигендә урынлашҡан.

Аташәһәрҙә күп ҡатлы торлаҡ төҙөлөшө әүҙем алып барыла. Ағымдағы пландар юғары килем 80 мең кешегә иҫәпләнгән 18 мең кондоминиум төҙөүҙе күҙ уңында тота. Бынан тыш, Аташәһәрҙә күп кенә компанияларҙың офистары урынлашҡан, һәм ҡала эшлекле үҙәк булып тора. Шулай уҡ ҡалала ял итеүселәр өсөн, атап әйткәндә, спорт менән шөғөлләнеүселәргә бар мөмкинлектәр ҙә бар.

Аташәһәрҙә шәхси йорттар юҡ, һәм уларҙы төҙөү планлаштырылмай.

Район берҙәм план буйынса төҙөлгән. Аташәһәр Бульвары ҡаланың төп күсәре булып тора. Аташәһәрҙә биш мәктәп, ике сауҙа үҙәге, шулай уҡ төрлө хеҙмәтләндереү предприятиелары күп. Төҙөлөш ваҡытында автомобилдәр өсөн ер аҫты парковкалары һәм ер өҫтө парковкалары етерлек кимәлдә булыуы планлаштырылған. Шуның менән бергә Аташәһәр үҙ машиналары булған кешеләргә иҫәпләнгән, шуға күрә районда йәмәғәт транспорты аҙ таралған.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.atasehir.gov.tr/ Официальный сайт главы района]
* [http://www.atasehir.bel.tr/ Официальный сайт муниципалитета]

{{Библиоинформация}}

{{Стамбул}}

[[Категория:Истанбул провинцияһы райондары]]</text>
      <sha1>hxzrred32cehtrymdybmxd5tw3noh0g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184597</id>
    <revision>
      <id>1149280</id>
      <timestamp>2022-08-11T16:52:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Ук}} {{ФШ|Хәйруллин}} '''Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы''' ([[1 февраль]] [[1955 йыл]]) — [[Рәсәй]] [[ислам]] эшмәкәре. [[Ырымбур]] Үҙәк йәмиғ мәсете имам-хатибы, Ырымбур өлкәһе мосолмандарының Диниә назараты мөфтөйө (1994—2015).  == Биографияһы == 1955 йылдың 1 февра...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2368" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{ФШ|Хәйруллин}}
'''Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы''' ([[1 февраль]] [[1955 йыл]]) — [[Рәсәй]] [[ислам]] эшмәкәре. [[Ырымбур]] Үҙәк йәмиғ мәсете имам-хатибы, Ырымбур өлкәһе мосолмандарының Диниә назараты мөфтөйө (1994—2015).

== Биографияһы ==
1955 йылдың 1 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]] [[Борай районы]] [[Ҡуҙбай]] ауылында тыуған.

[[Өфө авиация институты]]ның технологик факультетына уҡырға инә. Бер йылдан донъяуи белемде дини белем файҙаһына ҡалдыра һәм [[Ислам]]ды өйрәнә башлай.

1977 йылда [[Бохара]]ла [[Мир-Ғәрәп мәҙрәсәһе]]нә уҡырға инә. 1982 йылда мәҙрәсәне тамамлағандан һуң [[Өфө йәмиғ мәсете]]нең имам-хатибы итеп тәғәйенләнә. 1986 йылда [[Ташкент университеты]]на уҡырға инә, уны 1990 йылда тамамлай.

1999 йылда ситтән тороп [[Рәсәй дәүләт хеҙмәте академияһы|РФ Президенты ҡарамағындағы Рәсәй дәүләт хеҙмәте академияһын]] һәм [[Ырымбур дәүләт университеты]]н тамамлай, унда юрист квалификацияһын ала.

2005 йылдан Ырымбур өлкәһе Эске эштәр идаралығы ҡарамағындағы Йәмәғәт советы ағзаһы. 2006 йылда Ырымбур өлкәһенең Йәмәғәт палатаһы составына инде, милли һәм этноконфессия мөнәсәбәттәре буйынса комитет ағзаһы булды.

== Һылтанмалар ==
* [http://dumrf.ru/common/biographies/1165 Биография на сайте ДУМ РФ]
* [http://cdum.ru/rdum/mufti/d/5403/ Биография на сайте ЦДУМ]
* [https://orenlib.ru/kray/calendar/a-1948.html Биография на сайте «Оренбургский край»]

[[Категория:Рәсәй мөфтөйҙәре]]</text>
      <sha1>8atxobgch6lta7eve78ofmvfabtdsoi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149282</id>
      <parentid>1149280</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T16:55:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2407" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{ФШ|Хәйруллин}}
'''Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы''' ([[1 февраль]] [[1955 йыл]]) — [[Рәсәй]] [[ислам]] эшмәкәре. [[Ырымбур]] Үҙәк йәмиғ мәсете имам-хатибы, Ырымбур өлкәһе мосолмандарының Диниә назараты мөфтөйө (1994—2015).

== Биографияһы ==
1955 йылдың 1 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]] [[Борай районы]] [[Ҡуҙбай]] ауылында тыуған.

[[Өфө авиация институты]]ның технологик факультетына уҡырға инә. Бер йылдан донъяуи белемде дини белем файҙаһына ҡалдыра һәм [[Ислам]]ды өйрәнә башлай.

1977 йылда [[Бохара]]ла [[Мир-Ғәрәп мәҙрәсәһе]]нә уҡырға инә. 1982 йылда мәҙрәсәне тамамлағандан һуң [[Беренсе йәмиғ мәсете|Өфө йәмиғ мәсете]]нең имам-хатибы итеп тәғәйенләнә. 1986 йылда [[Ташкент университеты]]на уҡырға инә, уны 1990 йылда тамамлай.

1999 йылда ситтән тороп [[Рәсәй дәүләт хеҙмәте академияһы|РФ Президенты ҡарамағындағы Рәсәй дәүләт хеҙмәте академияһын]] һәм [[Ырымбур дәүләт университеты]]н тамамлай, унда юрист квалификацияһын ала.

2005 йылдан Ырымбур өлкәһе Эске эштәр идаралығы ҡарамағындағы Йәмәғәт советы ағзаһы. 2006 йылда Ырымбур өлкәһенең Йәмәғәт палатаһы составына инде, милли һәм этноконфессия мөнәсәбәттәре буйынса комитет ағзаһы булды.

== Һылтанмалар ==
* [http://dumrf.ru/common/biographies/1165 Биография на сайте ДУМ РФ]
* [http://cdum.ru/rdum/mufti/d/5403/ Биография на сайте ЦДУМ]
* [https://orenlib.ru/kray/calendar/a-1948.html Биография на сайте «Оренбургский край»]

[[Категория:Рәсәй мөфтөйҙәре]]</text>
      <sha1>hjw7k1hvumh9i3dqpj88nxq7l0pxenr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ағаоғлу Сүрейя</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184598</id>
    <revision>
      <id>1149281</id>
      <timestamp>2022-08-11T16:54:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/122824830|Агаоглу, Сюрейя]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1959" xml:space="preserve">'''Ағаоғлу Сүрейя''' (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Süreyya Ağaoğlu&lt;/span&gt;, 1903-1989) —әзербайжан сығышлы [[Төркиә|төрөк]] яҙыусыһы һәм юрисы,  Төркиә тарихында беренсе ҡатын-ҡыҙ-адвокат&lt;ref&gt;{{Cite web|archiveurl=yes}}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Сүрейя Ағаоғлу [[Әзербайжандар|әзербайжан]] ,һуңынан төрөк сәйәсмәне Әхмәт Ағаоғлуның (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ahmet Ağaoğlu&lt;/span&gt;) ҡыҙы.   Әзербайжан демократик республикаһы  ҡолатылғандан һуң, 1920 йылда ғаилә Төркиәгә эмиграцияға китә. Сүрейя Истанбул университетының юридик факультетын тамамлай. 1927 йылдан алып вафат булғанға тиклем адвокат булып эшләгән. Хоҡуҡи мәсьәләләргә ҡағылышлы күп мәсьәләлргә мөрәжәғәт иткән ике китап авторы булып тора: «Что я видела в [[:ru:Лондон|Лондоне]]&lt;nowiki/&gt;» ({{lang-tr|Londra'da Gördüklerim}}) һәм «Вот так прошла жизнь» ({{lang-tr|Bir Hayat Böyle Geçti}}). [[Истанбул|Истанбулда]] [[Инсульт|инсульттан]] вафат була.

