Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү Хаж 0 1689 1149545 1058778 2022-08-13T18:42:42Z Баныу 28584 /* Иҫкәрмәләр */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki [[Файл:Supplicating Pilgrim at Masjid Al Haram. Mecca, Saudi Arabia.jpg|thumb|right|300px| Ҡәғбәтулла мәсетендә доға ҡылыусы]] {{Ислам}} '''Хадж''', ''хаджж''<ref>{{книга | автор = | часть = Хаджж | заглавие = Большая Советская Энциклопедия (в 30 т.) | оригинал = | ссылка = <!-- http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/146420/Хаджж --> | издание = 3-е изд | ответственный = {{nobr|Прохоров А. М. (гл. ред.)}} | место = М. | издательство = Сов. Энциклопедия | год = 1978 | том = 28 | страницы = 162 | страниц = 616 | isbn = }}</ref> ({{lang-ar|حَجّ}}) — '''Хаж''' — [[мосолмандар]] өсөн изге булған [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] [[Мәккә]] ҡалаһындағы [[Ҡәғбә|Ҡәғбәтулла мәсетенә]] барып ғибәҙәт ҡылыу. Хаж ҡылыу, йәки хажға барыу, мосолмандар өсөн биш [[фарыз]]дың иң олоһо. Бәлиғ булған, сәләмәт, ирекле, хәленән килгән мосолман ғүмерендә бер тапҡыр хажға барырға тейеш. Хаж ҡылыу ваҡыты — [[Зөлхизә (ай)|Зөлхизә]] айының 8-се көнөнән башланып, 12-се көнөндә тамамлана. Йылдың башҡа ваҡытында барып бөтә йолаларҙы үтәү ''кесе хаж'' йәки ''үмрә'' тип атала. Кесе хаж үтәгәндә ҡорбан салынмай. [[Ислам]]дың биш нигеҙе бар: «[[Шәһәҙәт]]», «[[Намаҙ]]» «[[Ураҙа]]» «[[Зәкәт]]» «Хаж». Хаж — ғибәҙәттәрҙең тажы, уны үтәү бурысы тик хәлле кешеләргә генә һалына. Ғәрәпсәнән «ниәт, ижтиһад, яңырыу» мәғәнәләрен аңлата. [[Файл:Arafat pilgrims.jpg|thumb|right|230px|Хаж ҡылыусылар Ғәрәфә үҙәнендә]] [[Файл:Amellie - Stoning of the devil 2006 Hajj.jpg|thumb|230px|right|Джәмрә әл-акаба.]] [[Файл:Джамарат.jpg|thumb|230px|слева| Мина үҙәне, хаж ҡылыусылар Джәмәрәттән Мәккәгә ҡайтып бара]] [[Файл:Mina Overview.JPG|thumb|230px|слева|Мәккә янындағы Мина үҙәнендә сатырҙар ҡаласығы]] == Ғибәҙәттең тарихы == Хаж ҡылыу, мосолман риүәйәттәрендә аңлатылыуынса, [[Әҙәм]] ғәләйһиссәләм менән [[Һауа]] Тәүинә тормошона барып тоташа. Улар [[Ожмах|Йәннәт]]тән ҡыуылғас, күп йылдар үткәс кенә [[Ғәрәфә (тау)|Ғәрәфә]] тауында осрашалар (Ғәрәфә тауында тороу — хажэың мотлаҡ ғибәҙәттәренең береһе). Шулай уҡ Ибраһим ғәләйһиссәләм, Аллаһ ҡушыуы буйынсан улы Исмәғилде ҡорбанға килтерергә йыйыныуы ла сағылыш таба. Тап ошо көндә Аллаһы тәғәлә кеше ҡорбаны килтереүҙе тыйып, айыра тояҡлы берәй мал салыуҙы ҡанунлаштыра. Пәйғәмбәренең тәҡүәлеген һынау менән бер рәттән Аллаһы тәғәлә Үҙе өсөн ҡан ҡойоу кәрәк түгеллеген күрһәтә. {{начало цитаты}} Аллаһы тәғәләгә ҡорбандың ите лә, ҡаны ла барып етмәй, Уға бары һеҙҙең тәҡүәлегегеҙ барып етә. {{конец цитаты}} Хәҙерге заманда донъяның һәммә мосолмандары зөлхизә айының 10-сы көнөндә [[Ҡорбан байрамы]] үткәрә (ғәр. Ид-әл Әдхә). Ибраһими диндәрҙең башҡаларында ул онотолған, Исламда ғына һаҡланып ҡалған. Уның тарихын да, йолаһын да Мөхәммәт Пәйғәмбәр тергеҙгән. Хаж — мосолман өсөн фарыз ғәмәл, уны йыһатҡа тиңләйҙәр, әммә ул уны үтәй алмай икән, юл сығымдарын тулыһынса түләп, элек хаж ҡылған кемделер үҙенең вәкиле итеп ебәрә ала. Хажға бурысҡа аҡса алып тороп барыу тыйыла. == Хаж ҡылыу ваҡыты == Хаж ҡылыу ваҡыты [[Һижрәт]] календары (Ай календары) буйынса билдәләнә.<ref name=Harrison156>{{cite book |editor1-first=David |editor1-last=Harrison|title=Tourism and the Less Developed World: Issues and Case Studies |url=https://books.google.com/books?id=blJpqa-XApQC&pg=PA156 |accessdate=6 October 2014|year=2001 |publisher=[[CABI (CAB International)|CABI]] |isbn=9780851994338 |page=156}}</ref><ref name=Reynolds33>{{cite book |last=Reynolds |first=Gabriel Said |authorlink= |title=The Emergence of Islam: Classical Traditions in Contemporary Perspective |url= https://books.google.com/books?id=HWfFX5XDjuIC&lpg=PT33&dq=Gregorian%20date%20of%20Hajj&pg=PT33#v=onepage&q=Gregorian%20date%20of%20Hajj&f=false |accessdate=15 November 2014 |year= 2012 |publisher=Fortress Press |isbn= 9781451408126 |page=33}}</ref> Йыл һайын Хаж зөлхизә айында биш көн дауамында бара — 8-ендә башлана, 12-һендә тамамлана. 9-ы — «[[Ғәрәфә көнө]]» һәм Хаж көнө тип һанала. Түбәндәге таблица миләди календарь буйынса төҙөлгән, ул зөлхизә айының 9-сы көнөнә ярашлы. {| class="wikitable" ! 2011 !! 2012 !! 2013 !! 2014 !! 2015 !! 2016 !! 2017 |- | 5 ноябрь<ref>{{cite book |last=Penprase |first=Bryan E |title=The Power of Stars: How Celestial Observations Have Shaped Civilization |url=https://books.google.com/books?id=XXOxGOpawuMC&pg=PA142 |accessdate= |year=2010 |publisher=Springer Science & Business Media |isbn=9781441968036 |page=142}}</ref> || 25 октября || 14 октябрь<ref>{{cite news |title=Hajj celebrated by Muslims in Mecca - video|url=http://www.theguardian.com/world/video/2013/oct/15/hajj-celebrated-muslims-in-mecca-video |accessdate=16 November 2014|newspaper=The Guardian|date=15 October 2013}}</ref><ref name=Hajj-today>{{cite news |title=Hajj today|url=http://archive.thedailystar.net/beta2/news/hajj-today/ |accessdate=16 November 2014|newspaper=The Daily Star|date=14 October 2013}}</ref> || 3 октября<ref>{{cite news |title=Islamic State militants are enemies of humanity: Saudi Grand Mufti|url=http://www.dawn.com/news/1135961/islamic-state-militants-are-enemies-of-humanity-saudi-grand-mufti | accessdate=16 November 2014|newspaper=Dawn |date=3 October 2014}}</ref> || 22 сентябрь<ref name=Umm-al-Qura-Calendar/> || 10 сентябрь<ref name=Umm-al-Qura-Calendar/> || 31 август<ref name=Umm-al-Qura-Calendar/> |} [[Ислам календары]] ай буйынса билдәләнеү сәбәпле, йыл 11 көнгә ҡыҫҡараҡ килеп сыға. Шуға күрә Хажға барыу ваҡыты күсеп килә.<ref name=Reynolds33/><ref>{{cite book |editor1-first=Aziz |editor1-last=Sheikh |title=Caring for Muslim Patients |url=https://books.google.com/books?id=mgwiloFTrKwC&pg=PA95 |accessdate=15 November 2014 |year=2008 |publisher=Radcliffe Publishing |isbn=9781857758122 |page=95}}</ref> Шул арҡала 33 йылға бер хаж ике тапҡыр ҡылына. Был хәл һуңғы тапҡыр [[2006 йыл]]да булды.<ref name=Umm-al-Qura-Calendar>{{cite web |url=http://www.staff.science.uu.nl/~gent0113/islam/ummalqura_principal.htm |title=Principal Islamic Days of Observance according to Umm al-Qura Calendar |date=2014 |work=The Umm al-Qura Calendar of Saudi Arabia |accessdate=24 November 2014}}</ref> == Хаждың төрҙәре == {{main|Ихрам}} Хаж һәм үмрә ҡылыуға бәйле өс төр йола бар: : * Ифрад — хаж ҡылыусы бары тик хаж ҡылыу ниәте менән [[ихрам]]ға инә; * Тәмәттү — хаж ҡылыусы башта үмрә үтер өсөн ихрамға инә, шунан ихрамдан сығып, зөлхизә айының 8-се көнөндә хаж ҡылыр өсөн яңынан ихрамға инә; * Ҡыран — хаж ҡылыусы ихрам хәленә инеп, унан сыҡмай хажды ла, үмрәне лә (йәки киреһенсә) бер юлы үтергә ниәтләй. Был мәсьәләлә ғөләмәләрҙең фекере төрлө; * [[Үмрә]] (айырым). == Хаж һәм үмрәнең фарыздары == Хаж һәм үмрәнең фарыздары бар, тик шул шарттар үтәлгәндә генә уларҙы ҡылырға рөхсәт ителә: # Мотлаҡ мосолман булыу (кафырҙарға һәм диндән сыҡҡандарға (фасиҡ) рөхсәт юҡ; # Балиғлыҡ. Бала сағында ололар менән хажға барған кешеләр балиғ булғас яңынан барырға тейеш; # [[Аҡыл]]. Аҡылы зәғифтәргә хаж рөхсәт ителмәй. # Хөрриәт (иректә булыу): ҡолдарға һәм төрмәлә ултырағандарға рөхсәт юҡ; # Иститғат (матди һәм физик хәл етешле булыу); 45 йәшкә тиклемге ҡатын-ҡыҙ хажға мәхрәме менән генә барырға тейеш тип һанала. Сәғүд Ғәрәбстаны әлеге ваҡытта мәхрәмһеҙ ҡатын-ҡыҙға виза бирмәй [[Файл:Kaaba mirror edit jj.jpg|thumb|270px|right|Тауаф]] [[Файл:La Mecque pelerinage.png|thumb|230px|right|Хаж картаһы.]] == Хаж нигеҙҙәре == Мәлики, ханбали, шәфиғи һәм хәнәфи мәҙһәбтәрҙең талаптары бер аҙ айырыла. Башҡорттар хәнәфи мәҙһәбкә ҡарай. Хәнәфи мәҙһәб талаптары ошондай: * [[Ихрам]] — хаж ғәмәлдә булһын өсөн мотлаҡ ғәмәл; * [[Тауаф]] — хаж ҡылыусы [[Ҡәғбә]] тирәләй 4 тапҡыр урап үтә, ҡалған өсәүһе хаж ҡылыу өсөн важиб, үтәлергә тейеш ғәмәл; * [[Сафа һәм Мәрүә|Сәғи]] — важиб ғәмәл; * [[Ғәрәфә]] — Ғәрәфәлә тормау һәм тауаф үтмәү арҡаһында хаж ғәмәлдә булмай Мәлики һәм ханбали ғөләмәләре 4 шарт фарыз тип һанай, шулай үтәлмәһә, хаж ҡылынған тип һаналмай: «Әл-ихрам»: «Тауаф әз-зияра», «тауаф аль-ифада»; «Вукуф би-Ғәрәфә»; «Сәғи»:. Шафиғи ғөләмәләр мәлики һәм ханбали мәҙһәбтәр менән килешә, үҙҙәренән ике шарт өҫтәй, улар сәсте ҡырҡыуға һәм ғәмәлдәрҙең эҙмә-эҙлелегенә бәйле. == Ғәмәлдәрҙең эҙмә-эҙлелеге == # Миҡатта ихрам кейеү, ихрам хәленә инеү; # зөлхизәнең 7-се көнө — тәүге тауаф һәм хөтбә тыңлау # [[Сәғи]] # Зәмзәм һыуы эсеү һәм ҡойоноу # Ғәрәфә көнө # Мөздәлифәлә таш алып, Минаға барыу — 10-сы зөлхизә # Шул көндө үк Ҡорбан байрам # Ҡәғбәтуллала хушлашыу тауафы. [[Файл:Tavaf.jpg|thumb|left|Тауаф йүнәлеше]] 11-13 зөлхизәлә хаж ҡылыусылар джәмрәләргә таш ташлай. 14-се зөлхизәлә барлыҡ йолалар үтәлеп бөтә. Хаж ҡылыусылар ихрамдан сыға һәм хажи исеме ала. Күптәр хаж ғәмәлдәрен үтәп бөткәс, Мөхәммәт Пәйғәмбәргә бәйле иҫтәлекле урындарҙа ла булып ҡайтырға тырыша == Хаж мәлендәге фажиғәләр == * 1987 йыл — Иранды яҡлашып демонстрацияға сыҡҡандарҙың полиция менән бәрелешендә 400 кеше һәләк була<ref name="В">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3450333.stm Saudis review Hajj danger points]{{ref-en}}</ref>. * 1990 йыл — Мәккәнән Мина сатырҙар ҡаласығына килгәндә 1427 хаж ҡылыусы йәйәүлеләр тоннелендә тапалып үлә<ref name="В"/><ref name="А"/>. * 1994 йыл — 270 кеше тапалышта үлә<ref name="В"/><ref name="А"/>. * 1997 йыл — Янғын сығып, 343 кеше янып үлә, 1500 тән йәрәхәттәре ала<ref name="В"/><ref>[http://www.slate.com/id/2078497/ Why Is the Muslim Hajj So Dangerous?]{{ref-en}}</ref>. * 1998 йыл — 118 кеше тапалышта һәләк була<ref name="А"/>. * 2001 йыл — 35 кеше тапалышта һәләк була<ref name="А"/>. * 2004 йыл — 251 кеше Шайтанға таш атҡан ерҙә тапалышта һәләк була<ref name="В"/><ref name="А"/>. * 2006 йыл— 345 кеше Шайтанға таш атҡан ерҙә тапалышта һәләк була<ref name="А">[http://www.stern.de/politik/ausland/mekka-blutiger-hoehepunkt-der-hadsch-553125.html Blutiger Höhepunkt der Hadsch]{{ref-de}}</ref>. * 2015 йыл — 2236-нан күберәк кеше (ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса 4,1 мең.) Шайтанға таш атҡан ерҙә тапалышта һәләк була [[Файл:Masjid al-Haram panorama.JPG|thumb|center|800px|Панорама [[Әл-Хәрәм мәсете]] хаж ваҡытында]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{статья |автор=[[Гусева, Юлия Николаевна|Гусева Ю. Н.]] |заглавие=Хадж мусульман Волго-Уральского региона в первой трети XX в.: к постановке проблемы |оригинал= |ссылка=http://www.ufaras.ru/UserFiles/Izvestija/N_2_2013/123-129.pdf |автор издания= |издание=[[Известия Уфимского научного центра РАН]]. Серия: История. Археология. Этнология|тип= |место=Уфа |издательство=[[УНЦ РАН]] |год=2013 |выпуск= |том= |номер=2 |страницы= 123-129|isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |язык= |ref=Гусева |archiveurl= |archivedate=}} == Һылтанмалар == * [http://askimam.ru/books/khanafitskiy-fikkh/pravila-hadzha/ Правила совершения хаджа] * [http://www.55a.net/firas/rusi/?page=show_det&id=208&select_page=39 Паломничество в Мекку (Хадж)] * [//www.umma.ru/hadzh/1561-vidy-xadzha Виды хаджа] * [http://www.islamdag.ru/index.php?pageid=208 Столпы Хаджа] * [http://islamcivil.ru/article.php?aid=63 О хадже возвести людей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090213172755/http://islamcivil.ru/article.php?aid=63 |date=2009-02-13 }} * [http://www.religio.ru/lecsicon/21/166.html Паломничество в Мекку] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150106085241/http://www.religio.ru/lecsicon/21/166.html |date=2015-01-06 }}. * ''Лысенко C.'' [http://ru.christiantoday.com/article/1942.htm Более 1,5 миллиона мусульман…] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091002222620/http://ru.christiantoday.com/article/1942.htm |date=2009-10-02 }} * [http://drugoi.livejournal.com/2446372.html Фотографии Мекки с высоты птичьего полёта в декабре 2007 года, в журнале drugoi] * [http://хадж.рф Хадж.рф: дневники хаджа, новости, статьи, вопросы и ответы по хаджу] {{Хадж}} [[Категория:Ислам терминдары]] [[Категория:Хаж]] [[Категория:Мәккә]] [[Категория:Исламдың биш нигеҙе]] [[Категория:Изге урындарға ғибәҙәт ҡылыу]] [[Категория:Ислам дини тәртибе һәм тәжрибәһе]] kdimpdokdh86267k10v3u76or4fh2wh 1149546 1149545 2022-08-13T18:44:13Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Supplicating Pilgrim at Masjid Al Haram. Mecca, Saudi Arabia.jpg|thumb|right|300px| Ҡәғбәтулла мәсетендә доға ҡылыусы]] {{Ислам}} '''Хадж''', ''хаджж''<ref>{{книга | автор = | часть = Хаджж | заглавие = Большая Советская Энциклопедия (в 30 т.) | оригинал = | ссылка = <!-- http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/146420/Хаджж --> | издание = 3-е изд | ответственный = {{nobr|Прохоров А. М. (гл. ред.)}} | место = М. | издательство = Сов. Энциклопедия | год = 1978 | том = 28 | страницы = 162 | страниц = 616 | isbn = }}</ref> ({{lang-ar|حَجّ}}) — '''Хаж''' — [[мосолмандар]] өсөн изге булған [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] [[Мәккә]] ҡалаһындағы [[Ҡәғбә|Ҡәғбәтулла мәсетенә]] барып ғибәҙәт ҡылыу. Хаж ҡылыу, йәки хажға барыу, мосолмандар өсөн биш [[фарыз]]дың иң олоһо. Бәлиғ булған, сәләмәт, ирекле, хәленән килгән мосолман ғүмерендә бер тапҡыр хажға барырға тейеш. Хаж ҡылыу ваҡыты — [[Зөлхизә (ай)|Зөлхизә]] айының 8-се көнөнән башланып, 12-се көнөндә тамамлана. Йылдың башҡа ваҡытында барып бөтә йолаларҙы үтәү ''кесе хаж'' йәки ''үмрә'' тип атала. Кесе хаж үтәгәндә ҡорбан салынмай. [[Ислам]]дың биш нигеҙе бар: «[[Шәһәҙәт]]», «[[Намаҙ]]» «[[Ураҙа]]» «[[Зәкәт]]» «Хаж». Хаж — ғибәҙәттәрҙең тажы, уны үтәү бурысы тик хәлле кешеләргә генә һалына. Ғәрәпсәнән «ниәт, ижтиһад, яңырыу» мәғәнәләрен аңлата. [[Файл:Arafat pilgrims.jpg|thumb|right|230px|Хаж ҡылыусылар Ғәрәфә үҙәнендә]] [[Файл:Amellie - Stoning of the devil 2006 Hajj.jpg|thumb|230px|right|Джәмрә әл-акаба.]] [[Файл:Джамарат.jpg|thumb|230px|слева| Мина үҙәне, хаж ҡылыусылар Джәмәрәттән Мәккәгә ҡайтып бара]] [[Файл:Mina Overview.JPG|thumb|230px|слева|Мәккә янындағы Мина үҙәнендә сатырҙар ҡаласығы]] == Ғибәҙәттең тарихы == Хаж ҡылыу, мосолман риүәйәттәрендә аңлатылыуынса, [[Әҙәм]] ғәләйһиссәләм менән [[Һауа]] Тәүинә тормошона барып тоташа. Улар [[Ожмах|Йәннәт]]тән ҡыуылғас, күп йылдар үткәс кенә [[Ғәрәфә (тау)|Ғәрәфә]] тауында осрашалар (Ғәрәфә тауында тороу — хажэың мотлаҡ ғибәҙәттәренең береһе). Шулай уҡ Ибраһим ғәләйһиссәләм, Аллаһ ҡушыуы буйынсан улы Исмәғилде ҡорбанға килтерергә йыйыныуы ла сағылыш таба. Тап ошо көндә Аллаһы тәғәлә кеше ҡорбаны килтереүҙе тыйып, айыра тояҡлы берәй мал салыуҙы ҡанунлаштыра. Пәйғәмбәренең тәҡүәлеген һынау менән бер рәттән Аллаһы тәғәлә Үҙе өсөн ҡан ҡойоу кәрәк түгеллеген күрһәтә. {{начало цитаты}} Аллаһы тәғәләгә ҡорбандың ите лә, ҡаны ла барып етмәй, Уға бары һеҙҙең тәҡүәлегегеҙ барып етә. {{конец цитаты}} Хәҙерге заманда донъяның һәммә мосолмандары зөлхизә айының 10-сы көнөндә [[Ҡорбан байрамы]] үткәрә (ғәр. Ид-әл Әдхә). Ибраһими диндәрҙең башҡаларында ул онотолған, Исламда ғына һаҡланып ҡалған. Уның тарихын да, йолаһын да Мөхәммәт Пәйғәмбәр тергеҙгән. Хаж — мосолман өсөн фарыз ғәмәл, уны йыһатҡа тиңләйҙәр, әммә ул уны үтәй алмай икән, юл сығымдарын тулыһынса түләп, элек хаж ҡылған кемделер үҙенең вәкиле итеп ебәрә ала. Хажға бурысҡа аҡса алып тороп барыу тыйыла. == Хаж ҡылыу ваҡыты == Хаж ҡылыу ваҡыты [[Һижрәт]] календары (Ай календары) буйынса билдәләнә.<ref name=Harrison156>{{cite book |editor1-first=David |editor1-last=Harrison|title=Tourism and the Less Developed World: Issues and Case Studies |url=https://books.google.com/books?id=blJpqa-XApQC&pg=PA156 |accessdate=6 October 2014|year=2001 |publisher=[[CABI (CAB International)|CABI]] |isbn=9780851994338 |page=156}}</ref><ref name=Reynolds33>{{cite book |last=Reynolds |first=Gabriel Said |authorlink= |title=The Emergence of Islam: Classical Traditions in Contemporary Perspective |url= https://books.google.com/books?id=HWfFX5XDjuIC&lpg=PT33&dq=Gregorian%20date%20of%20Hajj&pg=PT33#v=onepage&q=Gregorian%20date%20of%20Hajj&f=false |accessdate=15 November 2014 |year= 2012 |publisher=Fortress Press |isbn= 9781451408126 |page=33}}</ref> Йыл һайын Хаж зөлхизә айында биш көн дауамында бара — 8-ендә башлана, 12-һендә тамамлана. 9-ы — «[[Ғәрәфә көнө]]» һәм Хаж көнө тип һанала. Түбәндәге таблица миләди календарь буйынса төҙөлгән, ул зөлхизә айының 9-сы көнөнә ярашлы. {| class="wikitable" ! 2011 !! 2012 !! 2013 !! 2014 !! 2015 !! 2016 !! 2017 |- | 5 ноябрь<ref>{{cite book |last=Penprase |first=Bryan E |title=The Power of Stars: How Celestial Observations Have Shaped Civilization |url=https://books.google.com/books?id=XXOxGOpawuMC&pg=PA142 |accessdate= |year=2010 |publisher=Springer Science & Business Media |isbn=9781441968036 |page=142}}</ref> || 25 октября || 14 октябрь<ref>{{cite news |title=Hajj celebrated by Muslims in Mecca - video|url=http://www.theguardian.com/world/video/2013/oct/15/hajj-celebrated-muslims-in-mecca-video |accessdate=16 November 2014|newspaper=The Guardian|date=15 October 2013}}</ref><ref name=Hajj-today>{{cite news |title=Hajj today|url=http://archive.thedailystar.net/beta2/news/hajj-today/ |accessdate=16 November 2014|newspaper=The Daily Star|date=14 October 2013}}</ref> || 3 октября<ref>{{cite news |title=Islamic State militants are enemies of humanity: Saudi Grand Mufti|url=http://www.dawn.com/news/1135961/islamic-state-militants-are-enemies-of-humanity-saudi-grand-mufti | accessdate=16 November 2014|newspaper=Dawn |date=3 October 2014}}</ref> || 22 сентябрь<ref name=Umm-al-Qura-Calendar/> || 10 сентябрь<ref name=Umm-al-Qura-Calendar/> || 31 август<ref name=Umm-al-Qura-Calendar/> |} [[Ислам календары]] ай буйынса билдәләнеү сәбәпле, йыл 11 көнгә ҡыҫҡараҡ килеп сыға. Шуға күрә Хажға барыу ваҡыты күсеп килә.<ref name=Reynolds33/><ref>{{cite book |editor1-first=Aziz |editor1-last=Sheikh |title=Caring for Muslim Patients |url=https://books.google.com/books?id=mgwiloFTrKwC&pg=PA95 |accessdate=15 November 2014 |year=2008 |publisher=Radcliffe Publishing |isbn=9781857758122 |page=95}}</ref> Шул арҡала 33 йылға бер хаж ике тапҡыр ҡылына. Был хәл һуңғы тапҡыр [[2006 йыл]]да булды.<ref name=Umm-al-Qura-Calendar>{{cite web |url=http://www.staff.science.uu.nl/~gent0113/islam/ummalqura_principal.htm |title=Principal Islamic Days of Observance according to Umm al-Qura Calendar |date=2014 |work=The Umm al-Qura Calendar of Saudi Arabia |accessdate=24 November 2014}}</ref> == Хаждың төрҙәре == {{main|Ихрам}} Хаж һәм үмрә ҡылыуға бәйле өс төр йола бар: : * Ифрад — хаж ҡылыусы бары тик хаж ҡылыу ниәте менән [[ихрам]]ға инә; * Тәмәттү — хаж ҡылыусы башта үмрә үтер өсөн ихрамға инә, шунан ихрамдан сығып, зөлхизә айының 8-се көнөндә хаж ҡылыр өсөн яңынан ихрамға инә; * Ҡыран — хаж ҡылыусы ихрам хәленә инеп, унан сыҡмай хажды ла, үмрәне лә (йәки киреһенсә) бер юлы үтергә ниәтләй. Был мәсьәләлә ғөләмәләрҙең фекере төрлө; * [[Үмрә]] (айырым). == Хаж һәм үмрәнең фарыздары == Хаж һәм үмрәнең фарыздары бар, тик шул шарттар үтәлгәндә генә уларҙы ҡылырға рөхсәт ителә: # Мотлаҡ мосолман булыу (кафырҙарға һәм диндән сыҡҡандарға (фасиҡ) рөхсәт юҡ; # Балиғлыҡ. Бала сағында ололар менән хажға барған кешеләр балиғ булғас яңынан барырға тейеш; # [[Аҡыл]]. Аҡылы зәғифтәргә хаж рөхсәт ителмәй. # Хөрриәт (иректә булыу): ҡолдарға һәм төрмәлә ултырағандарға рөхсәт юҡ; # Иститғат (матди һәм физик хәл етешле булыу); 45 йәшкә тиклемге ҡатын-ҡыҙ хажға мәхрәме менән генә барырға тейеш тип һанала. Сәғүд Ғәрәбстаны әлеге ваҡытта мәхрәмһеҙ ҡатын-ҡыҙға виза бирмәй [[Файл:Kaaba mirror edit jj.jpg|thumb|270px|right|Тауаф]] [[Файл:La Mecque pelerinage.png|thumb|230px|right|Хаж картаһы.]] == Хаж нигеҙҙәре == Мәлики, ханбали, шәфиғи һәм хәнәфи мәҙһәбтәрҙең талаптары бер аҙ айырыла. Башҡорттар хәнәфи мәҙһәбкә ҡарай. Хәнәфи мәҙһәб талаптары ошондай: * [[Ихрам]] — хаж ғәмәлдә булһын өсөн мотлаҡ ғәмәл; * [[Тауаф]] — хаж ҡылыусы [[Ҡәғбә]] тирәләй 4 тапҡыр урап үтә, ҡалған өсәүһе хаж ҡылыу өсөн важиб, үтәлергә тейеш ғәмәл; * [[Сафа һәм Мәрүә|Сәғи]] — важиб ғәмәл; * [[Ғәрәфә]] — Ғәрәфәлә тормау һәм тауаф үтмәү арҡаһында хаж ғәмәлдә булмай Мәлики һәм ханбали ғөләмәләре 4 шарт фарыз тип һанай, шулай үтәлмәһә, хаж ҡылынған тип һаналмай: «Әл-ихрам»: «Тауаф әз-зияра», «тауаф аль-ифада»; «Вукуф би-Ғәрәфә»; «Сәғи»:. Шафиғи ғөләмәләр мәлики һәм ханбали мәҙһәбтәр менән килешә, үҙҙәренән ике шарт өҫтәй, улар сәсте ҡырҡыуға һәм ғәмәлдәрҙең эҙмә-эҙлелегенә бәйле. == Ғәмәлдәрҙең эҙмә-эҙлелеге == # Миҡатта ихрам кейеү, ихрам хәленә инеү; # зөлхизәнең 7-се көнө — тәүге тауаф һәм хөтбә тыңлау # [[Сәғи]] # Зәмзәм һыуы эсеү һәм ҡойоноу # Ғәрәфә көнө # Мөздәлифәлә таш алып, Минаға барыу — 10-сы зөлхизә # Шул көндө үк Ҡорбан байрам # Ҡәғбәтуллала хушлашыу тауафы. [[Файл:Tavaf.jpg|thumb|left|Тауаф йүнәлеше]] 11-13 зөлхизәлә хаж ҡылыусылар джәмрәләргә таш ташлай. 14-се зөлхизәлә барлыҡ йолалар үтәлеп бөтә. Хаж ҡылыусылар ихрамдан сыға һәм хажи исеме ала. Күптәр хаж ғәмәлдәрен үтәп бөткәс, Мөхәммәт Пәйғәмбәргә бәйле иҫтәлекле урындарҙа ла булып ҡайтырға тырыша == Хаж мәлендәге фажиғәләр == * 1987 йыл — Иранды яҡлашып демонстрацияға сыҡҡандарҙың полиция менән бәрелешендә 400 кеше һәләк була<ref name="В">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3450333.stm Saudis review Hajj danger points]{{ref-en}}</ref>. * 1990 йыл — Мәккәнән Мина сатырҙар ҡаласығына килгәндә 1427 хаж ҡылыусы йәйәүлеләр тоннелендә тапалып үлә<ref name="В"/><ref name="А"/>. * 1994 йыл — 270 кеше тапалышта үлә<ref name="В"/><ref name="А"/>. * 1997 йыл — Янғын сығып, 343 кеше янып үлә, 1500 тән йәрәхәттәре ала<ref name="В"/><ref>[http://www.slate.com/id/2078497/ Why Is the Muslim Hajj So Dangerous?]{{ref-en}}</ref>. * 1998 йыл — 118 кеше тапалышта һәләк була<ref name="А"/>. * 2001 йыл — 35 кеше тапалышта һәләк була<ref name="А"/>. * 2004 йыл — 251 кеше Шайтанға таш атҡан ерҙә тапалышта һәләк була<ref name="В"/><ref name="А"/>. * 2006 йыл— 345 кеше Шайтанға таш атҡан ерҙә тапалышта һәләк була<ref name="А">[http://www.stern.de/politik/ausland/mekka-blutiger-hoehepunkt-der-hadsch-553125.html Blutiger Höhepunkt der Hadsch]{{ref-de}}</ref>. * 2015 йыл — 2236-нан күберәк кеше (ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса 4,1 мең.) Шайтанға таш атҡан ерҙә тапалышта һәләк була [[Файл:Masjid al-Haram panorama.JPG|thumb|center|800px|Панорама [[Әл-Хәрәм мәсете]] хаж ваҡытында]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{статья |автор=[[Гусева, Юлия Николаевна|Гусева Ю. Н.]] |заглавие=Хадж мусульман Волго-Уральского региона в первой трети XX в.: к постановке проблемы |оригинал= |ссылка=http://www.ufaras.ru/UserFiles/Izvestija/N_2_2013/123-129.pdf |автор издания= |издание=[[Известия Уфимского научного центра РАН]]. Серия: История. Археология. Этнология|тип= |место=Уфа |издательство=[[УНЦ РАН]] |год=2013 |выпуск= |том= |номер=2 |страницы= 123-129|isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |язык= |ref=Гусева |archiveurl= |archivedate=}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|94954}}{{V|13|08|2022}} * [http://askimam.ru/books/khanafitskiy-fikkh/pravila-hadzha/ Правила совершения хаджа] * [http://www.55a.net/firas/rusi/?page=show_det&id=208&select_page=39 Паломничество в Мекку (Хадж)] * [//www.umma.ru/hadzh/1561-vidy-xadzha Виды хаджа] * [http://www.islamdag.ru/index.php?pageid=208 Столпы Хаджа] * [http://islamcivil.ru/article.php?aid=63 О хадже возвести людей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090213172755/http://islamcivil.ru/article.php?aid=63 |date=2009-02-13 }} * [http://www.religio.ru/lecsicon/21/166.html Паломничество в Мекку] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150106085241/http://www.religio.ru/lecsicon/21/166.html |date=2015-01-06 }}. * ''Лысенко C.'' [http://ru.christiantoday.com/article/1942.htm Более 1,5 миллиона мусульман…] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091002222620/http://ru.christiantoday.com/article/1942.htm |date=2009-10-02 }} * [http://drugoi.livejournal.com/2446372.html Фотографии Мекки с высоты птичьего полёта в декабре 2007 года, в журнале drugoi] * [http://хадж.рф Хадж.рф: дневники хаджа, новости, статьи, вопросы и ответы по хаджу] {{Хадж}} [[Категория:Ислам терминдары]] [[Категория:Хаж]] [[Категория:Мәккә]] [[Категория:Исламдың биш нигеҙе]] [[Категория:Изге урындарға ғибәҙәт ҡылыу]] [[Категория:Ислам дини тәртибе һәм тәжрибәһе]] 4xbnqh61t2ligdt3rkv47hydkgzvk3v Каруанһарай 0 4362 1149511 1141617 2022-08-13T17:08:18Z Akkashka 14326 /* Тарих */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Каруанһарай (мәғәнәләр)}} {{Достопримечательность |Тип = Иҫтәлекле урын |Русское название = Каруанһарай |Оригинальное название = |Изображение = Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 01.jpg |Подпись изображения = |Ширина изображения = |Статус = {{Культурное наследие РФ|5610009000}} |Страна = Рәсәй |Название местоположения = ҡала |Местоположение = [[Ырымбур]] |lat_dir = N |lat_deg = 51.771429 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = 55.093404 |lon_min = |lon_sec = |region = RU |CoordScale = |Конфессия = |Епархия = |Орденская принадлежность = |Тип монастыря = |Тип здания = каруанһарай |Архитектурный стиль = көнсығыш |Автор проекта = Брюллов Александр Павлович |Строитель = |Основатель = |Первое упоминание =1836 |Основание = |Основные даты = {{Достопримечательность/Даты||||||}} |Упразднён = |Начало строительства = 1837 |Окончание строительства = 1844 |Здания = {{Достопримечательность/Здания||||||}} |Приделы = |Известные обитатели = |Реликвии = |Настоятель = |Состояние = |Сайт = |Commons = }} '''Каруанһарай''' — [[Ырымбур]] ҡалаһындағы [[архитектура]] ҡомартҡыһы. Уны [[XIX]] быуатта Ырымбурҙа булған һәр кем ҡалаға үҙенсәлекле йәм биреп торған архитектура ҡомартҡыһы тип иҫкә ала<ref>[http://oldorenburg.ru/#30 Иске Ырымбур] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140517145654/http://oldorenburg.ru/#30 |date=2014-05-17 }}</ref>. «Мин [[Һаҡмар (йылға)|Һаҡмар]] аша сыҡҡан ваҡытта ҡояш яңы ғына байыған ине, алыҫта иң беренсе булып иҫ киткес манараһы менән ал төҫтәге мәсет күренде. Был Брюллов рәсемдәре буйынса төҙөлгән Каруанһарай», — тип яҙа 1847 йылда Ырымбурҙа һөргөндә булған [[Шевченко Тарас Григорьевич|Т. Г. Шевченко]]. [[Философия]] докторы Фёдор Базенер 1842 йылда [[Хиуа]]нан Ырымбурға үтеп барышлай Каруанһарай тураһында «күҙҙең яуын алырлыҡ ҡарап туймаҫлыҡ гүзәл бина», тип яҙып ҡалдыра. [[Урта Азия]]нан ҡайтып барышлай [[1929]] йылда Ырымбурҙа булған А. В. Луначарский «Бик матур Каруанһарай, эсендә архитектур ҡомартҡыһы булғанға…», тип яҙа. == Тарих == [[Файл:Купол Каравансарая (Оренбург).jpg|thumb|left|300px| Каруанһарай түшәме]] Ырымбурға йомош йәки эш менән килгән башҡорттарҙың һәм [[мишәрҙәр]]ҙең һис ниндәй туҡталыу урыны ла юҡ,— тип яҙа Ырымбур генерал-губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В. А. Перовский]] [[1836]] йылдың [[20 апрель|20 апрелендә]] башҡорт һәм мишәр [[Кантон идараһы Башҡортостанда|кантон]] башлыҡтарына мөрәжәғәтендә — Мин бында даими туҡталыу урыны йәғни Каруанһарай һала башларға ниәтләнәм. Был һарайҙа теләгән бер башҡорт һәм мишәр бушлай туҡтала алыр ине. Төҙөлөш материалдары әҙерләү һәм ҡулланыу башҡорттарға борондан таныш була. Ырымбурҙы башҡорт орнаменты менән биҙәлеп эшләнгән биналар быға дәлил булып тора. Миҫал өсөн, Каруанһарай янындағы бер ҡатлы йорттоң фасады башҡорт орнаментындағы геометрик фигуралар менән биҙәлгән. Каруанһарайға [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] идаралығы, ҡорал склады, башҡорт балалары өсөн училище, тимерлек, ағас эшкәртеү, ҡамыт-ыңғырсаҡ эшләү, тегеү оҫтаханалары урынлашырға тейеш була. [[Каруанһарай мәсете|Каруанһарайҙың мәсете]] иһә мосолмандарға намаҙ уҡыу, ғөрөф-ғәҙәттәрен һаҡлау өсөн тәғәйенләнә. Перовскийҙың изге ниәтен кантондар хуплап ҡабул итә һәм ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә халыҡтан төҙөлөш фондына мул ғына аҡса йыйыла. Архитектор [[Брюллов, Александр Павлович|А. П. Брюллов]] эшләгән проект [[1837]] йылдың [[19 ғинуар]]ында раҫлана, шул йылдың йәйендә үк төҙөлөш эштәре башланып китә. Төҙөлөш материалдарын әҙерләүҙә, уларҙы ташыуҙа, биналарҙы һалыуҙа һәм биҙәүҙә төрлө милләт кешеләре ҡатнашаһа ла, төп ауырыҡ башҡорттар иңенә төшә. Төҙөлөштөң дөйөм күләме 804914 һум күләмендә баһалана. Был суммаға халыҡтың үҙ ирке менән йыйған иғәнәһе, почта хеҙмәте өсөн түләүҙәр, поташ заводтарынан килгән килем керә. Каруанһарайҙың төп бинаһы [[1842]] йылда төҙөлөп бөтә. Мәсетте эске яҡтан биҙәү һәм [[манара]]ны тыштан йөҙләү эштәре күп ваҡытты ала. [[1846]] йылдың [[30 август|30 авгусында]] Каруанһарайҙы асыу тантанаһы үткәрелә. Байрамға [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] командиры, Өфөнән мөфтөй, [[Кантон идараһы Башҡортостанда|кантон]] начальниктары, башҡа абруйлы ҡунаҡтар һәм ябай халыҡ саҡырыла. Ҡунаҡтарҙың береһе лә саҡырыуҙы инҡар итмәй килеп етәләр. Иртәнге сәғәт 9-ҙа хәрби ғәскәр разводҡа теҙелә, парад күрһәтелә. Башҡорт атлылары милли кейемдә, буҫтауҙан тегелгән ҡыҙыл кафтанда булалар. Корпус командиры һәм башҡа урыҫ кешеләре [[сиркәү]]гә литургияға китәләр, ә ҡалған халыҡ намаҙ ваҡытын көтөп мәсет янына йыйыла. Бер сәғәттән корпус командиры килеп етә, мәсет алдында халыҡҡа үҙенең ҡотлау һүҙҙәрен еткерә. [[Мәҙин]] [[манара]]нан аҙан ишеттерә. Мәсет ишектәре асыла, [[мөфтөй]] артынан халыҡ [[мәсет]]кә инә. Асыу тантанаһының рәсми өлөшө тамамлана. Һуңынан халыҡтың яратҡан тамашаһы — ат ярышы үткәрелә. Ярыш тамамланған урында байрамға килгән ҡунаҡтарға ҙур табын әҙерләнә, һый-хөрмәт күрһәтелә. Шунда уҡ халыҡтың тағы бер яратҡан тамашаһы — көрәш үткәрелә. Ярышта еңеүселәргә махсус бүләк әҙерләнә. 1921—1936 йылдарҙа Каруанһарай йортонда [[Ырымбур башҡорт педагогия техникумы]] эшләне. == Архитектура == Каруанһарай иркен урында, ҡаланан ситтә төҙөлгән. Тирә-яғына [[Стәрлетамаҡ өйәҙе|Стәрлетамаҡ]], [[Бөрө өйәҙе|Бөрө]] өйәҙҙәренән килтерелгән ағастар ултыртылған. Ихатаһы киҫелгән таштан яһалған кирбес менән уратып алынған. Ҡала киңәйгәс, комплекс ҡала эсендә тороп ҡала, ихатаның ярым-асыҡ яғы хәҙерге Парк проспектына ҡарап тора. Ҡауанһарай төп корпустан, мәсеттән һәм манаранан торған бер бөтөн архитектур берәмек. Төп корпус «П» хәрефе формаһында, булмәләрҙең тәғәйенләнеше төрлө булғанға айырым ишектәр ҡуйылған. Ҡунаҡтарға икенсе ҡатта казарма формаһында бүлмәләр планлаштырылған. Аттарҙы ҡуйыу өсөн тышҡы яҡта ихата ҡаралған. Мәсет стеналары һигеҙ ҡырлы призма итеп төҙөлгән, өҫтө ярым сфера менән ҡапланған. Киңлеге — 12,8 м. Манараның аҫҡы өлөшөндә киң пьедестал, урта өлөшөндә һигеҙ ҡырлы призма, өҫкө өлөшөндә цилиндр формаһындағы колонна. Манара йәшел тимер менән ябылған конус менән тамамлана. Конус башында ярым ай. Бейеклеге 38,8 м. == Каруанһарайҙы ҡайтарып алыу өсөн көрәш == [[Файл:Всебашкирский съезд.jpg|thumb|570пкс|слева|Каруанһарай янында [[III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы]] делегаттары. 