== Иҫкәрмәләр ==

== Һылтанмалар ==

* [http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3562 Database who is Who — ''Biography of Süreyya Ağaoğlu'']{{Ref-tr}}
[[Категория:Истанбулда вафат булғандар]]
[[Категория:1989 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:29 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1903 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>bt1izsezz4k5ghwpgtg23krpkraicjc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149285</id>
      <parentid>1149281</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T16:59:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2378" xml:space="preserve">{{Персона
| имя = Сүрейя Ағаоғлу
| имя при рождении = 
| изображение = Süreyya_Ağaoğlu.jpg
| ширина = 
| описание изображения = 
| отец = 
| мать = 
| дети = 
| род деятельности = адвокат, юрист, яҙыусы
| награды и премии = 
| автограф = 
}}

'''Ағаоғлу Сүрейя''' (''төр.'' Süreyya Ağaoğlu, 1903—1989) — әзербайжан сығышлы [[Төркиә|төрөк]] яҙыусыһы һәм юрисы, Төркиә тарихында беренсе ҡатын-ҡыҙ —адвокат&lt;ref&gt;{{Cite web|archiveurl=yes}}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Сүрейя Ағаоғлу [[Әзербайжандар|әзербайжан]] ,һуңынан төрөк сәйәсмәне Әхмәт Ағаоғлуның (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ahmet Ağaoğlu&lt;/span&gt;) ҡыҙы. Әзербайжан демократик республикаһы ҡолатылғандан һуң, 1920 йылда ғаилә Төркиәгә эмиграцияға китә. Сүрейя Истанбул университетының юридик факультетын тамамлай. 1927 йылдан алып вафат булғанға тиклем адвокат булып эшләгән. Хоҡуҡи мәсьәләләргә ҡағылышлы күп мәсьәләлргә мөрәжәғәт иткән ике китап авторы булып тора: «Мин Лондонда нимә күрҙем» «Что я видела в [[:ru:Лондон|Лондоне]]» ({{lang-tr|Londra'da Gördüklerim}}) һәм «Бына шулай үтте ғүмер» «Вот так прошла жизнь» ({{lang-tr|Bir Hayat Böyle Geçti}}). [[Истанбул]]да [[инсульт]]тан вафат була.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3562 Database who is Who — ''Biography of Süreyya Ağaoğlu'']{{Ref-tr}}

[[Категория:Истанбулда вафат булғандар]]
[[Категория:1989 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:29 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1903 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>5pu8lx8u9g27m954xmcf707ja7wukt2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149287</id>
      <parentid>1149285</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:01:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2379" xml:space="preserve">{{Персона
| имя = Сүрейя Ағаоғлу
| имя при рождении = 
| изображение = Süreyya_Ağaoğlu.jpg
| ширина = 
| описание изображения = 
| отец = 
| мать = 
| дети = 
| род деятельности = адвокат, юрист, яҙыусы
| награды и премии = 
| автограф = 
}}

'''Ағаоғлу Сүрейя''' (''төр.'' Süreyya Ağaoğlu, 1903—1989) — әзербайжан сығышлы [[Төркиә|төрөк]] яҙыусыһы һәм юрисы, Төркиә тарихында беренсе ҡатын-ҡыҙ —адвокат&lt;ref&gt;{{Cite web|archiveurl=yes}}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Сүрейя Ағаоғлу [[Әзербайжандар|әзербайжан]] ,һуңынан төрөк сәйәсмәне Әхмәт Ағаоғлуның (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ahmet Ağaoğlu&lt;/span&gt;) ҡыҙы. Әзербайжан демократик республикаһы ҡолатылғандан һуң, 1920 йылда ғаилә Төркиәгә эмиграцияға китә. Сүрейя Истанбул университетының юридик факультетын тамамлай. 1927 йылдан алып вафат булғанға тиклем адвокат булып эшләгән. Хоҡуҡи мәсьәләләргә ҡағылышлы күп мәсьәләлргә мөрәжәғәт иткән ике китап авторы булып тора: «Мин Лондонда нимә күрҙем» «Что я видела в [[:ru:Лондон|Лондоне]]» ({{lang-tr|Londra'da Gördüklerim}}) һәм «Бына шулай үтте ғүмер» «Вот так прошла жизнь» ({{lang-tr|Bir Hayat Böyle Geçti}}). [[Истанбул]]да [[инсульт]]тан вафат була.

==  Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3562 Database who is Who — ''Biography of Süreyya Ağaoğlu'']{{Ref-tr}}

[[Категория:Истанбулда вафат булғандар]]
[[Категория:1989 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:29 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1903 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>qy4yiwehqzdy7a44rk2stan4mklrddd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149300</id>
      <parentid>1149287</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T18:02:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2692" xml:space="preserve">{{Персона
| имя = Сүрейя Ағаоғлу
| имя при рождении = 
| изображение = Süreyya_Ağaoğlu.jpg
| ширина = 
| описание изображения = 
| отец = 
| мать = 
| дети = 
| род деятельности = адвокат, юрист, яҙыусы
| награды и премии = 
| автограф = 
}}

'''Ағаоғлу Сүрейя''' (''төр.'' Süreyya Ağaoğlu, 1903—1989) — әзербайжан сығышлы [[Төркиә|төрөк]] яҙыусыһы һәм юрисы, Төркиә тарихында беренсе ҡатын-ҡыҙ —адвокат&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.turkcebilgi.net/kim-kimdir/s/sureyya-agaoglu-5023.html |title=Kim Kimdir? &lt; S &lt; Süreyya Ağaoğlu |publisher=TurkceBilgi.org |lang=tr |accessdate=2019-03-05 |deadlink=yes |archiveurl=https://archive.today/20130502135918/http://www.turkcebilgi.org/kim-kimdir/s/sureyya-agaoglu-5023.html |archivedate=2013-05-02 }}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Сүрейя Ағаоғлу [[Әзербайжандар|әзербайжан]] ,һуңынан төрөк сәйәсмәне Әхмәт Ағаоғлуның (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ahmet Ağaoğlu&lt;/span&gt;) ҡыҙы. Әзербайжан демократик республикаһы ҡолатылғандан һуң, 1920 йылда ғаилә Төркиәгә эмиграцияға китә. Сүрейя Истанбул университетының юридик факультетын тамамлай. 1927 йылдан алып вафат булғанға тиклем адвокат булып эшләгән. Хоҡуҡи мәсьәләләргә ҡағылышлы күп мәсьәләлргә мөрәжәғәт иткән ике китап авторы булып тора: «Мин Лондонда нимә күрҙем» «Что я видела в [[:ru:Лондон|Лондоне]]» ({{lang-tr|Londra'da Gördüklerim}}) һәм «Бына шулай үтте ғүмер» «Вот так прошла жизнь» ({{lang-tr|Bir Hayat Böyle Geçti}}). [[Истанбул]]да [[инсульт]]тан вафат була.

==  Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3562 Database who is Who — ''Biography of Süreyya Ağaoğlu'']{{Ref-tr}}

[[Категория:Истанбулда вафат булғандар]]
[[Категория:1989 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:29 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1903 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>2v12xg10fbrak21shyvd7jvzowefvi4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149303</id>
      <parentid>1149300</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T18:14:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2794" xml:space="preserve">{{Персона
| имя = Сүрейя Ағаоғлу
| имя при рождении = 
| изображение = Süreyya_Ağaoğlu.jpg
| ширина = 
| описание изображения = 
| отец = 
| мать = 
| дети = 
| род деятельности = адвокат, юрист, яҙыусы
| награды и премии = 
| автограф = 
}}

'''Ағаоғлу Сүрейя''' (''төр.'' Süreyya Ağaoğlu, 1903—1989) — әзербайжан сығышлы [[Төркиә|төрөк]] яҙыусыһы һәм юрисы, Төркиә тарихында беренсе ҡатын-ҡыҙ —адвокат&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.turkcebilgi.net/kim-kimdir/s/sureyya-agaoglu-5023.html |title=Kim Kimdir? &lt; S &lt; Süreyya Ağaoğlu |publisher=TurkceBilgi.org |lang=tr |accessdate=2019-03-05 |deadlink=yes |archiveurl=https://archive.today/20130502135918/http://www.turkcebilgi.org/kim-kimdir/s/sureyya-agaoglu-5023.html |archivedate=2013-05-02 }}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Сүрейя Ағаоғлу [[Әзербайжандар|әзербайжан]] ,һуңынан төрөк сәйәсмәне Әхмәт Ағаоғлуның (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ahmet Ağaoğlu&lt;/span&gt;) ҡыҙы. Әзербайжан демократик республикаһы ҡолатылғандан һуң, 1920 йылда ғаилә Төркиәгә эмиграцияға китә. Сүрейя Истанбул университетының юридик факультетын тамамлай. 1927 йылдан алып вафат булғанға тиклем адвокат булып эшләгән. Хоҡуҡи мәсьәләләргә ҡағылышлы күп мәсьәләлргә мөрәжәғәт иткән ике китап авторы булып тора: «Мин Лондонда нимә күрҙем» «Что я видела в [[:ru:Лондон|Лондоне]]» ({{lang-tr|Londra'da Gördüklerim}}) һәм «Бына шулай үтте ғүмер» «Вот так прошла жизнь» ({{lang-tr|Bir Hayat Böyle Geçti}}). [[Истанбул]]да [[инсульт]]тан вафат була.
2003 йылда уның хөрмәтенә иҫтәлекле көмөш тәңкә сығарыла.
==  Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3562 Database who is Who — ''Biography of Süreyya Ağaoğlu'']{{Ref-tr}}

[[Категория:Истанбулда вафат булғандар]]
[[Категория:1989 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:29 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1903 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>h200ql94w4ptu0txvqykmrgm07c1ujk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149304</id>
      <parentid>1149303</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T18:16:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3290" xml:space="preserve">{{Персона
| имя = Сүрейя Ағаоғлу
| имя при рождении = 
| изображение = Süreyya_Ağaoğlu.jpg
| ширина = 
| описание изображения = 
| отец = 
| мать = 
| дети = 
| род деятельности = адвокат, юрист, яҙыусы
| награды и премии = 
| автограф = 
}}

'''Ағаоғлу Сүрейя''' (''төр.'' Süreyya Ağaoğlu, 1903—1989) — әзербайжан сығышлы [[Төркиә|төрөк]] яҙыусыһы һәм юрисы, Төркиә тарихында беренсе ҡатын-ҡыҙ —адвокат&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.turkcebilgi.net/kim-kimdir/s/sureyya-agaoglu-5023.html |title=Kim Kimdir? &lt; S &lt; Süreyya Ağaoğlu |publisher=TurkceBilgi.org |lang=tr |accessdate=2019-03-05 |deadlink=yes |archiveurl=https://archive.today/20130502135918/http://www.turkcebilgi.org/kim-kimdir/s/sureyya-agaoglu-5023.html |archivedate=2013-05-02 }}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Сүрейя Ағаоғлу [[Әзербайжандар|әзербайжан]] ,һуңынан төрөк сәйәсмәне Әхмәт Ағаоғлуның (тур. &lt;span lang=&quot;tr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Ahmet Ağaoğlu&lt;/span&gt;) ҡыҙы. Әзербайжан демократик республикаһы ҡолатылғандан һуң, 1920 йылда ғаилә Төркиәгә эмиграцияға китә. Сүрейя Истанбул университетының юридик факультетын тамамлай. 1927 йылдан алып вафат булғанға тиклем адвокат булып эшләгән. Хоҡуҡи мәсьәләләргә ҡағылышлы күп мәсьәләлргә мөрәжәғәт иткән ике китап авторы булып тора: «Мин Лондонда нимә күрҙем» «Что я видела в [[:ru:Лондон|Лондоне]]» ({{lang-tr|Londra'da Gördüklerim}}) һәм «Бына шулай үтте ғүмер» «Вот так прошла жизнь» ({{lang-tr|Bir Hayat Böyle Geçti}}). [[Истанбул]]да [[инсульт]]тан вафат була.

2003 йылда уның хөрмәтенә иҫтәлекле көмөш тәңкә сығарыла&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.ebay.com/itm/TURKEY-SILVER-PROOF-15000000-15-MILLION-LIRA-COIN-2003-YEAR-SUREYYA-AGAOGLU-/221080713481 |title=Turkey – Silver Proof 15000000 15 Million Lira Coin 2003 Year Süreyya Ağaoğlu |publisher=[[EBay]] |lang=en |accessdate=2019-03-05 |archive-date=2019-03-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190306111549/https://www.ebay.com/itm/TURKEY-SILVER-PROOF-15000000-15-MILLION-LIRA-COIN-2003-YEAR-SUREYYA-AGAOGLU-/221080713481 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

==  Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3562 Database who is Who — ''Biography of Süreyya Ağaoğlu'']{{Ref-tr}}

[[Категория:Истанбулда вафат булғандар]]
[[Категория:1989 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:29 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1903 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>rsbzyivxt9kblef7hxsacm6x8rd1ciz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәйруллина</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184599</id>
    <redirect title="Хәйруллин" />
    <revision>
      <id>1149284</id>
      <timestamp>2022-08-11T16:59:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>[[Хәйруллин]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Хәйруллин]]</text>
      <sha1>1zs2dwno3eg67i9rmepqu78au1eyyus</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Ағаоғлу Сүрейя</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184600</id>
    <revision>
      <id>1149288</id>
      <timestamp>2022-08-11T17:03:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{ТИМ|ru|Агаоглу, Сюрейя|11 август 2022 йыл}} ~~~~&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="224" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Агаоглу, Сюрейя|11 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 17:03, 11 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>i1w6ajmeu6920piiyy9wukbsz9qwbph</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баязит Хәйруллин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184601</id>
    <redirect title="Хәйруллин Баязит" />
    <revision>
      <id>1149290</id>
      <timestamp>2022-08-11T17:05:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>[[Хәйруллин Баязит]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Хәйруллин Баязит]]</text>
      <sha1>plvpcx892vbcw7jamqhui4tx2ld83nx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәйруллин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184602</id>
    <revision>
      <id>1149296</id>
      <timestamp>2022-08-11T17:10:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Хәйруллин''' — фамилия.  * [[Хәйруллин Баязит]] (1871 — ?) — шәйех, суфый, Владикавказ мәсете имамы. * [[Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы]] (1929—1999) — хужалыҡ эшмәкәре.  * [[Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы]] (1955) — Рәсәй ислам эшмәкәре. ---- * Хәйруллина Вәҡифә Ғи...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1131" xml:space="preserve">'''Хәйруллин''' — фамилия.

* [[Хәйруллин Баязит]] (1871 — ?) — шәйех, суфый, Владикавказ мәсете имамы.
* [[Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы]] (1929—1999) — хужалыҡ эшмәкәре. 
* [[Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы]] (1955) — Рәсәй ислам эшмәкәре.
----
* [[Хәйруллина Вәҡифә Ғилман ҡыҙы]] (1947) — ғалим-философ, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы]] (1961) — театр артисы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2004).
* [[Хәйруллина Мөсәллиә Хәйрулла ҡыҙы]] (1915—2008) — башҡорт ғалимы, педагог-методист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 
* [[Хәйруллина Флүзә Тимерғәзим ҡыҙы]] (1960) — йәмәғәт эшмәкәре.