1917 йылдың декабре.]] Каруанһарай төҙөлөп бөтөүгә Ырымбурҙың генерал-губернаторы итеп В. Обручев тәғәйенләнә. Ул үҙен башҡорт мәҙәниәтендәге барлыҡ сараларҙың дошманы итеп күрһәтә. Каруанһарай тартып алына һәм эска эштэр ҡарамалығына тапшырыла. Бинала [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губерна]] канцелярияһы, канцелярия начальнигының фатиры, башҡорт ерҙәрен бүлеү буйынса комиссия, "Оренбургская газета"ның редакцияһы һәм типографияһы урынлаша. Башҡорттар өсөн ике генә фатир ҡалдырыла — унда мәсет хеҙмәткәрҙәре урынлаша. Был хәл башҡорттар араһында ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. [[1865]] йылда Ҡаруанһарайҙы ҡайтарып биреүҙәрен һорап 10 меңгә яҡын ҡултамға йыйыла. Үҙ хәле менән төҙөгән ҡорамды халыҡ тарихи изге ҡомартҡы итеп күрә. Губерна ойошмалары янында [[мосолман]] храмы булыуы мөмкин түгел тигән һылтау менән Кржижановский [[1867]] йылдың 26 ғинуарында эске эштәр министрлығына мәсетте һәм манараны күсерергә тип, үтенес яҙа. Ул үҙенең үтенесен урыҫ хөкүмәте янында мосолман мәсете булыуы килешмәй тип нигеҙләй. Эске эштәр министрлығы башҡорттар араһындағы хәлде яҡшы белә, яңы ихталалдар күтәрелеүҙән хәүефләнеп [[1876]] йылдың 10 июнендә Крыжановскийға «күптән эшләп килuән, зауыҡ менән төҙөлгән ҡоролманы күсереү магометан фанатизмына яңы ҡеүәт бирәсәк, тимәк был көс көсһөҙләнмәйәсәк, ә яңынан күтәреләсәк» тип яуап бирә. Крыжановский бер нисә мәртәбә үтенес яҙа, министрлыҡ барыбер мәсетте күсерергә баҙнат итмәй. [[1917]] йылдың [[20 июнь|20 июнендә]] Ырымбурҙа үткән [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|I Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] «Каруанһарай башҡорттар тарафынан төҙөлгән башҡорттарҙың милли ҡаҙанышы» тигән ҡарар ҡабул ителә. 1917 йылдың ноябренән Каруанһарайҙа [[Башҡорт мәркәз шураһы]] урынлаша. 1917 йылдың декабрендә бында [[Башҡортостан автономияһы]]н раҫлаған [[III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы]] үтә. [[Файл:Парковый пр.,6 табличка Всебашкирский учредительный съезд.jpg|thumb|right|250px|2007 йылда Каруанһарай бинаһына 1917 йылдың декабрендә унда [[III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы]] үтеүе һәм [[Башҡорт Хөкүмәте]] менән [[Башҡорт хәрби шураһы|Башҡорт ғәскәре штабы]] урынлашыуы иҫтәлегенә мемориаль таҡтаташ ҡуйылған]] Башҡорт мәркәз шураһының элекке рәйесе, Наркомнац ҡарамағындағы Мосолмандар эштәре буйынса комиссариат ағзаһы [[Шәриф Манатов]] 1918 йылдың ғинуарында Каруанһарайҙы ҡайтарыу мәсьәләһе буйынса [[Ленин|В. И. Ленин]] менән әңгәмәләшә. Ленин Каруанһарайҙы башҡорттарға ҡайтарыу тураһындағы декрет проекты менән танышып: «Каруанһарай әле һаман башҡорттарға ҡайтарылмағанмы?» — тип һорай. Һәм шунда уҡ: «Уны тиҙерәк бирергә кәрәк», — тине. Әҙерләнгән проектты уҡығас, ул «Башҡорт йорто» һүҙҙәре араһына «халыҡ йорто» һүҙен индергән. 1918 йылдың 6 февралендәге РСФСР-ҙың Милләттәр эштәре буйынса халыҡ комиссариатының (Наркомнац) декретына ярашлы, Каруанһарайҙы башҡорт халҡына тапшырыу иғлан ителә. 1918 йылдың авгусынан Каруанһарайҙа [[Башҡорт Хөкүмәте]] һәм [[Башҡорт хәрби шураһы]] урынлаша. [[1921]] йылда Каруанһарайҙа [[Ырымбур башҡорт педагогия техникумы|башҡорт педагогия техникумы]] асыла. [[1960]] йылда Каруанһарай архитектура ҡомартҡыһы булараҡ дәүләт һаҡлауына алына. == Галерея == <gallery> File:Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 02.jpg File:Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 04.jpg File:Постоялый двор основной корпус в Оренбург.jpg Рәсем:Karvahsarai.jpg Рәсем:Karvahsarai4.jpg Рәсем:Karvansarai1.jpg Рәсем:Karvansarai3.jpg </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Башкиры и Оренбуржье: история и современность (к 150-летию Караван-Сарая). — Уфа—Оренбург, 1996. — 99 с. * Байғотлина Г. Һоҡландырҙың да, һыҙландырҙың да, Каруанһарай!.. / Гүзәл Байғотлина // Йәшлек. — 2006. — 18 июль. * Ильясова Г. Уйҙарға һалдың, Каруанһарай… / Г. Ильясова // Башҡортостан. — 2006. — 21 июль. * Караван-Сарай. /Авт.-сост. Калимуллин Ф. Б. 2-е изд. — Уфа: Китап, 1995. — 71 с. * ''Танатов А.'' Влияние эпохи на причины и цели создания Караван-сарая. // Ватандаш. — 2004. № 8. * ''Утягулов Р.'' Звезда Караван-Сарая // Ватандаш. — 2001. № 12. — С. 159—162. * ''Юлан А.'' Каруанһарай — Башҡортостан дәүләтселегенең бишеге // Йәшлек. — 2006. — 15 июль. * ''[[Йәнғужин Рим Зәйниғәбит улы|Янгузин Р. З.]]'' Караван-Сарай — национальная святыня башкирского народа //Оренбургской губернии — 250 лет: проблемы истории и культуры. Оренбург, 1994. * ''Янгузин Р. З., Данилова Г. Б.'' Караван-Сарай. Уфа: «Китап», 1996. * ''Янгузин Р. З.'' Караван-сарай — 150 лет. // Ватандаш. — 1996. — № 2. — С. 79—83. == Һылтанмалар == {{Викиһаҡлағыс|Category:Caravansaray mosque (Orenburg)}} * {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/6641-karuan-araj-yrymbur|Каруанһарай (Ырымбур)|автор=Вәлиева М. Ғ., Ҡотошов Р. Н.}} * {{статья|автор= [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Кульшарипов М. М.]]|заглавие = К истории Караван-Сарая — Башкирского народного дома|ссылка = http://vatandash.ru/index.php?article=2109|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год = 2012|том = |номер= 3|страницы= |doi= |issn = 1683-3554}} * {{статья|автор= Зиннатуллин З.|заглавие= Караван-Сарай и 90-летие провозглашения Республики Башкортостан|ссылка= http://www.vatandash.ru/index.php?article=1591|язык= |издание= [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип=|год= 2008|том=|номер= 2|страницы=|doi= |issn= 1683-3554}} [[Категория:Башҡортостан тарихы]] [[Категория:Ырымбур иҫтәлекле урындары]] sb8bmmedvldnbrkuli67nbhln5nx30l 1149512 1149511 2022-08-13T17:08:51Z Akkashka 14326 /* Тарих */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Каруанһарай (мәғәнәләр)}} {{Достопримечательность |Тип = Иҫтәлекле урын |Русское название = Каруанһарай |Оригинальное название = |Изображение = Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 01.jpg |Подпись изображения = |Ширина изображения = |Статус = {{Культурное наследие РФ|5610009000}} |Страна = Рәсәй |Название местоположения = ҡала |Местоположение = [[Ырымбур]] |lat_dir = N |lat_deg = 51.771429 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = 55.093404 |lon_min = |lon_sec = |region = RU |CoordScale = |Конфессия = |Епархия = |Орденская принадлежность = |Тип монастыря = |Тип здания = каруанһарай |Архитектурный стиль = көнсығыш |Автор проекта = Брюллов Александр Павлович |Строитель = |Основатель = |Первое упоминание =1836 |Основание = |Основные даты = {{Достопримечательность/Даты||||||}} |Упразднён = |Начало строительства = 1837 |Окончание строительства = 1844 |Здания = {{Достопримечательность/Здания||||||}} |Приделы = |Известные обитатели = |Реликвии = |Настоятель = |Состояние = |Сайт = |Commons = }} '''Каруанһарай''' — [[Ырымбур]] ҡалаһындағы [[архитектура]] ҡомартҡыһы. Уны [[XIX]] быуатта Ырымбурҙа булған һәр кем ҡалаға үҙенсәлекле йәм биреп торған архитектура ҡомартҡыһы тип иҫкә ала<ref>[http://oldorenburg.ru/#30 Иске Ырымбур] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140517145654/http://oldorenburg.ru/#30 |date=2014-05-17 }}</ref>. «Мин [[Һаҡмар (йылға)|Һаҡмар]] аша сыҡҡан ваҡытта ҡояш яңы ғына байыған ине, алыҫта иң беренсе булып иҫ киткес манараһы менән ал төҫтәге мәсет күренде. Был Брюллов рәсемдәре буйынса төҙөлгән Каруанһарай», — тип яҙа 1847 йылда Ырымбурҙа һөргөндә булған [[Шевченко Тарас Григорьевич|Т. Г. Шевченко]]. [[Философия]] докторы Фёдор Базенер 1842 йылда [[Хиуа]]нан Ырымбурға үтеп барышлай Каруанһарай тураһында «күҙҙең яуын алырлыҡ ҡарап туймаҫлыҡ гүзәл бина», тип яҙып ҡалдыра. [[Урта Азия]]нан ҡайтып барышлай [[1929]] йылда Ырымбурҙа булған А. В. Луначарский «Бик матур Каруанһарай, эсендә архитектур ҡомартҡыһы булғанға…», тип яҙа. == Тарих == [[Файл:Купол Каравансарая (Оренбург).jpg|thumb|left|300px| Каруанһарай түшәме]] Ырымбурға йомош йәки эш менән килгән башҡорттарҙың һәм [[мишәрҙәр]]ҙең һис ниндәй туҡталыу урыны ла юҡ,— тип яҙа Ырымбур генерал-губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В. А. Перовский]] [[1836]] йылдың [[20 апрель|20 апрелендә]] башҡорт һәм мишәр [[Кантон идараһы Башҡортостанда|кантон]] башлыҡтарына мөрәжәғәтендә — Мин бында даими туҡталыу урыны йәғни Каруанһарай һала башларға ниәтләнәм. Был һарайҙа теләгән бер башҡорт һәм мишәр бушлай туҡтала алыр ине. Төҙөлөш материалдары әҙерләү һәм ҡулланыу башҡорттарға борондан таныш була. Ырымбурҙы башҡорт орнаменты менән биҙәлеп эшләнгән биналар быға дәлил булып тора. Миҫал өсөн, Каруанһарай янындағы бер ҡатлы йорттоң фасады башҡорт орнаментындағы геометрик фигуралар менән биҙәлгән. Каруанһарайға [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] идаралығы, ҡорал склады, башҡорт балалары өсөн училище, тимерлек, ағас эшкәртеү, ҡамыт-ыңғырсаҡ эшләү, тегеү оҫтаханалары урынлашырға тейеш була. [[Каруанһарай мәсете|Каруанһарайҙың мәсете]] иһә мосолмандарға намаҙ уҡыу, ғөрөф-ғәҙәттәрен һаҡлау өсөн тәғәйенләнә. Перовскийҙың изге ниәтен кантондар хуплап ҡабул итә һәм ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә халыҡтан төҙөлөш фондына мул ғына аҡса йыйыла. Архитектор [[Брюллов, Александр Павлович|А. П. Брюллов]] эшләгән проект [[1837]] йылдың [[19 ғинуар]]ында раҫлана, шул йылдың йәйендә үк төҙөлөш эштәре башланып китә. Төҙөлөш материалдарын әҙерләүҙә, уларҙы ташыуҙа, биналарҙы һалыуҙа һәм биҙәүҙә төрлө милләт кешеләре ҡатнашаһа ла, төп ауырыҡ башҡорттар иңенә төшә. Төҙөлөштөң дөйөм күләме 804914 һум күләмендә баһалана. Был суммаға халыҡтың үҙ ирке менән йыйған иғәнәһе, почта хеҙмәте өсөн түләүҙәр, поташ заводтарынан килгән килем керә. Каруанһарайҙың төп бинаһы [[1842]] йылда төҙөлөп бөтә. Мәсетте эске яҡтан биҙәү һәм [[манара]]ны тыштан йөҙләү эштәре күп ваҡытты ала. [[1846]] йылдың [[30 август|30 авгусында]] Каруанһарайҙы асыу тантанаһы үткәрелә. Байрамға [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] командиры, Өфөнән мөфтөй, [[Кантон идараһы Башҡортостанда|кантон]] начальниктары, башҡа абруйлы ҡунаҡтар һәм ябай халыҡ саҡырыла. Ҡунаҡтарҙың береһе лә саҡырыуҙы инҡар итмәй килеп етәләр. Иртәнге сәғәт 9-ҙа хәрби ғәскәр разводҡа теҙелә, парад күрһәтелә. Башҡорт атлылары милли кейемдә, буҫтауҙан тегелгән ҡыҙыл кафтанда булалар. Корпус командиры һәм башҡа урыҫ кешеләре [[сиркәү]]гә литургияға китәләр, ә ҡалған халыҡ намаҙ ваҡытын көтөп мәсет янына йыйыла. Бер сәғәттән корпус командиры килеп етә, мәсет алдында халыҡҡа үҙенең ҡотлау һүҙҙәрен еткерә. [[Мәзин]] [[манара]]нан аҙан ишеттерә. Мәсет ишектәре асыла, [[мөфтөй]] артынан халыҡ [[мәсет]]кә инә. Асыу тантанаһының рәсми өлөшө тамамлана. Һуңынан халыҡтың яратҡан тамашаһы — ат ярышы үткәрелә. Ярыш тамамланған урында байрамға килгән ҡунаҡтарға ҙур табын әҙерләнә, һый-хөрмәт күрһәтелә. Шунда уҡ халыҡтың тағы бер яратҡан тамашаһы — көрәш үткәрелә. Ярышта еңеүселәргә махсус бүләк әҙерләнә. 1921—1936 йылдарҙа Каруанһарай йортонда [[Ырымбур башҡорт педагогия техникумы]] эшләне. == Архитектура == Каруанһарай иркен урында, ҡаланан ситтә төҙөлгән. Тирә-яғына [[Стәрлетамаҡ өйәҙе|Стәрлетамаҡ]], [[Бөрө өйәҙе|Бөрө]] өйәҙҙәренән килтерелгән ағастар ултыртылған. Ихатаһы киҫелгән таштан яһалған кирбес менән уратып алынған. Ҡала киңәйгәс, комплекс ҡала эсендә тороп ҡала, ихатаның ярым-асыҡ яғы хәҙерге Парк проспектына ҡарап тора. Ҡауанһарай төп корпустан, мәсеттән һәм манаранан торған бер бөтөн архитектур берәмек. Төп корпус «П» хәрефе формаһында, булмәләрҙең тәғәйенләнеше төрлө булғанға айырым ишектәр ҡуйылған. Ҡунаҡтарға икенсе ҡатта казарма формаһында бүлмәләр планлаштырылған. Аттарҙы ҡуйыу өсөн тышҡы яҡта ихата ҡаралған. Мәсет стеналары һигеҙ ҡырлы призма итеп төҙөлгән, өҫтө ярым сфера менән ҡапланған. Киңлеге — 12,8 м. Манараның аҫҡы өлөшөндә киң пьедестал, урта өлөшөндә һигеҙ ҡырлы призма, өҫкө өлөшөндә цилиндр формаһындағы колонна. Манара йәшел тимер менән ябылған конус менән тамамлана. Конус башында ярым ай. Бейеклеге 38,8 м. == Каруанһарайҙы ҡайтарып алыу өсөн көрәш == [[Файл:Всебашкирский съезд.jpg|thumb|570пкс|слева|Каруанһарай янында [[III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы]] делегаттары. 1917 йылдың декабре.]] Каруанһарай төҙөлөп бөтөүгә Ырымбурҙың генерал-губернаторы итеп В. Обручев тәғәйенләнә. Ул үҙен башҡорт мәҙәниәтендәге барлыҡ сараларҙың дошманы итеп күрһәтә. Каруанһарай тартып алына һәм эска эштэр ҡарамалығына тапшырыла. Бинала [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губерна]] канцелярияһы, канцелярия начальнигының фатиры, башҡорт ерҙәрен бүлеү буйынса комиссия, "Оренбургская газета"ның редакцияһы һәм типографияһы урынлаша. Башҡорттар өсөн ике генә фатир ҡалдырыла — унда мәсет хеҙмәткәрҙәре урынлаша. Был хәл башҡорттар араһында ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. [[1865]] йылда Ҡаруанһарайҙы ҡайтарып биреүҙәрен һорап 10 меңгә яҡын ҡултамға йыйыла. Үҙ хәле менән төҙөгән ҡорамды халыҡ тарихи изге ҡомартҡы итеп күрә. Губерна ойошмалары янында [[мосолман]] храмы булыуы мөмкин түгел тигән һылтау менән Кржижановский [[1867]] йылдың 26 ғинуарында эске эштәр министрлығына мәсетте һәм манараны күсерергә тип, үтенес яҙа. Ул үҙенең үтенесен урыҫ хөкүмәте янында мосолман мәсете булыуы килешмәй тип нигеҙләй. Эске эштәр министрлығы башҡорттар араһындағы хәлде яҡшы белә, яңы ихталалдар күтәрелеүҙән хәүефләнеп [[1876]] йылдың 10 июнендә Крыжановскийға «күптән эшләп килuән, зауыҡ менән төҙөлгән ҡоролманы күсереү магометан фанатизмына яңы ҡеүәт бирәсәк, тимәк был көс көсһөҙләнмәйәсәк, ә яңынан күтәреләсәк» тип яуап бирә. Крыжановский бер нисә мәртәбә үтенес яҙа, министрлыҡ барыбер мәсетте күсерергә баҙнат итмәй. [[1917]] йылдың [[20 июнь|20 июнендә]] Ырымбурҙа үткән [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|I Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] «Каруанһарай башҡорттар тарафынан төҙөлгән башҡорттарҙың милли ҡаҙанышы» тигән ҡарар ҡабул ителә. 1917 йылдың ноябренән Каруанһарайҙа [[Башҡорт мәркәз шураһы]] урынлаша. 1917 йылдың декабрендә бында [[Башҡортостан автономияһы]]н раҫлаған [[III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы]] үтә. [[Файл:Парковый пр.,6 табличка Всебашкирский учредительный съезд.jpg|thumb|right|250px|2007 йылда Каруанһарай бинаһына 1917 йылдың декабрендә унда [[III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы]] үтеүе һәм [[Башҡорт Хөкүмәте]] менән [[Башҡорт хәрби шураһы|Башҡорт ғәскәре штабы]] урынлашыуы иҫтәлегенә мемориаль таҡтаташ ҡуйылған]] Башҡорт мәркәз шураһының элекке рәйесе, Наркомнац ҡарамағындағы Мосолмандар эштәре буйынса комиссариат ағзаһы [[Шәриф Манатов]] 1918 йылдың ғинуарында Каруанһарайҙы ҡайтарыу мәсьәләһе буйынса [[Ленин|В. И. Ленин]] менән әңгәмәләшә. Ленин Каруанһарайҙы башҡорттарға ҡайтарыу тураһындағы декрет проекты менән танышып: «Каруанһарай әле һаман башҡорттарға ҡайтарылмағанмы?» — тип һорай. Һәм шунда уҡ: «Уны тиҙерәк бирергә кәрәк», — тине. Әҙерләнгән проектты уҡығас, ул «Башҡорт йорто» һүҙҙәре араһына «халыҡ йорто» һүҙен индергән. 1918 йылдың 6 февралендәге РСФСР-ҙың Милләттәр эштәре буйынса халыҡ комиссариатының (Наркомнац) декретына ярашлы, Каруанһарайҙы башҡорт халҡына тапшырыу иғлан ителә. 1918 йылдың авгусынан Каруанһарайҙа [[Башҡорт Хөкүмәте]] һәм [[Башҡорт хәрби шураһы]] урынлаша. [[1921]] йылда Каруанһарайҙа [[Ырымбур башҡорт педагогия техникумы|башҡорт педагогия техникумы]] асыла. [[1960]] йылда Каруанһарай архитектура ҡомартҡыһы булараҡ дәүләт һаҡлауына алына. == Галерея == <gallery> File:Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 02.jpg File:Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 04.jpg File:Постоялый двор основной корпус в Оренбург.jpg Рәсем:Karvahsarai.jpg Рәсем:Karvahsarai4.jpg Рәсем:Karvansarai1.jpg Рәсем:Karvansarai3.jpg </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Башкиры и Оренбуржье: история и современность (к 150-летию Караван-Сарая). — Уфа—Оренбург, 1996. — 99 с. * Байғотлина Г. Һоҡландырҙың да, һыҙландырҙың да, Каруанһарай!.. / Гүзәл Байғотлина // Йәшлек. — 2006. — 18 июль. * Ильясова Г. Уйҙарға һалдың, Каруанһарай… / Г. Ильясова // Башҡортостан. — 2006. — 21 июль. * Караван-Сарай. /Авт.-сост. Калимуллин Ф. Б. 2-е изд. — Уфа: Китап, 1995. — 71 с. * ''Танатов А.'' Влияние эпохи на причины и цели создания Караван-сарая. // Ватандаш. — 2004. № 8. * ''Утягулов Р.'' Звезда Караван-Сарая // Ватандаш. — 2001. № 12. — С. 159—162. * ''Юлан А.'' Каруанһарай — Башҡортостан дәүләтселегенең бишеге // Йәшлек. — 2006. — 15 июль. * ''[[Йәнғужин Рим Зәйниғәбит улы|Янгузин Р. З.]]'' Караван-Сарай — национальная святыня башкирского народа //Оренбургской губернии — 250 лет: проблемы истории и культуры. Оренбург, 1994. * ''Янгузин Р. З., Данилова Г. Б.'' Караван-Сарай. Уфа: «Китап», 1996. * ''Янгузин Р. З.'' Караван-сарай — 150 лет. // Ватандаш. — 1996. — № 2. — С. 79—83. == Һылтанмалар == {{Викиһаҡлағыс|Category:Caravansaray mosque (Orenburg)}} * {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/6641-karuan-araj-yrymbur|Каруанһарай (Ырымбур)|автор=Вәлиева М. Ғ., Ҡотошов Р. Н.}} * {{статья|автор= [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Кульшарипов М. М.]]|заглавие = К истории Караван-Сарая — Башкирского народного дома|ссылка = http://vatandash.ru/index.php?article=2109|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год = 2012|том = |номер= 3|страницы= |doi= |issn = 1683-3554}} * {{статья|автор= Зиннатуллин З.|заглавие= Караван-Сарай и 90-летие провозглашения Республики Башкортостан|ссылка= http://www.vatandash.ru/index.php?article=1591|язык= |издание= [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип=|год= 2008|том=|номер= 2|страницы=|doi= |issn= 1683-3554}} [[Категория:Башҡортостан тарихы]] [[Категория:Ырымбур иҫтәлекле урындары]] ig3x2kluwt2tox332i53qs5lrohrt7a Ҡубыяҙ 0 10072 1149524 1134325 2022-08-13T17:52:56Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ҡубыяҙ''' ({{lang-ru|Кубиязы}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Асҡын районы]]ндағы ауыл. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 1212 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452890, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80204828001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||1212||588||624||48,5||51,5 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Асҡын (Асҡын районы)|Асҡын]]): 15 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы (Көйәҙе): 125 км == Урамдары == {{Колонки|3}} * Бәкер урамы ({{lang-ru|улица Бакер}}) * Блюхер урамы ({{lang-ru|улица Блюхера}}) * Тау урамы ({{lang-ru|улица Горная}}) * Шишмә урам ({{lang-ru|улица Ключевая}}) * Ҡыҙыл Армия урамы ({{lang-ru|улица Красноармейская}}) * Ленин урамы ({{lang-ru|улица Ленина}}) * Малаж урамы ({{lang-ru|улица Малаж}}) * Тыныслыҡ урамы ({{lang-ru|улица Мира}}) * Йәшлек урамы ({{lang-ru|улица Молодежная}}) * Яр буйы урамы ({{lang-ru|улица Набережная}}) * Таулы урамы ({{lang-ru|улица Нагорная}}) * Октябрь урамы ({{lang-ru|улица Октябрьская}}) * Беренсе май урамы ({{lang-ru|улица Первомайская}}) * Еңеү урамы ({{lang-ru|улица Победы}}) * Ялан урамы ({{lang-ru|улица Полевая}}) * Йылға урамы ({{lang-ru|улица Речная}}) * Баҡса урамы ({{lang-ru|улица Садовая}}) * Совет урамы ({{lang-ru|улица Советская}}) * Совхоз урамы ({{lang-ru|улица Совхозная}}) * Фрунзе урамы ({{lang-ru|улица Фрунзе}})<ref>[https://www.gosspravka.ru/02/004/000020.html «Налог Белешмәһе» системаһында Ҡубыяҙ ауылы]</ref>{{Колонки|конец}} == Билдәле шәхестәре == * [[Ғәлимйәнов Фауат Ғиниәт улы]] (26.06.1929–31.08.2000), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр кандидаты (1964), профессор (1989)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/4961-limj-nov-fauat-ini-t-uly Башҡорт энциклопедияһы — Ғәлимйәнов Фауат Ғиниәт улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421201223/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/4961-limj-nov-fauat-ini-t-uly |date=2016-04-21 }}{{V|22|06|2019}}</ref>. * [[Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы]] (14.09.1948) — педагог, Башҡортостан Республикаһының халыҡ (2011) һәм атҡаҙанған (2006) уҡытыусыһы<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.] {{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/8489-ubyya-as-yn-r-nynda-y-auyl}}{{V|22|06|2019}} * [http://ufagen.ru/places/askinskiy/kubiyazy.html Кубиязы на портале «Генеалогия и Архивы»] {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} <references/> {{Асҡын районы ауылдары}} [[Категория:Асҡын районы ауылдары]] h44sc8r8332659xlf8gkdsvsxkf223j Нехтильор 0 16224 1149552 721311 2022-08-14T00:20:22Z Машъал 30565 Машъал [[Джоох-ор]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Нехтильор]] wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Джоох-ор |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 12 |Площадь бассейна = 43,8 |Бассейн = [[Сулак (йылға)|Сулак йылғаһы]] , инешенән Чиркейск гидроузеленә тиклем |Бассейн рек = Терек |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Аварское Койсу (Джурмут) йылғаһының уң ярына тамағынан 167 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Дағстан Республикаһы |Категория на Викискладе = }} '''Джоох-ор''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. Дағстан Республикаһы<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Аварское Койсу (Джурмут) йылғаһының уң ярына тамағынан 167 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 12 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Көнбыйыш Каспий һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Сулак (йылға)|Сулак йылғаһы]] , инешенән Чиркейск гидроузеленә тиклем. Бәләкәй йылға бассейны — бассейны юҡ, йылға бассейны — Терек<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=173731|title=РФ һыу реестры: Джоох-ор}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 07030000112109300000735 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 109300073 * Бассейн коды — 07.03.00.001 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 09 * ГӨ буйынса сығарылыш — 3 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Дағстан йылғалары]] {{hydro-stub}} 5ol2dpjvoiz941hwxwlt9hhba4n2lwx Амосовка 0 22429 1149517 720187 2022-08-13T17:24:13Z Баныу 28584 стилде төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Амосовка |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 12 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Онега (йылға)|Онега йылғаһы]] |Бассейн рек = Онега |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Вадьица]] йылғаһының уң ярына тамағынан 14 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Архангельск өлкәһе, Вологда өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Амосовка''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Архангельск өлкәһе|Архангельск]], [[Вологда өлкәһе|Вологда]] өлкәләре<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Вадьица]] йылғаһының уң ярына тамағынан 14 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 12 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Онега (йылға)|Онега йылғаһы]]. Бәләкәй йылға бассейны — бассены юҡ, йылға бассейны — Онега<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=157524|title=РФ һыу реестры: Амосовка}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03010000112103000000963 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103000096 * Бассейн коды — 03.01.00.001 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Вологда өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} qy5ufr3qa7pjzdwcwl1pglsn4ads5pl 1149518 1149517 2022-08-13T17:25:50Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Амосовка |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 12 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Онега (йылға)|Онега йылғаһы]] |Бассейн рек = Онега |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Вадьица]] йылғаһының уң ярына тамағынан 14 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Архангельск өлкәһе, Вологда өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Амосовка''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Архангельск өлкәһе|Архангельск]], [[Вологда өлкәһе|Вологда]] өлкәләре<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. [[Вадьица]] йылғаһының уң ярына тамағынан 14 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо — 12 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Онега (йылға)|Онега йылғаһы]]. Бәләкәй йылға бассейны — бассены юҡ, йылға бассейны — Онега<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=157524|title=РФ һыу реестры: Амосовка}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03010000112103000000963 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103000096 * Бассейн коды — 03.01.00.001 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Вологда өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} pvmwxjkkrvh4vvjhdlzp0tpw88nrt4x Башҡортостан Республикаһы кубогы 0 72921 1149475 1050885 2022-08-13T14:28:42Z 95.105.125.192 /* Командалар */ wikitext text/x-wiki {{Карточка |стиль_тела = width: 23em; |класс_тела = vcard |название = |вверху = {{{Оригинальное|Башҡортостан Республикаһы кубогы}}} |класс_вверху = nickname |стиль_вверху = font-style: normal |вверху2 = {{#if:{{{Текущий сезон|}}}|'''{{{Текущий сезон|[[Башҡортостан Республикаһы кубогы 2018|2018]]}}}'''}} |стиль_вверху2 = font-style: normal |изображение = [[Файл:Кубок Республики Башкортостан.jpg|200px]] |подпись = {{{Подпись|[[Шайбалы хоккей]]}}} |метка1 = Нигеҙләнгән: |текст1 = {{{Нигеҙләнгән|[[1999]] йыл}}} |метка2 = Реорганизован: |текст2 = {{{Реорганизован|}}} |метка3 = Годы существования: |текст3 = {{{Существовал|}}} |метка4 = Илдәр: |текст4 = {{Рәсәй}} [[Рәсәй]] <br /> {{Латвия|22px}} [[Латвия]] <br /> {{Словакия}} [[Словакия]] <br /> {{Чехия}} [[Чехия]]<br /> {{Ҡаҙағстан}} [[Ҡаҙағстан]] |метка5 = Регион: |текст5 = {{{Регион|}}} |метка6= Башлыҡ: |текст6 = {{{Руководитель|}}} |метка7 = Ваҡыт: |текст7 = {{{Ваҡыт|һәр йыл}}} |метка8 = Командалар һаны: |текст8 = {{{Кол-во команд|4-6}}} |метка9 = Международные турниры: |текст9 = {{{Международные|}}} |метка10 = Выход в: |текст10 = {{{Выход в|}}} |метка11 = Выбывание в: |текст11 = {{{Выбывание в|}}} |метка12 = Ғәмәлдәге еңеүсе: |текст12 = {{{Действующий|[[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]]}}} |метка13 = Титулларның иң ҙур һаны: |текст13 = {{{Титулованный|[[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] (10)}}} |метка14 = Рәсми сайт: |текст14 = {{{Сайт|http://www.hcsalavat.ru/}}} |текст15 = }} '''Башҡортостан Республикаһы кубогы''' (элекке исеме ''Башҡортостан Республикаһы Президенты кубогы'') — шайбалы хоккей буйынса йыл һайын даими миҙгел алдынан август айында үткәрелгән халыҡ-ара турнир. Ярыштарҙар [[КХЛ]] клубтары ҡатнаша, ҡайһы берҙә сит илдәрҙән һәм Юғары хоккей лигаһынан командалар ҡушыла. Турнирҙа иң күп еңеүҙе хужа команда — [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|«Салауат Юлаев»]] иҫәбендә — өфөләр төп трофейҙы һигеҙ тапҡыр (2000, 2005, 2006, 2007, 2010, 2012, 2013, 2016, 2018 һәм 2020)<ref name="БИ">[http://www.bashinform.ru/news/885525-kubok-respubliki-bashkortostan-2016-po-khokkeyu-vyigrali-khozyaeva/ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 19 август]{{V|20|08|2016}}{{ref-ru}}</ref> еңә. == Номинациялар == {|class="wikitable" |- !Йыл !Яҡшы ҡапҡасы !Яҡшы Һаҡсы !Яҡшы Һөжүмсе !Яҡшы бомбардир |- |1999 |Леонид Фатиков |[[Сафин Венер Рәсих улы|Венер Сафин]] |[[Дацюк Павел Валерьевич|Павел Дацюк]] |[[Семак Александр Владимирович|Александр Семак]] |- |2000 |Константин Чащухин |Олег Микульчик |[[Мөфтиев Рәил Менәүер улы|Раил Мөфтиев]] |Максим Рыбин |- |2001 |Егор Подомацкий |Евгений Наместников |Вадим Покатило |Максим Рыбин |- |2002 |Константин Симчук |Сергей Климентьев |Владимир Самылин |Владимир Самылин |- |2003 |Петерис Скудра |Василий Турковский |Александр Бутурлин |Сергей Королев, Владимир Цыплаков |} Иң яҡшы уйынсылар: «Яҡшы ҡапҡасы»: Андрей Малков («Металлург» Мг) — 2004, Андрей Мезин («Салауат Юлаев») — 2005, Василий Кошечкин (Лада) — 2006, Вадим Тарасов («Салауат Юлаев») — 2007, Вадим Тарасов («Салауат Юлаев») — 2008, Мартин Фалтер («Скалица») — 2009, Себастьян Кэрон («Трактор») — 2010, Михаил Бирюков («Югра») — 2011, Томаш Заворка («Энергия») — 2012, Нико Ховинен («Металлург» Нк) — 2013. «Яҡшы Һаҡсы»: Дмитрий Красоткин («Локомотив») — 2004. Виталий Атюшов («Металлург» Мг.) — 2005, Виталий Атюшов («Металлург» Мг.) — 2006, Мартин Штрбак («Металлург» Мг.) — 2007, Дмитрий Рябыкин («Авангард») — 2008, Кирилл Кольцов («Салауат Юлаев») — 2009, Петр Грегорек («Энергия») — 2010, Виталий Атюшов («Салауат Юлаев») — 2011, Владимир Логинов («Металлург» Нк) — 2012, Мирослав Блатяк («Авангард») — 2013. «Яҡшы Һөжүмсе»: Александр Бутурлин («Лада») — 2003, Руслан Нуртдинов («Салауат Юлаев») — 2004, Александр Семин («Лада») — 2005, Сергей Мозякин («Химик») — 2006, Александр Пережогин («Салауат Юлаев») — 2007, [[Радулов Александр Валерьевич|Александр Радулов]] («Салауат Юлаев») — 2008, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2009, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2010, Алексей Кайгородов («Металлург») — 2011, [[Григоренко Игорь Владимирович|Игорь Григоренко]] («Салауат Юлаев») — 2012, [[Хартикайнен Теему|Теему Хартикайнен]] («Салауат Юлаев») — 2013. «Яҡшы бомбардир»: Сергей Королев и Владимир Цыплаков (ике — «Аҡ Барс») — 2003, Владимир Антипов («Локомотив») — 2004, Максим Беляев («Салауат Юлаев») — 2005, Игорь Волков (Салауат Юлаев) — 2006, Павел Воробьев («Спартак») — 2007, Игорь Мирнов («Металлург» Мг.) — 2008, Владимир Антипов («Салауат Юлаев») — 2009. Якуб Клепиш («Салауат Юлаев») — 2010, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2011, Дмитрий Кагарлицкий («Металлург» Нк) — 2012, Дмитрий Макаров («Салауат Юлаев») — 2013. «Салауат Юлаев» командаһының тренерҙар ярышта: * Владимир Быков — 1999 — 2 урын. * Леонид Макаров — 2000 — 1 урын. * Сергей Николаев — 2001 — 5 урын, 2002 — 3 урын, 2003 — 5 урын. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы|Рафаил Ишмәтов]] — 2004 — 6 урын, 2005 — 1 урын. * [[Михалёв Сергей Михайлович|Сергей Михалев]] — 2006 — 1 урын, 2007 — 1 урын, 2008 — 2 урын, 2011 — 3 урын. * [[Быков Вячеслав Аркадьевич|Вячеслав Быков]] — 2009 — 2 урын, 2010 — 1 урын. * [[Сафин Венер Рәсих улы|Венер Сафин]] — 2012 — 1 урын. * [[Юрзинов Владимир Владимирович (йәш)|Владимир Юрзинов]] — 2013 — 1 урын, 2014 — 2 урын. * [[Захаркин Игорь Владимирович|Игорь Захаркин]] — 2016 — 1 урын. * [[Цулыгин Николай Леонидович|Николай Цулыгин]] — 2018 — 1 урын. * [[Томи Ламса]] — 2020 — 1 урын. == Командалар == {|Class="wikitable" width=90% !width=5%|Йыл !width=15%|1-се урын !width=15%|2-се урын !width=15%|3-сө урын !width=15%|4-се урын !width=15%|5-се урын !width=15%|6-сы урын |- | 1999 | {{Флаг России}} [[Молот-Прикамье]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Динамо-Энергия (хоккей клубы)|Динамо-Энергия]] | {{Флаг России}} [[Рубин (хоккей клубы)|Рубин]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Толпар (хоккей клубы, Өфө)|Салауат Юлаев-2]] |- | 2000 | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Молот-Прикамье]] | {{Флаг России}} [[Крылья Советов (хоккей клубы)|Крылья Советов]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтяник (хоккей клубы, Әлмәт)|Нефтяник Әлмәт]] | {{Флаг России}} [[Южный Урал хоккей клубы|Носта-Южный Урал]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтяник (хоккей клубы, Лениногорск)|Нефтяник Лениногорск]] |- | 2001 | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Амур (хоккей клубы)|Амур]] | {{Флаг России}} [[Торпедо (хоккей клубы, Түбән Новгород)|Торпедо]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Крылья Советов (хоккей клубы)|Крылья Советов]] |- | 2002 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Челмет|Мечел]] |- | 2003 | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Амур (хоккей клубы)|Амур]] |- | 2004 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] |- | 2005 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | | |- | 2006 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Химик (хоккей клубы, Воскресенск)|Химик]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] |- | 2007 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] |- | 2008 | {{Флаг России}} [[Авангард (хоккей клубы)|Авангард]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] |- | 2009 | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | | |- | 2010 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | {{Флаг России}} [[Югра (хоккей клубы)|Югра]] | | |- | 2011 | {{Флаг России}} [[Югра (хоккей клубы)|Югра]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | | |- | 2012 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Торос (хоккей клубы, Нефтекама)|Торос]] | | |- | 2013 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Авангард (хоккей клубы)|Авангард]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Флаг России}} [[Атлант (хоккей клубы)|Атлант]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | |- | 2014 | {{Флаг|Россия}} [[СКА (хоккей клубы)|СКА]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг|Латвия}} [[Динамо (хоккей клубы, Рига, 2008)|Динамо Рига]] | {{Флаг|Россия}} [[Атлант (хоккей клубы)|«Атлант»]] | {{Флаг|Россия}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|«Металлург»]] | |- | 2016 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]]<ref name="БИ" /> | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Рәсәй флагы}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Рәсәй флагы}} [[Адмирал (хоккей клубы)|Адмирал]] | | |- | 2017 | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Рәсәй флагы}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Рәсәй флагы}} [[Адмирал (хоккей клубы)|Адмирал]] | | |- | 2018 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Рәсәй флагы}} [[Автомобилист (хоккей клубы)|Автомобилист]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Ҡаҙағстан}} [[Барыҫ (хоккей клубы)|Барыҫ]] | | |- | 2020 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | | |- | 2021 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | {{Рәсәй флагы}} [[Автомобилист (хоккей клубы)|Автомобилист]] | | |- | 2022 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Динамо (хоккей клубы, Мәскәү)|Динамо Мәскәү]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | | |} == Бүләк фонды == 2014 йылда: еңеүсе 1 000 000 һум, икенсе урын 750 000 һум һәм өсөнсө урын 500 000 һум. == Трансляция == Турнирҙың уйындарын [[БСТ|БЮТ]] һәм [[КХЛ-ТВ]] телеканалдары күрһәтә. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.hcsalavat.ru/club/cup-of-the-republic-of-bashkortostan/history/ Салауат Юлаев рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140814000038/http://www.hcsalavat.ru/club/cup-of-the-republic-of-bashkortostan/history/ |date=2014-08-14 }} * [http://tv-rb.ru/on-line/ БЮТ online] [[Категория:Континенталь хоккей лигаһы]] 5jnxilk7w2nx66ebiowlazv61uul1so 1149476 1149475 2022-08-13T14:29:09Z 95.105.125.192 /* Преамбула */ wikitext text/x-wiki {{Карточка |стиль_тела = width: 23em; |класс_тела = vcard |название = |вверху = {{{Оригинальное|Башҡортостан Республикаһы кубогы}}} |класс_вверху = nickname |стиль_вверху = font-style: normal |вверху2 = {{#if:{{{Текущий сезон|}}}|'''{{{Текущий сезон|[[Башҡортостан Республикаһы кубогы 2018|2018]]}}}'''}} |стиль_вверху2 = font-style: normal |изображение = [[Файл:Кубок Республики Башкортостан.jpg|200px]] |подпись = {{{Подпись|[[Шайбалы хоккей]]}}} |метка1 = Нигеҙләнгән: |текст1 = {{{Нигеҙләнгән|[[1999]] йыл}}} |метка2 = Реорганизован: |текст2 = {{{Реорганизован|}}} |метка3 = Годы существования: |текст3 = {{{Существовал|}}} |метка4 = Илдәр: |текст4 = {{Рәсәй}} [[Рәсәй]] <br /> {{Латвия|22px}} [[Латвия]] <br /> {{Словакия}} [[Словакия]] <br /> {{Чехия}} [[Чехия]]<br /> {{Ҡаҙағстан}} [[Ҡаҙағстан]] |метка5 = Регион: |текст5 = {{{Регион|}}} |метка6= Башлыҡ: |текст6 = {{{Руководитель|}}} |метка7 = Ваҡыт: |текст7 = {{{Ваҡыт|һәр йыл}}} |метка8 = Командалар һаны: |текст8 = {{{Кол-во команд|4-6}}} |метка9 = Международные турниры: |текст9 = {{{Международные|}}} |метка10 = Выход в: |текст10 = {{{Выход в|}}} |метка11 = Выбывание в: |текст11 = {{{Выбывание в|}}} |метка12 = Ғәмәлдәге еңеүсе: |текст12 = {{{Действующий|[[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]]}}} |метка13 = Титулларның иң ҙур һаны: |текст13 = {{{Титулованный|[[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] (11)}}} |метка14 = Рәсми сайт: |текст14 = {{{Сайт|http://www.hcsalavat.ru/}}} |текст15 = }} '''Башҡортостан Республикаһы кубогы''' (элекке исеме ''Башҡортостан Республикаһы Президенты кубогы'') — шайбалы хоккей буйынса йыл һайын даими миҙгел алдынан август айында үткәрелгән халыҡ-ара турнир. Ярыштарҙар [[КХЛ]] клубтары ҡатнаша, ҡайһы берҙә сит илдәрҙән һәм Юғары хоккей лигаһынан командалар ҡушыла. Турнирҙа иң күп еңеүҙе хужа команда — [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|«Салауат Юлаев»]] иҫәбендә — өфөләр төп трофейҙы һигеҙ тапҡыр (2000, 2005, 2006, 2007, 2010, 2012, 2013, 2016, 2018 һәм 2020)<ref name="БИ">[http://www.bashinform.ru/news/885525-kubok-respubliki-bashkortostan-2016-po-khokkeyu-vyigrali-khozyaeva/ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 19 август]{{V|20|08|2016}}{{ref-ru}}</ref> еңә. == Номинациялар == {|class="wikitable" |- !Йыл !Яҡшы ҡапҡасы !Яҡшы Һаҡсы !Яҡшы Һөжүмсе !Яҡшы бомбардир |- |1999 |Леонид Фатиков |[[Сафин Венер Рәсих улы|Венер Сафин]] |[[Дацюк Павел Валерьевич|Павел Дацюк]] |[[Семак Александр Владимирович|Александр Семак]] |- |2000 |Константин Чащухин |Олег Микульчик |[[Мөфтиев Рәил Менәүер улы|Раил Мөфтиев]] |Максим Рыбин |- |2001 |Егор Подомацкий |Евгений Наместников |Вадим Покатило |Максим Рыбин |- |2002 |Константин Симчук |Сергей Климентьев |Владимир Самылин |Владимир Самылин |- |2003 |Петерис Скудра |Василий Турковский |Александр Бутурлин |Сергей Королев, Владимир Цыплаков |} Иң яҡшы уйынсылар: «Яҡшы ҡапҡасы»: Андрей Малков («Металлург» Мг) — 2004, Андрей Мезин («Салауат Юлаев») — 2005, Василий Кошечкин (Лада) — 2006, Вадим Тарасов («Салауат Юлаев») — 2007, Вадим Тарасов («Салауат Юлаев») — 2008, Мартин Фалтер («Скалица») — 2009, Себастьян Кэрон («Трактор») — 2010, Михаил Бирюков («Югра») — 2011, Томаш Заворка («Энергия») — 2012, Нико Ховинен («Металлург» Нк) — 2013. «Яҡшы Һаҡсы»: Дмитрий Красоткин («Локомотив») — 2004. Виталий Атюшов («Металлург» Мг.) — 2005, Виталий Атюшов («Металлург» Мг.) — 2006, Мартин Штрбак («Металлург» Мг.) — 2007, Дмитрий Рябыкин («Авангард») — 2008, Кирилл Кольцов («Салауат Юлаев») — 2009, Петр Грегорек («Энергия») — 2010, Виталий Атюшов («Салауат Юлаев») — 2011, Владимир Логинов («Металлург» Нк) — 2012, Мирослав Блатяк («Авангард») — 2013. «Яҡшы Һөжүмсе»: Александр Бутурлин («Лада») — 2003, Руслан Нуртдинов («Салауат Юлаев») — 2004, Александр Семин («Лада») — 2005, Сергей Мозякин («Химик») — 2006, Александр Пережогин («Салауат Юлаев») — 2007, [[Радулов Александр Валерьевич|Александр Радулов]] («Салауат Юлаев») — 2008, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2009, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2010, Алексей Кайгородов («Металлург») — 2011, [[Григоренко Игорь Владимирович|Игорь Григоренко]] («Салауат Юлаев») — 2012, [[Хартикайнен Теему|Теему Хартикайнен]] («Салауат Юлаев») — 2013. «Яҡшы бомбардир»: Сергей Королев и Владимир Цыплаков (ике — «Аҡ Барс») — 2003, Владимир Антипов («Локомотив») — 2004, Максим Беляев («Салауат Юлаев») — 2005, Игорь Волков (Салауат Юлаев) — 2006, Павел Воробьев («Спартак») — 2007, Игорь Мирнов («Металлург» Мг.) — 2008, Владимир Антипов («Салауат Юлаев») — 2009. Якуб Клепиш («Салауат Юлаев») — 2010, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2011, Дмитрий Кагарлицкий («Металлург» Нк) — 2012, Дмитрий Макаров («Салауат Юлаев») — 2013. «Салауат Юлаев» командаһының тренерҙар ярышта: * Владимир Быков — 1999 — 2 урын. * Леонид Макаров — 2000 — 1 урын. * Сергей Николаев — 2001 — 5 урын, 2002 — 3 урын, 2003 — 5 урын. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы|Рафаил Ишмәтов]] — 2004 — 6 урын, 2005 — 1 урын. * [[Михалёв Сергей Михайлович|Сергей Михалев]] — 2006 — 1 урын, 2007 — 1 урын, 2008 — 2 урын, 2011 — 3 урын. * [[Быков Вячеслав Аркадьевич|Вячеслав Быков]] — 2009 — 2 урын, 2010 — 1 урын. * [[Сафин Венер Рәсих улы|Венер Сафин]] — 2012 — 1 урын. * [[Юрзинов Владимир Владимирович (йәш)|Владимир Юрзинов]] — 2013 — 1 урын, 2014 — 2 урын. * [[Захаркин Игорь Владимирович|Игорь Захаркин]] — 2016 — 1 урын. * [[Цулыгин Николай Леонидович|Николай Цулыгин]] — 2018 — 1 урын. * [[Томи Ламса]] — 2020 — 1 урын. == Командалар == {|Class="wikitable" width=90% !width=5%|Йыл !width=15%|1-се урын !width=15%|2-се урын !width=15%|3-сө урын !width=15%|4-се урын !width=15%|5-се урын !width=15%|6-сы урын |- | 1999 | {{Флаг России}} [[Молот-Прикамье]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Динамо-Энергия (хоккей клубы)|Динамо-Энергия]] | {{Флаг России}} [[Рубин (хоккей клубы)|Рубин]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Толпар (хоккей клубы, Өфө)|Салауат Юлаев-2]] |- | 2000 | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Молот-Прикамье]] | {{Флаг России}} [[Крылья Советов (хоккей клубы)|Крылья Советов]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтяник (хоккей клубы, Әлмәт)|Нефтяник Әлмәт]] | {{Флаг России}} [[Южный Урал хоккей клубы|Носта-Южный Урал]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтяник (хоккей клубы, Лениногорск)|Нефтяник Лениногорск]] |- | 2001 | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Амур (хоккей клубы)|Амур]] | {{Флаг России}} [[Торпедо (хоккей клубы, Түбән Новгород)|Торпедо]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Крылья Советов (хоккей клубы)|Крылья Советов]] |- | 2002 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Челмет|Мечел]] |- | 2003 | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Амур (хоккей клубы)|Амур]] |- | 2004 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] |- | 2005 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | | |- | 2006 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Химик (хоккей клубы, Воскресенск)|Химик]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] |- | 2007 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] |- | 2008 | {{Флаг России}} [[Авангард (хоккей клубы)|Авангард]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] |- | 2009 | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | | |- | 2010 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | {{Флаг России}} [[Югра (хоккей клубы)|Югра]] | | |- | 2011 | {{Флаг России}} [[Югра (хоккей клубы)|Югра]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | | |- | 2012 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Торос (хоккей клубы, Нефтекама)|Торос]] | | |- | 2013 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Авангард (хоккей клубы)|Авангард]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Флаг России}} [[Атлант (хоккей клубы)|Атлант]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | |- | 2014 | {{Флаг|Россия}} [[СКА (хоккей клубы)|СКА]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг|Латвия}} [[Динамо (хоккей клубы, Рига, 2008)|Динамо Рига]] | {{Флаг|Россия}} [[Атлант (хоккей клубы)|«Атлант»]] | {{Флаг|Россия}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|«Металлург»]] | |- | 2016 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]]<ref name="БИ" /> | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Рәсәй флагы}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Рәсәй флагы}} [[Адмирал (хоккей клубы)|Адмирал]] | | |- | 2017 | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Рәсәй флагы}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Рәсәй флагы}} [[Адмирал (хоккей клубы)|Адмирал]] | | |- | 2018 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Рәсәй флагы}} [[Автомобилист (хоккей клубы)|Автомобилист]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Ҡаҙағстан}} [[Барыҫ (хоккей клубы)|Барыҫ]] | | |- | 2020 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | | |- | 2021 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | {{Рәсәй флагы}} [[Автомобилист (хоккей клубы)|Автомобилист]] | | |- | 2022 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Динамо (хоккей клубы, Мәскәү)|Динамо Мәскәү]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | | |} == Бүләк фонды == 2014 йылда: еңеүсе 1 000 000 һум, икенсе урын 750 000 һум һәм өсөнсө урын 500 000 һум. == Трансляция == Турнирҙың уйындарын [[БСТ|БЮТ]] һәм [[КХЛ-ТВ]] телеканалдары күрһәтә. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.hcsalavat.ru/club/cup-of-the-republic-of-bashkortostan/history/ Салауат Юлаев рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140814000038/http://www.hcsalavat.ru/club/cup-of-the-republic-of-bashkortostan/history/ |date=2014-08-14 }} * [http://tv-rb.ru/on-line/ БЮТ online] [[Категория:Континенталь хоккей лигаһы]] 34nppo2egnxobijt865yhf1y1fy03m3 1149477 1149476 2022-08-13T14:29:47Z 95.105.125.192 /* Преамбула */ wikitext text/x-wiki {{Карточка |стиль_тела = width: 23em; |класс_тела = vcard |название = |вверху = {{{Оригинальное|Башҡортостан Республикаһы кубогы}}} |класс_вверху = nickname |стиль_вверху = font-style: normal |вверху2 = {{#if:{{{Текущий сезон|}}}|'''{{{Текущий сезон|[[Башҡортостан Республикаһы кубогы 2018|2018]]}}}'''}} |стиль_вверху2 = font-style: normal |изображение = [[Файл:Кубок Республики Башкортостан.jpg|200px]] |подпись = {{{Подпись|[[Шайбалы хоккей]]}}} |метка1 = Нигеҙләнгән: |текст1 = {{{Нигеҙләнгән|[[1999]] йыл}}} |метка2 = Реорганизован: |текст2 = {{{Реорганизован|}}} |метка3 = Годы существования: |текст3 = {{{Существовал|}}} |метка4 = Илдәр: |текст4 = {{Рәсәй}} [[Рәсәй]] <br /> {{Латвия|22px}} [[Латвия]] <br /> {{Словакия}} [[Словакия]] <br /> {{Чехия}} [[Чехия]]<br /> {{Ҡаҙағстан}} [[Ҡаҙағстан]] |метка5 = Регион: |текст5 = {{{Регион|}}} |метка6= Башлыҡ: |текст6 = {{{Руководитель|}}} |метка7 = Ваҡыт: |текст7 = {{{Ваҡыт|һәр йыл}}} |метка8 = Командалар һаны: |текст8 = {{{Кол-во команд|4-6}}} |метка9 = Международные турниры: |текст9 = {{{Международные|}}} |метка10 = Выход в: |текст10 = {{{Выход в|}}} |метка11 = Выбывание в: |текст11 = {{{Выбывание в|}}} |метка12 = Ғәмәлдәге еңеүсе: |текст12 = {{{Действующий|[[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]]}}} |метка13 = Титулларның иң ҙур һаны: |текст13 = {{{Титулованный|[[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] (11)}}} |метка14 = Рәсми сайт: |текст14 = {{{Сайт|http://www.hcsalavat.ru/}}} |текст15 = }} '''Башҡортостан Республикаһы кубогы''' (элекке исеме ''Башҡортостан Республикаһы Президенты кубогы'') — шайбалы хоккей буйынса йыл һайын даими миҙгел алдынан август айында үткәрелгән халыҡ-ара турнир. Ярыштарҙар [[КХЛ]] клубтары ҡатнаша, ҡайһы берҙә сит илдәрҙән һәм Юғары хоккей лигаһынан командалар ҡушыла. Турнирҙа иң күп еңеүҙе хужа команда — [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|«Салауат Юлаев»]] иҫәбендә — өфөләр төп трофейҙы һигеҙ тапҡыр (2000, 2005, 2006, 2007, 2010, 2012, 2013, 2016, 2018 һәм 2020)<ref name="БИ">[http://www.bashinform.ru/news/885525-kubok-respubliki-bashkortostan-2016-po-khokkeyu-vyigrali-khozyaeva/ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 19 август]{{V|20|08|2016}}{{ref-ru}}</ref> еңә. == Номинациялар == {|class="wikitable" |- !Йыл !Яҡшы ҡапҡасы !Яҡшы Һаҡсы !Яҡшы Һөжүмсе !Яҡшы бомбардир |- |1999 |Леонид Фатиков |[[Сафин Венер Рәсих улы|Венер Сафин]] |[[Дацюк Павел Валерьевич|Павел Дацюк]] |[[Семак Александр Владимирович|Александр Семак]] |- |2000 |Константин Чащухин |Олег Микульчик |[[Мөфтиев Рәил Менәүер улы|Раил Мөфтиев]] |Максим Рыбин |- |2001 |Егор Подомацкий |Евгений Наместников |Вадим Покатило |Максим Рыбин |- |2002 |Константин Симчук |Сергей Климентьев |Владимир Самылин |Владимир Самылин |- |2003 |Петерис Скудра |Василий Турковский |Александр Бутурлин |Сергей Королев, Владимир Цыплаков |} Иң яҡшы уйынсылар: «Яҡшы ҡапҡасы»: Андрей Малков («Металлург» Мг) — 2004, Андрей Мезин («Салауат Юлаев») — 2005, Василий Кошечкин (Лада) — 2006, Вадим Тарасов («Салауат Юлаев») — 2007, Вадим Тарасов («Салауат Юлаев») — 2008, Мартин Фалтер («Скалица») — 2009, Себастьян Кэрон («Трактор») — 2010, Михаил Бирюков («Югра») — 2011, Томаш Заворка («Энергия») — 2012, Нико Ховинен («Металлург» Нк) — 2013. «Яҡшы Һаҡсы»: Дмитрий Красоткин («Локомотив») — 2004. Виталий Атюшов («Металлург» Мг.) — 2005, Виталий Атюшов («Металлург» Мг.) — 2006, Мартин Штрбак («Металлург» Мг.) — 2007, Дмитрий Рябыкин («Авангард») — 2008, Кирилл Кольцов («Салауат Юлаев») — 2009, Петр Грегорек («Энергия») — 2010, Виталий Атюшов («Салауат Юлаев») — 2011, Владимир Логинов («Металлург» Нк) — 2012, Мирослав Блатяк («Авангард») — 2013. «Яҡшы Һөжүмсе»: Александр Бутурлин («Лада») — 2003, Руслан Нуртдинов («Салауат Юлаев») — 2004, Александр Семин («Лада») — 2005, Сергей Мозякин («Химик») — 2006, Александр Пережогин («Салауат Юлаев») — 2007, [[Радулов Александр Валерьевич|Александр Радулов]] («Салауат Юлаев») — 2008, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2009, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2010, Алексей Кайгородов («Металлург») — 2011, [[Григоренко Игорь Владимирович|Игорь Григоренко]] («Салауат Юлаев») — 2012, [[Хартикайнен Теему|Теему Хартикайнен]] («Салауат Юлаев») — 2013. «Яҡшы бомбардир»: Сергей Королев и Владимир Цыплаков (ике — «Аҡ Барс») — 2003, Владимир Антипов («Локомотив») — 2004, Максим Беляев («Салауат Юлаев») — 2005, Игорь Волков (Салауат Юлаев) — 2006, Павел Воробьев («Спартак») — 2007, Игорь Мирнов («Металлург» Мг.) — 2008, Владимир Антипов («Салауат Юлаев») — 2009. Якуб Клепиш («Салауат Юлаев») — 2010, Александр Радулов («Салауат Юлаев») — 2011, Дмитрий Кагарлицкий («Металлург» Нк) — 2012, Дмитрий Макаров («Салауат Юлаев») — 2013. «Салауат Юлаев» командаһының тренерҙар ярышта: * Владимир Быков — 1999 — 2 урын. * Леонид Макаров — 2000 — 1 урын. * Сергей Николаев — 2001 — 5 урын, 2002 — 3 урын, 2003 — 5 урын. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы|Рафаил Ишмәтов]] — 2004 — 6 урын, 2005 — 1 урын. * [[Михалёв Сергей Михайлович|Сергей Михалев]] — 2006 — 1 урын, 2007 — 1 урын, 2008 — 2 урын, 2011 — 3 урын. * [[Быков Вячеслав Аркадьевич|Вячеслав Быков]] — 2009 — 2 урын, 2010 — 1 урын. * [[Сафин Венер Рәсих улы|Венер Сафин]] — 2012 — 1 урын. * [[Юрзинов Владимир Владимирович (йәш)|Владимир Юрзинов]] — 2013 — 1 урын, 2014 — 2 урын. * [[Захаркин Игорь Владимирович|Игорь Захаркин]] — 2016 — 1 урын. * [[Цулыгин Николай Леонидович|Николай Цулыгин]] — 2018 — 1 урын. * [[Томи Ламса]] — 2020 — 1 урын. == Командалар == {|Class="wikitable" width=90% !width=5%|Йыл !width=15%|1-се урын !width=15%|2-се урын !width=15%|3-сө урын !width=15%|4-се урын !width=15%|5-се урын !width=15%|6-сы урын |- | 1999 | {{Флаг России}} [[Молот-Прикамье]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Динамо-Энергия (хоккей клубы)|Динамо-Энергия]] | {{Флаг России}} [[Рубин (хоккей клубы)|Рубин]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Толпар (хоккей клубы, Өфө)|Салауат Юлаев-2]] |- | 2000 | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Молот-Прикамье]] | {{Флаг России}} [[Крылья Советов (хоккей клубы)|Крылья Советов]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтяник (хоккей клубы, Әлмәт)|Нефтяник Әлмәт]] | {{Флаг России}} [[Южный Урал хоккей клубы|Носта-Южный Урал]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтяник (хоккей клубы, Лениногорск)|Нефтяник Лениногорск]] |- | 2001 | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Амур (хоккей клубы)|Амур]] | {{Флаг России}} [[Торпедо (хоккей клубы, Түбән Новгород)|Торпедо]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Крылья Советов (хоккей клубы)|Крылья Советов]] |- | 2002 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Челмет|Мечел]] |- | 2003 | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | [[File:Flag_of_Bashkortostan_1992.svg|22px]] [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Амур (хоккей клубы)|Амур]] |- | 2004 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] |- | 2005 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Татарстан флагы}} [[Аҡ Барс (хоккей клубы)|Аҡ Барс]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | | |- | 2006 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Химик (хоккей клубы, Воскресенск)|Химик]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] |- | 2007 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] |- | 2008 | {{Флаг России}} [[Авангард (хоккей клубы)|Авангард]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Спартак (хоккей клубы, Мәскәү)|Спартак]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] |- | 2009 | {{Словения}} [[Скалица (хоккей клубы)|ХК-36]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | | |- | 2010 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | {{Флаг России}} [[Югра (хоккей клубы)|Югра]] | | |- | 2011 | {{Флаг России}} [[Югра (хоккей клубы)|Югра]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|Металлург]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | | |- | 2012 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Торос (хоккей клубы, Нефтекама)|Торос]] | | |- | 2013 | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Авангард (хоккей клубы)|Авангард]] | {{Флаг России}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Флаг России}} [[Атлант (хоккей клубы)|Атлант]] | {{Чехия}} [[Энергия (хоккей клубы, Карловы Вары)|Энергия]] | |- | 2014 | {{Флаг|Россия}} [[СКА (хоккей клубы)|СКА]] | {{Флаг|Башкортостан}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг|Латвия}} [[Динамо (хоккей клубы, Рига, 2008)|Динамо Рига]] | {{Флаг|Россия}} [[Атлант (хоккей клубы)|«Атлант»]] | {{Флаг|Россия}} [[Металлург (хоккей клубы, Магнитогорск)|«Металлург»]] | |- | 2016 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]]<ref name="БИ" /> | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Рәсәй флагы}} [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Металлург Нк]] | {{Рәсәй флагы}} [[Адмирал (хоккей клубы)|Адмирал]] | | |- | 2017 | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Рәсәй флагы}} [[Лада (хоккей клубы)|Лада]] | {{Рәсәй флагы}} [[Адмирал (хоккей клубы)|Адмирал]] | | |- | 2018 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Рәсәй флагы}} [[Автомобилист (хоккей клубы)|Автомобилист]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Ҡаҙағстан}} [[Барыҫ (хоккей клубы)|Барыҫ]] | | |- | 2020 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Трактор (хоккей клубы)|Трактор]] | {{Татарстан флагы}} [[Нефтехимик (хоккей клубы)|Нефтехимик]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | | |- | 2021 | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | {{Рәсәй флагы}} [[Автомобилист (хоккей клубы)|Автомобилист]] | | |- | 2022 | {{Башҡортостан флагы}} [[Салауат Юлаев (хоккей клубы)|Салауат Юлаев]] | {{Флаг России}} [[Динамо (хоккей клубы, Мәскәү)|Динамо Мәскәү]] | {{Флаг России}} [[Северсталь (хоккей клубы)|Северсталь]] | {{Флаг России}} [[Локомотив (хоккей клубы, Ярославль)|Локомотив]] | | |} == Бүләк фонды == 2014 йылда: еңеүсе 1 000 000 һум, икенсе урын 750 000 һум һәм өсөнсө урын 500 000 һум. == Трансляция == Турнирҙың уйындарын [[БСТ|БЮТ]] һәм [[КХЛ-ТВ]] телеканалдары күрһәтә. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.hcsalavat.ru/club/cup-of-the-republic-of-bashkortostan/history/ Салауат Юлаев рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140814000038/http://www.hcsalavat.ru/club/cup-of-the-republic-of-bashkortostan/history/ |date=2014-08-14 }} * [http://tv-rb.ru/on-line/ БЮТ online] [[Категория:Континенталь хоккей лигаһы]] 8yx5cfk37mzo2kipto0jlfmrwzf4y24 Аҡъюлов Сәйфүн Сәғәҙәткирәй улы 0 75090 1149542 1078500 2022-08-13T18:34:31Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Аҡъюлов Сәйфүн<br> Сәғәҙәткирәй улы |оригинал имени = |портрет = <!-- Бында рәсем исеме булырға тейеш. "Example.jpg" - дөрөҫ. "[[Рәсем:Example.jpg]]" - дөрөҫ түгел. Хәҙерге ваҡытта йәшәүсе кешеләр өсөн тик ирекле рөхсәтнамәле рәсемдәр генә ҡабул ителә --> |размер = <!-- рәсем дәүмәле px форматында --> |описание = |имя при рождении = |род деятельности = холоҡ-төҙәтеү системаһы |дата рождения = 18.2.1958 |место рождения = [[Башҡорт АССР-ы]] {{ТУ|Хәйбулла районы}} [[Аҡъюл]] ауылы |гражданство = {{флагификация|СССР}} → {{флагификация|Россия}} |подданство = |дата смерти = |место смерти = |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = {{Орден Салавата Юлаева|2014}}, II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштар өсөн» орденының миҙалы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы. |сайт = http://www.02.fsin.su/ |разное = }} {{фш|Аҡъюлов}} '''Аҡъюлов Сәйфүн Сәғәҙәткирәй улы''' ([[18 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ һаҡлау органдары ветераны, отставкалағы эске хеҙмәт полковнигы. 2011—2018 йылдарҙа Язаны ғәмәлгә ашырыу буйынса Федераль хеҙмәттең [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса идаралыҡ етәксеһе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы. II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштар өсөн» орденының миҙалы һәм [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2014). == Биографияһы == Сәйфүн Сәғәҙәткирәй улы Аҡъюлов 1958 йылдың 18 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Хәйбулла районы]] [[Аҡъюл]] ауылында тыуған. 1980 йылда СССР Эске эштәр Министрлығының Вильнюс махсус урта мәктәбен, 1989 йылда — Юғары юридик ситтән тороп уҡыу мәктәбен (хоҡуҡ белеме буйынса) тамамлаған. 1980 йылдың октябренән 2-се холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт колонияһында (русса ИТК — исправительно-трудовая колония) хеҙмәтте ойоштороу буйынса инженер, оператив частең инспекторы, оперуполномоченныйы һәм етәксеһе, колония етәксеһе урынбаҫары. 1997 йылдың мартынан 4-се ИТК етәксеһе, 2011 йылдың ғинуарынан — Язаны ғәмәлгә ашырыу буйынса Федераль хеҙмәттең [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса идаралыҡ (русса УФСИН России по Республике Башкортостан) етәксеһе урынбаҫары. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштар өсөн» орденының миҙалы; * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы * [[Салауат Юлаев ордены]] (2014)<ref>[http://bashgazet.ru/obshestvo/12214-otlayby.html Ҡотлайбыҙ! Хеҙмәтенә күрә — хөрмәте «Башҡортостан» гәзите, 12 март 2014 йыл]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Матбуғат саралары уның тураһында == * [http://bashmedia.info/obwestvo/hochesh_vylechitsya_ot_tuberkuleza_syad_v_tyurmu/ Хочешь вылечиться от туберкулеза – сядь в тюрьму] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306000539/http://bashmedia.info/obwestvo/hochesh_vylechitsya_ot_tuberkuleza_syad_v_tyurmu/ |date=2016-03-06 }} * [http://pda.02.xn--h1akkl.xn--p1ai/news/detail.php?ELEMENT_ID=118752] * [http://www.gfi02.pfo.ru/?id=29172 Школьники посетили отдел специального назначения «Смерч» ГУФСИН России по Республике Башкортостан] * [http://eparhia-salavat.ru/news/novosti-mitropolii/sostoyalos-plenarnoe-zasedanie-iv-tabynskikh-eparkhialnykh-chtenii Состоялось Пленарное заседание IV Табынских епархиальных чтений] * [http://www.antipytki.ru/news/2204 В исправительные учреждения Республики Башкортостан высадился «правовой десант»] * [http://www.eparhia-ufa.ru/news/sostoyalos-plenarnoe-zasedanie-i-rabota-po-sekciyam-iv-tabynskih-eparhialnyh-chteniy-3239 Состоялось Пленарное заседание и работа по секциям IV Табынских епархиальных чтений] * [http://www.antipytki.ru/news/2173 В ИК-3 и ИК-9 УФСИН России по Республике Башкортостан прошел день правовой помощи] * [http://respublika02.ru/?p=2893 В Башкирии собрали юных рецидивистов из соседних республик] * [http://news.rambler.ru/28766792/ Сотрудники УФСИН России по Республике Башкортостан и представители мусульманского духовенства обсудили вопросы взаимодействия] * [http://www.gsrb.ru:88/Deti/news/detail.php?ID=8978 Главная Деятельность Уполномоченного по правам ребенка Детские правозащитники посетили Стерлитамакскую воспитательную колонию]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.02.фсин.рф/management/deputy.php Сайт УФСИН России по РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200701163945/http://www.02.xn--h1akkl.xn--p1ai/management/deputy.php |date=2020-07-01 }} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Хәйбулла районында тыуғандар]] [[Категория:Салауат Юлаев ордены кавалерҙары]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:КПСС ағзалары]] r4wgr1dvcyarfzyi2kpxqngphshzld2 Ғәлимов 0 82773 1149519 1149397 2022-08-13T17:27:17Z Akkashka 14326 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Ғәлимов''' — башҡорт фамилияһы. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла бар. '''Ғәлимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Ғәлимов Айҙар Ғәни улы]] (1967) — Башҡортостан Республикаһының (2011) һәм ТР-ҙың (2008) халыҡ артисы. * [[Ғәлимов Баязит Сабирйән улы]] (1942) — философия фәндәре докторы, профессор. * [[Ғәлимов Вәлиәхмәт Ғирфанетдин улы]] (1909—1994) — актёр, режиссёр, педагог. РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1949), БАССР-ҙың халыҡ (1944) һәм атҡаҙанған артисы. * {{МиҙалБ}} [[Ғәлимов Вәхит Ғәзим улы]] (1921—1943) — Советтар Союзы Геройы (1944). * [[Ғәлимов Ғәни Ғәлим улы]] (1912—1969) — совет хәрби эшмәкәре, полковник. * [[Ғәлимов Дамир Мәзит улы]] (1944) — режиссёр. * [[Ғәлимов Зиннәт Абдулхаҡ улы]] (1922—1983) — башҡорт яҙыусыһы. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Ғәлимов Миҙхәт Әбделнасир улы]] (1932) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1978). * [[Ғәлимов Сәләм Ғәлим улы]] (1911—1939) — шағир һәм публицист. * [[Ғәлимов Флүр Миншәриф улы]] (1958) — башҡорт яҙыусыһы. * [[Ғәлимов Хажиәхмәт Ғирфанетдин улы]], псевдонимы [[Хажи Бохарский]] (1899—1974) — актёр, режиссёр, педагог. БАССР-ҙың халыҡ артисы (1944). СССР Театр эшмәкәрҙәре Союзы ағзаһы (1938). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1955) кавалеры. * [[Ғәлимов Хәбир Латип улы]] (1905—1996) — башҡорт совет опера йырсыһы (драматик тенор). РСФСР-ҙың (1947) һәм Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған артисы (1942). ---- * [[Ғәлимова Венера Хәким ҡыҙы]] (1937) — Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған (1998), БАССР-ҙың халыҡ (1975) артисы. * [[Ғәлимова Сажиҙә Ҡасим ҡыҙы]] (1933) — йырсы, РСФСР-ҙың (1974) һәм БАССР-ҙың (1969) атҡаҙанған артисы. * [[Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы]] (14.09.1948) — педагог, Башҡортостан Республикаһының халыҡ (2011) һәм атҡаҙанған (2006) уҡытыусыһы. {{Фамилиялаштар исемлеге}} n89yvt3atv9rwof08diajkron32brke Амосов Николай Михайлович 0 107289 1149520 1050139 2022-08-13T17:36:40Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Учёный |Исеме = Николай Михайлович Амосов |Төп исеме = |Рәсеме = [[File:Stamps of Ukraine, 2013-62.jpg|right|200px]] |Рәсем аңлатмаһы = |Киңлек = |Рәсем аңлатмаһы = |Тыуған урыны = {{ТУ|Рәсәй империяһы|Рәсәй империяһында}}, Новгород губернаһы, Череповец өйәҙе, Ольхово ауылы |Вафат булған урыны = {{ВБУ|Киев}}, [[Украина]] |Научная сфера = [[хирургия]], торакаль хирургия, [[кардиология]], кардиохирургия, геронтология, кибернетика |Место работы = |Учёная степень = |Учёное звание = |Альма-матер = Архангельск медицина институты (1933 йыл),<br />Ситтән тороп уҡыу индустриаль институты (1940 йыл) |Научный руководитель = |Знаменитые ученики = |Известен как = |Наградалары и премии = {{{!