{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>e0lv8nrtl04z2iwmcwx9zn2i8ima4hl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149297</id>
      <parentid>1149296</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:17:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1988" xml:space="preserve">'''Хәйруллин''' — фамилия.

* [[Хәйруллин Айрат Хәлил улы]] (1934—2008) — иҡтисадсы. Иҡтисад фәндәре докторы (1979), профессор (1982).
* [[Хәйруллин Баязит]] (1871 — ?) — шәйех, суфый, Владикавказ мәсете имамы.
* [[Хәйруллин Владимир Ихсан улы]] (1956) — тел белгесе. Филология фәндәре докторы (1996), профессор (1998). 
* [[Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы]] (1929—1999) — хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Хәйруллин Ирек Хәниф улы]] (1938) — инженер-электромеханик. Техник фәндәре докторы (1981), профессор (1983). 
* [[Хәйруллин Рамаҙан Сәғит улы]] (1962) — хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Хәйруллин Федрат Ғәтүф улы]] (1938—2005) — фәлсәфә фәндәре кандидаты (1972), социология фәндәре докторы (2000), профессор (2001). 
* [[Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы]] (1955) — Рәсәй ислам эшмәкәре.
----
* [[Хәйруллина Вәҡифә Ғилман ҡыҙы]] (1947) — ғалим-философ, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы]] (1961) — театр артисы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2004).
* [[Хәйруллина Мөсәллиә Хәйрулла ҡыҙы]] (1915—2008) — башҡорт ғалимы, педагог-методист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 
* [[Хәйруллина Флүзә Тимерғәзим ҡыҙы]] (1960) — йәмәғәт эшмәкәре.

{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>ngsptnm2b4qi9elh4p4piumexzx2mqf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149298</id>
      <parentid>1149297</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T17:27:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ryanag</username>
        <id>5488</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3103" xml:space="preserve">'''Хәйруллин''' — фамилия.

* [[Хәйруллин Айрат Хәлил улы]] (1934—2008) — иҡтисадсы. Иҡтисад фәндәре докторы (1979), профессор (1982).
* [[Хәйруллин Баязит]] (1871 — ?) — шәйех, суфый, Владикавказ мәсете имамы.
* [[Хәйруллин Владимир Ихсан улы]] (1956) — тел белгесе. Филология фәндәре докторы (1996), профессор (1998). 
* [[Хәйруллин Вәғиз Нурулла улы]] (1929—1999) — хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Хәйруллин Ирек Хәниф улы]] (1938) — инженер-электромеханик. Техник фәндәре докторы (1981), профессор (1983).
* [[Хәйруллин Наил Ғиндулла улы]] (1939–2011) — иҡтисадсы. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1974), профессор (1991).
* [[Хәйруллин Радик Мәғзинур улы]] (1958) — анатом, антрополог. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2006).  
* [[Хәйруллин Рамаҙан Сәғит улы]] (1962) — хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Хәйруллин Рәмил Мәғзинур улы]] (1962) — үҫемлектәр физиологы, биохимик, биотехнолог. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). 
* [[Хәйруллин Рәфис Наил улы]] (1962) — бейеүсе. Башҡортостандың халыҡ артисы (1993).
* [[Хәйруллин Федрат Ғәтүф улы]] (1938—2005) — социолог. Фәлсәфә фәндәре кандидаты (1972), социология фәндәре докторы (2000), профессор (2001). 
* [[Хәйруллин Әбделбарый Хәби улы]] (1955) — Рәсәй ислам эшмәкәре.
----
* [[Хәйруллина Вәҡифә Ғилман ҡыҙы]] (1947) — ғалим-философ, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Хәйруллина Минзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы]] (1961) — театр артисы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2004).
* [[Хәйруллина Мөсәллиә Хәйрулла ҡыҙы]] (1915—2008) — башҡорт ғалимы, педагог-методист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре.
* [[Хәйруллина Рәйсә Мәсғүт ҡыҙы]] (1949) — иммунолог. Медицина фәндәре докторы (1999), профессор (2007).
* [[Хәйруллина Рәйсә Хәниф ҡыҙы]] (1953) — тел белгесе. Филология фәндәре докторы (1998), профессор (1999).
* [[Хәйруллина Флүзә Тимерғәзим ҡыҙы]] (1960) — йәмәғәт эшмәкәре.

{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>sc7gdy2c1nqhv1uqwumqe5ecdk7uw82</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Касабланка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184603</id>
    <revision>
      <id>1149301</id>
      <timestamp>2022-08-11T18:04:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/123789048|Касабланка]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13455" xml:space="preserve">
{{ТП|статус=ҡала|русское название=Касабланка|оригинальное название={{lang-ar|الدار البيضاء}}|изображение=Casablanca - Pêlemêle (03).jpg|описание изображения=|страна=Марокко|герб=|флаг=|ширина герба=|ширина флага=|lat_dir=N|lat_deg=33|lat_min=35|lat_sec=57|lon_dir=W|lon_deg=07|lon_min=37|lon_sec=12|CoordAddon=type:city(2933684)_region:MA|CoordScale=|регион=Касабланка — Сеттат|район=Касабланка|район в таблице=Касабланка|дата основания=|первое упоминание=|статус с=|площадь=196|высота центра НП=27|климат=тропик|официальный язык=|официальный язык-ref=|население={{увеличение}} 3 499 000&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://citypopulation.de/Morocco-Cities.html|deadlink=yes|title=The population of all Moroccan cities, urban communes and urban centers with more than 20,000 (urban) inhabitants by census years|accessdate=2018-12-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180924175129/http://citypopulation.de/Morocco-Cities.html|archivedate=2018-09-24|lang=en}}&lt;/ref&gt;|национальный состав=|конфессиональный состав=|этнохороним=|часовой пояс=+1|DST=|телефонный код=|почтовые индексы=20000-20200|автомобильный код=|вид идентификатора=|цифровой идентификатор=|сайт=http://www.casablanca.ma/|язык сайта=fr|язык сайта 2=ar|язык сайта 3=en|язык сайта 4=es|башлыҡ=Абдельазиз Эль Омари|башлыҡ төрө=Мэр|элекке исемдәре=Анфа|иҫәп йылы=2018|тығыҙлығы=17 171|агломерация={{увеличение}} 7 218 000 кеше (2018)|Commons-та категория=type:city(2933684)_region:MA|ил картаһы=Morocco location map.svg|төбәк картаһы=Morocco location map.svg}}
[[Категория:Населённые пункты по алфавиту]]
[[Категория:ПРО:Города:Последняя правка: в текущем году]]

'''Касабланка''' ({{Lang-es|Casablanca}} — «аҡ йорт», {{Lang-ar|الدار البيضاء}}. Әд-Дар-әл-Бейда — «аҡ йорт», [[Бербер телдәре|бербер]].ⴰⵏⴼⴰ)  — Марокконың иң ҙур һәм иң күп халыҡлы ҡалаһы. [[Атлантик океан]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.africa-ata.org/mc_casablanca.htm|title=Discovering Casablanca|website=Africa-ata.org|date=|accessdate=2011-04-17|lang=en|archive-date=2011-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427093832/http://www.africa-ata.org/mc_casablanca.htm|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; ярындағы ҙур порт, баш ҡала Рабаттан көньяҡҡа табан 70 км алыҫлыҡта урынлашҡан.&lt;ref&gt;Инструкция по передаче на картах географических названий арабских стран. — М.: Наука, 1966. — С. 23.&lt;/ref&gt; Касабланка өлкәһенең административ үҙәге — Сеттат, ул Касабланка префектураһын тәшкил итә.

== Тарихы ==
[[Урта быуаттар|Урта быуаттарҙа]] Касабланка хәлле ҡала була, ул Анфа булараҡ билдәле була. 1468 йылда уны португалдар емерә һәм улар тарафынан 1515 йылда яңынан төҙөлә. 1755 йылдағы көслө ер тетрәүҙән һуң ҡала яңынан тергеҙелә. [[1907 йыл|1907]] йылда Касабланканы француздар оккупациялай. Француз хакимлығы ваҡытында ҡала тиҙ үҫешә. Хәҙерге ҡала иҫке мавр ҡалаһы тирәләй төҙөлгән.

[[Икенсе донъя һуғышы]] ваҡытында Касабланка [[Гитлерға ҡаршы коалиция|союздаштар]] ғәскәрҙәренең Төньяҡ Африкаға төшөүенең өс төп урыны була. Ҡалала [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] президенты [[Франклин Рузвельт]] һәм [[Бөйөк Британия]] премьер-министры [[Уинстон Черчилль]] араһында Касабланка конференцияһы үтә (1943 йылдың ғинуары).

[[1956 йыл|1956]] йылда Марокконың бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителгәндән һуң француздарҙың китеүе Касабланка өсөн етди иҡтисади ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Әммә йылдам үҫешкән туризм һәм сәнәғәт үҫеше сәскә атыуын ҡайтара.

== Климаты ==
&lt;div style=&quot;width:88%&quot;&gt;
{{Ҡала климаты||Источник=[http://pogoda.ru.net/climate2/60155.htm Һауа торошо һәм климат], [http://www.svali.ru/climat/100000/60155/index.htm Туристик портал],[http://www.hko.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/africa/mor_al/casablanca_e.htm]|Янв_ср=12.6|Янв_ср_осад=62.2|Фев_ср=13.7|Фев_ср_осад=59.0|Мар_ср=15.3|Мар_ср_осад=50.7|Апр_ср=16.5|Апр_ср_осад=40.2|Май_ср=18.5|Май_ср_осад=18.8|Июн_ср=20.9|Июн_ср_осад=5.8|Июл_ср=22.7|Июл_ср_осад=0.7|Авг_ср=23.2|Авг_ср_осад=0.4|Сен_ср=22.3|Сен_ср_осад=4.9|Окт_ср=19.8|Окт_ср_осад=31.1|Ноя_ср=16.5|Ноя_ср_осад=74.4|Дек_ср=14.2|Дек_ср_осад=76.6|Год_ср=18.0|Год_ср_осад=424.8|Янв_ср_мин=9.2|Янв_ср_макс=17.3|Фев_ср_мин=10.4|Фев_ср_макс=18.0|Мар_ср_мин=11.8|Мар_ср_макс=19.6|Апр_ср_мин=13.2|Апр_ср_макс=20.2|Май_ср_мин=15.6|Май_ср_макс=21.9|Июн_ср_мин=18.7|Июн_ср_макс=24.1|Июл_ср_мин=20.5|Июл_ср_макс=25.8|Авг_ср_мин=20.9|Авг_ср_макс=26.3|Сен_ср_мин=19.7|Сен_ср_макс=25.7|Окт_ср_мин=16.8|Окт_ср_макс=23.8|Ноя_ср_мин=13.3|Ноя_ср_макс=20.9|Дек_ср_мин=11.1|Дек_ср_макс=18.7|Год_ср_мин=15.1|Год_ср_макс=21.9|Янв_а_макс=31.1|Янв_а_мин=0.0|Фев_а_макс=29.4|Фев_а_мин=0.0|Мар_а_макс=32.2|Мар_а_мин=2.7|Апр_а_макс=32.8|Апр_а_мин=5.0|Май_а_макс=35.1|Май_а_мин=7.4|Июн_а_макс=37.4|Июн_а_мин=10.0|Июл_а_макс=38.4|Июл_а_мин=13.0|Авг_а_макс=39.0|Авг_а_мин=13.0|Сен_а_макс=40.5|Сен_а_мин=10.0|Окт_а_макс=37.8|Окт_а_мин=7.0|Ноя_а_макс=34.7|Ноя_а_мин=4.6|Дек_а_макс=30.3|Дек_а_мин=2.0|Год_а_макс=40.5|Год_а_мин=0.0|Янв_вода=15|Фев_вода=16|Мар_вода=17|Апр_вода=18|Май_вода=20|Июн_вода=21|Июл_вода=23|Авг_вода=24|Сен_вода=22|Окт_вода=19|Ноя_вода=17|Дек_вода=16|Год_вода=19}}
&lt;/div&gt;

== Иҡтисад һәм транспорт ==
Касабланка — Төньяҡ Африканың алдынғы сауҙа ҡалаларының береһе. Ҡаланы башҡа донъя менән шоссе һәм тимер юлдар, Мөхәммәт V халыҡ-ара аэропорты тоташтыра; порт донъялағы иң ҙур яһалма гаваньдәрҙең береһендә урынлашҡан.&lt;ref name=&quot;EotO&quot;&gt;{{Cite web|archiveurl=yes|work=Encyclopedia of the Orient|subtitle=}}&lt;/ref&gt; Марокконың халыҡ-ара сауҙаһының ҙур өлөшө Касабланка аша үтә.

Төп экспорт: иген культуралары, күн, йөн һәм фосфат. Касабланка шулай уҡ илдең төп сәнәғәт үҙәге булып тора. Сәнәғәттең төп тармаҡтары: балыҡсылыҡ, балыҡ консервалау, ағас эшкәртеү һәм мебель етештереү, төҙөлөш материалдары сәнәғәте, быяла һәм тәмәке тармаҡтары. Марокколағы бөтә банк операцияларының яртыһынан күберәге Касабланкала үткәрелә. Йыл һайын Касабланкала халыҡ-ара сауҙа йәрминкәләре үткәрелә.

== Иҫтәлекле урындар ==

* Ҡаланың төп иҫтәлекле урыны - донъялағы иң бейек [[Манара|манаралы]] Хәсән II мәсете.
* Хәсән II университеты (1976 йылдан эшләй).
* Бен-Мсик христиан зыяратындағы урыҫ некрополе 2007 йылда булдырылған һәм «Рәсәй Федерацияһы өсөн тарихи һәм иҫтәлекле әһәмиәткә эйә булған сит илдәрҙә урынлашҡан ҡәберлектәр исемлегенә» индерелгән. Унда билдәле рус диаспораһы эшмәкәрҙәре: адмирал А. И. Русин, профессор И. П. Александрский (участок No 13, ҡәбер No 417), А. С. Бехтеев, шағир Сергей Бехтеевтың ҡустыһы), В. Урусова (участок No 150, ҡәбер No 44) һәм башҡа ватандаштары.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ruj.ru/2011/110623-2.htm|title=По приглашению Федерации издателей печатных СМИ Королевства Марокко страну посетила делегация Союза журналистов России|archive-url=https://web.archive.org/web/20141220001854/http://www.ruj.ru/2011/110623-2.htm|archive-date=2014-12-20|lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.rg.ru/printable/2010/11/17/memory-dok.html|title=Распоряжение Правительства Российской Федерации от 11 ноября 2010 г. N 1948-р г. Москва|accessdate=2014-12-19|archive-date=2019-07-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20190707232122/https://rg.ru/printable/2010/11/17/memory-dok.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
* Урыҫ православие Успение Божией Матери ҡорамы, 1958 йылда төҙөлгән һәм 2013 йылда ҡаланың мәҙәни мираҫ объекттары исемлегенә индерелгән (дини хеҙмәттәр ваҡытында асыла).
* Изге йөрәк католик соборы (Сакре Кёр — Касабланканың төп соборы, хәҙер дини функцияһын юғалтҡан).
* [[Ғәрәп илдәре лигаһы|Ғәрәп лигаһы]] паркы.
* Квартал Хаббус:
** Махкама дю Паша һарайы.
** Мулай Йүсеф мәсете.
** Мөхәммәт мәсете.
** Зәйтүн баҙары.
* Лурдес ханымдың католик сиркәүе (Нотр-Дам-де-Лурдес), ғәмәлдә.
* Ратуша.
* Ҙурлығы буйынса Африкала икенсе урында торған «Марокко Молл» сауҙа үҙәге, музыкаль фонтан һәм аквариум менән
* Маяк Эль Ханк.
* Сиди Абдеррахман утрауы.