}} style="background:transparent" {{!}}Социалистик Хеҙмәт Геройы {{!}}- {{!}}{{Орден Ленина}}{{!!}}{{Орден Ленина}}{{!!}}{{Орден Октябрьской Революции}}{{!!}}{{Орден Отечественной войны 1 степени}} {{!}}- {{!}}{{Орден Отечественной войны 2 степени}}{{!!}}{{Орден Красной Звезды}}{{!!}}{{Орден Красной Звезды}} {{!}}} {{{!}} style="background:transparent" {{!}} ІІ дәрәжә «Хеҙмәттәр өсөн» ордены (Украина, 1998) {{!}}} {{{!}} style="background: transparent" {{!}}{{Ленинская премия|1961}} {{!}}} |Ҡултамғаһы = |Киңлекросписи = }} {{фш|Амосов}} '''Амосов Николай Михайлович''' ([[6 декабрь]] ([[19 декабрь]]) [[1913 йыл]] — [[12 декабрь]] [[2002 йыл]]) — [[СССР]] һәм [[Украина]]ның торакаль хирургы, ғалим-медик, кибернетик, әҙип. Торакаль хирургия һәм кардиология буйынса новаторлыҡ методика, һаулыҡҡа системалы мөнәсәбәт, геронтология буйынса дискуссион эштәр, яһалма интеллект проблемалары һәм ижтимағи тормошто рациональ планлаштырыу авторы. 1953 йылда медицина фәндәре докторы, 1969 йылда Украинаның Милли фән академияһы академигы, 1973 йылда «[[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]» исемдәренә лайыҡ була. == Биографияһы == Никола́й Миха́йлович Амо́сов рус крәҫтиәне ғаиләһендә, Новгород губернаһы Череповецк өйәҙенең Ольхово ауылында тыуа<ref>[http://www.icfcst.kiev.ua/AMOSOV/AmosovNM100_r.html Николай Михайлович Амосов. 100 летие со дня рождения. 1913—2013]</ref> (Бөгөн был ауыл {{ТУ|Вологда өлкәһе}} территорияһындағы Рыбинск һыуһаҡлағысы төбөндә ҡалған). Әсәһе акушер була. Ярлы ғына йәшәйҙәр. Әсәһенең эштә бүләктәр алмауы Николайға ғүмерлек өлгө була. 12 йәштән 18 йәшкә тиклем Череповец мәктәбендә уҡый, һуңынан механика техникумын тамамлап, механик була. Ярлы һәм яңғыҙ йәшәй. 1992 йылдың көҙөндә [[Архангельск]] ҡалаһының ағас бысыу заводында эшселәр сменаһы начальнигы булып хеҙмәт юлын башлай. 1934 йылда Галя Соболеваға өйләнә һәм ситтән тороп индустриаль институтҡа уҡырға инә. Ошо уҡ йылда әсәһе үлеп ҡала. 1935 йылда үҙенең тәүге ҡатыны менән бергә Төньяҡ дәүләт медицина университетына (Архангельск медицина институты) уҡырға инә. 1939 йылда уны яҡшы билдәләргә генә тамамлай. Физиология менән шөғөлләнергә уйлай, әммә аспирантурала хирургия буйынса ғына буш урындар була. 1940 йылда параллель рәүештә ситтән тороп, индустриаль институтта уҡып, отличие менән инженер дипломы ала. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ваҡытында күсмә госпиталдә хирург булып хеҙмәт итә. Уның ҡулынан 40 000-дән ашыу яралы үтә, 4000-дән ашыу операция яһай<ref>''Н. М. Амосов.'' Энциклопедия Амосова. Алгоритм здоровья.— Москва, Донецк: ACT, Сталкер, 2004</ref><ref>{{cite web|url=http://novaya.com.ua/?/articles/2009/12/02/122050-12|title=Человек века, или Феномен Николая Амосова|last=Керц|first=Ольга|date=02.12.2009|publisher=Газета «Новая»|accessdate=2011-01-24|archiveurl=http://www.icfcst.kiev.ua/amosov/amo_novaya_r.html|archivedate=02.12.2009}}</ref>. 1944 йылда икенсе тапҡыр — шәфҡәт туташы Лидия Васильевна Денисенко менән өйләнешә (12.12.1920—07.04.2014).<ref name=avtobiogr /> 1953 йылдың мартында докторлыҡ диссертацияһын яҡлай һәм Киев медицина институтының кафедраһын етәкләй. 1960 йылда Кибернетика институтының биокибернетика бүлеге етәксеһе була. 1963 йылдың 17 ғинуарында Советтар Союзында йөрәк клапанына тәүге митраль протезлау үткәрә<ref>''Бураковский В. И.'' Первые шаги. Записки кардиохирурга.— М. 1988.— 239 с.</ref>. 1965 йылда Н. М. Амосов йөрәк клапанына бәләкәй габаритлы протездарҙы имплантциялауҙың уңышлы тәжрибәһе тураһында белдерә<ref>''Амосов Н. М., Чепский Л. П.'' Новые наблюдения по применению искусственных клапанов сердца. / Тез. докл. IX Науч. сессии Ин-та серд.-сосуд. хирургии им. А. Н. Бакулева АМН СССР.— М. 1965.— С. 4—6.</ref>. Эксперименталь модельдең эш варианты ҡулланыу өсөн Кирово-Чепецк химик заводына Медицина тематикаһының махсус конструктор бюроһына тапшырыла. А. Н. Бакулев исемендәге Йөрәк-ҡан тамырҙары хирургияһы фәнни үҙәгендә уҙғарылған тәжрибәле партияның тикшеренеүҙәре һөҙөмтәһе нигеҙендә<ref name=bakulev65>А. Н. Бакулев исемендәге йөрәк-ҡан тамырҙары хирургияһы институтының фәнни эше буйынса отчеты.— М., 1965.</ref> һәм шулай уҡ Н. М. Амосов рекомендациялары буйынса<ref>''Амосов Н. М., Кривчиков Ю. Н., Чепский Л. П.'' Новые наблюдения по применению искусственных клапанов сердца. Новое в кардиохирургии.— М., 1966.— 246 с.</ref> әҙерләүсе завод конструкцияға үҙгәрештәр индерә. Йөрәк клапанының бәләкәй габаритлы протезы «МКЧ-27» исемен ала. 1968 йылда Н. М. Амосов Киев фәнни тикшереү институтында [[туберкулёз]] һәм күкрәк хирургияһына фән буйынса директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. Бер үк ваҡытта ул ([[1955]]—[[1970]] йылдарҙа) Врачтарҙың белемен камиллаштырыу институтының күкрәк хирургияһы кафедрһын да етәкләй. [[1983]] йылдан Йөрәк-ҡан тамырҙары хирургияһы институтының директоры була. 1962—1979 йылдарҙа Киев өлкәһенән СССР Юғары Советының Союзы Советы 6-9 саҡырылыш депутаты<ref>[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06647.asp Список депутатов Верховного Совета СССР 6 созыва]</ref><ref>[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06648.asp Список депутатов Верховного Совета СССР 7 созыва]</ref><ref>[http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06649.asp Список депутатов Верховного Совета СССР 8 созыва]</ref><ref name=autogenerated1>Книга: Депутаты Верховного Совета СССР 9 созыва</ref>. Юғары Советҡа туғыҙынсы саҡырылыш депутат булып, 490-сы Киев-Мәскәү һайлау округынан һайлана; Совет Союзының һаулыҡ һаҡлау һәм социаль тәьмин итеү комиссияһы ағзаһы<ref name=autogenerated1/>. [[1989]]—[[1991]] йылдарҙа СССР халыҡ депутаты. 1998 йылдың 29 майында Бад-Эйнхаузенда ([[Германия]]) Амосовҡа [[:de:Herz- und Diabeteszentrum Nordrhein-Westfalen|Herz- und Diabeteszentrum Nordrhein-Westfalen]] профессор Кёрфер тарафынан операция яһала. Уға биологик аорталь клапан индереп тегәләр һәм коронар артерияларға ике шунт һалалар<ref name=avtobiogr>[http://www.icfcst.kiev.ua/MUSEUM/amobiogr_r.html Николай Михайорвич Амосов о своей жизни и творчестве<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>http://www.icfcst.kiev.ua/AMOSOV/txt/experiment2001.doc {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924032542/http://www.icfcst.kiev.ua/AMOSOV/txt/experiment2001.doc |date=2015-09-24 }}</ref>. 1998 йылда Н. М. Амосов «Яҡшы хеҙмәте өсөн» II дәрәжә орден менән наградлана<ref>[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/1303/98 Указ Президента України № 1303/98 від 24 листопада 1998 року «Про нагородження відзнакою Президента України— орденом „За заслуги“»]</ref>. 2002 йылдың 12 декабрендә инфаркттан вафат була һәм Киевтың Байково зыяратында ерләнә. == Ғаиләһе == Ҡатыны — Лидия Васильевна Денисенко (12 декабрь 1920 — 7 апрель 2014) Киев медицина институтын тамамлай, хирург, физиотерапевт булып эшләй. Ҡыҙы — Амосова Екатерина Николаевна, 1956 йылда тыуған, Украина медицина фәндәре милли академияһының мөхбир ағзаһы, медицина фәндәре докторы, профессор, Украинаның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре, Украинаның атҡаҙанған врачы, Украина дәүләт премияһы лауреаты, А. А. Богомольц исемендәге Милли медицина университетының ректоры. Кейәүе — Владимир Григорьевич Мишалов, 1955 йылда тыуған, медицина фәндәре докторы, профессор, Украинаның атҡаҙанған врачы (2000), Украина Дәүләт премияһы лауреаты. Ейәнсәре — Анна, 1989 йылда тыуған. == Ҡыҙыҡлы факттар == * 1960 йылдарҙа һәм 1970 йылдар башында Николай Михайлович, туберкулез менән ауырып, Иҫке Ҡырым шифаханаһында дауалана. Сирҙән тулыһынса ҡотолғас, бында пульмонология-хирургия бүлеге аса. Йыш ҡына Иҫке Ҡырымға 3-4 айға туғандарына килә һәм үҙенең уҡыусыларын килтереп, уларҙы туберкулез сирен дауаларға өйрәтә. Үҙе шифаханала ла, Иҫке Ҡырым ҡала дауаханаһында ла операциялар яһай<ref>Анатолий Потиенко Старый Крым: город музеев, город-музей. 2009 Симферополь Издательство «Салта» ЛТД" ISBN 978-966-16-2312-4</ref>. Ул ваҡытта врач булып эшләүсе И. К. Мельников хәтерләүенән: {{начало цитаты}} Амосов тәккәберлек сифаттары булмаған бик ябай кеше булды. Мин врач булып эшләгән һәм Амосовты йөҙгә белмәгән саҡта, корпуста тыйнаҡ ҡына баҫып торған кешегә журналдарҙы шифахананың администрацияһына алып барырға ҡуштым. Ул бер һүҙһеҙ генә был журналдарҙы ҡушылған ергә алып барып ҡуйҙы. Икенсе көндө баш табиптың кәңәшмәһендә Мин һәм Амосов булды. Николай Михайлович һүҙ ыңғайында ғына: « Мине, профессорҙы, курьер итеп эшләп өлгөрҙөләр…», — тип әйтеп ҡуйҙы. {{конец цитаты}} == Тарих ҡомартҡылары == * 2003 йылда Иҫке Ҡырым шифаханаһына мемориаль таҡта ҡуйыла һәм ҡала дауаханаһына Амосов исеме бирелә. * 2003 йылда Иҫке Ҡырымда, Николай Амосов йәшәгән йортҡа мемориаль таҡта ҡуйыла. * Череповец медицина училищеһы Амосов исеме менән йөрөтөлә. * Киевтың Соломенск районында Николай Амосов исемен Украинаның Йөрәк-ҡан тамырҙары хирургияһы милли институты йөрөтә. * Дубна ҡалаһы һәм Омутня утрауы араһындағы Иваньков һыу һаҡлағысына йөрөгән РВ1415 проектының мотор катерына Николая Амосов исеме бирелгән. * 2004 йылда, 1974—1952 йылдарҙа беренсе өлкә дауаханаһындағы төп эшенән тыш, үҙенең преподавателлек эшмәкәрлеге алып барған 2-се Брянск медицина колледжына Николай Амосов исеме бирелә. * 2016 йылдың февраленән<ref>{{Cite web|url=http://www.city.kharkov.ua/uk/document/pro-pereymenuvannya-obektiv-toponimiki-mista-kharkova-49203.html|title=Про перейменування об’єктів топоніміки міста Харкова|publisher=http://www.city.kharkov.ua/|accessdate=2016-04-17}}</ref> Амосов урамы [[Харьков]] ҡалаһында ла булдырыла. == Китаптары == * [[1964]]— «Мысли и сердце» * [[1965]]— «Записки из будущего» * [[1969]]— «Искусственный разум» * [[1975]]— «ППГ 2266 (Записки полевого хирурга)» * [[1977]]— «Раздумья о здоровье» * [[1979]]— «Здоровье и счастье ребёнка» * [[1983]]— «Книга о счастье и несчастьях» * [[1996]]— «Преодоление старости» * [[1997]]— «Моя система здоровья» * [[1998]]— «Голоса времен» * [[2000]]— «Размышления» * [[2002]]— «Энциклопедия Амосова» * [[2003]]— «Мое мировоззрение» == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == * {{книга | автор = | часть = | ссылка часть = | заглавие = Имена вологжан в науке и технике | ссылка = | ответственный = Сост. П. К. Перепеченко; Ред. кол.: А. К. Авдошенко, Н. П. Антипов, П. А. Колесников, В. В. Лебедев, П. К. Перепеченко, А. П. Полетаев, А. В. Смирнов (ред.), Г. И. Соколов, Н. М. Хлхлдков; Под общ. ред. В. М. Малкова; Вологодский государственный педагогический институт, Вологодский областной краеведческий музей | издание = | место = Вологда | издательство = Северо-Западное книжное издательство | год = 1968 | страницы = 274-277 | страниц = 280 | doi = | тираж = 4000 | ref = }} (в пер.) * {{книга|автор=М. С. Шойфет |часть=Амосов (1913–2002)|заглавие=100 великих врачей |место=М.|год=[[2008]] |ссылка часть= http://www.e-reading.by/chapter.php/88951/100/Shoiifet_-_100_velikih_vracheii.html|издательство=Вече |страницы= |страниц=528 |серия=100 великих |isbn=978-5-9533-2931-6 |тираж=5000}} == Һылтанмалар == * {{warheroes|id=9078|star = Labor}} {{Навигация}} * [http://www.icfcst.kiev.ua/AMOSOV/amosov_r.html Многоязычный сайт, посвящённый Н.Амосову — биография, фото, книги] * [http://www.booksite.ru/amosov/index.html Произведения Н. Амосова] * {{БСЭ3|заглавие=Амосов Николай Михайлович}} * {{cite web |url=http://society.lb.ua/health/2009/12/20/17496_nikolay_amosovmne_v_obshchem_na.html |title=Николай Амосов:«Мне, в общем, наплевать на смерть!» |publisher=LB.ua |accessdate=2015-02-10 |lang=ru}} * [http://museumart.ru/photo/collection/XX/f_6dlryb/sherstennikov-lev-nikolaevich/lev-sherstennikov-nikolaj-amosov.html Николай Амосов в фоторепортаже Льва Шерстенникова] {{Библиоинформация}} [[Категория:Шәхестәр:Медицина]] [[Категория:Медицина фәндәре докторҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]] [[Категория:Алфавит буйынса яҙыусылар]] [[Категория:Мемуарсылар]] [[Категория:Украина хирургтары]] [[Категория:СССР хирургтары]] [[Категория:Украина яҙыусылары]] [[Категория:СССР яҙыусылары]] [[Категория:Рус яҙыусылары]] [[Категория:6-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:7-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:8-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:9-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] iz53wm1na8qgrb9aqqyo13gjyhl2s1i Абдуллин Рәүеф Әхәт улы 0 108607 1149464 1149451 2022-08-13T12:01:21Z Akkashka 14326 /* Шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Однофамильцы|Абдуллин}} {{Ук}} '''Абдуллин Рәүеф Әхәт улы''' ([[21 май]] [[1935 йыл]]) — ғалим-нефтсе, йәмәғәт эшмәкәре. Техник фәндәр кандидаты (1971), Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995). Өфө нефть институтын тамамлағандан һуң (1957), оҙаҡ йылдар СССР-ҙың нефть һәм газ сәнәғәте предприятиеларында эшләй. == Биографияһы == Рәүеф Әхәт (Ғәбделәхәт) улы Абдуллин 1935 йылдың 21 майында БАССР-ҙың [[Ейәнсура районы]] [[Башҡорт Үргене]] ауылында тыуған. 1951 йылда Үрген урта мәктәбен тамамлай һәм Өфө нефть институтына уҡырға инә. 1957 йылда институтты тамамлағас, Үзбәк ССР-ына нефть һәм газ табыу идаралығына эшкә ебәрелә. 1965 йылға тиклем «Бохара нефть һәм газ тресы»нда баш инженер булып эшләй. 1964 йылда был эш менән бәйле булған тема буйынса кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай. 1965 йылдан Мәскәүҙә нефть сәнәғәте министрлығы системаһында өлкән инженер булып эшләй. 1975 йылдан Фән һәм техника буйынса дәүләт комитетында эшләй. 1981—1985 йылдарҙа Германия Демократик Республикаһында була. 1985 йылдан алып Мәскәүҙәге И. М. Губкин исемендәге Рәсәй нефть һәм газ университетында нефть һәм газ сығарыу сәнәғәтендә сит илдәр тәжрибәһен өйрәнеү һәм дөйөмләштереү буйынса ғилми-тикшеренеү лабораторияһы мөдире, ғилми етәксеһе<ref>НИК «Башкирская энциклопедия»</ref> == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == * «Башҡортостан» Мәскәү йәмғиәте советы рәйесе (1991—2002) * Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы) башҡарма комитетының бюро ағзаһы (1995—2002) == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995) == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 '''Әхтәмов Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин заманында ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фуат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетдин улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. - Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән Мөхәммәттең әсәһе. '''Мөхәммәт'''тең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙының ҡыҙы. - Өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. - Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин дүртенсе ҡатынлыҡҡа бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[урыҫ теле]]ндә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең берҙән-бер улы '''Әсхәт''' Абдуллин, ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref>. === Сәләхетдин ахун вариҫы Ғәбделәхәт (һоҡланғыс тормош башы, трагик аҙағы) === '''Ғәбделәхәт''' 1900 йылда Сәләхетдиндең дүртенсе ҡатыны Фатиманан тыуған, «Ҡаруанһарай»ҙа белем алған. 1920 йылда Ғәбделәхәт Биктимер ауылы татар муллаһының мәғрифәтле сибәр ҡыҙы Орҡояға өйләнгән. Улар икәүләп Этбаҡ (Башҡорт Үргене) мәҙрәсәһендә мөғәллим булып эшләгән. Көндөҙ Орҡоя ҡыҙ балаларҙы уҡытһа, кистәрен йәш ҡатындарға белем биргән. Ул ҡатындарға хәреф танытып ҡына ҡалмаған, ҡул эштәренә: шәл бәйләргә, тегенергә өйрәткән. Орҡоя үҙе яҡшы тегенсе булған һәм Үрген ауылына тәүге «Зингер» теген машинаһын килтергән. Сәләхетдин ахун вафат булғандан һуң Ғәбделәхәт тыуған ауылында мулла булған. Колхоздар төҙөлөшө башланғас, уҡымышлы Ғәбделәхәт иҫәпсе итеп тәғәйенләнгән. Ҡыҙылдар уның бар мөлкәтен тартып алған. Әсәһе, зирәк һәм аҡыллы Фатима улының, «Ҡаруанһарай»ҙа уҡығанда ҡыҙылдар яҡлы булып йөрөгән ҡағыҙҙарын күрһәтеп, язанан ҡотҡарып алып ҡалған. 1937 йылда «Инәк» («Карлица») совхозы төҙөлгән, Ғәбделәхәт 1941 йылдың октябренә тиклем шул совхозда бухгалтер вазифаһын башҡарған. Тикшереү барышында Һарыҡташ базаһына ярты ҡапсыҡ он барып етмәгәне асыҡланған. 18 йәшлек ҡыҙ, келәт мөдире, һәм бухгалтер Ғәбделәхәт ҡулға алынған. Уларҙы Иҫәнғолда оҙаҡ тотмай Йылайырға оҙатҡандар. Ғәбделәхәттең әсәһе Фатима, ейәне Әсғәт менән, Йылайырға йәйәүләп улын күрергә барған. Яҙмыш микән, ике сәғәткә һуңлай улар, әсирҙәрҙе Өфөгә алып китеп өлгөргән булалар. Тикшереү барышында келәт мөдирен аҡлайҙар һәм иреккә сығаралар, ә Ғәбделәхәт 1942 йылда төрмәлә үлә<ref>Абдуллин Илшат Нәжип улы. Абдуллиндар ғаиләһе тарихы</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/243-abdullin-r-ef-kh-t-uly}}{{V|17|05|2019}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] [[Категория:Техник фәндәр кандидаттары]] qz64mv0vgl7oxooye105wcg9n32cocz 1149465 1149464 2022-08-13T12:03:02Z Akkashka 14326 /* Шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Однофамильцы|Абдуллин}} {{Ук}} '''Абдуллин Рәүеф Әхәт улы''' ([[21 май]] [[1935 йыл]]) — ғалим-нефтсе, йәмәғәт эшмәкәре. Техник фәндәр кандидаты (1971), Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995). Өфө нефть институтын тамамлағандан һуң (1957), оҙаҡ йылдар СССР-ҙың нефть һәм газ сәнәғәте предприятиеларында эшләй. == Биографияһы == Рәүеф Әхәт (Ғәбделәхәт) улы Абдуллин 1935 йылдың 21 майында БАССР-ҙың [[Ейәнсура районы]] [[Башҡорт Үргене]] ауылында тыуған. 1951 йылда Үрген урта мәктәбен тамамлай һәм Өфө нефть институтына уҡырға инә. 1957 йылда институтты тамамлағас, Үзбәк ССР-ына нефть һәм газ табыу идаралығына эшкә ебәрелә. 1965 йылға тиклем «Бохара нефть һәм газ тресы»нда баш инженер булып эшләй. 1964 йылда был эш менән бәйле булған тема буйынса кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай. 1965 йылдан Мәскәүҙә нефть сәнәғәте министрлығы системаһында өлкән инженер булып эшләй. 1975 йылдан Фән һәм техника буйынса дәүләт комитетында эшләй. 1981—1985 йылдарҙа Германия Демократик Республикаһында була. 1985 йылдан алып Мәскәүҙәге И. М. Губкин исемендәге Рәсәй нефть һәм газ университетында нефть һәм газ сығарыу сәнәғәтендә сит илдәр тәжрибәһен өйрәнеү һәм дөйөмләштереү буйынса ғилми-тикшеренеү лабораторияһы мөдире, ғилми етәксеһе<ref>НИК «Башкирская энциклопедия»</ref> == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == * «Башҡортостан» Мәскәү йәмғиәте советы рәйесе (1991—2002) * Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы) башҡарма комитетының бюро ағзаһы (1995—2002) == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995) == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 '''Әхтәмов Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин заманында ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фуат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетдин улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. - Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән Мөхәммәттең әсәһе. '''Мөхәммәт'''тең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙының ҡыҙы. - Өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. - Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин дүртенсе ҡатынлыҡҡа бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[урыҫ теле]]ндә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref>. === Сәләхетдин ахун вариҫы Ғәбделәхәт (һоҡланғыс тормош башы, трагик аҙағы) === '''Ғәбделәхәт''' 1900 йылда Сәләхетдиндең дүртенсе ҡатыны Фатиманан тыуған, «Ҡаруанһарай»ҙа белем алған. 1920 йылда Ғәбделәхәт Биктимер ауылы татар муллаһының мәғрифәтле сибәр ҡыҙы Орҡояға өйләнгән. Улар икәүләп Этбаҡ (Башҡорт Үргене) мәҙрәсәһендә мөғәллим булып эшләгән. Көндөҙ Орҡоя ҡыҙ балаларҙы уҡытһа, кистәрен йәш ҡатындарға белем биргән. Ул ҡатындарға хәреф танытып ҡына ҡалмаған, ҡул эштәренә: шәл бәйләргә, тегенергә өйрәткән. Орҡоя үҙе яҡшы тегенсе булған һәм Үрген ауылына тәүге «Зингер» теген машинаһын килтергән. Сәләхетдин ахун вафат булғандан һуң Ғәбделәхәт тыуған ауылында мулла булған. Колхоздар төҙөлөшө башланғас, уҡымышлы Ғәбделәхәт иҫәпсе итеп тәғәйенләнгән. Ҡыҙылдар уның бар мөлкәтен тартып алған. Әсәһе, зирәк һәм аҡыллы Фатима улының, «Ҡаруанһарай»ҙа уҡығанда ҡыҙылдар яҡлы булып йөрөгән ҡағыҙҙарын күрһәтеп, язанан ҡотҡарып алып ҡалған. 1937 йылда «Инәк» («Карлица») совхозы төҙөлгән, Ғәбделәхәт 1941 йылдың октябренә тиклем шул совхозда бухгалтер вазифаһын башҡарған. Тикшереү барышында Һарыҡташ базаһына ярты ҡапсыҡ он барып етмәгәне асыҡланған. 18 йәшлек ҡыҙ, келәт мөдире, һәм бухгалтер Ғәбделәхәт ҡулға алынған. Уларҙы Иҫәнғолда оҙаҡ тотмай Йылайырға оҙатҡандар. Ғәбделәхәттең әсәһе Фатима, ейәне Әсғәт менән, Йылайырға йәйәүләп улын күрергә барған. Яҙмыш микән, ике сәғәткә һуңлай улар, әсирҙәрҙе Өфөгә алып китеп өлгөргән булалар. Тикшереү барышында келәт мөдирен аҡлайҙар һәм иреккә сығаралар, ә Ғәбделәхәт 1942 йылда төрмәлә үлә<ref>Абдуллин Илшат Нәжип улы. Абдуллиндар ғаиләһе тарихы</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/243-abdullin-r-ef-kh-t-uly}}{{V|17|05|2019}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] [[Категория:Техник фәндәр кандидаттары]] 2e1k2fo9txgtz9wasjs3ffv5jrri4dr 1149505 1149465 2022-08-13T16:59:29Z Akkashka 14326 /* Шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Однофамильцы|Абдуллин}} {{Ук}} '''Абдуллин Рәүеф Әхәт улы''' ([[21 май]] [[1935 йыл]]) — ғалим-нефтсе, йәмәғәт эшмәкәре. Техник фәндәр кандидаты (1971), Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995). Өфө нефть институтын тамамлағандан һуң (1957), оҙаҡ йылдар СССР-ҙың нефть һәм газ сәнәғәте предприятиеларында эшләй. == Биографияһы == Рәүеф Әхәт (Ғәбделәхәт) улы Абдуллин 1935 йылдың 21 майында БАССР-ҙың [[Ейәнсура районы]] [[Башҡорт Үргене]] ауылында тыуған. 1951 йылда Үрген урта мәктәбен тамамлай һәм Өфө нефть институтына уҡырға инә. 1957 йылда институтты тамамлағас, Үзбәк ССР-ына нефть һәм газ табыу идаралығына эшкә ебәрелә. 1965 йылға тиклем «Бохара нефть һәм газ тресы»нда баш инженер булып эшләй. 1964 йылда был эш менән бәйле булған тема буйынса кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай. 1965 йылдан Мәскәүҙә нефть сәнәғәте министрлығы системаһында өлкән инженер булып эшләй. 1975 йылдан Фән һәм техника буйынса дәүләт комитетында эшләй. 1981—1985 йылдарҙа Германия Демократик Республикаһында була. 1985 йылдан алып Мәскәүҙәге И. М. Губкин исемендәге Рәсәй нефть һәм газ университетында нефть һәм газ сығарыу сәнәғәтендә сит илдәр тәжрибәһен өйрәнеү һәм дөйөмләштереү буйынса ғилми-тикшеренеү лабораторияһы мөдире, ғилми етәксеһе<ref>НИК «Башкирская энциклопедия»</ref> == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == * «Башҡортостан» Мәскәү йәмғиәте советы рәйесе (1991—2002) * Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы) башҡарма комитетының бюро ағзаһы (1995—2002) == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995) == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 '''Әхтәмов Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин заманында ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фуат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетдин улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. - Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән Мөхәммәттең әсәһе. '''Мөхәммәт'''тең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙының ҡыҙы. - Өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. - Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[урыҫ теле]]ндә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref>. === Сәләхетдин ахун вариҫы Ғәбделәхәт (һоҡланғыс тормош башы, трагик аҙағы) === '''Ғәбделәхәт''' 1900 йылда Сәләхетдиндең дүртенсе ҡатыны Фатиманан тыуған, «Ҡаруанһарай»ҙа белем алған. 1920 йылда Ғәбделәхәт Биктимер ауылы татар муллаһының мәғрифәтле сибәр ҡыҙы Орҡояға өйләнгән. Улар икәүләп Этбаҡ (Башҡорт Үргене) мәҙрәсәһендә мөғәллим булып эшләгән. Көндөҙ Орҡоя ҡыҙ балаларҙы уҡытһа, кистәрен йәш ҡатындарға белем биргән. Ул ҡатындарға хәреф танытып ҡына ҡалмаған, ҡул эштәренә: шәл бәйләргә, тегенергә өйрәткән. Орҡоя үҙе яҡшы тегенсе булған һәм Үрген ауылына тәүге «Зингер» теген машинаһын килтергән. Сәләхетдин ахун вафат булғандан һуң Ғәбделәхәт тыуған ауылында мулла булған. Колхоздар төҙөлөшө башланғас, уҡымышлы Ғәбделәхәт иҫәпсе итеп тәғәйенләнгән. Ҡыҙылдар уның бар мөлкәтен тартып алған. Әсәһе, зирәк һәм аҡыллы Фатима улының, «Ҡаруанһарай»ҙа уҡығанда ҡыҙылдар яҡлы булып йөрөгән ҡағыҙҙарын күрһәтеп, язанан ҡотҡарып алып ҡалған. 1937 йылда «Инәк» («Карлица») совхозы төҙөлгән, Ғәбделәхәт 1941 йылдың октябренә тиклем шул совхозда бухгалтер вазифаһын башҡарған. Тикшереү барышында Һарыҡташ базаһына ярты ҡапсыҡ он барып етмәгәне асыҡланған. 18 йәшлек ҡыҙ, келәт мөдире, һәм бухгалтер Ғәбделәхәт ҡулға алынған. Уларҙы Иҫәнғолда оҙаҡ тотмай Йылайырға оҙатҡандар. Ғәбделәхәттең әсәһе Фатима, ейәне Әсғәт менән, Йылайырға йәйәүләп улын күрергә барған. Яҙмыш микән, ике сәғәткә һуңлай улар, әсирҙәрҙе Өфөгә алып китеп өлгөргән булалар. Тикшереү барышында келәт мөдирен аҡлайҙар һәм иреккә сығаралар, ә Ғәбделәхәт 1942 йылда төрмәлә үлә<ref>Абдуллин Илшат Нәжип улы. Абдуллиндар ғаиләһе тарихы</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/243-abdullin-r-ef-kh-t-uly}}{{V|17|05|2019}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] [[Категория:Техник фәндәр кандидаттары]] 5se05cqzdrpchum4vyg9c7b2gor3zw9 1149516 1149505 2022-08-13T17:17:24Z Akkashka 14326 /* Сәләхетдин ахун вариҫы Ғәбделәхәт (һоҡланғыс тормош башы, трагик аҙағы) */ wikitext text/x-wiki {{Однофамильцы|Абдуллин}} {{Ук}} '''Абдуллин Рәүеф Әхәт улы''' ([[21 май]] [[1935 йыл]]) — ғалим-нефтсе, йәмәғәт эшмәкәре. Техник фәндәр кандидаты (1971), Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995). Өфө нефть институтын тамамлағандан һуң (1957), оҙаҡ йылдар СССР-ҙың нефть һәм газ сәнәғәте предприятиеларында эшләй. == Биографияһы == Рәүеф Әхәт (Ғәбделәхәт) улы Абдуллин 1935 йылдың 21 майында БАССР-ҙың [[Ейәнсура районы]] [[Башҡорт Үргене]] ауылында тыуған. 1951 йылда Үрген урта мәктәбен тамамлай һәм Өфө нефть институтына уҡырға инә. 1957 йылда институтты тамамлағас, Үзбәк ССР-ына нефть һәм газ табыу идаралығына эшкә ебәрелә. 1965 йылға тиклем «Бохара нефть һәм газ тресы»нда баш инженер булып эшләй. 1964 йылда был эш менән бәйле булған тема буйынса кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай. 1965 йылдан Мәскәүҙә нефть сәнәғәте министрлығы системаһында өлкән инженер булып эшләй. 1975 йылдан Фән һәм техника буйынса дәүләт комитетында эшләй. 1981—1985 йылдарҙа Германия Демократик Республикаһында була. 1985 йылдан алып Мәскәүҙәге И. М. Губкин исемендәге Рәсәй нефть һәм газ университетында нефть һәм газ сығарыу сәнәғәтендә сит илдәр тәжрибәһен өйрәнеү һәм дөйөмләштереү буйынса ғилми-тикшеренеү лабораторияһы мөдире, ғилми етәксеһе<ref>НИК «Башкирская энциклопедия»</ref> == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == * «Башҡортостан» Мәскәү йәмғиәте советы рәйесе (1991—2002) * Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы) башҡарма комитетының бюро ағзаһы (1995—2002) == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995) == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 '''Әхтәмов Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин заманында ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фуат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетдин улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. - Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән Мөхәммәттең әсәһе. '''Мөхәммәт'''тең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙының ҡыҙы. - Өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. - Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[урыҫ теле]]ндә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref>. === Сәләхетдин ахун вариҫы Ғәбделәхәт (һоҡланғыс тормош башы, трагик аҙағы) === '''Ғәбделәхәт''' 1900 йылда Сәләхетдиндең дүртенсе ҡатыны Фатиманан тыуған, «Ҡаруанһарай»ҙа белем алған. 1920 йылда Ғәбделәхәт Биктимер ауылы татар муллаһының мәғрифәтле сибәр ҡыҙы Орҡояға өйләнгән. Улар икәүләп Этбаҡ (Башҡорт Үргене) мәҙрәсәһендә мөғәллим булып эшләгән. Көндөҙ Орҡоя ҡыҙ балаларҙы уҡытһа, кистәрен йәш ҡатындарға белем биргән. Ул ҡатындарға хәреф танытып ҡына ҡалмаған, ҡул эштәренә: шәл бәйләргә, тегенергә өйрәткән. Орҡоя үҙе яҡшы тегенсе булған һәм Үрген ауылына тәүге «Зингер» теген машинаһын килтергән. Сәләхетдин ахун вафат булғандан һуң Ғәбделәхәт тыуған ауылында мулла булған. Колхоздар төҙөлөшө башланғас, уҡымышлы Ғәбделәхәт иҫәпсе итеп тәғәйенләнгән. Ҡыҙылдар уның бар мөлкәтен тартып алған. Әсәһе, зирәк һәм аҡыллы Фатима, улының, «Ҡаруанһарай»ҙа уҡығанда ҡыҙылдар яҡлы булып йөрөгән ҡағыҙҙарын күрһәтеп, язанан ҡотҡарып алып ҡалған. 1937 йылда «Инәк» («Карлица») совхозы төҙөлгән, Ғәбделәхәт 1941 йылдың октябренә тиклем шул совхозда бухгалтер вазифаһын башҡарған. Тикшереү барышында [[Һарыҡташ]] базаһына ярты ҡапсыҡ он барып етмәгәне асыҡланған. 18 йәшлек ҡыҙ, келәт мөдире, һәм бухгалтер Ғәбделәхәт ҡулға алынған. Уларҙы Иҫәнғолда оҙаҡ тотмай Йылайырға оҙатҡандар. Ғәбделәхәттең әсәһе Фатима, Йылайырға ейәне Әсхәт менән йәйәүләп улын күрергә барған. Яҙмыш микән, ике сәғәткә һуңлай улар, әсирҙәрҙе Өфөгә алып китеп өлгөргән булалар. Тикшереү барышында келәт мөдирен аҡлайҙар һәм иреккә сығаралар, ә Ғәбделәхәт 1942 йылда төрмәлә үлә<ref>Абдуллин Илшат Нәжип улы. Абдуллиндар ғаиләһе тарихы</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/243-abdullin-r-ef-kh-t-uly}}{{V|17|05|2019}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] [[Категория:Техник фәндәр кандидаттары]] hv3ud5n7yhmncvzam050tjfwfh8m3e8 1149576 1149516 2022-08-14T11:52:58Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Однофамильцы|Абдуллин}} {{Ук}} '''Абдуллин Рәүеф Әхәт улы''' ([[21 май]] [[1935 йыл]]) — ғалим-нефтсе, йәмәғәт эшмәкәре. Техник фәндәр кандидаты (1971), Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995). Өфө нефть институтын тамамлағандан һуң (1957), оҙаҡ йылдар СССР-ҙың нефть һәм газ сәнәғәте предприятиеларында эшләй. == Биографияһы == Рәүеф Әхәт (Ғәбделәхәт) улы Абдуллин 1935 йылдың 21 майында БАССР-ҙың [[Ейәнсура районы]] [[Башҡорт Үргене]] ауылында тыуған. 1951 йылда Үрген урта мәктәбен тамамлай һәм Өфө нефть институтына уҡырға инә. 1957 йылда институтты тамамлағас, Үзбәк ССР-ына нефть һәм газ табыу идаралығына эшкә ебәрелә. 1965 йылға тиклем «Бохара нефть һәм газ тресы»нда баш инженер булып эшләй. 1964 йылда был эш менән бәйле булған тема буйынса кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай. 1965 йылдан Мәскәүҙә нефть сәнәғәте министрлығы системаһында өлкән инженер булып эшләй. 1975 йылдан Фән һәм техника буйынса дәүләт комитетында эшләй. 1981—1985 йылдарҙа Германия Демократик Республикаһында була. 1985 йылдан алып Мәскәүҙәге И. М. Губкин исемендәге Рәсәй нефть һәм газ университетында нефть һәм газ сығарыу сәнәғәтендә сит илдәр тәжрибәһен өйрәнеү һәм дөйөмләштереү буйынса ғилми-тикшеренеү лабораторияһы мөдире, ғилми етәксеһе<ref>НИК «Башкирская энциклопедия»</ref> == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == * «Башҡортостан» Мәскәү йәмғиәте советы рәйесе (1991—2002) * Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы) башҡарма комитетының бюро ағзаһы (1995—2002) == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995) == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 '''Әхтәмов Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин заманында ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фуат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетдин улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. - Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән Мөхәммәттең әсәһе. '''Мөхәммәт'''тең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙының ҡыҙы. - Өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. - Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[урыҫ теле]]ндә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref>. === Сәләхетдин ахун вариҫы Ғәбделәхәт (һоҡланғыс тормош башы, трагик аҙағы) === '''Ғәбделәхәт''' 1900 йылда Сәләхетдиндең дүртенсе ҡатыны Фатиманан тыуған, «Ҡаруанһарай»ҙа белем алған. 1920 йылда Ғәбделәхәт Биктимер ауылы татар муллаһының мәғрифәтле сибәр ҡыҙы Орҡояға өйләнгән. Улар икәүләп Этбаҡ (Башҡорт Үргене) мәҙрәсәһендә мөғәллим булып эшләгән. Көндөҙ Орҡоя ҡыҙ балаларҙы уҡытһа, кистәрен йәш ҡатындарға белем биргән. Ул ҡатындарға хәреф танытып ҡына ҡалмаған, ҡул эштәренә: шәл бәйләргә, тегенергә өйрәткән. Орҡоя үҙе яҡшы тегенсе булған һәм Үрген ауылына тәүге «Зингер» теген машинаһын килтергән. Сәләхетдин ахун вафат булғандан һуң Ғәбделәхәт тыуған ауылында мулла булған. Колхоздар төҙөлөшө башланғас, уҡымышлы Ғәбделәхәт иҫәпсе итеп тәғәйенләнгән. Ҡыҙылдар уның бар мөлкәтен тартып алған. Әсәһе, зирәк һәм аҡыллы Фатима, улының, «Ҡаруанһарай»ҙа уҡығанда ҡыҙылдар яҡлы булып йөрөгән ҡағыҙҙарын күрһәтеп, язанан ҡотҡарып алып ҡалған. 1937 йылда «Инәк» («Карлица») совхозы төҙөлгән, Ғәбделәхәт 1941 йылдың октябренә тиклем шул совхозда бухгалтер вазифаһын башҡарған. Тикшереү барышында [[Һарыҡташ]] базаһына ярты ҡапсыҡ он барып етмәгәне асыҡланған. 18 йәшлек ҡыҙ, келәт мөдире, һәм бухгалтер Ғәбделәхәт ҡулға алынған. Уларҙы Иҫәнғолда оҙаҡ тотмай Йылайырға оҙатҡандар. Ғәбделәхәттең әсәһе Фатима, Йылайырға ейәне Әсхәт менән йәйәүләп улын күрергә барған. Яҙмыш микән, ике сәғәткә һуңлай улар, әсирҙәрҙе Өфөгә алып китеп өлгөргән булалар. Тикшереү барышында келәт мөдирен аҡлайҙар һәм иреккә сығаралар, ә Ғәбделәхәт 1942 йылда төрмәлә үлә<ref>Абдуллин Илшат Нәжип улы. Абдуллиндар ғаиләһе тарихы</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|73478}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] [[Категория:Техник фәндәр кандидаттары]] 14bf4v26e76rp0uez3i6ttsvyr2zwj8 1149577 1149576 2022-08-14T11:55:33Z Akkashka 14326 /* Сәләхетдин ахун вариҫы Ғәбделәхәт (һоҡланғыс тормош башы, трагик аҙағы) */ wikitext text/x-wiki {{Однофамильцы|Абдуллин}} {{Ук}} '''Абдуллин Рәүеф Әхәт улы''' ([[21 май]] [[1935 йыл]]) — ғалим-нефтсе, йәмәғәт эшмәкәре. Техник фәндәр кандидаты (1971), Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995). Өфө нефть институтын тамамлағандан һуң (1957), оҙаҡ йылдар СССР-ҙың нефть һәм газ сәнәғәте предприятиеларында эшләй. == Биографияһы == Рәүеф Әхәт (Ғәбделәхәт) улы Абдуллин 1935 йылдың 21 майында БАССР-ҙың [[Ейәнсура районы]] [[Башҡорт Үргене]] ауылында тыуған. 1951 йылда Үрген урта мәктәбен тамамлай һәм Өфө нефть институтына уҡырға инә. 1957 йылда институтты тамамлағас, Үзбәк ССР-ына нефть һәм газ табыу идаралығына эшкә ебәрелә. 1965 йылға тиклем «Бохара нефть һәм газ тресы»нда баш инженер булып эшләй. 1964 йылда был эш менән бәйле булған тема буйынса кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай. 1965 йылдан Мәскәүҙә нефть сәнәғәте министрлығы системаһында өлкән инженер булып эшләй. 1975 йылдан Фән һәм техника буйынса дәүләт комитетында эшләй. 1981—1985 йылдарҙа Германия Демократик Республикаһында була. 1985 йылдан алып Мәскәүҙәге И. М. Губкин исемендәге Рәсәй нефть һәм газ университетында нефть һәм газ сығарыу сәнәғәтендә сит илдәр тәжрибәһен өйрәнеү һәм дөйөмләштереү буйынса ғилми-тикшеренеү лабораторияһы мөдире, ғилми етәксеһе<ref>НИК «Башкирская энциклопедия»</ref> == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == * «Башҡортостан» Мәскәү йәмғиәте советы рәйесе (1991—2002) * Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы) башҡарма комитетының бюро ағзаһы (1995—2002) == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1995) == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 '''Әхтәмов Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин заманында ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фуат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетдин улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. - Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән Мөхәммәттең әсәһе. '''Мөхәммәт'''тең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙының ҡыҙы. - Өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. - Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[урыҫ теле]]ндә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref>. === Сәләхетдин ахун вариҫы Ғәбделәхәт (һоҡланғыс тормош башы, трагик аҙағы) === '''Ғәбделәхәт''' 1900 йылда Сәләхетдиндең дүртенсе ҡатыны Фатиманан тыуған, «Ҡаруанһарай»ҙа белем алған. 1920 йылда Ғәбделәхәт Биктимер ауылы татар муллаһының мәғрифәтле сибәр ҡыҙы Орҡояға өйләнгән. Улар икәүләп Этбаҡ (Башҡорт Үргене) мәҙрәсәһендә мөғәллим булып эшләгән. Көндөҙ Орҡоя ҡыҙ балаларҙы уҡытһа, кистәрен йәш ҡатындарға белем биргән. Ул ҡатындарға хәреф танытып ҡына ҡалмаған, ҡул эштәренә: шәл бәйләргә, тегенергә өйрәткән. Орҡоя үҙе яҡшы тегенсе булған һәм Үрген ауылына тәүге «Зингер» теген машинаһын килтергән. Сәләхетдин ахун вафат булғандан һуң Ғәбделәхәт тыуған ауылында мулла булған. Колхоздар төҙөлөшө башланғас, уҡымышлы Ғәбделәхәт иҫәпсе итеп тәғәйенләнгән. Ҡыҙылдар уның бар мөлкәтен тартып алған. Әсәһе, зирәк һәм аҡыллы Фатима, улының, «Ҡаруанһарай»ҙа уҡығанда ҡыҙылдар яҡлы булып йөрөгән ҡағыҙҙарын күрһәтеп, язанан ҡотҡарып алып ҡалған. 1937 йылда «Инәк» («Карлица») совхозы төҙөлгән, Ғәбделәхәт 1941 йылдың октябренә тиклем шул совхозда бухгалтер вазифаһын башҡарған. Тикшереү барышында [[Һарыҡташ]] базаһына ярты ҡапсыҡ он барып етмәгәне асыҡланған. 18 йәшлек ҡыҙ, келәт мөдире, һәм бухгалтер Ғәбделәхәт ҡулға алынған. Уларҙы Иҫәнғолда оҙаҡ тотмай Йылайырға оҙатҡандар. Ғәбделәхәттең әсәһе Фатима, Йылайырға ейәне Әсхәт менән йәйәүләп улын күрергә барған. Яҙмыш микән, ике сәғәткә һуңлай улар, әсирҙәрҙе Өфөгә алып китеп өлгөргән булалар. Тикшереү барышында келәт мөдирен аҡлайҙар һәм иреккә сығаралар, ә Ғәбделәхәт 1942 йылда төрмәлә үлә<ref>Абдуллин Илшат Нәжип улы. Абдуллиндар ғаиләһе тарихы</ref> == Фәнни хеҙмәте == * Основные факторы, влияющие на конструкцию скважин на газовых месторождениях Западного Узбекистана <ref>[https://search.rsl.ru/ru/record/01007232543 Основные факторы, влияющие на конструкцию скважин на газовых месторождениях Западного Узбекистана [Текст] / Р. А. Абдуллин. - Москва : [б. и.], 1970. - 18 с.]</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|73478}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] [[Категория:Техник фәндәр кандидаттары]] 9w53y978ngfd3dnmbegdslfurdvqq9c Анохина Элеонора Алексеевна 0 122281 1149534 874302 2022-08-13T18:04:51Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Яҙыусы |Исеме = Анохина Элеонора Алексеевна |Төп исеме = |Рәсеме = |Киңлек = |Рәсем аңлатмаһы = |Тыуған ваҡыттағы исеме = |Псевдонимдары = |Тыуыу датаһы = 25.03.1930 |Тыуған урыны = {{ТУ|Тбилиси|Тбилисиҙа}} |Вафат булыу датаһы = |Вафат булған урыны = <!— {{ВафатБулыуУрыны |}}--> |Гражданлығы = {{USSR}} → {{RUS}} |Эшмәкәрлек төрө = шағир |Әүҙемлек йылдары = |Йүнәлеше = шиғриәт, драматургия |Жанр = шиғыр, пьеса |Әҫәрҙәренең телдәре = [[рус теле]] |Дебют = |Премиялары = |Наградалары = |Ҡултамғаһы = |Lib = |Сайты = |Викикитапхана = |Викиөҙөмтә = |Викимилек = }} {{Внешнее изображение|image1=[http://sufler.su/wp-content/uploads/2014/04/Анохина-Элеонора-Алексеевна.jpg Анохина Элеонора Алексеевна]}} {{фш|Анохина}} '''Анохина Элеонора Алексеевна ''' ([[25 март]] [[1930 йыл]]) — шағир, драматург, [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1978). == Биографияһы == Элеонора Алексеевна Анохина 1930 йылдың 25 мартында [[Тбилиси]] ҡалаһында тыуған. Бала сағы [[Мәскәү]]ҙә үтә. Һуңынан уларҙың ғаиләһе [[Дондағы Ростов]]ҡа күсеп килә. Мәктәптә уҡыуы һуғыш сығыу арҡаһында өҙөлә, шуға ла өлкәнәйгәс кенә ([[1956 йыл]]да) урта мәктәпте ситтән тороп тамамлай. [[1949 йыл]]дан Таганрогта йәшәй. Ошо уҡ йылда йәш шағирәнең шиғырҙары «Таганрогская правда», «Молот», «Большевистская смена» гәзиттәрендә күренә башлай. Был (ә һуңыраҡ «Киске Ростов», «Комсомолец») гәзиттәрҙә шулай уҡ уның очерктары, театр рецензиялары яҙылып сыға. Төньяҡ Кавказ халыҡтарының йырҙары, шиғырҙары Э. Анохина тәржемәһендә «[[Дон]]», «[[Нева]]», «Клуб и художественная самодеятельность», «Культурно-просветительская работа» журналдарында, «Литературная Осетия» альманахында, коллектив йыйынтыҡтарҙа Мәскәү, Дондағы Ростов, Орджоникидзе ҡалаларында донъя күргән коллектив йыйынтыҡтарҙа баҫылып сыға. Элеонора Анохина — «Приемная мать», «Зеркало», «Волшебное эхо», шул иҫәптән балалар өсөн «Гуси-лебеди», «Сказка Тихого Дона», «Сказка далекого острова», пьесалары авторы. Уның балалар өсөн яҙған пьесалары Ростов, [[Рязань]], Кострома, Орджоникидзе, Рыбинск ҡалаларының ҡурсаҡ театрҙарында ҡуйыла. Анохина тарафынан «Русский характер» операһының либреттоһы яҙыла, был опера Ростов телевидение студияһы менән Таганрог һәм Новочеркасск халыҡ театрҙары тарафынан ҡуйыла. Элеонора Алексеевна Анохина — төрлө конкурстар лауреаты. == Әҫәрҙәр == '''Пьеса-әкиәттәр''' Волшебное эхо: В 3-х действ., 7 карт. — М.: Отд. распространения драм. произведений Всесоюз. упр. охраны авт. прав, 1966. — 44 с. Гуси-лебеди: В 2-х действ. — М.: Отд. распространения драм. произведений Всесоюз. упр. охраны авт. прав, 1971. — 35 с. == Коллектив йыйынтыҡтарҙағы һәм журналдарҙағы баҫмалар == '''Пьесалар''' Приемная мать: В 1-м действ.: В кн.: На донском степном просторе: Репертуар. сб. — Ростов н/Д, 1957. — с. 84-97. Зеркало: В 1-м действ.//Худож. самодеятельность, 1972, № 12. — с.58-59. '''Шиғырҙар. Йырҙар''' Фестивальная: Муз. Д. Иващенко: В кн.: Песни тихого Дона. — Ростов н/Д, 1957. — с.46-51. После смены//Культ.-просвет. работа, 1957, № 12. — с.19. Песня Кати: из оперы «Русский характер»; Муз. Т. Сотникова//Худож. самодеятельность, 1963, № 5. — с.44-45. Песня о Таганроге: В кн.: Родники народные. — М., 1974. — с.243-244. == Э. А. Анохина тормошо һәм ижады тураһында == Романченко А. Приходи, сказка!//Таганрог. правда, 1978. — 21 января Азизова Т. С любовью — для детей//Таганрог. правда, 1978. — 18 ноября Азизова Т. Мудрость сердца приходит из сказки//Таганрог. правда, 1979. — 8 декабря == Э. А. Анохина пьесалары буйынса ҡуйылған спектаклдәргә рецензиялар == '''Русский характер: Опера''' Касьяненко В. Русский характер//Веч. Ростов, 1961. — 3 ноября Новиков Б. Творческая удача//Молот, 1961.- −28 ноября Викторов К. Волнующий спектакль; Рост. телевидение//Молот, 1962. — 22 февраля Ярмуш Ю. Егор Дремов; В нар. театре оперы и балета Дворца культуры Таганрог. комбайн. з-да// Таганрог. правда, 1962. — 18 ноября Кутайцева И. Русский характер; В нар. театре оперы и балета Дворца культуры Таганрог. комбайн. з-да // Молот, 1962. — 22 мая Митрофанов А. Опера о русских характерах; В нар. театре оперы и балета Дворца культуры Таганрог. комбайн. з-да// Худож. самодеятельность, 1962, № 8. — с.8. '''Гуси-лебеди''' Перельман Н. Творческий поиск; Рост. театр кукол// Молот, 1970. — 6 июня Демченко И. Удачные дебюты; Рост. театр кукол//Веч. Ростов, 1970. — 11 июня Линская Ж. Красочный спектакль; Рост. театр кукол//Комсомолец, 1970. — 17 сентября Морозова Т. Гуси-лебеди летят по стране// Таганрог. правда, 1976. — 19 июня '''Сказка Тихого Дона''' Лебедева А. Сказка о Доне-богатыре; Рост. театр кукол// Молот, 1973. — 11 марта '''Сказка далекого острова''' Серая З. Зовут далекие острова; Рост. театр кукол//Комсомолец, 1976. — 13 марта == Әҙәбиәт == * Писатели Дона: Библиографический указатель. — Изд. 2-е, испр. и доп. — Ростов н/Д: Кн. изд-во, 1986. — 416 с. == Һылтанмалар == * [https://sites.google.com/site/istoriceskijtaganrog/ziteli/a-d/anohina-eleonora-alekseevna Исторический Таганрог.] [https://sites.google.com/site/istoriceskijtaganrog/ziteli/a-d/anohina-eleonora-alekseevna Анохина Элеонора Алексеевна] * [http://sufler.su/katalog/a/анохина-элеонора/ Анохина Элеонора Алексеевна] * [http://enc.biblioclub.ru/Termin/1522637 Анохина] [[Категория:Шәхестәр:Ростов өлкәһе]] [[Категория:Алфавит буйынса яҙыусылар]] [[Категория:Алфавит буйынса шағирҙар]] 6gen1ufolpwmrxqwr286qrg4jqp13p5 Анохин Виктор Фёдорович 0 123613 1149533 1050195 2022-08-13T18:04:06Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{фш|Анохин}} '''Анохин Виктор Фёдорович''' ([[18 июль]] [[1951 йыл]]) — [[СССР]] [[Еңел атлетика|еңел атлеты]], тренер. СССР — Бөйөк Британия, СССР — АҠШ, СССР — Франция еңел атлетика матчтары еңеүсеһе, 800 метрға йүгереү буйынса СССР чемпионы. Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры, СССР-ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры. == Биографияһы == Виктор Фёдорович Анохин 1951 йылдың 18 июлендә [[Башҡорт АССР‑ы]]ның [[Архангел районы]] [[Ырныҡшы]] ауылында тыуған. "Урожай" клубы өсөн сығыш яһай. 1976 йылда шәхси рекорд ҡуйҙы: 400 м. — 47,5; 800 — 1:46,0 (1976).  25 йәшендә 1976 йылдағы Олимпия уйындарында ҡатнаша. Монреалда Олимпия уйындарында Виктор 800 метрға йүгереүҙә  ҡатнаша (24 июль - ярымфинал, 1:47.71, 23 июль - сирек финал - 1:46.81) һәм эстафетала 4×400 м (30 июль — ярымфинал, һөҙөмтә 3:07.72) "Мәскәү өлкәһенең еңел атлетика үҙәге" дәүләт учреждениеһы баш тренеры<ref>http://mst.mosreg.ru/userdata/138098.doc{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> (Мәскәү өлкәһенең еңел атлетика буйынса баш тренеры<ref>[http://enp-mo.ru/articles/articles_4652.html Ежедневные новости "Подмосковья" Статьи]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * [http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/952-anokhin-viktor-fjodorovich Башҡорт энциклопедияһы — Анохин Виктор Фёдорович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160406003610/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/952-anokhin-viktor-fjodorovich |date=2016-04-06 }}{{V|04|07|2018}} == Һылтанмалар == * Виктор Фёдорович Анохин — олимпийская статистика на сайте Sports-Reference.com (ингл.) [[Категория:Рәсәйҙең атҡаҙанған тренерҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса еңел атлеттар]] [[Категория:СССР-ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] 3eqb46e6mvn191eqfipux0fwxmkzub1 Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы 0 128170 1149568 949408 2022-08-14T10:49:43Z Һәҙиә 13420 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы''' ({{lang-az|Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы}}, хәҙер ''Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası'', ҡыҫҡаса Әз. ССР-ы) — [[1920 йыл]]дың [[28 апрель|28 апреленән]] [[1991 йыл]]дың [[30 август|30 авгусына]] тиклем [[Совет Социалистик Республикалар Союзы]] — [[СССР]] составындағы республика. == Дөйөм мәғлүмәттәр == Әзербайжан ССР-ы [[1920 йыл]]дың [[28 апрель|28 апрелендә]] [[Әзербайжан Демократик Республикаһы]] ҡолатылыу менән үк ойошторола. [[1922 йыл]]дың [[12 март]]ынан [[1936 йыл]]дың [[5 декабрь|5 декабренә]] тиклем Кавказ аръяғы Совет Федератив Социалистик Республикаһы составында була, ә 1936 йылдың 5 декабрендә союздаш республика булараҡ СССР-ға туранан-тура инә. Кавказ аръяғының көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан була. Төньяҡтан [[РСФСР]] составындағы Дағстан АССР-ы, төньяҡ-көнбайышта Грузин ССР-ы, көньяҡ-көнбайышта Әрмән ССР-ы һәм [[Төркиә]], көньяҡта [[Иран]] менән сикләшкән була. Көнсығышта республика ярҙарын 86,6 мең км² майҙанда [[Каспий диңгеҙе]] йыуа. Уның һайығыуы арҡаһында һәм диңгеҙҙәге утрауҙар иҫәбенә Әзербайжан территорияһы ваҡыт үтеү менән 3,5 мең квадрат километрға ҙурая. [[1969 йыл]]дың [[1 ғинуар]]ына республика халҡы 5042 мең кеше тәшкил итә. Баш ҡалаһы — [[Баҡы]]. Әзербайжан ССР-ы составына [[Нахичеван Автономиялы Республикаһы|Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы]] һәм Таулы Ҡарабах автономиялы өлкәһе инә. Республикала 60 район, 57 ҡала ([[1913 йыл]]да — 13), 119 ҡала тибындағы ҡасаба була. [[1991 йыл]]дың [[5 февраль|5 февралендә]] Әзербайжан ССР-ының Юғары Советы республиканың исемен «Әзербайжан Республикаһы» ([[урыҫ теле|урыҫса]] «Азербайджанская Республика»)<ref>[http://www.base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=2888 Закон Азербайджанской ССР «Об изменении в наименовании Азербайджанской ССР»]</ref> итеп үҙгәртеү тураһында СССР Конституцияһының 71-се статьяһына ҡаршы килгән ҡарар ҡабул итә. 1991 йылдың 19-21 авгусындағы ГКЧП-ға бәйле ваҡиғаларҙан һуң күп тә үтмәй, йәғни [[30 август]]а Әзербайжан ССР-ының Юғары Советы республиканың бойондороҡһоҙлоғын иғлан итә<ref>[[s:Постановление ВС Азербайджанской Республики от 30.08.1991 № 179-ХII]]</ref>. Илдә [[8 сентябрь|8 сентябрҙә]] үткән һайлау һөҙөмтәһендә, 98,5 процент тауыш йыйып, быға тиклем Әзербайжан ССР-ы президенты һәм Әзербайжан Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары булған Аяз Моталибов үҙаллы Әзербайжандың беренсе президенты итеп һайлана. «Союздаш республиканың СССР-ҙан сығыуы менән бәйле мәсьәләләрҙе хәл итеү тәртибе тураһында» СССР Законы менән ҡаралған процедуралар үтәлмәгәнлектән, Әзербайжан Республикаһы (Әзербайжан ССР-ы) 1991 йылдың [[26 декабрь|26 декабрендә]] [[Советтар Союзы]] тарҡалғансы формаль рәүештә СССР составында ҡала. == Административ төҙөлөшө == Республика Конституцияһына ярашлы, Әзербайжан ССР-ы «эшсе һәм крәҫтиәндәрҙең социалистик дәүләте, ССР Союзы составына ингән союздаш совет социалистик республикһы» була. Дәүләт власының юғары органы — Әзербайжан ССР-ының бер палаталы Юғары Советы, ул дүрт йылға бер һайланған, вәкәләтлек нормаһы — 12,5 мең кешенән 1 депутат. Юғары Совет сессиялары араһында Дәүләт власының юғары органы функцияларын Әзербайжан ССР-ының Юғары Советы Президиумы тормошҡа ашырған. Юғары Совет республика хөкүмәтен — Әзербайжан ССР-ы Министраҙар Советын төҙөгән, Әзербайжан ССР-ы закондарын ҡабул иткән. Райондарҙа, ҡалаларҙа, ҡасаба һәм ауылдарҙа, шулай уҡ Таулы Ҡарабах автономиялы өлкәһендә урындағы власть органдары — халыҡ тарафынан ике йылға бер һайланған хеҙмәтсәндәр депутаттары Советтары булған. Әзербайжан ССР-ының Юғары Советының Милләттәр Советы 32 депутаттан торған. Бынан тыш Әзербайжан ССР-ы составына ингән [[Нахичеван Автономиялы Республикаһы|Нахичеван АССР-ы]]нан 11 һәм Таулы Ҡарабах автономиялы өлкәһенән 5 депутат Милләттәр Советына ингән булған. Конституцияға ярашлы, Әзербайжан ССР-ының Юғары Советы тарафынан 5 йыллыҡ срокка һайланған Әзербайжан ССР-ының Юғары суды республикала юғары суд органы булған. Уның составында 2 суд коллегияһы (граждан һәм енәйәт эштәре буйынса) һәм Пленум эшләп килә. Бынан тыш Юғары судтың Президиумы ла булған. Әзербайжан ССР-ы прокуроры, шулай уҡ Нахичеван АССР-ы һәм Таулы Ҡарабах автономиялы өлкәһе прокурорҙары 5 йыллыҡ срокка СССР Генераль прокуроры тарафынан тәғәйенләнгән.</p> == Республика филателияла == <gallery perrow="3" widths=160 heights=140 caption="СССР-ҙың почта маркалары, [[1950 йыл]]"> File:Stamp of USSR 1527.jpg|<small>Опера һәм балет театры</small> File:Stamp of USSR 1528.jpg|<small>Фәндәр академияһы</small> File:Stamp of USSR 1529.jpg|<small>Сталин исемендәге проспект</small> </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.mining-enc.ru/a/azerbajdzhanskaya-sovetskaya-socialisticheskaya-respublika/ Азербайджанская ССР] на сайте «Горной энциклопедии» {{навигация}} [[Категория:Әзербайжан ССР-ы| ]] [[Категория:СССР союздаш республикалары]] psarhq6ohqusc0fppnl2o5z04tili8k Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы 0 135639 1149569 1060405 2022-08-14T10:54:16Z Һәҙиә 13420 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Историческое государство |название = Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы | образовано = [[5 декабрь]] [[1936 йыл]] |ликвидировано = [[10 декабрь]] [[1991 йыл]] |самоназвание = {{lang-kk|Қазақ Советтік Социалистік Республикасы}} |статус = [[СССР]] составында союздаш республика |флаг = Flag of the Kazakh SSR.svg |описание_флага = Флаг <small>(1952—1992)</small> |герб = Emblem_of_Kazakh_SSR.svg |описание_герба = Герб <small>(1937—1992)</small> |карта = Soviet Union - Kazakh SSR.svg |описание = |p1 = Ҡаҙаҡ Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы |flag_p1 = Kazak_1920.jpg |s1 =Республика Казахстан |flag_s1 = Flag of the Kazakh SSR.svg |девиз = «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» |столица = [[Алма-Ата]] |города = |язык = [[Ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]]<br />[[Рус теле|рус]] |валюта = [[СССР һумы]] |гимн = «Ҡаҙаҡ ССР-ының дәүләт гимны»<br/>{{lang-kk|Қазақ ССР-інің мемлекеттік гимні}}<br/><center>[[Файл:Anthem of Kazakhstan 1991-2006.ogg|noicon]]<center> |площадь = 2&nbsp;717,3 мең км²<br>СССР-ҙа 2-се |население = 16&nbsp;711 мең кеше<br>СССР-ҙа 4-се |дополнительный_параметр = [[Сәғәт бүлкәттәре]] |содержимое_параметра = +5, +6 |форма_правления = Совет республикаһы |титул_правителей = Ҡаҙағстан КП ҮК 1-се секретары |правитель1 = Мирзоян Левон Исаевич ''(республиканың тәүге башлығы)'' |год_правителя1 = 1937 — 1938 |титул_правителей2 = Ҡаҙаҡ ССР-ы Президенты |правитель2 = [[Назарбаев Нурсолтан Әбеш улы]] ''(республиканың һуңғы башлығы)''<ref>[[СССР-ҙың тарҡалыуы]]нан һуң вазифаһнда ҡала.</ref> |год_правителя2 = 1990 — 1991 |дополнительный_параметр2 = Телефон коды |содержимое_параметра2 = +31 }} '''Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы''' ({{lang-kk|Қазақ Советтік Социалистік Республикасы}}, ''Ҡаҙаҡ ССР-ы'') — [[СССР]] составында союздаш республика. Майҙаны — 2717,3 мең км² (СССР-ҙа 2-се урын). Халҡы — 16 536 мең кеше (1989). Баш ҡала — [[Алма-Ата]]. Хәҙерге ваҡытта суверен дәүләт — [[Ҡаҙағстан Республикаһы]]. == Тарихы == {{шуҡ|Ҡаҙағстан тарихы}} 1920 йылдың 26 авгусында РСФСР составында баш ҡалаһы [[Ырымбур]]ҙа булған [[Ҡырғыҙ АССР-ы (1920—1925)|Ҡырғыҙ АССР-ы]] ойошторола. 1925 йылда Ҡырғыҙ АССР-ының исеме [[Ҡаҙаҡ АССР-ы]] тип үҙгәртелә. [[Ырымбур губернаһы]] [[Урта Волга крайы]] составына бирелгәс, республиканың баш ҡалаһы [[Ҡыҙылурҙа]] ҡалаһына күсерелә. 1927 йылда Ҡаҙаҡ АССР-ының баш ҡалаһы [[Алматы]]ға күсерелә. СССР-ҙа яңы конституция ҡабул ителгәндән һуң, 1936 йылдың 5 декабрендә Ҡаҙаҡ АССР-ы РСФСР составынан сығарылып союздаш республикаһы статусына тиклем күтәрелә һәм ''Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы'' (Ҡаҙаҡ ССР-ы) тип атала башлай. 1990 йылдың 25 октябрендә Ҡаҙаҡ ССР-ы Юғары Советы Ҡаҙаҡ ССР-ының дәүләт суверенитеты тураһында декларация ҡабул итә. 1991 йылдың 10 декабрендә илдең атамаһы ''«Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы»'' урынына '''«[[Ҡаҙағстан Республикаһы]]»''' тип үҙгәртелә<ref>[http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemsp/dok_perobb.htm Об изменении наименования казахской советской социалистической<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref name="carudo.kz">[https://web.archive.org/web/20121003054444/http://www.carudo.kz/647 Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года] см. «ПЕРЕХОДНЫЕ ПОЛОЖЕНИЯ»</ref><ref>[http://adilet.zan.kz/rus/docs/B930001000_ О Конституции Республики Казахстан — ИПС «Әділет»<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. 1991 йылдың 16 декабрендә Ҡаҙағстан үҙенең бойондороҡһоҙлоғо тураһында иғлан итә<ref>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1000798 Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года № 1007-XII «О государственной независимости Республики Казахстан»]</ref>. == Бүләктәре == {{Орден Ленина|тип=регион}}{{Орден Ленина|тип=регион}}{{Орден Ленина|тип=регион}}{{Орден Октябрьской Революции|тип=регион}}{{Орден Дружбы народов|тип=регион}} == Административ бүленеше == {| class="standard" |- ! № ! регион ! административ үҙәк ! ойошторолоу датаһы ! майҙаны, км² ! халҡы, кеше<br />(01.01.1987) |- | 1. | [[Аҡтүбә өлкәһе]] | [[Аҡтүбә (Ҡаҙағстан)|Аҡтүбә]] | [[10 март]] [[1932]]<ref name=kaz_obl>[http://www.embkaztm.org/article/49 Области Казахстана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121223041940/http://www.embkaztm.org/article/49 |date=2012-12-23 }}</ref> |align="right"| 298 700 |align="right"| 720 000 |- | 2. | [[Алматы өлкәһе|Алма-Ата өлкәһе]] | [[Алма-Ата]] | [[10 март]] [[1932]]<ref name=kaz_obl/> |align="right"| 105 100 |align="right"| 2 032 000 |- | 3. | [[Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһе]] | [[Өскемен|Усть-Каменогорск]] | [[10 март]] [[1932]]<ref>{{БСЭ3|заглавие=Восточно-Казахстанская область}}</ref> |align="right"| 97 300 |align="right"| 935 000 |- | 4. | [[Атырау өлкәһе|Гурьев өлкәһе]] | [[Атырау|Гурьев]] | [[15 ғинуар]] [[1938]]<ref name=kaz_obl/> |align="right"| 113 400 |align="right"| 403 000 |- | 5. | [[Жамбыл өлкәһе|Джамбул өлкәһе]] | [[Тараз|Джамбул]] | [[14 октябрь]] [[1939]]<ref>{{БСЭ3|заглавие=Джамбульская область}}</ref> |align="right"| 144 200 |align="right"| 1 016 000 |- | 6. | [[Еҙҡаҙған өлкәһе]] | [[Еҙҡаҙған]] | [[20 март]] [[1973]] |align="right"| 313 400 |align="right"| 477 000 |- | 7. | [[Ҡарағанды өлкәһе]] | [[Ҡарағанды]] | [[10 март]] [[1932]]<ref>[http://shuak.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=63:2009-12-07-17-35-37&catid=38:-xxi&Itemid=61 Историко-краеведческий сайт Шуак: Караганда]</ref> |align="right"| 117 900 |align="right"| 1 368 000 |- | 8. | [[Ҡыҙылурҙа өлкәһе]] | [[Ҡыҙылурҙа]] | [[15 ғинуар]] [[1938]]<ref>{{БСЭ3|заглавие=Кзыл-Ординская область}}</ref> |align="right"| 228 100 |align="right"| 625 000 |- | 9. | [[Көкшетау өлкәһе]] | [[Көкшетау]] | [[16 март]] [[1944]]<ref>{{БСЭ3|заглавие=Кокчетавская область}}</ref> |align="right"| 78 100 |align="right"| 652 000 |- | 10. | [[Ҡустанай өлкәһе]] | [[Ҡустанай]] | [[29 июль]] [[1936]]<ref>{{БСЭ3|заглавие=Кустанайская область}}</ref> |align="right"| 114 600 |align="right"| 1 043 000 |- | 11. | [[Маңғыстау өлкәһе|Маңғышлаҡ өлкәһе]] | [[Маңғыстау|Шевченко]] | [[20 март]] [[1973]]<ref>{{БСЭ3|заглавие=Мангышлакская область}}</ref> <br />([[1988 йыл]]да бөтөрөлә;<br />[[1990 йыл]]да тергеҙелә) |align="right"| 165 100 |align="right"| 327 000 |- | 12. | [[Павлодар өлкәһе]] | [[Павлодар]] | [[15 ғинуар]] [[1938]]<ref name=kaz_obl/> |align="right"| 127 500 |align="right"| 934 000 |- | 13. | [[Төньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе]] | [[Петропавловск]]||[[29 июль]] [[1936]]<ref>[http://gorodakz.ucoz.kz/index/oblasti/0-4 Города и области Казахстана]</ref> |align="right"| 44 300 |align="right"| 606 000 |- | 14. | [[Семипалатинск өлкәһе (Ҡаҙағстан)|Семипалатинск өлкәһе]] | [[Семипалатинск]] | [[14 октябрь]] [[1939]]<ref>{{БСЭ3|заглавие=Семипалатинская область}}</ref> |align="right"| 179 600 |align="right"| 816 000 |- | 15. | [[Талдыҡурған өлкәһе]] | [[Талдыҡурған]] | [[16 март]] [[1944]]<br />([[1959 йыл]]да бөтөрөлә;<br />[[1967 йыл]]да тергеҙелә) |align="right"| 118 500 |align="right"| 709 000 |- | 16. | [[Турғай өлкәһе (Ҡаҙағстан)|Турғай өлкәһе]] | [[Арҡалыҡ]] | [[23 ноябрь]] [[1970]]<ref>{{БСЭ3|заглавие=Тургайская область}}</ref> <br />([[1988 йыл]]да бөтөрөлә;<br />[[1990 йыл]]да тергеҙелә) |align="right"| 111 900 |align="right"| 322 000 |- | 17. | [[Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе|Уральск өлкәһе]] ([[1962 йыл]]ға тиклем — Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе) | [[Уральск]]||[[10 март]] [[1932]]<ref name=kaz_obl/> |align="right"| 151 200 |align="right"| 620 000 |- | 18. | [[Аҡмулла өлкәһе|Целиноград өлкәһе]] ([[1960 йыл]]ға тиклем — Аҡмулла өлкәһе)|| [[Целиноград]] | [[14 октябрь]] [[1939]]<br />([[1960 йыл]]да бөтөрөлә;<br />[[1961 йыл]]да тергеҙелә)<ref>{{БСЭ3|заглавие=Целиноградская область}}</ref> |align="right"| 92 100 |align="right"| 859 000 |- | 19. | [[Көньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе|Шымкент өлкәһе]] ([[1962 йыл]]ға тиклем — Көньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе) | [[Шымкент]] | [[10 март]] [[1932]]<ref name=kaz_obl/> |align="right"| 116 300 |align="right"| 1 780 000 |} 1960-сы йылдарҙа, сиҙәм ерҙәрен үҙләштереү планына бәйле, Ҡаҙаҡ ССР-ы территорияһында бер нисә өлкәләрҙе берләштергән 3 край ойошторола (улар 1964—1965 бөтөрөлә): ** Көнбайыш Ҡаҙағстан крайы (Аҡтүбә, Гурьев, Уральск өлкәләре), административ үҙәге — Аҡтүбә. ** Сиҙәм крайы (Көкшетау, Ҡустанай, Павлодар, Төньяҡ Ҡаҙағстан, Целиноград өлкәләре), административ үҙәге — Целиноград. ** Көньяҡ Ҡаҙағстан крайы (Джамбул, Ҡыҙылурҙа, Шымкент өлкәләре), административ үҙәге — Шымкент. [[Файл:Kazakhstan 1959 ru.svg|thumb|400px|1959 йылда Ҡаҙаҡ ССР-ы]] == Иҡтисады == [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның тәүге айҙарында СССР-ҙың көнбайыш райондарынан Ҡаҙаҡ ССР-ына яҡынса 150 ҙур заводтар һәм фабрикалар эвакуациялана. Һуғыш осоронда Текелий ҡурғаш-цинк комбинаты; Джезде (марганец), Березовск, Мирғалимсай һәм Байжансан рудниктары; Ҡаҙаҡ металлургия заводы, Аҡтүбә металлургия заводы төҙөлә. Ҡарағанды күмер бассейнында етеҙ ысул менән тиҫтәләгән яңы шахталар, ә Эмба үҙәнендә яңы нефть ятҡылыҡтары сафҡа инә. Республика фронтҡа һәм тылға аҙыҡ-түлек, ә оборона сәнәғәтенә ҡиммәле стратегик сырье ([[күмер]], [[нефть]], [[баҡыр]], [[ҡара ҡурғаш]], [[хромит]], [[марганец]], [[вольфрам]], [[молибден]], [[цинк]], [[кадмий]], [[висмут]] һ.б.) тапшыра. Бөйөк Ватан һуғышы тамамлағандан һуң, республикала яңы заводтар, фабрикалар, рудниктар, электростанциялар сафҡа инә. Еңел һәм аҙыҡ-түлек сәнәғәтенең эре предприятиелары төҙөлә. Яңы ҡалалар һәм эшселәр ҡасабалары барлыҡҡа килә, тимер һәм автомобиль юлдары һалына. == Халҡы == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" ! style="background:#efefef;" |йыл ! style="background:#efefef;" |халыҡ (мең кеше) ! style="background:#efefef;" |шул иҫәптән ҡала халҡы ! style="background:#efefef;" |тыуым (мең кешегә) |- |1926 | 6025 | 512 | ? |- |1940 | 6148 | 1833 | 40,8 |- |1959 | 9295 | 4067 | |- |1970 | 13009 | 6538 | 23,4 |} Төп халыҡ — [[ҡаҙаҡтар]] (1970 йылғы йәниҫәп буйынса 4161 мең кеше<ref name=autogenerated1>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php?reg=5 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>). 1970 йылғы йәниҫәп буйынса башҡа милләттәр: [[рустар]] (5499 мең кеше<ref name=autogenerated1 />), [[украиндар]] (930 мең кеше<ref name=autogenerated1 />), [[татарҙар]] (288 мең кеше), [[үзбәктәр]] (208 мең кеше<ref name=autogenerated1 />), [[белорустар]] (198 мең кеше), [[уйғырҙар]] (121 мең кеше), [[корейҙар]] (82 мең кеше), [[дунгандар]] (17 мең кеше) һ.б. {| class="wikitable sortable" |-- |+1989 йылға ҡарата өлкәләр буйынса милләттәр<ref>Национальный состав населения СССР (по данным Всесоюзной переписи населения 1989 г.), М., Финансы и статистика, 1991. — С. 102</ref> |-- !