== Административ райондары ==

* Анфа
* Айн дияб
* Айн Шук
* Бернусси
* Бушентуф
* Фида
* Маариф
* Мидина

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Файл:Касабланка.jpg|Касабланка
Файл:Авеню Дес Фар.jpg|Авеню Дес Фар
Файл:Площадь Мухаммеда V.jpg|Мөхәммәт V майҙаны
&lt;/gallery&gt;

== Туғандаш ҡалалар ==

* {{АҠШ флагы|20px}} [[Чикаго]], [[Иллинойс]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] ([[1982 йыл|1982]])&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.chicagosistercities.com/our.php|title=Chicago Sister Cities|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120606050131/http://www.chicagosistercities.com/our.php|archivedate=2012-06-06}}&lt;/ref&gt;
* {{Канада флагы|20px}} [[Монреаль]] ({{Lang-fr|Montréal}}, {{Lang-en|Montreal}}), [[Канада]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==

* {{Книга:Густерин П.В.: Города Арабского Востока|2007}}

== Һылтанмалар ==

* Касабланканың һәм Марокко тормошон ентекле һүрәтләү.
* [http://ipaattravel.ru/kasablanka_sights.htm Касабланканың иҫтәлекле урындарын күҙәтеү].
[[Категория:Касабланка]]
[[Категория:Марокко ҡалалары]]</text>
      <sha1>otbh6nm9bvsidu6sqsv0ebmjuc6756k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Касабланка</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184604</id>
    <revision>
      <id>1149302</id>
      <timestamp>2022-08-11T18:04:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Митчелл Питер Деннис</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184605</id>
    <revision>
      <id>1149305</id>
      <timestamp>2022-08-11T18:51:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/124079998|Митчелл, Питер Деннис]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6041" xml:space="preserve">'''Денис Питер Ми́тчелл''' ({{Lang-en|Peter Dennis Mitchell}}; {{Тыуған көнө|29|9|1920}} Митчем, Суррей — {{Үлгән көнө|10|4|1992}}, Бодмин, Корнуолл) — [[Англия|инглиз]] биохимигы, Химия буйынса Нобель премияһы лауреаты ([[1978 йыл|1978]]), [[Аденозинтрифосфор кислотаһы — АТФ|АТФ]] синтезының хемоосмотик механизмын асҡан, Q-цикл атамаһы менән билдәле протондар транспорты механизмы идеяһы авторы&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=The Oxford Dictionary of National Biography|doi=10.1093/ref:odnb/51236|язык=und|год=2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|access-date=2016-06-12|accessdate=2009-03-22|archiveurl=no}}&lt;/ref&gt;.

Лондон король йәмғиәте ағзаһы(1974), АҠШ Милли фәндәр академияһының (1977), Франция фәндәр академияһының (1989) сит ил ағзаһы.

== Биографияһы ==
Питер Митчелл 1920 йылдың 29 сентябрендә Митчемда, Суррейҙа тыуған&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nndb.com/people/607/000100307/|title=Peter Mitchell Bio at NNDB|accessdate=2007-03-23|author=NNDB|archive-date=2016-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160604100216/http://www.nndb.com/people/607/000100307/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Атаһы — Кристофер Гиббс Митчелл, дәүләт хеҙмәткәре, әсәһе —Кейт Беатрис  Дороти  (ҡыҙ фамилияһы - Таплин). Питер Митчелл Король колледжында (Тонтон) һәм [[биохимия]] өлкәһендәге һөнәр буйынса тәбиғи фәндәр йүнәлешендә Ғайса (Иисус) колледжында ([[Кембридж университеты]]) белем ала.

1942 йылда Кембридж университетының биохимия кафедраһында тикшеренеү эше башлай. 1951 йыл башында пеницилиндың тәьҫире механизмын өйрәнгәне өсөн философия фәндәре докторы дәрәжәһен ала. 1955 йылда уны профессор Майкл Свонн Эдинбург университетының зоология кафедраһында биохимик тикшеренеү подразделениеһы булдырыу өсөн саҡыра, бында ул 1961 йылда өлкән лектор итеп тәғәйенләнә. Митчелл 1963 йылда һаулыҡ торошо буйынса отставкаға китергә мәжбүр була. 

== Фәнни тикшеренеүҙәре ==
Фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары айырым күҙәнәк эсе ориентирҙары арауығында биохимик реакцияларҙың  йүнәлешле булыуын өйрәнеүгә бәйле. Биоэнергетика  нигеҙендә ятҡан окисландырып фосфорлаштырыуҙың  хемиосмотик теорияһы авторы.В 1978 году получил Нобелевскую премию по химии с формулировкой:
{{Цитата башы}}
За вклад в понимание процесса переноса биологической энергии, сделанный благодаря созданию хемиосмотической теории
{{Oq|en|for his contribution to the understanding of biological energy transfer through the formulation of the chemiosmotic theory}}
{{Цитата аҙағы}}
&lt;blockquote class=&quot;ts-Начало_цитаты-quote&quot;&gt;&lt;div class=&quot;mw-collapsible mw-collapsed ts-Скрытый_блок ts-Скрытый_блок-gray ts-Скрытый_блок-rightHideLink ts-oq&quot; style=&quot;border:none;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;mw-collapsible-content ts-oq-content&quot; style=&quot;&quot;&gt;
&lt;div dir=&quot;auto&quot; lang=&quot;en&quot;&gt;&lt;/div&gt;

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;templatestyles src=&quot;Шаблон:Конец цитаты/styles.css&quot; /&gt;&lt;div class=&quot;ts-Конец_цитаты-source&quot;&gt;— &lt;cite&gt;&lt;span class=&quot;citation&quot;&gt;&lt;span class=&quot;citation&quot;&gt;&lt;span lang=&quot;en&quot;&gt;[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/ The Nobel Prize in Chemistry 1978]&lt;/span&gt;&amp;nbsp;&lt;small class=&quot;ref-info&quot; style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;на английском языке&quot;&gt;(англ.)&lt;/small&gt;.&amp;#x20; [[Нобель фонды|Нобелевский фонд]].&amp;#x20;&lt;small&gt;Дата обращения: 28 августа 2012.&lt;/small&gt;&amp;#x20;&lt;small&gt;[https://www.webcitation.org/6Bh4qtDDM?url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/ Архивировано] 26&amp;nbsp;октября 2012&amp;nbsp;года.&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/div&gt;&lt;/blockquote&gt;

== Иҫкәрмәләр ==

[[Категория:Лондон короллеге йәмғиәте ағзалары]]
[[Категория:Химия буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Кембридж университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:XX быуат биологтары]]
[[Категория:Википедия:Статьи со ссылками на элементы Викиданных без русской подписи]]
[[Категория:Копли миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1992 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1920 йылда тыуғандар]]
[[Категория:29 сентябрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>ecgsqlq2t2ewsj9uru0wwe41mtcew28</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149306</id>
      <parentid>1149305</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T19:07:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7117" xml:space="preserve">{{Ғалим 
 |Имя                  = Питер Деннис Митчелл
 |Оригинал имени       = {{lang-en|Peter Dennis Mitchell}}
 |Изображение          = Peter Dennis Mitchell.jpg
 |Ширина               = 200 px
 |Описание изображения = 
 |Дата рождения        = &lt;!-- из WD --&gt;
 |Дата смерти          = &lt;!-- из WD --&gt;
 |Гражданство          = 
 |Научная сфера        = биохимия
 |Место работы         = 
 |Научный руководитель = 
 |Знаменитые ученики   = 
 |Известен как         = ATФ синтезының хемиосмотик теорияһы авторы
 |Роспись              = Peter-mitchell-signature.svg
 |Ширина росписи       = 
 |Сайт                 = 
}}
{{ФИО}}

'''Денис Питер Ми́тчелл''' ({{Lang-en|Peter Dennis Mitchell}}; {{Тыуған көнө|29|9|1920}} Митчем, Суррей — {{Үлгән көнө|10|4|1992}}, Бодмин, Корнуолл) — [[Англия|инглиз]] биохимигы, Химия буйынса Нобель премияһы лауреаты ([[1978 йыл|1978]]), [[Аденозинтрифосфор кислотаһы — АТФ|АТФ]] синтезының хемоосмотик механизмын асҡан, Q-цикл атамаһы менән билдәле протондар транспорты механизмы идеяһы авторы&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=The Oxford Dictionary of National Biography|doi=10.1093/ref:odnb/51236|язык=und|год=2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|access-date=2016-06-12|accessdate=2009-03-22|archiveurl=no}}&lt;/ref&gt;.