Өлкә ||Дөйөм халыҡ иҫәбе||[[Ҡаҙаҡтар]]||[[Рустар]]||[[Украиндар]]||[[Немецтар]]||[[Татарҙар]]||[[Үзбәктәр]]||[[Уйғырҙар]]||[[Белорустар]]||[[Әзербайжандар]]||[[Корейҙар]]||[[Поляктар]]||[[Төрөктәр]] |-- |[[Аҡтүбә өлкәһе|Аҡтүбә]] ||732653||407222||173281||74547||31628||16924||754||||4736||||1350|||| |-- |[[Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе|Уральск]] ||629494||351123||216514||28092||4550||12703||353||||5112||847||631|| |-- |[[Маңғыстау өлкәһе|Маңғышлаҡ]] ||324243||165043||106801||10159||1136||5193||937||||1697||4568||816|||| |-- |[[Атырау өлкәһе|Гурьев]] ||424708||338998||63673||3749||1401||4913||||||1066||657||3000|||| |-- |[[Ҡыҙылурҙа өлкәһе|Ҡыҙылурҙа]] ||644125||511976||86042||11497||2108||5934||3797||||816||||12182|| |-- |[[Көньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе|Шымкент]] ||1818323||1012265||278473||33033||44526||34615||285042||||3488||27049||11430||20856*|| 11051 |-- |[[Жамбыл өлкәһе|Джамбул]] ||1038667||507302||275424||33903||70150||16618||21512||23355**||3986||11653||13360||||17145 |-- |[[Алма-Ата]] ҡалаһы ||1121395||252072||663251||45598||20117||27288||4996||40880||7459||5029||16073|| |-- |[[Алматы өлкәһе|Алма-Ата]] өлкәһе ||977373||406823||294236||18496||61277||9993||||103704||4731||18313||4902||||19146 |-- |[[Талдыҡурған өлкәһе|Талдыҡурған]] ||716076||360453||235329||12186||35329||10032||||30469||2061||||13581|||| |-- |[[Еҙҡаҙған өлкәһе|Еҙҡаҙған]] ||493601||227402||172272||29467||24179||10322||||||6795||||4430|||| |-- |[[Ҡарағанды өлкәһе|Ҡарағанды]] ||1347636||231782||703588||107098||143529||45481||||||30971||||11541|||| |-- |[[Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһе|Көнсығыш Ҡаҙағстан]] ||931267||253706||613846||16186||22768||8908||||||4965||||518|||| |-- |[[Семипалатинск өлкәһе (Ҡаҙағстан)|Семипалатинск]] ||834417||432763||300583||19503||44113||19063||||||4048||||1035|||| |-- |[[Ҡустанай өлкәһе|Ҡустанай]] ||1222705||279459||534715||177986||110397||27767||||||35356||||4085|||| |-- |[[Төньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе|Төньяҡ Ҡаҙағстан]] ||599696||111631||372263||38059||39293||15019||||||7704||||496||6324|| |-- |[[Көкшетау өлкәһе|Көкшетау]] ||662125||191275||261797||55575||81985||11509||||||17228||||1000||25400|| |-- |[[Аҡмулла өлкәһе|Целиноград]] ||1006793||224809||447844||94455||123699||24318||||||28683||||1961|||| |-- |[[Павлодар өлкәһе|Павлодар]] ||942313||268512||427658||86651||95342||20152||||||12293||||924|||| |-- |--class="sortbottom" |'''Барлығы''' ||16464464||6434616||6227549||896240||957518||327982||332017||185301||182601||90083||103315||59956||49567 |} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БСЭ3|заглавие=Казахская Советская Социалистическая Республика}} * [http://history1997.forum24.ru/ Форум История Казахстана] * [http://nowes.ru/redko/page,1,66-moguchiy-vzlet-kazahstana.html Могучий взлёт КазССР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131116073554/http://nowes.ru/redko/page,1,66-moguchiy-vzlet-kazahstana.html |date=2013-11-16 }} * [http://okrug.in История Казахской Советской Социалистической Республики в годы Революции и послевоенные годы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121126031202/http://okrug.in/ |date=2012-11-26 }} {{навигация}} {{Республики СССР}} {{История Казахстана}} [[Категория:Ҡаҙаҡ ССР-ы|*]] [[Категория:Ҡаҙағстан тарихы]] [[Категория:СССР союздаш республикалары]] gfx3x5k5s6dqevl1eca9yg1jzy8sy0v Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы 0 154734 1149466 1149463 2022-08-13T12:03:25Z Akkashka 14326 /* Шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Политик | Имя = Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы | Фото = | Ширина = | Описание изображения = | Имя при рождении = | Псевдонимы = | Дата рождения = 1888 | Место рождения = {{ТУ|Ырымбур губернаһы}}, [[Орск өйәҙе]], [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылы | Дата смерти = 1936 | Место смерти =[[Башҡортостан АССР-ы]], {{ВБУ|Ейәнсура районы}}, [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы | Гражданство = {{Российская империя}}→{{СССР}} | Образование = | Вероисповедание = | Партия = | Основные идеи = | Род деятельности = | Награды = | Сайт = }} {{фамилиялаш|Абдуллин}} '''Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы''' ([[1888]] — [[1936]]) — хәрби һәм дәүләт эшмәкәре. == Биографияһы == Мөхәмәт Сәләхетдин улы Абдуллин 1888 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) тыуған. Атаһы ''Сәләхетдин Абдуллин'' күренекле дин әһеле — [[ахун]] булған, [[Ҡарғалы мәҙрәсәләре]]нең береһендә белем алған<ref name="Солтанбаев">{{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}}</ref>. Башта атаһында, унан [[Яңы Себенле]] ауылы [[мәҙрәсә­]]һен­дә уҡыған. Артабан уҡыуын [[Ырымбур]]ҙағы [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсә­йениә» мәҙрәсәһендә]] дауам иткән. Аҙаҡ өйләнеп тыуған ауылында йәшәгән, иген үҫтергән, мал, шул иҫәптән дөйә аҫраған<ref name="Солтанбаев" />. 1914 йылда [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғас, фронтҡа алына. Кавказда Германияның союз­дашы [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы хәрби хәрә­кәт­тәр алып барған армия составында һуғыша, алыштарҙың береһендә әсирлеккә эләгә. 1917 йылғы Октябрь революция­һынан һуң Тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлөп, әсирҙәр менән алмашыу булғас, 1918 йылдың йәй баштарында тыуған яғына ҡайта<ref name="Солтанбаев" />. [[Башҡортостан мөхтәриәте]] өсөн [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]нә ҡушы­ла һәм [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]] штабына комендант ротаһы командиры итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың 20–21 февралендә Темәс ауылында үткән [[I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]]на делегат була, бында Башҡорт ғәскәрҙәренең Советтар яғына күсеүен һәм РСФСР составында автономиялы Башҡорт Совет республикаһы иғлан итеүен хуплаған ҡарарҙар ҡабул ителә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың мртында [[Башҡортостан АССР-ы]] ойошторолғандан һуң, бер аҙ [[Стәрле­тамаҡ]]та эшләй, һуңынан [[Туҡ-Соран кантоны]] революцион комитеты рәйесе урынбаҫары итеп һайлана, РКП(б) партияһы сафына инә. Артабан [[Үҫәргән кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. [[1920-1921 йылдарҙағы Башҡортостандағы аслыҡ]] осоронда, Үҫәргән кантонында асығыусыларға ярҙам күрһәтеү комитеты рәйесе була. 1922 йылдың 7 мартында Мөхәмәт Абдулиндың республика етәкселегенә хәлде аңлатып һәм ярҙам һорап яҙған хаты һаҡланған, унан бер өҙөк: <blockquote>“120 мең халҡы булған Үҫәргән кантонында ҡот осҡос хәл, айырым ауылдарҙа халыҡтың яртыһы үлеп бөткән. Кешеләр ни бары онталған үлән йәки тирмәндә тарттырылған мал һөйәге һәм ағас оно менән генә туҡлана. Күп ауылдарҙа эттәр һәм бесәйҙәр ашалып бөткән. 61 ашханаға ебәрелгән аҙыҡ 3870 кешегә генә иҫәпләнгән. Уларҙың һаны, һис юғында, 12 мең кешегә еткерелеп арттырылырға тейеш. Комитет рәйесе: Абдуллин. Сәркәтип: Степанов”.</blockquote> <!-- Хатты алғас, 17 мартта Үҫәргән кантонына БашЦИК вәкиле итеп ебәрелгән Петровтың докладынан өҙөк: “Халыҡтың ҙур һанлы өлөшө үлемгә дусар ҡылына. Үлемеслек көндән-көн арта бара. Үлектәрҙе күмеп өлгөрә алмайҙар, уларҙы яҙға тиклем дөйөм аҙбарға өйөп һалалар. Төрлө мал-тыуар минимум һанда ҡалған. Орск — Ырымбур тимер юлын көрт баҫыу сәбәп­ле, мин ҡайтып киткәнгәсә кантонға аҙыҡ-түлек тә, орлоҡ материалы ла килеп етмәне. Михайловка һәм Яшка утарҙарында кеше ашау осраҡтары теркәлгән. Хәл үҙгәрмә­һә, ул ғәҙәти күренешкә әүереләсәк.”. --> 1922 йылдан һуң, тыуған ауылына ҡайтып, үҙ хужалығына тотона. 1927 йылдың башында Үргендә Сәлих улусында беренсе Ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәте ойошторолоуында ҡатнаша<ref name="Солтанбаев" />. 1927 йылдың көҙөндә Йылайыр һал ағыҙыу контораһы начальнигы, ә 1928 йылдың йәйен­дә [[Йылайыр кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә. 1930 йылдан [[Хәйбулла районы]] Һаҡлыҡ кассаһы мөдире булып эшләй<ref name="Солтанбаев" />. Репрессиялар башланғас, 1932 йылдың йәйен­дә ғаиләһе менән Үзбәкстанға күсенә, бер совхоздың баш бухгалтеры була. 1935 йылда кире тыуған ауылына әйләнеп ҡайта. [[Ейәнсура районы]] [[Муйнаҡ ауыл Советы (Ейәнсура районы)|Муйнаҡ ауыл Советы]] секретары итеп тәғә­йенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1936 йылдың мартында вафат була. [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы зыяратына ерләнә<ref name="Солтанбаев" />. == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 Ҡолоҡҡай (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 Билғош (XVII б.) 3 Туҡһанбай (XVII б.) 4 Туҡһанбаев Әхтәм (17??-18??) 5 Әхтәмов Абдулла (1765—184?) 6 Абдуллин Ҡотләхмәт (179?-18??) 7 Абдуллин Сәләхетдин (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин указлы ахун булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән Фәтих. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фоат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне Мәжит '''Вәлетдин''' улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән '''Мөхәммәт''' тигән балаларының әсәһе. Мөхәммәттең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙы менән Солтанбаев Вәлиҙең ҡыҙы. Сәләхетдиндең өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин дүртенсе ҡатынлыҡҡа бер өйөр ат бүләк итеп алған, тиҙәр. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[Урыҫ теле|урыҫ]] телендә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәммәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref><ref name="Солтанбаев" />. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Абдуллин Азат Хаммат улы]] == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ейәнсура районында вафат булғандар]] [[Категория:Ейәнсура районында ерләнгәндәр]] [[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Хөсәйениә мәҙрәсәһе шәкерттәре]] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] naqdhnbosmayvghazf78cipinkp812n 1149467 1149466 2022-08-13T12:05:08Z Akkashka 14326 /* Шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Политик | Имя = Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы | Фото = | Ширина = | Описание изображения = | Имя при рождении = | Псевдонимы = | Дата рождения = 1888 | Место рождения = {{ТУ|Ырымбур губернаһы}}, [[Орск өйәҙе]], [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылы | Дата смерти = 1936 | Место смерти =[[Башҡортостан АССР-ы]], {{ВБУ|Ейәнсура районы}}, [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы | Гражданство = {{Российская империя}}→{{СССР}} | Образование = | Вероисповедание = | Партия = | Основные идеи = | Род деятельности = | Награды = | Сайт = }} {{фамилиялаш|Абдуллин}} '''Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы''' ([[1888]] — [[1936]]) — хәрби һәм дәүләт эшмәкәре. == Биографияһы == Мөхәмәт Сәләхетдин улы Абдуллин 1888 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) тыуған. Атаһы ''Сәләхетдин Абдуллин'' күренекле дин әһеле — [[ахун]] булған, [[Ҡарғалы мәҙрәсәләре]]нең береһендә белем алған<ref name="Солтанбаев">{{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}}</ref>. Башта атаһында, унан [[Яңы Себенле]] ауылы [[мәҙрәсә­]]һен­дә уҡыған. Артабан уҡыуын [[Ырымбур]]ҙағы [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсә­йениә» мәҙрәсәһендә]] дауам иткән. Аҙаҡ өйләнеп тыуған ауылында йәшәгән, иген үҫтергән, мал, шул иҫәптән дөйә аҫраған<ref name="Солтанбаев" />. 1914 йылда [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғас, фронтҡа алына. Кавказда Германияның союз­дашы [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы хәрби хәрә­кәт­тәр алып барған армия составында һуғыша, алыштарҙың береһендә әсирлеккә эләгә. 1917 йылғы Октябрь революция­һынан һуң Тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлөп, әсирҙәр менән алмашыу булғас, 1918 йылдың йәй баштарында тыуған яғына ҡайта<ref name="Солтанбаев" />. [[Башҡортостан мөхтәриәте]] өсөн [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]нә ҡушы­ла һәм [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]] штабына комендант ротаһы командиры итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың 20–21 февралендә Темәс ауылында үткән [[I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]]на делегат була, бында Башҡорт ғәскәрҙәренең Советтар яғына күсеүен һәм РСФСР составында автономиялы Башҡорт Совет республикаһы иғлан итеүен хуплаған ҡарарҙар ҡабул ителә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың мртында [[Башҡортостан АССР-ы]] ойошторолғандан һуң, бер аҙ [[Стәрле­тамаҡ]]та эшләй, һуңынан [[Туҡ-Соран кантоны]] революцион комитеты рәйесе урынбаҫары итеп һайлана, РКП(б) партияһы сафына инә. Артабан [[Үҫәргән кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. [[1920-1921 йылдарҙағы Башҡортостандағы аслыҡ]] осоронда, Үҫәргән кантонында асығыусыларға ярҙам күрһәтеү комитеты рәйесе була. 1922 йылдың 7 мартында Мөхәмәт Абдулиндың республика етәкселегенә хәлде аңлатып һәм ярҙам һорап яҙған хаты һаҡланған, унан бер өҙөк: <blockquote>“120 мең халҡы булған Үҫәргән кантонында ҡот осҡос хәл, айырым ауылдарҙа халыҡтың яртыһы үлеп бөткән. Кешеләр ни бары онталған үлән йәки тирмәндә тарттырылған мал һөйәге һәм ағас оно менән генә туҡлана. Күп ауылдарҙа эттәр һәм бесәйҙәр ашалып бөткән. 61 ашханаға ебәрелгән аҙыҡ 3870 кешегә генә иҫәпләнгән. Уларҙың һаны, һис юғында, 12 мең кешегә еткерелеп арттырылырға тейеш. Комитет рәйесе: Абдуллин. Сәркәтип: Степанов”.</blockquote> <!-- Хатты алғас, 17 мартта Үҫәргән кантонына БашЦИК вәкиле итеп ебәрелгән Петровтың докладынан өҙөк: “Халыҡтың ҙур һанлы өлөшө үлемгә дусар ҡылына. Үлемеслек көндән-көн арта бара. Үлектәрҙе күмеп өлгөрә алмайҙар, уларҙы яҙға тиклем дөйөм аҙбарға өйөп һалалар. Төрлө мал-тыуар минимум һанда ҡалған. Орск — Ырымбур тимер юлын көрт баҫыу сәбәп­ле, мин ҡайтып киткәнгәсә кантонға аҙыҡ-түлек тә, орлоҡ материалы ла килеп етмәне. Михайловка һәм Яшка утарҙарында кеше ашау осраҡтары теркәлгән. Хәл үҙгәрмә­һә, ул ғәҙәти күренешкә әүереләсәк.”. --> 1922 йылдан һуң, тыуған ауылына ҡайтып, үҙ хужалығына тотона. 1927 йылдың башында Үргендә Сәлих улусында беренсе Ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәте ойошторолоуында ҡатнаша<ref name="Солтанбаев" />. 1927 йылдың көҙөндә Йылайыр һал ағыҙыу контораһы начальнигы, ә 1928 йылдың йәйен­дә [[Йылайыр кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә. 1930 йылдан [[Хәйбулла районы]] Һаҡлыҡ кассаһы мөдире булып эшләй<ref name="Солтанбаев" />. Репрессиялар башланғас, 1932 йылдың йәйен­дә ғаиләһе менән Үзбәкстанға күсенә, бер совхоздың баш бухгалтеры була. 1935 йылда кире тыуған ауылына әйләнеп ҡайта. [[Ейәнсура районы]] [[Муйнаҡ ауыл Советы (Ейәнсура районы)|Муйнаҡ ауыл Советы]] секретары итеп тәғә­йенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1936 йылдың мартында вафат була. [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы зыяратына ерләнә<ref name="Солтанбаев" />. == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 Ҡолоҡҡай (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 Билғош (XVII б.) 3 Туҡһанбай (XVII б.) 4 Туҡһанбаев Әхтәм (17??-18??) 5 Әхтәмов Абдулла (1765—184?) 6 Абдуллин Ҡотләхмәт (179?-18??) 7 Абдуллин Сәләхетдин (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин указлы ахун булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән Фәтих. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фоат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне Мәжит '''Вәлетдин''' улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән '''Мөхәммәт''' тигән балаларының әсәһе. Мөхәммәттең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙы менән Солтанбаев Вәлиҙең ҡыҙы. Сәләхетдиндең өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин дүртенсе ҡатынлыҡҡа бер өйөр ат бүләк итеп алған, тиҙәр. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[Урыҫ теле|урыҫ]] телендә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref><ref name="Солтанбаев" />. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Абдуллин Азат Хаммат улы]] == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ейәнсура районында вафат булғандар]] [[Категория:Ейәнсура районында ерләнгәндәр]] [[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Хөсәйениә мәҙрәсәһе шәкерттәре]] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] gbh4tuctc67qn09o28zox335kzgl2m7 1149503 1149467 2022-08-13T16:53:54Z Akkashka 14326 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{Политик | Имя = Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы | Фото = | Ширина = | Описание изображения = | Имя при рождении = | Псевдонимы = | Дата рождения = 1888 | Место рождения = {{ТУ|Ырымбур губернаһы}}, [[Орск өйәҙе]], [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылы | Дата смерти = 1936 | Место смерти =[[Башҡортостан АССР-ы]], {{ВБУ|Ейәнсура районы}}, [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы | Гражданство = {{Российская империя}}→{{СССР}} | Образование = | Вероисповедание = | Партия = | Основные идеи = | Род деятельности = | Награды = | Сайт = }} {{фамилиялаш|Абдуллин}} '''Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы''' ([[1888]] — [[1936]]) — хәрби һәм дәүләт эшмәкәре. == Биографияһы == Мөхәмәт Сәләхетдин улы Абдуллин 1888 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) тыуған. Атаһы ''Сәләхетдин Абдуллин'' күренекле дин әһеле — [[ахун]] булған, [[Ҡарғалы мәҙрәсәләре]]нең береһендә белем алған<ref name="Солтанбаев">{{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}}</ref>. Башта атаһында, унан [[Яңы Себенле]] ауылы [[мәҙрәсә­]]һен­дә уҡыған. Артабан уҡыуын [[Ырымбур]]ҙағы [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсә­йениә» мәҙрәсәһендә]] дауам иткән. Аҙаҡ өйләнеп тыуған ауылында йәшәгән, иген үҫтергән, мал, шул иҫәптән дөйә аҫраған<ref name="Солтанбаев" />. 1914 йылда [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғас, фронтҡа алына. Кавказда Германияның союз­дашы [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы хәрби хәрә­кәт­тәр алып барған армия составында һуғыша, алыштарҙың береһендә әсирлеккә эләгә. 1917 йылғы Октябрь революция­һынан һуң Тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлөп, әсирҙәр менән алмашыу булғас, 1918 йылдың йәй баштарында тыуған яғына ҡайта<ref name="Солтанбаев" />. [[Башҡортостан мөхтәриәте]] өсөн [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]нә ҡушы­ла һәм [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]] штабына комендант ротаһы командиры итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың 20–21 февралендә Темәс ауылында үткән [[I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]]на делегат була, бында Башҡорт ғәскәрҙәренең Советтар яғына күсеүен һәм РСФСР составында автономиялы Башҡорт Совет республикаһы иғлан итеүен хуплаған ҡарарҙар ҡабул ителә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың мартында [[Башҡортостан АССР-ы]] ойошторолғандан һуң, бер аҙ [[Стәрле­тамаҡ]]та эшләй, һуңынан [[Туҡ-Соран кантоны]] революцион комитеты рәйесе урынбаҫары итеп һайлана, РКП(б) партияһы сафына инә. Артабан [[Үҫәргән кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. [[1920-1921 йылдарҙағы Башҡортостандағы аслыҡ]] осоронда Үҫәргән кантонында асығыусыларға ярҙам күрһәтеү комитеты рәйесе була. 1922 йылдың 7 мартында Мөхәмәт Абдуллиндың республика етәкселегенә хәлде аңлатып һәм ярҙам һорап яҙған хаты һаҡланған, унан бер өҙөк: <blockquote>“120 мең халҡы булған Үҫәргән кантонында ҡот осҡос хәл, айырым ауылдарҙа халыҡтың яртыһы үлеп бөткән. Кешеләр ни бары онталған үлән йәки тирмәндә тарттырылған мал һөйәге һәм ағас оно менән генә туҡлана. Күп ауылдарҙа эттәр һәм бесәйҙәр ашалып бөткән. 61 ашханаға ебәрелгән аҙыҡ 3870 кешегә генә иҫәпләнгән. Уларҙың һаны, һис юғында, 12 мең кешегә еткерелеп арттырылырға тейеш. Комитет рәйесе: Абдуллин. Сәркәтип: Степанов”.</blockquote> <!-- Хатты алғас, 17 мартта Үҫәргән кантонына БашЦИК вәкиле итеп ебәрелгән Петровтың докладынан өҙөк: “Халыҡтың ҙур һанлы өлөшө үлемгә дусар ҡылына. Үлем осраҡтары көндән-көн арта бара. Үлектәрҙе күмеп өлгөрә алмайҙар, уларҙы яҙға тиклем дөйөм аҙбарға өйөп һалалар. Төрлө мал-тыуар минимум һанда ҡалған. Орск — Ырымбур тимер юлын көрт баҫыу сәбәп­ле, мин ҡайтып киткәнгәсә кантонға аҙыҡ-түлек тә, орлоҡ материалы ла килеп етмәне. Михайловка һәм Яшка утарҙарында кеше ашау осраҡтары теркәлгән. Хәл үҙгәрмә­һә, ул ғәҙәти күренешкә әүереләсәк.”. --> 1922 йылдан һуң, тыуған ауылына ҡайтып, үҙ хужалығына тотона. 1927 йылдың башында Үргендә Сәлих улусында беренсе Ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәтен (Товарщество по совместной обработке земли - ТОЗ) ойоштороуҙа ҡатнаша<ref name="Солтанбаев" />. 1927 йылдың көҙөндә Йылайыр һал ағыҙыу контораһы начальнигы, ә 1928 йылдың йәйен­дә [[Йылайыр кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә. 1930 йылдан [[Хәйбулла районы]] Һаҡлыҡ кассаһы мөдире булып эшләй<ref name="Солтанбаев" />. Репрессиялар башланғас, 1932 йылдың йәйен­дә ғаиләһе менән Үзбәкстанға күсенә, бер совхоздың баш бухгалтеры була. 1935 йылда кире тыуған ауылына әйләнеп ҡайта. [[Ейәнсура районы]] [[Муйнаҡ ауыл Советы (Ейәнсура районы)|Муйнаҡ ауыл Советы]] секретары итеп тәғә­йенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1936 йылдың мартында вафат була. [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы зыяратына ерләнә<ref name="Солтанбаев" />. == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 Ҡолоҡҡай (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 Билғош (XVII б.) 3 Туҡһанбай (XVII б.) 4 Туҡһанбаев Әхтәм (17??-18??) 5 Әхтәмов Абдулла (1765—184?) 6 Абдуллин Ҡотләхмәт (179?-18??) 7 Абдуллин Сәләхетдин (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин указлы ахун булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән Фәтих. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фоат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне Мәжит '''Вәлетдин''' улынан күренекле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән '''Мөхәммәт''' тигән балаларының әсәһе. Мөхәммәттең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙы менән Солтанбаев Вәлиҙең ҡыҙы. Сәләхетдиндең өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин дүртенсе ҡатынлыҡҡа бер өйөр ат бүләк итеп алған, тиҙәр. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[Урыҫ теле|урыҫ]] телендә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref><ref name="Солтанбаев" />. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Абдуллин Азат Хаммат улы]] == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ейәнсура районында вафат булғандар]] [[Категория:Ейәнсура районында ерләнгәндәр]] [[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Хөсәйениә мәҙрәсәһе шәкерттәре]] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] blvhh3ah9tevzcirrmp41vtk2gldy5r 1149504 1149503 2022-08-13T16:58:03Z Akkashka 14326 /* Шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Политик | Имя = Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы | Фото = | Ширина = | Описание изображения = | Имя при рождении = | Псевдонимы = | Дата рождения = 1888 | Место рождения = {{ТУ|Ырымбур губернаһы}}, [[Орск өйәҙе]], [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылы | Дата смерти = 1936 | Место смерти =[[Башҡортостан АССР-ы]], {{ВБУ|Ейәнсура районы}}, [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы | Гражданство = {{Российская империя}}→{{СССР}} | Образование = | Вероисповедание = | Партия = | Основные идеи = | Род деятельности = | Награды = | Сайт = }} {{фамилиялаш|Абдуллин}} '''Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы''' ([[1888]] — [[1936]]) — хәрби һәм дәүләт эшмәкәре. == Биографияһы == Мөхәмәт Сәләхетдин улы Абдуллин 1888 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) тыуған. Атаһы ''Сәләхетдин Абдуллин'' күренекле дин әһеле — [[ахун]] булған, [[Ҡарғалы мәҙрәсәләре]]нең береһендә белем алған<ref name="Солтанбаев">{{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}}</ref>. Башта атаһында, унан [[Яңы Себенле]] ауылы [[мәҙрәсә­]]һен­дә уҡыған. Артабан уҡыуын [[Ырымбур]]ҙағы [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсә­йениә» мәҙрәсәһендә]] дауам иткән. Аҙаҡ өйләнеп тыуған ауылында йәшәгән, иген үҫтергән, мал, шул иҫәптән дөйә аҫраған<ref name="Солтанбаев" />. 1914 йылда [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғас, фронтҡа алына. Кавказда Германияның союз­дашы [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы хәрби хәрә­кәт­тәр алып барған армия составында һуғыша, алыштарҙың береһендә әсирлеккә эләгә. 1917 йылғы Октябрь революция­һынан һуң Тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлөп, әсирҙәр менән алмашыу булғас, 1918 йылдың йәй баштарында тыуған яғына ҡайта<ref name="Солтанбаев" />. [[Башҡортостан мөхтәриәте]] өсөн [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]нә ҡушы­ла һәм [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]] штабына комендант ротаһы командиры итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың 20–21 февралендә Темәс ауылында үткән [[I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]]на делегат була, бында Башҡорт ғәскәрҙәренең Советтар яғына күсеүен һәм РСФСР составында автономиялы Башҡорт Совет республикаһы иғлан итеүен хуплаған ҡарарҙар ҡабул ителә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың мартында [[Башҡортостан АССР-ы]] ойошторолғандан һуң, бер аҙ [[Стәрле­тамаҡ]]та эшләй, һуңынан [[Туҡ-Соран кантоны]] революцион комитеты рәйесе урынбаҫары итеп һайлана, РКП(б) партияһы сафына инә. Артабан [[Үҫәргән кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. [[1920-1921 йылдарҙағы Башҡортостандағы аслыҡ]] осоронда Үҫәргән кантонында асығыусыларға ярҙам күрһәтеү комитеты рәйесе була. 1922 йылдың 7 мартында Мөхәмәт Абдуллиндың республика етәкселегенә хәлде аңлатып һәм ярҙам һорап яҙған хаты һаҡланған, унан бер өҙөк: <blockquote>“120 мең халҡы булған Үҫәргән кантонында ҡот осҡос хәл, айырым ауылдарҙа халыҡтың яртыһы үлеп бөткән. Кешеләр ни бары онталған үлән йәки тирмәндә тарттырылған мал һөйәге һәм ағас оно менән генә туҡлана. Күп ауылдарҙа эттәр һәм бесәйҙәр ашалып бөткән. 61 ашханаға ебәрелгән аҙыҡ 3870 кешегә генә иҫәпләнгән. Уларҙың һаны, һис юғында, 12 мең кешегә еткерелеп арттырылырға тейеш. Комитет рәйесе: Абдуллин. Сәркәтип: Степанов”.</blockquote> <!-- Хатты алғас, 17 мартта Үҫәргән кантонына БашЦИК вәкиле итеп ебәрелгән Петровтың докладынан өҙөк: “Халыҡтың ҙур һанлы өлөшө үлемгә дусар ҡылына. Үлем осраҡтары көндән-көн арта бара. Үлектәрҙе күмеп өлгөрә алмайҙар, уларҙы яҙға тиклем дөйөм аҙбарға өйөп һалалар. Төрлө мал-тыуар минимум һанда ҡалған. Орск — Ырымбур тимер юлын көрт баҫыу сәбәп­ле, мин ҡайтып киткәнгәсә кантонға аҙыҡ-түлек тә, орлоҡ материалы ла килеп етмәне. Михайловка һәм Яшка утарҙарында кеше ашау осраҡтары теркәлгән. Хәл үҙгәрмә­һә, ул ғәҙәти күренешкә әүереләсәк.”. --> 1922 йылдан һуң, тыуған ауылына ҡайтып, үҙ хужалығына тотона. 1927 йылдың башында Үргендә Сәлих улусында беренсе Ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәтен (Товарщество по совместной обработке земли - ТОЗ) ойоштороуҙа ҡатнаша<ref name="Солтанбаев" />. 1927 йылдың көҙөндә Йылайыр һал ағыҙыу контораһы начальнигы, ә 1928 йылдың йәйен­дә [[Йылайыр кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә. 1930 йылдан [[Хәйбулла районы]] Һаҡлыҡ кассаһы мөдире булып эшләй<ref name="Солтанбаев" />. Репрессиялар башланғас, 1932 йылдың йәйен­дә ғаиләһе менән Үзбәкстанға күсенә, бер совхоздың баш бухгалтеры була. 1935 йылда кире тыуған ауылына әйләнеп ҡайта. [[Ейәнсура районы]] [[Муйнаҡ ауыл Советы (Ейәнсура районы)|Муйнаҡ ауыл Советы]] секретары итеп тәғә­йенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1936 йылдың мартында вафат була. [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы зыяратына ерләнә<ref name="Солтанбаев" />. == Шәжәрәһе == Абдуллиндарҙың Шәжәрәһе: 1 Ҡолоҡҡай (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 Билғош (XVII б.) 3 Туҡһанбай (XVII б.) 4 Туҡһанбаев Әхтәм (17??-18??) 5 Әхтәмов Абдулла (1765—184?) 6 Абдуллин Ҡотләхмәт (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фоат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетди улынан билдәле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән '''Мөхәммәт''' тигән балаларының әсәһе. Мөхәммәттең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙы менән Солтанбаев Вәлиҙең ҡыҙы. Сәләхетдиндең өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[Урыҫ теле|урыҫ]] телендә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref><ref name="Солтанбаев" />. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Абдуллин Азат Хаммат улы]] == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ейәнсура районында вафат булғандар]] [[Категория:Ейәнсура районында ерләнгәндәр]] [[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Хөсәйениә мәҙрәсәһе шәкерттәре]] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] muvv2ukgm5segouio5kgam1rkr8icd0 1149508 1149504 2022-08-13T17:01:17Z Akkashka 14326 /* Шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Политик | Имя = Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы | Фото = | Ширина = | Описание изображения = | Имя при рождении = | Псевдонимы = | Дата рождения = 1888 | Место рождения = {{ТУ|Ырымбур губернаһы}}, [[Орск өйәҙе]], [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылы | Дата смерти = 1936 | Место смерти =[[Башҡортостан АССР-ы]], {{ВБУ|Ейәнсура районы}}, [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы | Гражданство = {{Российская империя}}→{{СССР}} | Образование = | Вероисповедание = | Партия = | Основные идеи = | Род деятельности = | Награды = | Сайт = }} {{фамилиялаш|Абдуллин}} '''Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы''' ([[1888]] — [[1936]]) — хәрби һәм дәүләт эшмәкәре. == Биографияһы == Мөхәмәт Сәләхетдин улы Абдуллин 1888 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) тыуған. Атаһы ''Сәләхетдин Абдуллин'' күренекле дин әһеле — [[ахун]] булған, [[Ҡарғалы мәҙрәсәләре]]нең береһендә белем алған<ref name="Солтанбаев">{{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}}</ref>. Башта атаһында, унан [[Яңы Себенле]] ауылы [[мәҙрәсә­]]һен­дә уҡыған. Артабан уҡыуын [[Ырымбур]]ҙағы [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсә­йениә» мәҙрәсәһендә]] дауам иткән. Аҙаҡ өйләнеп тыуған ауылында йәшәгән, иген үҫтергән, мал, шул иҫәптән дөйә аҫраған<ref name="Солтанбаев" />. 1914 йылда [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғас, фронтҡа алына. Кавказда Германияның союз­дашы [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы хәрби хәрә­кәт­тәр алып барған армия составында һуғыша, алыштарҙың береһендә әсирлеккә эләгә. 1917 йылғы Октябрь революция­һынан һуң Тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлөп, әсирҙәр менән алмашыу булғас, 1918 йылдың йәй баштарында тыуған яғына ҡайта<ref name="Солтанбаев" />. [[Башҡортостан мөхтәриәте]] өсөн [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]нә ҡушы­ла һәм [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]] штабына комендант ротаһы командиры итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың 20–21 февралендә Темәс ауылында үткән [[I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]]на делегат була, бында Башҡорт ғәскәрҙәренең Советтар яғына күсеүен һәм РСФСР составында автономиялы Башҡорт Совет республикаһы иғлан итеүен хуплаған ҡарарҙар ҡабул ителә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың мартында [[Башҡортостан АССР-ы]] ойошторолғандан һуң, бер аҙ [[Стәрле­тамаҡ]]та эшләй, һуңынан [[Туҡ-Соран кантоны]] революцион комитеты рәйесе урынбаҫары итеп һайлана, РКП(б) партияһы сафына инә. Артабан [[Үҫәргән кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. [[1920-1921 йылдарҙағы Башҡортостандағы аслыҡ]] осоронда Үҫәргән кантонында асығыусыларға ярҙам күрһәтеү комитеты рәйесе була. 1922 йылдың 7 мартында Мөхәмәт Абдуллиндың республика етәкселегенә хәлде аңлатып һәм ярҙам һорап яҙған хаты һаҡланған, унан бер өҙөк: <blockquote>“120 мең халҡы булған Үҫәргән кантонында ҡот осҡос хәл, айырым ауылдарҙа халыҡтың яртыһы үлеп бөткән. Кешеләр ни бары онталған үлән йәки тирмәндә тарттырылған мал һөйәге һәм ағас оно менән генә туҡлана. Күп ауылдарҙа эттәр һәм бесәйҙәр ашалып бөткән. 61 ашханаға ебәрелгән аҙыҡ 3870 кешегә генә иҫәпләнгән. Уларҙың һаны, һис юғында, 12 мең кешегә еткерелеп арттырылырға тейеш. Комитет рәйесе: Абдуллин. Сәркәтип: Степанов”.</blockquote> <!-- Хатты алғас, 17 мартта Үҫәргән кантонына БашЦИК вәкиле итеп ебәрелгән Петровтың докладынан өҙөк: “Халыҡтың ҙур һанлы өлөшө үлемгә дусар ҡылына. Үлем осраҡтары көндән-көн арта бара. Үлектәрҙе күмеп өлгөрә алмайҙар, уларҙы яҙға тиклем дөйөм аҙбарға өйөп һалалар. Төрлө мал-тыуар минимум һанда ҡалған. Орск — Ырымбур тимер юлын көрт баҫыу сәбәп­ле, мин ҡайтып киткәнгәсә кантонға аҙыҡ-түлек тә, орлоҡ материалы ла килеп етмәне. Михайловка һәм Яшка утарҙарында кеше ашау осраҡтары теркәлгән. Хәл үҙгәрмә­һә, ул ғәҙәти күренешкә әүереләсәк.”. --> 1922 йылдан һуң, тыуған ауылына ҡайтып, үҙ хужалығына тотона. 1927 йылдың башында Үргендә Сәлих улусында беренсе Ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәтен (Товарщество по совместной обработке земли - ТОЗ) ойоштороуҙа ҡатнаша<ref name="Солтанбаев" />. 1927 йылдың көҙөндә Йылайыр һал ағыҙыу контораһы начальнигы, ә 1928 йылдың йәйен­дә [[Йылайыр кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә. 1930 йылдан [[Хәйбулла районы]] Һаҡлыҡ кассаһы мөдире булып эшләй<ref name="Солтанбаев" />. Репрессиялар башланғас, 1932 йылдың йәйен­дә ғаиләһе менән Үзбәкстанға күсенә, бер совхоздың баш бухгалтеры була. 1935 йылда кире тыуған ауылына әйләнеп ҡайта. [[Ейәнсура районы]] [[Муйнаҡ ауыл Советы (Ейәнсура районы)|Муйнаҡ ауыл Советы]] секретары итеп тәғә­йенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1936 йылдың мартында вафат була. [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы зыяратына ерләнә<ref name="Солтанбаев" />. == Абдуллиндарҙың шәжәрәһе == 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 Әхтәмов '''Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фоат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетди улынан билдәле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән '''Мөхәммәт''' тигән балаларының әсәһе. Мөхәммәттең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙы менән Солтанбаев Вәлиҙең ҡыҙы. Сәләхетдиндең өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[Урыҫ теле|урыҫ]] телендә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref><ref name="Солтанбаев" />. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Абдуллин Азат Хаммат улы]] == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ейәнсура районында вафат булғандар]] [[Категория:Ейәнсура районында ерләнгәндәр]] [[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Хөсәйениә мәҙрәсәһе шәкерттәре]] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] mf10z54f5bqv1xs976ic30xnbs5u43d 1149509 1149508 2022-08-13T17:01:53Z Akkashka 14326 /* Абдуллиндарҙың шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Политик | Имя = Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы | Фото = | Ширина = | Описание изображения = | Имя при рождении = | Псевдонимы = | Дата рождения = 1888 | Место рождения = {{ТУ|Ырымбур губернаһы}}, [[Орск өйәҙе]], [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылы | Дата смерти = 1936 | Место смерти =[[Башҡортостан АССР-ы]], {{ВБУ|Ейәнсура районы}}, [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы | Гражданство = {{Российская империя}}→{{СССР}} | Образование = | Вероисповедание = | Партия = | Основные идеи = | Род деятельности = | Награды = | Сайт = }} {{фамилиялаш|Абдуллин}} '''Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы''' ([[1888]] — [[1936]]) — хәрби һәм дәүләт эшмәкәре. == Биографияһы == Мөхәмәт Сәләхетдин улы Абдуллин 1888 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) тыуған. Атаһы ''Сәләхетдин Абдуллин'' күренекле дин әһеле — [[ахун]] булған, [[Ҡарғалы мәҙрәсәләре]]нең береһендә белем алған<ref name="Солтанбаев">{{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}}</ref>. Башта атаһында, унан [[Яңы Себенле]] ауылы [[мәҙрәсә­]]һен­дә уҡыған. Артабан уҡыуын [[Ырымбур]]ҙағы [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсә­йениә» мәҙрәсәһендә]] дауам иткән. Аҙаҡ өйләнеп тыуған ауылында йәшәгән, иген үҫтергән, мал, шул иҫәптән дөйә аҫраған<ref name="Солтанбаев" />. 1914 йылда [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғас, фронтҡа алына. Кавказда Германияның союз­дашы [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы хәрби хәрә­кәт­тәр алып барған армия составында һуғыша, алыштарҙың береһендә әсирлеккә эләгә. 1917 йылғы Октябрь революция­һынан һуң Тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлөп, әсирҙәр менән алмашыу булғас, 1918 йылдың йәй баштарында тыуған яғына ҡайта<ref name="Солтанбаев" />. [[Башҡортостан мөхтәриәте]] өсөн [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]нә ҡушы­ла һәм [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]] штабына комендант ротаһы командиры итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың 20–21 февралендә Темәс ауылында үткән [[I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]]на делегат була, бында Башҡорт ғәскәрҙәренең Советтар яғына күсеүен һәм РСФСР составында автономиялы Башҡорт Совет республикаһы иғлан итеүен хуплаған ҡарарҙар ҡабул ителә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың мартында [[Башҡортостан АССР-ы]] ойошторолғандан һуң, бер аҙ [[Стәрле­тамаҡ]]та эшләй, һуңынан [[Туҡ-Соран кантоны]] революцион комитеты рәйесе урынбаҫары итеп һайлана, РКП(б) партияһы сафына инә. Артабан [[Үҫәргән кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. [[1920-1921 йылдарҙағы Башҡортостандағы аслыҡ]] осоронда Үҫәргән кантонында асығыусыларға ярҙам күрһәтеү комитеты рәйесе була. 1922 йылдың 7 мартында Мөхәмәт Абдуллиндың республика етәкселегенә хәлде аңлатып һәм ярҙам һорап яҙған хаты һаҡланған, унан бер өҙөк: <blockquote>“120 мең халҡы булған Үҫәргән кантонында ҡот осҡос хәл, айырым ауылдарҙа халыҡтың яртыһы үлеп бөткән. Кешеләр ни бары онталған үлән йәки тирмәндә тарттырылған мал һөйәге һәм ағас оно менән генә туҡлана. Күп ауылдарҙа эттәр һәм бесәйҙәр ашалып бөткән. 61 ашханаға ебәрелгән аҙыҡ 3870 кешегә генә иҫәпләнгән. Уларҙың һаны, һис юғында, 12 мең кешегә еткерелеп арттырылырға тейеш. Комитет рәйесе: Абдуллин. Сәркәтип: Степанов”.</blockquote> <!-- Хатты алғас, 17 мартта Үҫәргән кантонына БашЦИК вәкиле итеп ебәрелгән Петровтың докладынан өҙөк: “Халыҡтың ҙур һанлы өлөшө үлемгә дусар ҡылына. Үлем осраҡтары көндән-көн арта бара. Үлектәрҙе күмеп өлгөрә алмайҙар, уларҙы яҙға тиклем дөйөм аҙбарға өйөп һалалар. Төрлө мал-тыуар минимум һанда ҡалған. Орск — Ырымбур тимер юлын көрт баҫыу сәбәп­ле, мин ҡайтып киткәнгәсә кантонға аҙыҡ-түлек тә, орлоҡ материалы ла килеп етмәне. Михайловка һәм Яшка утарҙарында кеше ашау осраҡтары теркәлгән. Хәл үҙгәрмә­һә, ул ғәҙәти күренешкә әүереләсәк.”. --> 1922 йылдан һуң, тыуған ауылына ҡайтып, үҙ хужалығына тотона. 1927 йылдың башында Үргендә Сәлих улусында беренсе Ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәтен (Товарщество по совместной обработке земли - ТОЗ) ойоштороуҙа ҡатнаша<ref name="Солтанбаев" />. 1927 йылдың көҙөндә Йылайыр һал ағыҙыу контораһы начальнигы, ә 1928 йылдың йәйен­дә [[Йылайыр кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә. 1930 йылдан [[Хәйбулла районы]] Һаҡлыҡ кассаһы мөдире булып эшләй<ref name="Солтанбаев" />. Репрессиялар башланғас, 1932 йылдың йәйен­дә ғаиләһе менән Үзбәкстанға күсенә, бер совхоздың баш бухгалтеры була. 1935 йылда кире тыуған ауылына әйләнеп ҡайта. [[Ейәнсура районы]] [[Муйнаҡ ауыл Советы (Ейәнсура районы)|Муйнаҡ ауыл Советы]] секретары итеп тәғә­йенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1936 йылдың мартында вафат була. [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы зыяратына ерләнә<ref name="Солтанбаев" />. == Абдуллиндарҙың шәжәрәһе == 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 Әхтәмов '''Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фоат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетдин улынан билдәле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән '''Мөхәммәт''' тигән балаларының әсәһе. Мөхәммәттең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙы менән Солтанбаев Вәлиҙең ҡыҙы. Сәләхетдиндең өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[Урыҫ теле|урыҫ]] телендә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм '''Рәүеф''' Абдуллиндар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref><ref name="Солтанбаев" />. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Абдуллин Азат Хаммат улы]] == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ейәнсура районында вафат булғандар]] [[Категория:Ейәнсура районында ерләнгәндәр]] [[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Хөсәйениә мәҙрәсәһе шәкерттәре]] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] mt5mzf8nsvr5du58iboodbo8amaufym 1149510 1149509 2022-08-13T17:04:33Z Akkashka 14326 /* Абдуллиндарҙың шәжәрәһе */ wikitext text/x-wiki {{Политик | Имя = Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы | Фото = | Ширина = | Описание изображения = | Имя при рождении = | Псевдонимы = | Дата рождения = 1888 | Место рождения = {{ТУ|Ырымбур губернаһы}}, [[Орск өйәҙе]], [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылы | Дата смерти = 1936 | Место смерти =[[Башҡортостан АССР-ы]], {{ВБУ|Ейәнсура районы}}, [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы | Гражданство = {{Российская империя}}→{{СССР}} | Образование = | Вероисповедание = | Партия = | Основные идеи = | Род деятельности = | Награды = | Сайт = }} {{фамилиялаш|Абдуллин}} '''Абдуллин Мөхәмәт Сәләхетдин улы''' ([[1888]] — [[1936]]) — хәрби һәм дәүләт эшмәкәре. == Биографияһы == Мөхәмәт Сәләхетдин улы Абдуллин 1888 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) тыуған. Атаһы ''Сәләхетдин Абдуллин'' күренекле дин әһеле — [[ахун]] булған, [[Ҡарғалы мәҙрәсәләре]]нең береһендә белем алған<ref name="Солтанбаев">{{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}}</ref>. Башта атаһында, унан [[Яңы Себенле]] ауылы [[мәҙрәсә­]]һен­дә уҡыған. Артабан уҡыуын [[Ырымбур]]ҙағы [[Хөсәйениә (мәҙрәсә)|«Хөсә­йениә» мәҙрәсәһендә]] дауам иткән. Аҙаҡ өйләнеп тыуған ауылында йәшәгән, иген үҫтергән, мал, шул иҫәптән дөйә аҫраған<ref name="Солтанбаев" />. 1914 йылда [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғас, фронтҡа алына. Кавказда Германияның союз­дашы [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы хәрби хәрә­кәт­тәр алып барған армия составында һуғыша, алыштарҙың береһендә әсирлеккә эләгә. 1917 йылғы Октябрь революция­һынан һуң Тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлөп, әсирҙәр менән алмашыу булғас, 1918 йылдың йәй баштарында тыуған яғына ҡайта<ref name="Солтанбаев" />. [[Башҡортостан мөхтәриәте]] өсөн [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]нә ҡушы­ла һәм [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]] штабына комендант ротаһы командиры итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың 20–21 февралендә Темәс ауылында үткән [[I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]]на делегат була, бында Башҡорт ғәскәрҙәренең Советтар яғына күсеүен һәм РСФСР составында автономиялы Башҡорт Совет республикаһы иғлан итеүен хуплаған ҡарарҙар ҡабул ителә<ref name="Солтанбаев" />. 1919 йылдың мартында [[Башҡортостан АССР-ы]] ойошторолғандан һуң, бер аҙ [[Стәрле­тамаҡ]]та эшләй, һуңынан [[Туҡ-Соран кантоны]] революцион комитеты рәйесе урынбаҫары итеп һайлана, РКП(б) партияһы сафына инә. Артабан [[Үҫәргән кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә<ref name="Солтанбаев" />. [[1920-1921 йылдарҙағы Башҡортостандағы аслыҡ]] осоронда Үҫәргән кантонында асығыусыларға ярҙам күрһәтеү комитеты рәйесе була. 1922 йылдың 7 мартында Мөхәмәт Абдуллиндың республика етәкселегенә хәлде аңлатып һәм ярҙам һорап яҙған хаты һаҡланған, унан бер өҙөк: <blockquote>“120 мең халҡы булған Үҫәргән кантонында ҡот осҡос хәл, айырым ауылдарҙа халыҡтың яртыһы үлеп бөткән. Кешеләр ни бары онталған үлән йәки тирмәндә тарттырылған мал һөйәге һәм ағас оно менән генә туҡлана. Күп ауылдарҙа эттәр һәм бесәйҙәр ашалып бөткән. 61 ашханаға ебәрелгән аҙыҡ 3870 кешегә генә иҫәпләнгән. Уларҙың һаны, һис юғында, 12 мең кешегә еткерелеп арттырылырға тейеш. Комитет рәйесе: Абдуллин. Сәркәтип: Степанов”.</blockquote> <!-- Хатты алғас, 17 мартта Үҫәргән кантонына БашЦИК вәкиле итеп ебәрелгән Петровтың докладынан өҙөк: “Халыҡтың ҙур һанлы өлөшө үлемгә дусар ҡылына. Үлем осраҡтары көндән-көн арта бара. Үлектәрҙе күмеп өлгөрә алмайҙар, уларҙы яҙға тиклем дөйөм аҙбарға өйөп һалалар. Төрлө мал-тыуар минимум һанда ҡалған. Орск — Ырымбур тимер юлын көрт баҫыу сәбәп­ле, мин ҡайтып киткәнгәсә кантонға аҙыҡ-түлек тә, орлоҡ материалы ла килеп етмәне. Михайловка һәм Яшка утарҙарында кеше ашау осраҡтары теркәлгән. Хәл үҙгәрмә­һә, ул ғәҙәти күренешкә әүереләсәк.”. --> 1922 йылдан һуң, тыуған ауылына ҡайтып, үҙ хужалығына тотона. 1927 йылдың башында Үргендә Сәлих улусында беренсе Ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәтен (Товарщество по совместной обработке земли - ТОЗ) ойоштороуҙа ҡатнаша<ref name="Солтанбаев" />. 1927 йылдың көҙөндә Йылайыр һал ағыҙыу контораһы начальнигы, ә 1928 йылдың йәйен­дә [[Йылайыр кантоны]]ның хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә. 1930 йылдан [[Хәйбулла районы]] Һаҡлыҡ кассаһы мөдире булып эшләй<ref name="Солтанбаев" />. Репрессиялар башланғас, 1932 йылдың йәйен­дә ғаиләһе менән Үзбәкстанға күсенә, бер совхоздың баш бухгалтеры була. 1935 йылда кире тыуған ауылына әйләнеп ҡайта. [[Ейәнсура районы]] [[Муйнаҡ ауыл Советы (Ейәнсура районы)|Муйнаҡ ауыл Советы]] секретары итеп тәғә­йенләнә<ref name="Солтанбаев" />. 1936 йылдың мартында вафат була. [[Үрге Муйнаҡ]] ауылы зыяратына ерләнә<ref name="Солтанбаев" />. == Абдуллиндарҙың шәжәрәһе == 1 '''Ҡолоҡҡай''' (XVI б. аҙағы-XVII б. башы) 2 '''Билғош''' (XVII б.) 3 '''Туҡһанбай''' (XVII б.) 4 Туҡһанбаев '''Әхтәм''' (17??-18??) 5 Әхтәмов '''Абдулла''' (1765—184?) 6 '''Абдуллин Ҡотләхмәт''' (179?-18??) 7 '''Абдуллин Сәләхетдин''' (XIX быуат уртаһы) Сәләхетдин ''указлы ахун'' булған, Ырымбурҙа етди һынауҙар үтеп был дини вазифаға тәғәйенләнгән. Уның дүрт ҡатыны булған: - тәүге ҡатынынан '''Нәжметдин''', '''Вәлетдин''' тигән улдары булған. '''Нәжметдин'''дән 7 бала араһында ике ул тыуған, '''Камал''' менән '''Фәтих'''. Камалдан '''Фоат''' һәм тағы өс бала, Маһира, Байыҡ, Нәҡиә тыуған. Фоат Камал улынан билдәле композитор [[Абдуллин Байрас Фоат улы|Байрас Абдуллин]], Сәләхетдиндең ейәне '''Мәжит''' Вәлетдин улынан билдәле йырсы [[Венер Абдуллин]] тыуған. Сәләхетдиндең икенсе ҡатыны — Камила менән '''Мөхәммәт''' тигән балаларының әсәһе. Мөхәммәттең улы — барыбыҙға билдәле яҙыусы-драматург [[Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] (1931 йылғы, Мәскәүҙә йәшәй). Ғалим, филология фәндәре докторы [[Солтанбаева Хәҙисә Вәли ҡыҙы|Хәҙисә Вәли ҡыҙы Солтанбаева]] — Азат Абдуллиндың бер туған апаһы Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙы менән Солтанбаев Вәлиҙең ҡыҙы. Сәләхетдиндең өсөнсө ҡатынынан бала булмаған. Дүртенсе ҡатыны Фатиманы, 16 йәшлек бай сауҙагәр ҡыҙын, Сәләхетдин бер өйөр ат бүләк итеп алған. Фатима бик уҡымышлы, мәғрифәтле ҡыҙ булған, [[Урыҫ теле|урыҫ]] телендә һәйбәт аралашҡан. Фатиманан: Хәҙисә, Әсмә, Бибиғәйшә, '''Ғәбделәхәт''', Маһисәрүәр тыуған. Ғәбделәхәттең улдары '''Әсхәт''' һәм [[Абдуллин Рәүеф Әхәт улы|Рәүеф Абдуллин]]дар, Әсхәттең улы йәки Әхәттең ейәне - '''Фәрғәт''' Абдуллин. «Абдуллин Сәләхетдин ахун, уның улдары Нәжметдин, Мөхәмәт һәм Ғәбделәхәт үҙ заманының күренекле дин әһелдәре булған»<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.</ref><ref name="Солтанбаев" />. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Абдуллин Азат Хаммат улы]] == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ейәнсура районында вафат булғандар]] [[Категория:Ейәнсура районында ерләнгәндәр]] [[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Хөсәйениә мәҙрәсәһе шәкерттәре]] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] if7hbxdya1kvcgczraxlju50gqo8zk1 Аммосов Николай Алексеевич 0 162093 1149478 962680 2022-08-13T15:44:54Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Хәрби эшмәкәр|имя=Аммосов Николай Алексеевич|псевдоним=|сражения=|часть=|командовал=|род войск=артиллерия|звание=Генерал-майор|годы службы=|принадлежность={{РИ}}|прозвище=|оригинал имени=|описание изображения=|ширина=|изображение=|место смерти=|дата смерти=1868|место рождения=|дата рождения=1787|награды=}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — Рәсәй урыҫ генерал-майоры, пневматик йылытыу өсөн «аммосов» мейестәрен уйлап сығарыусы хәрби офицер. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнгән, [[1805 йыл]]да унан артиллерия офицеры итеп сығарылған; [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], 1[[815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнашыусы. Ошо һуғыштарҙан һуң А. Н. Амосов хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да ул чинында генерал-майор итеп күтәртелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «амосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. Ҡышҡы Һарайҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән Н. А. Аммосов 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] fyh8c0clzpa3qoglh8er8qx9ortbivk 1149479 1149478 2022-08-13T15:46:01Z Баныу 28584 Баныу [[Амосов Николай Алексеевич]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Аммосов Николай Алексеевич]]: хаталы яҙылыш wikitext text/x-wiki {{Хәрби эшмәкәр|имя=Аммосов Николай Алексеевич|псевдоним=|сражения=|часть=|командовал=|род войск=артиллерия|звание=Генерал-майор|годы службы=|принадлежность={{РИ}}|прозвище=|оригинал имени=|описание изображения=|ширина=|изображение=|место смерти=|дата смерти=1868|место рождения=|дата рождения=1787|награды=}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — Рәсәй урыҫ генерал-майоры, пневматик йылытыу өсөн «аммосов» мейестәрен уйлап сығарыусы хәрби офицер. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнгән, [[1805 йыл]]да унан артиллерия офицеры итеп сығарылған; [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], 1[[815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнашыусы. Ошо һуғыштарҙан һуң А. Н. Амосов хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да ул чинында генерал-майор итеп күтәртелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «амосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. Ҡышҡы Һарайҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән Н. А. Аммосов 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] fyh8c0clzpa3qoglh8er8qx9ortbivk 1149483 1149479 2022-08-13T15:51:42Z Баныу 28584 уҡ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — Рәсәй урыҫ генерал-майоры, пневматик йылытыу өсөн «аммосов» мейестәрен уйлап сығарыусы хәрби офицер. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнгән, [[1805 йыл]]да унан артиллерия офицеры итеп сығарылған; [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], 1[[815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнашыусы. Ошо һуғыштарҙан һуң А. Н. Амосов хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да ул чинында генерал-майор итеп күтәртелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «амосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. Ҡышҡы Һарайҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән Н. А. Аммосов 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] a8o3sau81oiu0yz0q4pygbpaf6rzyn9 1149484 1149483 2022-08-13T15:54:33Z Баныу 28584 преамбула аныҡлаштырыу wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — [[Рәсәй империяһы]] инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавалеры. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнгән, [[1805 йыл]]да унан артиллерия офицеры итеп сығарылған; [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], 1[[815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнашыусы. Ошо һуғыштарҙан һуң А. Н. Амосов хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да ул чинында генерал-майор итеп күтәртелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «амосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. Ҡышҡы Һарайҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән Н. А. Аммосов 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] l96gl197yh13o5fog4kjix07x3o9llf 1149485 1149484 2022-08-13T15:56:12Z Баныу 28584 /* Уйлап табыуҙары */ орфография wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — [[Рәсәй империяһы]] инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавалеры. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнгән, [[1805 йыл]]да унан артиллерия офицеры итеп сығарылған; [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], 1[[815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнашыусы. Ошо һуғыштарҙан һуң А. Н. Амосов хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да ул чинында генерал-майор итеп күтәртелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «аммосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. [[Ҡышҡы һарай]]ҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән Н. А. Аммосов 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] 9lyzszymhmfma6f0zjtk1wxk8mhzea2 1149486 1149485 2022-08-13T15:57:53Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — [[Рәсәй империяһы]] инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавалеры. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнгән, [[1805 йыл]]да унан артиллерия офицеры итеп сығарылған; [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], [[1815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнашыусы. Ошо һуғыштарҙан һуң А. Н. Амосов хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да ул чинында генерал-майор итеп күтәртелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «аммосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. [[Ҡышҡы һарай]]ҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән Н. А. Аммосов 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] mn3ndb40db5q8erg1hw5ox1w9kt1d7w 1149487 1149486 2022-08-13T16:01:31Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — [[Рәсәй империяһы]] инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавалеры. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнгән, [[1805 йыл]]да унан артиллерия офицеры итеп сығарылған; [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], [[1815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнашыусы. Ошо һуғыштарҙан һуң А. Н. Аммосов хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да генерал-майор чины бирелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «аммосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. [[Ҡышҡы һарай]]ҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән Н. А. Аммосов 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] 0sz13p5ufbpe9o0tpc7qrw5lo8m0gyx 1149488 1149487 2022-08-13T16:11:36Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ стилде төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — [[Рәсәй империяһы]] инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавалеры. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнә. 1805 йылда уҡыуын тамамлай һәм офицер званиеһында 10-сы артиллерия полкына тәғәйенләнә. [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], [[1815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнаша. Һуғыштан һуң хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да генерал-майор чины бирелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «аммосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. [[Ҡышҡы һарай]]ҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән Н. А. Аммосов 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] ip9p36724ix8cbyf7jv7uyqj6wej6kh 1149489 1149488 2022-08-13T16:13:00Z Баныу 28584 /* Уйлап табыуҙары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — [[Рәсәй империяһы]] инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавалеры. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнә. 1805 йылда уҡыуын тамамлай һәм офицер званиеһында 10-сы артиллерия полкына тәғәйенләнә. [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], [[1815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнаша. Һуғыштан һуң хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да генерал-майор чины бирелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «аммосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. [[Ҡышҡы һарай]]ҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] 92oyvuconlfpqs23oerdhrrsppcxe6i 1149498 1149489 2022-08-13T16:26:39Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{фш|Аммосов}} '''Аммосов Николай Алексеевич''' ([[1787 йыл|1787]]—[[1868 йыл|1868]]) — [[Рәсәй империяһы]] инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавалеры. == Биографияһы == Аммосов Николай Алексеевич 2-се кадет корпусында тәрбиәләнә. 1805 йылда уҡыуын тамамлай һәм офицер званиеһында 10-сы артиллерия полкына тәғәйенләнә. [[1808 йыл]]ғы төрөк кампанияһында һәм [[1812]], [[1813]], [[1814]], [[1815 йыл]]дарҙағы һуғыштарҙа ҡатнаша. Һуғыштан һуң хәрби поселениеларҙың хәрби департаментында ағза булып тора. [[1834 йыл]]да генерал-майор чины бирелә, [[1840 йыл]]да отставкаға сыға. == Уйлап табыуҙары == Аммосов Николай Алексеевичтың үҙенсәлекле айырым ҡаҙаныштары булып биналарҙы пневматик ысул менән яғып йылытыу өсөн тәғәйенләнгән «аммосов» мейестәре ҡулайламаһын уйлап табыуы тора. [[1835 йыл]]да был мейестәр йәмғиәттә ҙур билдәлелек ала. [[Ҡышҡы һарай]]ҙа был ҡулайлама-мейестәрҙе ҡороп ҡуйғаны өсөн рәхмәт йөҙөнән 2000 дисәтинә ер менән бүләкләнә. == Ижады == Ғәмәли эштәре менән бер рәттән, Н. А. Аммосов 1840-1844 йылдар осоронда пневматик йылытыу ҡулайламалары-мейестәр менән етәкселек иттереү өсөн ике фәнни брошюра ла баҫтырып сығара: «Наставление, как обходиться с пневматическим отоплением» һәм «Краткое понятие о пневматическом отапливании и качествах воздуха, относительно здоровья». Уның ҡәләме аҫтынан шулай уҡ хеҙмәтендә: «Описание устройства громоотводов» (СПб. 1850 й.), Кондильяк әҫәренең ике тәржемәһе: — «О выгодах свободной торговли» (СПб. 1817 й.) һәм «Фенелоновы избранные творения» (СПб. 1820 й.)бар, ул шулай уҡ «Иллюстрированая Газета» һәм «Воскресный Досуг» гәзиттәрендә үҙенең бер нисә ҙур булмаған повестарын урынлаштырып баҫтыра. == Сығанағы == * «Иллюстр. Газета» 1868 г., № 7. * «Иллюстр. Календарь» 1869 г. * Словари: Старчевского, Венгерова и Брокгауза-Ефрона. == Һылтанмалар == * {{ВТ-РБС}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1868 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1787 йылда тыуғандар]] 75zs2s5y49csagww1ekh5q1j5rrjyhb Фекерләшеү:Аммосов Николай Алексеевич 1 162094 1149481 967569 2022-08-13T15:46:01Z Баныу 28584 Баныу [[Фекерләшеү:Амосов Николай Алексеевич]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Аммосов Николай Алексеевич]]: хаталы яҙылыш wikitext text/x-wiki {{Энциклопедия үҙәге 2020 мәҡәләһе|ҡатнашыусы=Банат Валеева-Яубасарова}} {{ТИМ|ru|Амосов Николай Алексеевич|14.08.2020}} 0wbre4d6bovdg4isjdiwen8cxly5b8a 1149491 1149481 2022-08-13T16:13:45Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Энциклопедия үҙәге 2020 мәҡәләһе|ҡатнашыусы=Банат Валеева-Яубасарова}} {{ТИМ|ru|Аммосов, Николай Алексеевич|14.08.2020}} 52sdp8byuywacbur3279c55x1s5im4d 1149493 1149491 2022-08-13T16:15:02Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Энциклопедия үҙәге 2020 мәҡәләһе|ҡатнашыусы=Банат Валеева-Яубасарова}} {{ТИМ|ru|Аммосов, Николай Алексеевич|14 август 2020 йыл}} 1xaltmgvj2zt2guzyi0amzzbkxivtnk Анохин Пётр Федорович 0 163288 1149528 1050196 2022-08-13T18:00:42Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{фш|Анохин}} '''Анохин Пётр Федорович''' ([[3 июнь]] [[1891 йыл]]<ref>Согласно метрической книге Александро-Заводской церкви за 1891 год.</ref>, [[Петрозаводск]], Олонец губернаһы — [[10 май]] [[1922 йыл]], [[Чита]] эргәһе) — дәүләт эшмәкәре, Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты ағзаһы, Алыҫ Көнсығыш бюроһының яуаплы секретары. == Биографияһы == Пётр Фёдорович Анохин 1891 йылда Петрозаводскийҙа Александровский заводы эшсеһе ғаиләһендә тыуа. Башланғыс училищены тамамлай.<ref>[http://gatchina3000.ru/big/060/773_bolshaya-sovetskaya.htm П. Ф. Анохин]</ref> 1903 йылдан ул Олонец өлкәһе полиграфияһы һатыусы булып эшләй. 1908 йылдан — Рәсәй социал-демократик эшселәр партияһы ағзаһы. 1909 йылда Д. И. Ивановка уңышһыҙ һөжүм итә.<ref>История Карелии с древнейших времён до наших дней. — Петрозаводск, 2001. — С. 308.</ref> . Петербург хәрби округ суды үлем язаһына хөкөм ителә, Шлиссельбург ҡәлғәһенә төрмәгә күсерелә, ул унда 1910—1912 йылдарҙа була<ref>История крепости Орешек </ref> . 1912 йылда ул Иркутск өлкәһе, торлаҡ пунктына ебәрелә. 1918 йылдың ғинуарында ул Петрозаводскиға ҡайта, [[Мурманск]] тимер юлында конторщик булып эшләй. 1918 йылдың апрелендә ул Олонец өлкә советының башҡарма комитеты рәйесе итеп һайлана, 1919 йылдан — Олонец өлкәһе хәрби революцион комитеты<ref>''Машезерский В. И.'' Установление Советской власти в Карелии. — Петрозаводск, 1957. — С. 167.</ref>, 1920 йылдан — Карело-Олонец өлкә башҡарма комитеты һәм революцион комитет рәйесе [[1918 йыл]]дың декабренән — Олонец губерна комитетының ВКП(б) ағзаһы. ВКП(б) VIII, IX, X конгрестары делегаты. 1918 йылдың августында ул Петрозаводск офицерҙарының контрреволюцион заговоры аса. П. Ф. Анохин етәкселегендә Олонец губернаһында иҡтисадты (Александровский заводы һәм Мурманск тимер юлы), халыҡ мәғәрифе һәм мәҙәниәтен аяҡҡа баҫтырыу өсөн сара күрелә. Ул [[1919 йыл]]да Петрозаводскта Сулажгора янындағы аҡ финдарҙың һөжүмен кире ҡағыуҙа ҡатнаша<ref>Очерки истории Карелии. — Т. 2. — Петрозаводск, 1964. — С. 104.</ref><ref>[http://rkna.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=733:2009-04-28-08-09-30&catid=206:---2009-&Itemid=158 Национальный архив Республики Карелия 2 мая 2009]</ref> . 1921 йылдың майынан ул РСДРП(б) Үҙәк Комитетының Алыҫ Көнсығыш Бюроһының яуаплы секретары, [[Япония]] менән һөйләшеүҙәрҙә Алыҫ Көнсығыш Республика Халыҡ Тышҡы Комиссариатының махсус вәкиле. Махсус тәғәйенләнешле частар советы ағзаһы (СОН) . Т. Ленков бандаһы ағзалары тарафынан Витим трактының 33-се километрында үлтерелә. Ул хәҙерге [[Чита өлкәһе]] территорияһында ерләнгән. П. Ф. Анохин ҡәбере һаҡланмаған. == Хәтер == Яҙыусы Д. Я. Гусаров П. Ф. Анохиндың тормошон һәм эшмәкәрлеген «Три повести из жизни Петра Анохина» фантастик хикәйәһендә сағылдыра. П. Ф. Анохин исеме менән [[Чита]], Медвежьегорск һәм [[Петрозаводск]] урамдары аталған. Петрозаводска П. Ф. Анохин һәйкәлдәре урынлашҡан (скульптор В. Афанасьев, 1968 йылдың 24 октябрендә Ленин проспекты һәм Анохин урамдары киҫелешендә асылған)<ref>[http://monuments.karelia.ru/objects/catalogues/petrozavodsk/041.html Памятник П. Ф. Анохину]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> һәм Читала (Анохин майҙаны, Анохин һәм Профсоюз урамдары киҫелеше; 1964 йылда асылған.)