Лондон король йәмғиәте ағзаһы(1974), АҠШ Милли фәндәр академияһының (1977), Франция фәндәр академияһының (1989) сит ил ағзаһы.

== Биографияһы ==
Питер Митчелл 1920 йылдың 29 сентябрендә Митчемда, Суррейҙа тыуған&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nndb.com/people/607/000100307/|title=Peter Mitchell Bio at NNDB|accessdate=2007-03-23|author=NNDB|archive-date=2016-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160604100216/http://www.nndb.com/people/607/000100307/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Атаһы — Кристофер Гиббс Митчелл, дәүләт хеҙмәткәре, әсәһе —Кейт Беатрис Дороти (ҡыҙ фамилияһы — Таплин). Питер Митчелл Король колледжында (Тонтон) һәм [[биохимия]] өлкәһендәге һөнәр буйынса тәбиғи фәндәр йүнәлешендә Ғайса (Иисус) колледжында ([[Кембридж университеты]]) белем ала.

1942 йылда Кембридж университетының биохимия кафедраһында тикшеренеү эше башлай. 1951 йыл башында пеницилиндың тәьҫире механизмын өйрәнгәне өсөн философия фәндәре докторы дәрәжәһен ала. 1955 йылда уны профессор Майкл Свонн Эдинбург университетының зоология кафедраһында биохимик тикшеренеү подразделениеһы булдырыу өсөн саҡыра, бында ул 1961 йылда өлкән лектор итеп тәғәйенләнә. Митчелл 1963 йылда һаулыҡ торошо буйынса отставкаға китергә мәжбүр була.

== Фәнни тикшеренеүҙәре ==
Фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары айырым күҙәнәк эсе ориентирҙары арауығында биохимик реакцияларҙың йүнәлешле булыуын өйрәнеүгә бәйле. Биоэнергетика нигеҙендә ятҡан окисландырып фосфорлаштырыуҙың хемиосмотик теорияһы авторы.

1978 йылда химия буйынса Нобель премияһына лайыҡ була:
{{начало цитаты}}
Хемиосмотик теория төҙөү һөҙөмтәһендә биологик энергияны күсереү процесын аңлауға индергән өлөшө өсөн
{{oq|en|for his contribution to the understanding of biological energy transfer through the formulation of the chemiosmotic theory}}
{{конец цитаты|источник={{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1978|publisher=[[Нобелевский фонд]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Bh4qtDDM?url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/|archivedate=2012-10-26|deadlink=no}}
}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.life.illinois.edu/crofts/bioph354/mitchell.html Биография] // Peter Mitchell (1920—1992). Obituary, ''Photosynthesis Research'', Antony Crofts, June 29th. 1992{{ref-en}}
* [http://n-t.ru/nl/hm/mitchell.htm Митчелл (Mitchell), Питер Д.] // Лауреаты Нобелевской премии: Энциклопедия: Пер. с англ. — М.: Прогресс, 1992.
* [https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbm.1994.0040 Peter Dennis Mitchell, 29 September 1920 — 10 April 1992] // Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society, 1994, vol. 40, pp. 281—305, plate, by E. C. Slater{{ref-en}}
{{Biologist-stub}}
{{ВС}}
{{-}}
{{Нобелевская премия по химии 1976—2000}}

[[Категория:Лондон короллеге йәмғиәте ағзалары]]
[[Категория:Химия буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Кембридж университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:XX быуат биологтары]]
[[Категория:Копли миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1992 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1920 йылда тыуғандар]]
[[Категория:29 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Бөйөк Британияның Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:АҠШ Милли фәндәр академияһының сит ил ағзалары]]
[[Категория:Француз фәндәр академияһының сит ил ағзалары]]</text>
      <sha1>5gpircxfze1m911f5lmrrqkgkvszf8m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149307</id>
      <parentid>1149306</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T19:08:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7106" xml:space="preserve">{{Ғалим 
 |Имя                  = Питер Деннис Митчелл
 |Оригинал имени       = {{lang-en|Peter Dennis Mitchell}}
 |Изображение          = Peter Dennis Mitchell.jpg
 |Ширина               = 200 px
 |Описание изображения = 
 |Дата рождения        = &lt;!-- из WD --&gt;
 |Дата смерти          = &lt;!-- из WD --&gt;
 |Гражданство          = 
 |Научная сфера        = биохимия
 |Место работы         = 
 |Научный руководитель = 
 |Знаменитые ученики   = 
 |Известен как         = ATФ синтезының хемиосмотик теорияһы авторы
 |Роспись              = Peter-mitchell-signature.svg
 |Ширина росписи       = 
 |Сайт                 = 
}}

'''Денис Питер Ми́тчелл''' ({{Lang-en|Peter Dennis Mitchell}}; {{Тыуған көнө|29|9|1920}} Митчем, Суррей — {{Үлгән көнө|10|4|1992}}, Бодмин, Корнуолл) — [[Англия|инглиз]] биохимигы, Химия буйынса Нобель премияһы лауреаты ([[1978 йыл|1978]]), [[Аденозинтрифосфор кислотаһы — АТФ|АТФ]] синтезының хемоосмотик механизмын асҡан, Q-цикл атамаһы менән билдәле протондар транспорты механизмы идеяһы авторы&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=The Oxford Dictionary of National Biography|doi=10.1093/ref:odnb/51236|язык=und|год=2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|access-date=2016-06-12|accessdate=2009-03-22|archiveurl=no}}&lt;/ref&gt;.

Лондон король йәмғиәте ағзаһы(1974), АҠШ Милли фәндәр академияһының (1977), Франция фәндәр академияһының (1989) сит ил ағзаһы.

== Биографияһы ==
Питер Митчелл 1920 йылдың 29 сентябрендә Митчемда, Суррейҙа тыуған&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nndb.com/people/607/000100307/|title=Peter Mitchell Bio at NNDB|accessdate=2007-03-23|author=NNDB|archive-date=2016-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160604100216/http://www.nndb.com/people/607/000100307/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Атаһы — Кристофер Гиббс Митчелл, дәүләт хеҙмәткәре, әсәһе —Кейт Беатрис Дороти (ҡыҙ фамилияһы — Таплин). Питер Митчелл Король колледжында (Тонтон) һәм [[биохимия]] өлкәһендәге һөнәр буйынса тәбиғи фәндәр йүнәлешендә Ғайса (Иисус) колледжында ([[Кембридж университеты]]) белем ала.

1942 йылда Кембридж университетының биохимия кафедраһында тикшеренеү эше башлай. 1951 йыл башында пеницилиндың тәьҫире механизмын өйрәнгәне өсөн философия фәндәре докторы дәрәжәһен ала. 1955 йылда уны профессор Майкл Свонн Эдинбург университетының зоология кафедраһында биохимик тикшеренеү подразделениеһы булдырыу өсөн саҡыра, бында ул 1961 йылда өлкән лектор итеп тәғәйенләнә. Митчелл 1963 йылда һаулыҡ торошо буйынса отставкаға китергә мәжбүр була.

== Фәнни тикшеренеүҙәре ==
Фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары айырым күҙәнәк эсе ориентирҙары арауығында биохимик реакцияларҙың йүнәлешле булыуын өйрәнеүгә бәйле. Биоэнергетика нигеҙендә ятҡан окисландырып фосфорлаштырыуҙың хемиосмотик теорияһы авторы.

1978 йылда химия буйынса Нобель премияһына лайыҡ була:
{{начало цитаты}}
Хемиосмотик теория төҙөү һөҙөмтәһендә биологик энергияны күсереү процесын аңлауға индергән өлөшө өсөн
{{oq|en|for his contribution to the understanding of biological energy transfer through the formulation of the chemiosmotic theory}}
{{конец цитаты|источник={{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1978|publisher=[[Нобелевский фонд]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Bh4qtDDM?url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/|archivedate=2012-10-26|deadlink=no}}
}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.life.illinois.edu/crofts/bioph354/mitchell.html Биография] // Peter Mitchell (1920—1992). Obituary, ''Photosynthesis Research'', Antony Crofts, June 29th. 1992{{ref-en}}
* [http://n-t.ru/nl/hm/mitchell.htm Митчелл (Mitchell), Питер Д.] // Лауреаты Нобелевской премии: Энциклопедия: Пер. с англ. — М.: Прогресс, 1992.
* [https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbm.1994.0040 Peter Dennis Mitchell, 29 September 1920 — 10 April 1992] // Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society, 1994, vol. 40, pp. 281—305, plate, by E. C. Slater{{ref-en}}
{{Biologist-stub}}
{{ВС}}
{{-}}
{{Нобелевская премия по химии 1976—2000}}

[[Категория:Лондон короллеге йәмғиәте ағзалары]]
[[Категория:Химия буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Кембридж университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:XX быуат биологтары]]
[[Категория:Копли миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1992 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1920 йылда тыуғандар]]
[[Категория:29 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Бөйөк Британияның Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:АҠШ Милли фәндәр академияһының сит ил ағзалары]]
[[Категория:Француз фәндәр академияһының сит ил ағзалары]]</text>
      <sha1>4tgryahkhah8tizz5kluvtcmgc4wjjg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1149309</id>
      <parentid>1149307</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T19:13:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7107" xml:space="preserve">{{Ғалим 
 |Имя                  = Питер Деннис Митчелл
 |Оригинал имени       = {{lang-en|Peter Dennis Mitchell}}
 |Изображение          = Peter Dennis Mitchell.jpg
 |Ширина               = 200 px
 |Описание изображения = 
 |Дата рождения        = &lt;!-- из WD --&gt;
 |Дата смерти          = &lt;!-- из WD --&gt;
 |Гражданство          = 
 |Научная сфера        = биохимия
 |Место работы         = 
 |Научный руководитель = 
 |Знаменитые ученики   = 
 |Известен как         = ATФ синтезының хемиосмотик теорияһы авторы
 |Роспись              = Peter-mitchell-signature.svg
 |Ширина росписи       = 
 |Сайт                 = 
}}

'''Денис Питер Ми́тчелл''' ({{Lang-en|Peter Dennis Mitchell}}; {{Тыуған көнө|29|9|1920}} Митчем, Суррей — {{Үлгән көнө|10|4|1992}}, Бодмин, Корнуолл) — [[Англия|инглиз]] биохимигы, Химия буйынса Нобель премияһы лауреаты ([[1978 йыл|1978]]), [[Аденозинтрифосфор кислотаһы — АТФ|АТФ]] синтезының хемоосмотик механизмын асҡан, Q-цикл атамаһы менән билдәле протондар транспорты механизмы идеяһы авторы&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|заглавие=The Oxford Dictionary of National Biography|doi=10.1093/ref:odnb/51236|язык=und|год=2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|access-date=2016-06-12|accessdate=2009-03-22|archiveurl=no}}&lt;/ref&gt;.

Лондон король йәмғиәте ағзаһы(1974), АҠШ Милли фәндәр академияһының (1977), Франция фәндәр академияһының (1989) сит ил ағзаһы.

== Биографияһы ==
Питер Митчелл 1920 йылдың 29 сентябрендә Митчемда, Суррейҙа тыуған&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nndb.com/people/607/000100307/|title=Peter Mitchell Bio at NNDB|accessdate=2007-03-23|author=NNDB|archive-date=2016-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160604100216/http://www.nndb.com/people/607/000100307/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Атаһы — Кристофер Гиббс Митчелл, дәүләт хеҙмәткәре, әсәһе — Кейт Беатрис Дороти (ҡыҙ фамилияһы — Таплин). Питер Митчелл Король колледжында (Тонтон) һәм [[биохимия]] өлкәһендәге һөнәр буйынса тәбиғи фәндәр йүнәлешендә Ғайса (Иисус) колледжында ([[Кембридж университеты]]) белем ала.

1942 йылда Кембридж университетының биохимия кафедраһында тикшеренеү эше башлай. 1951 йыл башында пеницилиндың тәьҫире механизмын өйрәнгәне өсөн философия фәндәре докторы дәрәжәһен ала. 1955 йылда уны профессор Майкл Свонн Эдинбург университетының зоология кафедраһында биохимик тикшеренеү подразделениеһы булдырыу өсөн саҡыра, бында ул 1961 йылда өлкән лектор итеп тәғәйенләнә. Митчелл 1963 йылда һаулыҡ торошо буйынса отставкаға китергә мәжбүр була.

== Фәнни тикшеренеүҙәре ==
Фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары айырым күҙәнәк эсе ориентирҙары арауығында биохимик реакцияларҙың йүнәлешле булыуын өйрәнеүгә бәйле. Биоэнергетика нигеҙендә ятҡан окисландырып фосфорлаштырыуҙың хемиосмотик теорияһы авторы.

1978 йылда химия буйынса Нобель премияһына лайыҡ була:
{{начало цитаты}}
Хемиосмотик теория төҙөү һөҙөмтәһендә биологик энергияны күсереү процесын аңлауға индергән өлөшө өсөн
{{oq|en|for his contribution to the understanding of biological energy transfer through the formulation of the chemiosmotic theory}}
{{конец цитаты|источник={{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1978|publisher=[[Нобелевский фонд]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Bh4qtDDM?url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/|archivedate=2012-10-26|deadlink=no}}
}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.life.illinois.edu/crofts/bioph354/mitchell.html Биография] // Peter Mitchell (1920—1992). Obituary, ''Photosynthesis Research'', Antony Crofts, June 29th. 1992{{ref-en}}
* [http://n-t.ru/nl/hm/mitchell.htm Митчелл (Mitchell), Питер Д.] // Лауреаты Нобелевской премии: Энциклопедия: Пер. с англ. — М.: Прогресс, 1992.
* [https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbm.1994.0040 Peter Dennis Mitchell, 29 September 1920 — 10 April 1992] // Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society, 1994, vol. 40, pp. 281—305, plate, by E. C. Slater{{ref-en}}
{{Biologist-stub}}
{{ВС}}
{{-}}
{{Нобелевская премия по химии 1976—2000}}

[[Категория:Лондон короллеге йәмғиәте ағзалары]]
[[Категория:Химия буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Кембридж университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:XX быуат биологтары]]
[[Категория:Копли миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1992 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1920 йылда тыуғандар]]
[[Категория:29 сентябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Бөйөк Британияның Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:АҠШ Милли фәндәр академияһының сит ил ағзалары]]
[[Категория:Француз фәндәр академияһының сит ил ағзалары]]</text>
      <sha1>sz2gtdjb74xn3vzxmvhtp278f184upp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Митчелл Питер Деннис</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184606</id>
    <revision>
      <id>1149308</id>
      <timestamp>2022-08-11T19:12:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{ТИМ|ru|Митчелл, Питер Деннис|11 август 2022 йыл}} ~~~~&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="235" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Митчелл, Питер Деннис|11 август 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 19:12, 11 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>4wkvk377r8q7nphxv3t1p5h9a9ibdwj</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>