<ref>[http://www.regnum.ru/news/984438.html Памятники монументального искусства Читы]</ref> . 1921 йылда П. Ф. Анохин исеме менән Кареллестың «Никитин» пароходы атала.1928-сө йылда Төньяҡ-Көнбайыш Йылға суднолар «Гагара» компанияһы (элекке исеме «Царь») пароходы «Анохин» тип үҙгәртелә (1958 йылда ҡулланылышҡа тапшырыла)<ref>Просмотр {{Cite web|url=http://www.gov.karelia.ru/Karelia/855/img/13.html|title=Пароход Анохин|accessdate=2011-07-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304132807/http://www.gov.karelia.ru/Karelia/855/img/13.html|archivedate=2016-03-04}}</ref> 1989 йылда Аҡ диңгеҙ- Онега пароходсылығының «Соровской-3065» ҡоро йөк корабы Анохин исеме менән аталған, хәҙер ул шәхси эшҡыуарҙыҡы, Новороссийсктың төп порты<ref>Ленинская правда. 1989. 9 декабря.</ref><ref>[http://www.shipspotting.com/search.php?action=results&query=8702264 Сухогруз «Петр Анохин»] </ref><ref>[http://www.rs-head.spb.ru/app/fleet.php?index=893820&type=book1&language=rus Теплоход «Петр Анохин»]</ref> Петрозаводска П. Ф. Анохин исемен республика типографияһы йөрөтә == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == * Гражданская война и военная интервенция СССР в: Энциклопедия / Гл. ред.: С.&#x26;nbsp;С.&#x26;nbsp;Хромов; Ред. кол.: Н. Н. Азовцев, Е. Г. Гимель, П. А. Голуб и др. — {{М.}}: Советская энциклопедия, 1983. — С. 37. * ''Василевский В. И. '' Революция и Гражданская война в Забайкалье: Краткий биогр. указ. — Чита, 1989. * ''Дорошина Х. Г. '' Большевик Анохин // Рядовые революции. — Петрозаводск, 1988. * ''Дорошина Х. Г. '' Большевик П. Ф. Анохин. — Петрозаводск, 1957 и последующие издания. * ''Гусаров Д. Я. '' Три повести из жизни Петра Анохина. — Петрозаводск, 1968. — 351 с. == Һылтанмалар == * [http://encycl.chita.ru/encycl/person/?id=865 П. Ф. Анохин — Энциклопедия Забайкалья] * [http://tvr-life.ru/encyclopedia/aa/anokhin-petr Петр Анохин]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:3 июндә тыуғандар]] [[Категория:1891 йылда тыуғандар]] [[Категория:10 майҙа вафат булғандар]] [[Категория:1922 йылда вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Үлтерелгән сәйәсмәндәр]] [[Категория:Большевиктар]] [[Категория:Рәсәйҙә вафат булғандар]] [[Категория:Рәсәй империяһында тыуғандар]] [[Категория:Страницы с непроверенными переводами]] ode8qzb8cok40x0a9lhze31lfnmyc1n Аҡъюлов Рәхим Вәлиулла улы 0 176454 1149543 1069180 2022-08-13T18:35:15Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=сентябрь 2021}} {{фш|Аҡъюлов}} {{Ук}} ''' Аҡъюлов Рәхим Вәлиулла улы''' ({{lang-ru|Акюлов Рахим Валиуллович}}; [[1906]]-) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында пулемёт эскадроны пулемётсыһы. Ҡыҙылармеец<ref>[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/346-akyulov-rakhim-valiullinovich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Акюлов Рахим Валиуллович]</ref>. == Биографияһы == Рәхим Вәлиулла улы Аҡъюлов [[1906 йыл]]да [[Ырымбур губернаһы]] Ырымбур өйәҙендә (һуғыш алдынан — БАССР-ҙың [[Күгәрсен районы]], хәҙер — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]]) Мораптал ауылында тыуған<ref>[https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_donesenie51163304/ Память народа. Акюлов Рахим Валиуллович]</ref>. Күгәрсен районы хәрби комиссариаты тарафынан [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]] сафына саҡырыла. [[1942 йыл]]дың 6 июлендә Курск (хәҙер — Липецк) өлкәһе Икенсе Тербуны ауылы эргәһендә барған һуғыштарҙа хәбәрһеҙ юғала<ref name="search.rsl.ru">[https://search.rsl.ru/ru/record/01000843072 РГБ: Память : Республика Башкортостан : Списки погибших в Велик. Отеч. войне 1941—1945 гг. / Редкол.: Аюпов М. А. (гл. ред.) и др. — Уфа : Китап, 1994] ISBN 5-295-00958-0</ref>. == Хәтер == Аҡъюлов Рәхим Вәлиулла улының исеме [[Башҡортостан]]да нәшер ителгән баҫмаларҙа<ref name="search.rsl.ru"/> һәм БР-ҙың Күгәрсен районы Мораптал ауылында [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусылар хөрмәтенә ҡуйылған һәйкәлдәге исемлеккә индерелгән. Шулай итеп, оҙаҡ йылдар дауамында яугир Аҡъюлов Рәхим хәбәрһеҙ юғалған тип иҫәпләнә. [[1996 йыл]]да эҙәрмәндәр һуғыш барған урындарҙа ҡыҙылармеецтарҙың һөйәктәрен ҡаҙып сығарҙы. Барлығы 671 яугир исемен белә алдылар. Һәм хәрби хөрмәт күрһәтелеп, һәләк булыусылар исемлегендә ҡыҙылармеец Аҡъюлов Рәхим Вәлиулла улы ла Липецк өлкәһе Тербуны ауылындағы туғандар ҡәберлегендә ерләнде{{ЫС юҡ|24|07|2021}}. == Һылтанмалар == * [http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/346-akyulov-rakhim-valiullinovich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Акюлов Рахим Валиуллович]{{ref-ru}}{{V|24|07|2021}} * [https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_donesenie51163304/& Память народа. Акюлов Рахим Валиуллович]{{ref-ru}}{{V|24|07|2021}} * [https://search.rsl.ru/ru/record/01000843072 РГБ: Память : Республика Башкортостан : Списки погибших в Велик. Отеч. войне 1941—1945 гг. / Редкол.: Аюпов М. А. (гл. ред.) и др. — Уфа : Китап, 1994] ISBN 5-295-00958-0 * [http://112bkd.ru/index.php/component/sppagebuilder/?view=page&id=52 Братская могила в с. Тербуны] * [https://memory-map.1sept.ru/#/memorial-3172/type=map&center=52.094028,38.63427&zoom=13 Мемориал] * [https://vk.com/@patriotvrn-4 Тербунский рубеж] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} {{Портал|Башҡорт атлы дивизияһы}} {{Башҡорт атлы дивизияһы}} [[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]] [[Категория:1906 йылда тыуғандар]] riv4fqdikr7vfct9voltiytosrchfcp Төркмән Совет Социалистик Республикаһы 0 184136 1149567 1144731 2022-08-14T10:45:59Z Һәҙиә 13420 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Төркмән Совет Социалистик Республикаһы''' (Төркмәнстан) ({{Lang-tk|Түркменистан Совет Социалистик Республикасы}}, хәҙерге орфография ''Türkmenistan Sowet Sotsialistik Respublikasy'') — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|Советтар Союзы]] республикаларының береһе. [[1924 йыл|1924 йылдың]] октябрь айында Урта Азияла милли-территориаль бүлеү (размежевание) барышында Төркөстан АССР-ының Төркмән өлкәһенән һәм элекке [[Бохара Халыҡ Совет Республикаһы]] (Төркмән АО) һәм Хорезм [[Бохара Халыҡ Совет Республикаһы|Халыҡ Совет Республикаһы]] (Төркмән АО) ҙур булмаған территорияларынан '''Төрөкмән Совет Социалистик Республикаһы''' булараҡ ойошторола. 1936 йылдың 5 декабренән — '''Төрөкмән Совет Социалистик Республикаһы,''' хәҙерге ваҡытта суверенлы дәүләт— [[Төркмәнстан]]. == Төркмән Совет Социалистик Республикаһы етәкселеге == Барлыҡҡа килгән мәленән алып бойондороҡһоҙлоҡ иғлан ителгәнгә тиклем юғары етәкселекте [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|КПСС]] составындағы Төркмәнстан Коммунистар партияһы тормошҡа ашырҙы. Компартияның юғары органы Үҙәк Комитет (ҮК) һәм фактик етәксе булған Төркмәнстан Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары республиканың ғәмәлдәге етәксеһе лә була: === Төркмәнстан Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретарҙары === * Межлаук Иван Иванович (1924—[[1926 йыл|1926]]) * Ибраһимов Шаймардан Нуриман улы (1926 июнь — апрель 1928) * Паскуцкий Николай Антонович (апрель — май [[1928 йыл|1928]]) * Аронштам Григорий Наумович ([[11 май]] 1928 — август [[1930 йыл|1930]]) * Попок Яков Абрамович (август 1930 — [[15 апрель]] [[1937 йыл|1937]]) * Чубин Яков Абрамович ([[17 апрель]] 1937 — ноябрь [[1939 йыл|1939]]) * Фонин Михаил Макарович (ноябрь 1939 — март [[1947 йыл|1947]]) * Батыров Шаджа Батыр улы (март 1947 — июль [[1951 йыл|1951]]) * Бабаев Сухан Бабай улы (июль 1951 — [[14 декабрь]] [[1958 йыл|1958]]) * Караев Джума Дурды улы ([[14 декабрь]] 1958 — [[4 май]] [[1960 йыл|1960]]) * Овезов Балыш Овез улы ([[13 июнь]] 1960 — [[24 декабрь]] [[1969 йыл|1969]]) * Гапуров Мухамедназар Гапур улы ([[24 декабрь]] 1969 — [[21 декабрь]] [[1985 йыл|1985]]) * [[Ниязов Сапарморат Атай улы]] ([[21 декабрь]] 1985 — [[16 декабрь]] [[1991 йыл|1991]]) Үҙгәртеп ҡороу ваҡытында етәкселектең партия структураларынан парламент структураларына яйлап күсеүе маҡсатында, Төркмәнстан Коммунистар Партияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары Сапарморат Ниязов Төркмән ССР-ы Юғары советы Рәйесе, һуңынан Төркмән ССР-ы Президенты вазифаһына һайланды. Шулай итеп, ул Төркмән ССР-ы етәксеһе булды: * [[21 декабрь]] [[1985]] — [[18 ғинуар]] [[1990]] Төркмән Компартияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары; * 18 ғинуар 1990 — [[27 октябрь]] 1990 Төркмән Компартияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары булараҡ — Төркмән ССР-ы Юғары Советы Рәйесе; * 27 октябрь 1990 — [[16 декабрь]] [[1991]] Төркмән Компартияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары булараҡ — Төркмән ССР-ы перезиденты. Төркмән ССР-ының юғары закондар сығарыу органы бер палаталы Юғары Совет була, уның депутаттары, Төркмәнстан Коммунистар партияһы етәкселеге мотлаҡ хуплағандан һуң, альтернативаһыҙ нигеҙҙә 4 йылға (1979 йылдан алып — 5 йылға) һайлана. Юғары Совет даими эшләүсе орган булманы, уның депутаттары сессияға йылына 2-3 тапҡыр йыйылды. Көндәлек административ эш алып барыу өсөн Юғары Совет республика башлығы функцияларын номиналь үтәгән даими эшләүсе Президиум һайланы. === Төркмән Совет Социалистик Республикаһы Юғары Советы Президиумы Рәйестәре === * [[Бабаев Хивали Бабай улы]] ([[26 июль]] [[1938]] — ғинуар [[1942]]) * [[Бердыев Аллаберды]] ([[27 ғинуар]] 1942 — [[6 март]] [[1948]]) * [[Сарыев Аҡмәмәд]] (6 март 1948 — [[30 март]] [[1959]]) * [[Байрамов Нурберды]] (30 март 1959 — [[26 март]] [[1963]]) * [[Клычев Аннамөхәммәд]] (26 март 1963 — [[15 декабрь]] [[1978]]) * [[Язкулиев Баллы]] (15 декабрь 1978 — [[13 август]] [[1988]]) * [[Базарова Роза Атамурад ҡыҙы]] (13 август 1988 — [[18 ғинуар]] [[1990]]) === 1990—1991 йй. Төркмән Совет Социалистик Республикаһы Юғары Советы Рәйестәре === 1990 йылдың ғинуарына тиклем Юғары Совет Рәйесе ултырыштарҙа төп етәксе вазифаһын ғына башҡарҙы. 1990 йылдың 18 ғинуарында Төркмән Совет Социалистик Республикаһының Юғары советы Президиумы таратыла һәм уның функциялары Юғары совет Рәйесенә тапшырыла, был уны республиканың иң юғары вазифалы кешеһенә әүерелдерә. Әммә 1990 йылдың 27 октябрендә Төркмән Совет Социалистик Республикаһы президенты вазифаһы индерелә, шунан һуң Юғары Совет Рәйесе вазифаһы йәнә төп етәксе бурыстары менән сикләнә. * [[Ниязов Сапармурад Атай улы]] ([[18 ғинуар]] 1990 — [[2 ноябрь]] 1990) * [[Мурадов Сахат Непес улы]] ([[18 ноябрь]] 1990—[[1995]]) (2001 йылға тиклем Төркмәнстан Мәжлесе рәйесе булараҡ) === Төркмән ССР-ы Министрҙар Советы Рәйестәре === (1946 йылдың 15 мартына тиклем — Төркмән ССР-ы Халыҡ Комиссарҙары Советы рәйестәре) * [[Атабаев Ҡайғысыз Сердар улы]] (февраль [[1925]] — июль [[1937]])<ref>[http://www.knowbysight.info/AAA/01128.asp Справочник по истории Коммунистической партии: Атабаев]</ref> * [[Худайбергенов Айытбай]] (ноябрь 1937 — [[17 октября]] [[1945]])<ref>[http://www.knowbysight.info/HHH/00658.asp Справочник по истории Коммунистической партии: Худайбергенов]</ref> * [[Бабаев Сухан Бабай улы]] (17 декабрь 1945 — [[14 июль]] [[1951]]) * [[Овезов Балыш Овез улы]] (14 июль 1951 — [[14 ғинуар]] [[1958]]) * [[Ҡараев Джума Дурды улы]] (14 ғинуар 1958 — [[20 ғинуар]] [[1959]]) * [[Овезов Балыш Овез улы]] (20 ғинуар 1959 — [[13 июнь]] [[1960]]) * [[Анналиев Абды Аннали улы]] (13 июнь 1960 — [[26 март]] [[1963]]) * [[Гапуров Мөхәмәдназар Гапур улы]] (26 март 1963 — [[25 декабрь]] [[1969]]) * [[Оразмөхәмәдов Ораз Назар улы]] (25 декабрь 1969 — [[17 декабрь]] [[1975]]) * [[Язкулиев Баллы]] (17 декабрь 1975 — [[15 декабрь]] [[1978]]) * [[Ҡаррыев Чары Союн улы]] (15 декабрь 1978 — [[28 февраль]] [[1985]]) * [[Ниязов Сапарморат Атай улы]] (18 март 1985 — [[4 ғинуар]] [[1986]]) * [[Хожаморадов Аннаморад]] (4 ғинуар 1986 — [[17 ноябрь]] [[1989]]) * [[Әхмәдов Хан]] ([[5 декабрь]] 1989 — [[27 октябрь]] [[1991]]) == Административ бүленеше == Республика ойошторолғанда, уның составына элекке Төркөстан АССР-ының Төркмән өлкәһе (Асхабад (Полторацк), Мерв, Теджен һәм Красноводск өйәҙҙәре); элекке Хорезм ССР-ының Ташауыз округы; Бохара ССР-ының Чарджуй һәм Керкин округтары һәм Ширабат виләйәтенең Калиф төмәне биләмәләре инде<ref>{{Cite web|url=http://elib.shpl.ru/nodes/8808|title=ГПИБ {{!}} Административно-территориальное деление Союза ССР и список важнейших населённых пунктов : дополнение к 8-му изданию с новейшими данными о районированных в 1929 году областях. - М., 1929.|author=Н. П. ИнфоРост|publisher=elib.shpl.ru|accessdate=2020-04-28}}</ref>. Тәүҙә Төркмән Совет Социалистик Республикаһы 4 өйәҙгә (Красноводск, Мерв, Полторацк, Теджен), 5 район шураһына (Ильял, Көңгөр-Ургенч, Порс, Тахта, Ташауыз), 2 виләйәткә (Керкин, Ленин-Төркмән) һәм 1 төмәнгә (Келиф) бүленгән. 1924 йылдың 4 декабрендә Төркмәнстан 5 округка бүленә: * [[Керкин округы]] * [[Чаржуй (Ленин) округы]] * [[Мерв округы]] * [[Полторацк округы]] * [[Ташауыз округы]] 1926 йылда Мерв һәм Полторацк округтары бөтөрөлә. Быға тиклем ошо округтарға ингән Атрек, Байрам-Әли, Бахарден, Безмеин, Гинцбург, Иолотан, Казанжик, Красноводск, Мерв, Серах, Тахта-Базар һәм Теджен райондары Төрөкмән ССР-ына туранан-тура буйһонған. Бер йылдан Ленин округы Чаржуй тип үҙгәртелә. Республикаға буйһонған яңы райондар: Ғәсән-Кули һәм Геок-Тепин райондары барлыҡҡа килде. Республика ҡарамағындағы райондарҙың атамалары үҙгәртелде: Безмеин - Полторацк тип, Гинцбург - Каахкин тип, Полторацк - Ашхабад районы тип. 1930 йылда округтар бөтөрөлә. Төркмән ССР-ы Әтрек, Байрам-Әли, Бахарден, Бурдалыҡ, Ғасан-Кули, Гек-Тепин, Дарған-Әтә, Дейнаус, Ильяли, Иолотан, Ҡаахкин, Ҡазанжик, Ҡарабекауыл, Ҡара-Калин, Карлюк, Керкин, Ҡызыл-Аяк, Красноводск, Көнә-Ургенч, Ҡушкин, Мерв, Порс, Саят, Серах, Иҫке Чаржуй, Тахта-Баҙар, Тахта, Ташауыз, Тежен, Фараб, Халач, Хожамбас һәм Чаршангин райондарына бүленә. 1931 йылда Иҫке Чаржуй районы Чаржуй тип үҙгәртелә. 1932 йылда Ташауыз округы ойошторола, уға биш район (Ильяли, Көнә-Ургенч, Порс, Тахта һәм Ташауыз) инә. Шул уҡ йылда республика ҡарамағындағы ике яңы район: Ербент һәм Ҡырҡ-Куин райондары булдырыла. Бер йылдан Керкин округы ойошторола, унда Бурдалыҡ, Карлюк, Керкин, Ҡызыл-Аяҡ, Халач, Хожамбас һәм Чаршанга райондары инә. Атрек районы Ҡызыл-Әтрек тип үҙгәртелде. 1934 йылда Ҡырҡ-Куин районы бөтөрөлә. 1935 йылда Каганович, Киров һәм Сталин райондары барлыҡҡа килә. 1936 йылда Ашхабад районы ойошторола. 1937 йылда Мерв - Марый, Чаржуй - Чаржоу райондары тип үҙгәртелә. Молотов һәм Төркмән-Калин райондары ойошторола. Кушҡа районы бөтөрөлә. 1938 йылда Вәкил-Баҙар, Куйбышев, Саҡар һәм Саҡар-Чагин райондары ойошторола. 1939 йыл башында Ҡыҙыл-Әрүәт һәм Нәбит-Дағ райондары ойошторола. 1939 йылдың 21 ноябрендә республикала өлкәләргә бүлеү индерелә (округтар бөтөрөлә): * Ашхабад өлкәһе * Красноводск өлкәһе * Марый өлкәһе * Ташауыҙ өлкәһе * Чаржоу өлкәһе 1943 йылда Керкин өлкәһе булдырыла. 1947 йылда Керкин һәм Красноводск өлкәләре бөтөрөлә. 1952 йылда Красноводск өлкәһе тергеҙелә (1955 йылда тағы ла бөтөрөлә). 1959 йылда Ашхабад өлкәһе бөтөрөлә. Шул уҡ ваҡытта Ашхабад, Бахарден, Ғасан-Кули, Геок-Тепин, Каахк, Казанжик, Ҡара-Калин, Ҡыҙыл-Әрүәт, Ҡыҙыл-Әтрек һәм Красноводск райондары республика ҡарамағына күсте. 1963 йылда бөтә өлкәләр бөтөрөлә, ә райондар эреләтелә. Һөҙөмтәлә Төркмән ССР-ы түбәндәге райондарға: Ашхабад, Байрам-Әли, Геок-Тепин, Дейнаус, Иолотан, Казанжик, Калинин, Керкин, Ҡыҙыл-Әрүәт, Ҡыҙыл-Әтрек, Көнә-Үргенч, Ленин, Марый, Мөрғәб, Саят, Тахта-Баҙар, Тахта, Ташауыҙ, Тежен, Хожамбас һәм Чаржоу райондарына бүленгән. 1964 йылда - Ильяли, Ҡаахкин, Ҡарабекауыл, Саҡар-Чагин, Серах, Төркмән-Калин һәм Чаршангин райондары, ә 1965 йылда — Бахарден, Ғасан-Кули, Дарған-Әтә, Красноводск һәм Фәрәб райондары барлыҡҡа килә. 1970 йылда Марый, Ташауыҙ һәм Чаржоу өлкәләре тергеҙелә. Ашхабад, Бахарден, Ғасан-Кули, Геок-Тепин, Казанжик, Ҡара-Калин, Ҡыҙыл-Әрүәт, Ҡыҙыл-Әтрек, Красноводск райондары республика буйһоноуында ҡалды. 1973 йылда Ашхабад һәм Красноводск өлкәләре тергеҙелә, уға республика ҡарамағындағы бөтә райондар инә. Әммә 1988 йылда Ашхабад һәм Красноводск өлкәләре йәнә бөтөрөлә. Ашхабад, Бахарден, Геок-Тепин, Ҡаахк, Ҡазанжик, Ҡыҙыл-Әрүәт, Ҡыҙыл-Әтрек, Киров, Красноводск, Серах һәм Теджен райондары республика буйһоноуына күсте. 1991 йылдың ғинуарында Балҡан өлкәһе ойошторола. Бынан һуң республика буйһоноуында Ашхабад, Бахарден, Геок-Тепинск, Ҡаахк, Киров, Серах һәм Теджен райондары ҡалды. 1991 йылдың 27 октябрендә Төркмән ССР-ы бойондороҡһоҙ Төркмән Республикаһына әйләнә, әммә шул уҡ йылдың 26 декабрендә генә СССР составынан юридик яҡтан сыға. == Иҡтисады == Союздаш республика иҡтисады 1960-1970 йылдарҙа әүҙем үҫешә. 1960-1980 йылдарҙа эшкәртелмәгән мамыҡтан тулайым йыйым 0,36 миллион тоннанан 1,3 миллион тоннаға тиклем артҡан, артабан үҫеш темптары аҡрынайған һәм 1990 йылда 1,4 миллион тонна ғына йыйып алынған<ref name=autogenerated1>[http://journals.tsu.ru/uploads/import/920/files/374-088.pdf Данков А. Г. Развитие экономики Туркменистана в первые годы независимости (1992—1998 гг.) // Вестник Томского государственного университета. — 2013. — № 374. — С. 88]</ref>. Ошо уҡ осорҙа тәбиғи газ сығарыу йылына 1,1 миллиард кубометрҙан 63,2 миллиард кубометрға тиклем артҡан<ref name=autogenerated1 />. 1980-се йылдарҙа үҫеш дауам иткән һәм 1990 йылда ул 87,8 миллиард кубометр (дөйөм союз табышының 10,8 %) тәшкил иткән<ref name=autogenerated1 />. * [http://ru.wikisource.org/wiki/Производство_промышленной_продукции_в_Туркменской_ССР_по_годам Производство промышленной продукции по годам] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [https://archive.org/details/TurkmeniaManMastersTheDesert ''Turkmenia: Man Masters the Desert''] by Balysh Ovezov {{Республики СССР}} {{Туркмения в темах}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Төркмән ССР-ы|*]] [[Категория:СССР-ҙа 1924 йылда барлыҡҡа килделәр]] [[Категория:Халыҡтар Дуҫлығы ордены менән бүләкләнгән региондар]] [[Категория:Ленин ордены менән наградланған региондар]] [[Категория:СССР союздаш республикалары]] 745mppvj35oxfl70b4ik4m5oqfxruoe Категория буйынса фекерләшеү:Фамилиялаштар исемлеге булған биттәр 15 184269 1149500 1149329 2022-08-13T16:30:47Z Баныу 28584 /* БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki == Башҡорт Википедияһына нисек ярҙам итергә? == Ярҙам итергә теләгегеҙ булып та, нисек башлап тотонорға баҙнат итмәй тора инегеҙме? Тап Һеҙҙең ҡулдан килерлек, төҙөү өсөн ябай ғына, әммә күләме буйынса күп кенә яҙылмаған мәҡәләләр йыйылып киткән. Башҡорт Википедияһында бер төрлө фамилиялы кешеләр тураһында мәҡәләләр бар. Шул мәҡәләләрҙе дөйөмләштереп, айырым бер фамилия тураһында исемлек-мәҡәлә төҙөргә кәрәк. == Аңлатма == Мәҡәләне нисек төҙөү [https://docs.google.com/document/d/1jDIJxBEB68u000DY_B-rmkMN8wD2NPvbCb4F4cwGItk/edit?usp=sharing аңлатмаһын бынан күсереп алығыҙ]. Тиҙҙән видео-дәрес яҙмаһы ла булыр. == Белешмә китаптар == [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf Белешмә «Китаптар» сайтында тора].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) «Башҡорт фамилиялары» белешмәһенә һылтанма эшләү өсөн ҡалып:<pre> {{БФ}} {{БФ|страницы = }} {{Китап:Башҡорт фамилиялары}} {{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы = }} </pre> == Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә == <pre> ''' ''' — ир-ат фамилияһы. ''' ''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} </pre> Топоним булған осраҡта <pre>{{Исемдәш тораҡ пункттар}}</pre> ҡалыбын өҫтәгеҙ. == БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре == БашВикила түбәндәге фамилияларға кәмендә ике мәҡәлә бар. ;А * [[Абакумов]], [[ Абашидзе]], [[ Абзалетдинов]], [[ Аблаев]], [[ Абрамов]], [[ Авзалов]], [[ Айсыуаҡов]], [[ Айытбаев]], [[ Акимов]], [[ Александров]], [[ Аликин]], [[ Алисов]], [[ Алсынбаев]], [[ Алтыншин]], [[ Алфёров]], [[ Аляев]],[[Алиев]], [[ Алёхин]], [[ Алёшин]], [[ Амангилдин]], [[ Амосов]],[[Аммосов]] [[ Анисимов]], [[ Анохин]], [[ Антонов]], [[ Арсеньев]], [[ Артамонов]], [[ Артемьев]], [[ Арғынбаев]], [[ Асатрян]], [[ Асаев]], [[ Асеев]], [[ Астафьев]], [[ Атанғолов]], [[ Атауллин]], [[ Аҙнағолов]], [[ Аҡбашев]], [[ Аҡбирҙин]], [[ Аҡбутин]], [[ Аҡманов]], [[ Аҡҡулов]], [[ Аҫылғужин]], [[ Аҡсурин]], [[ Аҡъюлов]], ;Б * [[Бабенко]], [[ Багаев]], [[ Байда]], [[ Байков]], [[ Байморатов]], [[ Баймөхәмәтов]], [[ Байназаров]], [[ Байтимеров]], [[ Байтирәков]], [[ Байтурин]], [[ Байышев]], [[ Бакунин]], [[ Баланчивадзе]], [[ Барабанов]], [[ Барабаш]], [[ Баранов]], [[ Барановский]], [[ Барбу]], [[ Барлыбаев]], [[ Барсов]], [[ Барсуков]], [[ Бартенев]], [[ Баскаков]], [[ Басов]], [[ Батталов]], [[ Бахвалов]], [[ Баязитов]], [[ Бағышаев]], [[ Баҡыев]], [[ Баһманов]], [[ Бекетов]], [[ Беликов]], [[ Беляев]], [[ Беляков]], [[ Березин]], [[ Беспалов]], [[ Бибиков]], [[ Биишев]], [[ Бирюзов]], [[ Биғлов]], [[ Бобылёв]], [[ Богданов]], [[ Богданович]], [[ Боголюбов]], [[ Богомолов]], [[ Богословский]], [[ Бодров]], [[ Боков]], [[ Болдырев]], [[ Болотов]], [[ Бондаренко]], [[ Борзов]], [[ Борисов]], [[ Бородин]], [[ Браун]], [[ Бродский]], [[ Буковский]], [[ Буранов]], [[ Бусаргин]], [[ Бушуев]], [[ Быков]], [[ Быстров]], [[ Бәшәров]], ;В * [[Ваганов]], [[ Варламов]], [[ Вартанян]], [[ Варфоломеев]], [[ Василевский]], [[ Василенко]], [[ Васильев]], [[ Вахитов]], [[ Ваһапов]], [[ Вдовин]], [[ Венедиктов]], [[ Верещагин]], [[ Вершинин]], [[ Викторов]], [[ Виноградов]], [[ Витман]], [[ Вишневский]], [[ Власов]], [[ Воеводин]], [[ Волков]], [[ Волохов]], [[ Волынский]], [[ Воробьёв]], [[ Ворожейкин]], [[ Воронов]], [[ Ворошилов]], [[ Воскресенский]], [[ Врангель]], ;Г * [[Габричевский]], [[ Гаврилов]], [[ Галкин]], [[ Ганцев]], [[ Герасимов]], [[ Герман]], [[ Гинзбург]], [[ Голдобин]], [[ Голубев]], [[ Голубкин]], [[ Гончаров]], [[ Горбачёв]], [[ Горбунов]], [[ Горбушин]], [[ Гордеев]], [[ Горшков]], [[ Греков]], [[ Гречишников]], [[ Грибанов]], [[ Григорьев]], [[ Григорян]], [[ Гриценко]], [[ Гришин]], [[ Громов]], [[ Губин]], [[ Гудков]], [[ Гурвич]], [[ Гуреев]], [[ Гусев]], [[ Гущин]], ;Ғ * {{Эшләнде}} ;Д * {{Эшләнде}} ;Ҙ * юҡ ;Е * [[Евсеев]], [[Евтушенко]], [[Егоров]], [[Ежов]], [[Елисеев]], [[Ельцин]], [[Еремеев]], [[Ермолаев]], [[Ерохин]], [[Есенин]], [[Ефимов]], ;Ё * юҡ ;Ж * [[Жариков]], [[Жданов]], [[Жуков]], [[Журавлёв]], ;З * [[Завадский]], [[Зайцев]], [[Закруткин]], [[Замятин]], [[Зарубин]], [[Захаров]], [[Заһиров]], [[Зверев]], [[Зенкевич]], [[Зимин]], [[Зиннуров]], [[Зиннәтуллин]], [[Зиновьев]], [[Злобин]], [[Золотов]], [[Зорин]], [[Зотов]], [[Зубов]], [[Зыкин]], [[Зәбиров]], [[Зәйнетдинов]], [[Зәйнәғәбдинов]], [[Зөбәйҙуллин]], ;И * [[Иванов]], [[Ивушкин]], [[Игнатенко]], [[Илешев]], [[Иманғолов]], [[Имелбаев]], [[Ионов]], [[Ирназаров]], [[Ишембаев]], [[Ишемов]], [[Ишемғолов]], [[Ишкилдин]], [[Иҡсанов]], [[Иҫәнгилдин]], ;Й * [[Йозеф]], [[Йомағужин]], [[Йәләлетдинов]], [[Йәмилев]], [[Йәнбирҙин]], [[Йәнгиров]], [[Йәнекәйев]], [[Йәнтүрин]], [[Йәнғужин]], ;К * [[Казаков]], [[Казанский]], [[Казанцев]], [[Калашников]], [[Калинин]], [[Камаев]], [[Кандинский]], [[Капица]], [[Карамова]], [[Карасёв]], [[Карин]], [[Карпов]], [[Касаткин]], [[Катаев]], [[Кашапов]], [[Кащеев]], [[Кейекбаев]], [[Кейекбирҙин]], [[Келдыш]], [[Килдебәкова]], [[Килдейәров]], [[Ким]], [[Кириллов]], [[Кирпичников]], [[Кирсанов]], [[Киселёв]], [[Клеменс]], [[Климов]], [[Клоков]], [[Ключарёв]], [[Князев]], [[Кобзев]], [[Ковалевский]], [[Коваленко]], [[Ковалёв]], [[Кожанов]], [[Кожин]], [[Козлов]], [[Козловский]], [[Кокин]], [[Колесников]], [[Комаров]], [[Комлев]], [[Кондратьев]], [[Константинов]], [[Кончаловский]], [[Копылов]], [[Копьёв]], [[Корольков]], [[Королёв]], [[Косенко]], [[Космодемьянский]], [[Костарев]], [[Костенко]], [[Котельников]], [[Котов]], [[Красиков]], [[Красильников]], [[Краснов]], [[Красовский]], [[Краузе]], [[Крашенинников]], [[Кривов]], [[Круглов]], [[Крылов]], [[Крюкова]], [[Крючков]], [[Кудрявцев]], [[Кузьменко]], [[Кулагин]], [[Кулаков]], [[Куликов]], [[Күзбәков]], [[Күлбаев]], [[Күскилдин]], [[Кәбиров]], ;Ҡ * [[Ҡазыханов]], [[Ҡаймирасов]], [[Ҡашаев]], [[Ҡобағошов]], [[Ҡолошев]], [[Ҡолһарин]], [[Ҡорбанаева]], [[Ҡотлогилдин]], [[Ҡотоев]], [[Ҡоҙашев]], [[Ҡоҙаяров]], [[Ҡунаҡов]], ;Л * [[Лаврентьев]], [[Лавров]], [[Ларин]], [[Ларионов]], [[Ласло]], [[Латынин]], [[Лашин]], [[Лебедев]], [[Левинсон-Лессинг]], [[Левитан]], [[Ленский]], [[Леонов]], [[Леонтьев]], [[Лермонтов]], [[Липатов]], [[Лисициан]], [[Лисицын]], [[Лисовский]], [[Литвинов]], [[Лобов]], [[Логинов]], [[Логунов]], [[Лопатин]], [[Лукьянов]], [[Лыков]], [[Лысенко]], [[Лыткин]], [[Львов (фамилия)|Львов]], [[Любимов]], ;М * [[Майоров]], [[Майстренко]], [[Макаров]], [[Максимов]], [[Малышев]], [[Мальков]], [[Мальцев]], [[Манапов]], [[Манатов]], [[Маннанов]], [[Марков]], [[Мартынов]], [[Масленников]], [[Маслов]], [[Матвеев]], [[Матюшин]], [[Мағазов]], [[Медведев]], [[Мельников]], [[Мефодьев]], [[Минаев]], [[Минһажев]], [[Минһажетдинов]], [[Миронов]], [[Мирсаев]], [[Михайлов]], [[Михалёв]], [[Михеев]], [[Мищенко]], [[Миңнуллин]], [[Миһранов]], [[Моисеев]], [[Молодцов]], [[Молчанов]], [[Моратов]], [[Морозов]], [[Москвин]], [[Муратов]], [[Мурзин]], [[Мухачёв]], [[Мухин]], [[Мырҙабаев]], [[Мырҙағолов]], [[Мырҙаҡаев]], [[Мәрҙәнов]], [[Мәсәлимов]], [[Мөҙәрисов]], ;Н * [[Насибуллин]], [[Некрасов]], [[Нестеров]], [[Нечаев]], [[Никифоров]], [[Новиков]], [[Нураев]], [[Нурмөхәмәтов]], [[Нәҙершин]], ;Ң * юҡ ;О * [[Обухов]], [[Овчинников]], [[Огородников]], [[Ожегов]], [[Озеров]], [[Окунев]], [[Орлов]], [[Осипенко]], [[Осипов]], ;Ө * юҡ ;П * [[Павленко]], [[Павлов]], [[Панов]], [[Пантелеев]], [[Парамонов]], [[Парфёнов]], [[Пархоменко]], [[Пегов]], [[Петров]], [[Платонов]], [[Плотников]], [[Плюшар]], [[Покрышкин]], [[Помыкалов]], [[Пономарёв]], [[Попов]], [[Попович]], [[Потанин]], [[Потапов]], [[Привалов]], [[Прохоров]], [[Псянчин]], [[Пугачёв]], [[Пушкин]], ;Р * [[Разин]], [[Распопов]], [[Рахманов]], [[Рахманҡолов]], [[Резников]], [[Роднина]], [[Розанова]], [[Розенберг]], [[Романов]], [[Ромашкин]], [[Рубцова]], [[Руденко]], [[Румянцев]], [[Рыков]], [[Рябов]], [[Рәхимғолов]], ;С * [[Сабиров]], [[Савельев]], [[Савин]], [[Савицкий]], [[Салауатов]], [[Самойлов]], [[Самородов]], [[Самохвалов]], [[Самсонов]], [[Саттаров]], [[Сафонов]], [[Сафуанов]], [[Сахаров]], [[Саяпов]], [[Селивёрстов]], [[Семёнов]], [[Сергеев]], [[Серов]], [[Сибәғәтов]], [[Сидоров]], [[Симонов]], [[Синельников]], [[Скребков]], [[Скрипчинский]], [[Смирнов]], [[Смородин]], [[Собханғолов]], [[Соколов]], [[Соколовский]], [[Солдатов]], [[Соловьёв]], [[Солтанбаев]], [[Сорокин]], [[Сотников]], [[Спивак]], [[Стариков]], [[Старостин]], [[Степанов]], [[Субаев]], [[Сурағолов]], [[Сурин]], [[Суханов]], [[Сухов]], [[Сыров]], [[Сычёв]], [[Сәйетбатталов]], [[Сәйетгәрәев]], [[Сәйетғәлиев]], [[Сәйетғәлин]], [[Сәйфетдинов]], [[Сәйғәфәров]], [[Сәйәхов]], [[Сәлимгәрәев]], [[Сәләхов]], [[Сәмиғуллин]], [[Сәмситов]], [[Сәфиуллин]], [[Сәфәров]], [[Сәфәрғәлиев]], [[Сәфәрғәлин]], [[Сәхәбетдинов]], [[Сәғиҙуллин]], [[Сәғәҙәтов]], [[Сөнәғәтуллин]], ;Ҫ * юҡ ;Т * [[Тажетдинов]], [[Талипов]], [[Тарасов]], [[Тарханов]], [[Теләүбаев]], [[Тимербулатов]], [[Тимеров]], [[Тимерғәлин]], [[Титов]], [[Тихомиров]], [[Тихонов]], [[Ткаченко]], [[Тойғонов]], [[Токарев]], [[Толстиков]], [[Томас]], [[Тотманов]], [[Тоҡомбәтов]], [[Трофимов]], [[Түлебаев]], [[Түрйәнов]], [[Тәвкилев]], ;У * [[Угрюмова]], [[Уразаев]], [[Ураҙбаев]], [[Урдинаран]], [[Урусов]], [[Устинов]], [[Ушаков]], ;Ү * [[Үтәбаев]], ;Ф * [[Фазлыев]], [[Фазылов]], [[Федотов]], [[Филатов]], [[Филимонов]], [[Филиппов]], [[Филоненко]], [[Фомин]], [[Фролов]], [[Фёдоров]], [[Фәйезов]], [[Фәритов]], [[Фәррәхов]], [[Фәсхетдинов]], [[Фәттәхов]], [[Фәтхуллин]], ;Х * [[Хажиев]], [[Хажин]], [[Харитонов]], [[Харламов]], [[Хилажев]], [[Хисаметдинов (Хисамитдинов бар)]], [[Хисамов]], [[Хмелёв]], [[Хохлов]], [[Хромов]], [[Хужин]], [[Хурамшин]], [[Хәзиәхмәтов]], [[Хәйретдинов]], [[Хәйруллин]], [[Хәлитов]], [[Хәтмуллин]], [[Хөснөтдинов]], ;Һ * [[Һатлыҡов]], [[Һағымбаев]], [[Һиҙиәтов]], [[Һәйетҡолов]], [[Һөйөндөков]], ;Ц * [[Цветаев]], [[Цветков]], ;Ч * [[Чавчавадзе]], [[Чайковский]], [[Черкасов]], [[Чернов]], [[Черных]], [[Чесноков]], [[Чиркина]], [[Чудаков]], [[Чуйков]], [[Чумаков]], [[Чуракова]], [[Чурилов]], ;Ш * [[Шамаев]], [[Шаповалов]], [[Шапошников]], [[Шатилов]], [[Шатров]], [[Швецов]], [[Шевченко]], [[Шилкин]], [[Ширяев]], [[Шишков]], [[Шолохов]], [[Шувалов]], [[Шәйхулов]], [[Шәймәрҙәнов]], [[Шәймөхәмәтов]], [[Шәйбәков]], [[Шәмиғолов]], [[Шәрифуллин]], [[Шәрәфетдинов]], [[Шәғәлиев]], [[Шөғәйепов]], ;Щ * [[Щербаков]], [[Щербо]], ;Ы * юҡ ; Э * [[Эйгенсон]] ;Ә * [[Әминов]], [[Әхмәтвәлиев]], [[Әхмәтгәрәев]], [[Әхтәров]], [[Әғләмов]], [[Әҙеһәмов]], [[Әҡбәров]], ;Ю * юҡ ;Я * == Исем менән Фамилия мәҡәләһе == Исем менән Фамилия мәҡәләһе йөкмәткеһен бергә ҡушмағыҙ. Фамилияның барлыҡҡа килгәнен исем менән бәйләү етә. Ә исемдең нимә аңлатҡанын Исем мәҡәләһендә яҙыу урынлы. Фамилия мәҡләһендә исемгә аңлатма биреү артыҡ. Шундай аңлатма арҡалы артабан исем менән бәйле топонимдарға күсеп кителә. Уларҙы Исем мәҡәләһендә яҙырға кәрәк, фамилия мәҡләһендә яҙыу артыҡ. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:42, 4 август 2022 (UTC) d0r6q22pqb9sd96ewfz500qxd9v9pns Ҡалып:Саха Республикаһы 10 184295 1149468 1147494 2022-08-13T12:37:47Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Саха Республикаһы | title =[[Саха Республикасы|<span style="color:white;">Саха Республикаһы</span>]] | titlestyle = background:#1199FF | state = сворачиваемость | йәшереү = 1 | image = [[Рәсем:Coat of Arms of Sakha (Yakutia).svg|100px]] | imageleft = [[Рәсем:Flag of Sakha.svg|140px]] | list1 = '''Ҡалалар''': '''[[Якутск]]''' {{!}} [[Алдан (ҡала)|Алдан]] {{!}} [[Верхоянск]] {{!}} [[Вилюйск]] {{!}} [[Ленск]] {{!}} [[Мирный (Якутия)|Мирный]] {{!}} [[Нерюнгри]] {{!}} [[Нюрба]] {{!}} [[Олёкминск]] {{!}} [[Покровск]] {{!}} [[Среднеколымск]] {{!}} [[Томмот]] {{!}} [[Удачный]] ---- '''Райондар (улустар)''': [[Абый улусы]] {{!}} [[Алдан улусы]] {{!}} [[Аллаих улусы]] {{!}} [[Амга улусы]] {{!}} [[Анабара улусы]] {{!}} [[Булуң улусы]] {{!}} [[Верхневилюйск улусы]] {{!}} [[Верхнеколымск улусы]] {{!}} [[Верхоянск улусы]] {{!}} [[Вилюй улусы]] {{!}} [[Жиганск улусы]] {{!}} [[Кобяй улусы]] {{!}} [[Ленск улусы]] {{!}} [[Мегино-Кангалас улусы]] {{!}} [[Мирный улусы]] {{!}} [[Мома улусы]] {{!}} [[Намцы улусы]] {{!}} [[Нерюнгри улусы]] {{!}} [[Нижнеколымск улусы]] {{!}} [[Нюрба улусы]] {{!}} [[Оймякон улусы]] {{!}} [[Оленёк милли улусы]] {{!}} [[Олёкминск улусы]] {{!}} [[Среднеколымск улусы]] {{!}} [[Сунтар улусы]] {{!}} [[Татта улусы]] {{!}} [[Таулы улусы]] {{!}} [[Томпо улусы]] {{!}} [[Усть-Алдан улусы]] {{!}} [[Усть-Майя улусы]] {{!}} [[Усть-Яна улусы]] {{!}} [[Хангалас улусы]] {{!}} [[Чурапча улусы]] {{!}} [[Эвен-Бытантай милли улусы]] }}<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Рәсәй Федерацияһы субъекттарының административ бүленеше|Саха Республикаһы]] [[Категория:Навигация ҡалыптары:Саха Республикаһы|Саха Республикаһы]] </noinclude> npnsyb6vttifo89pb5rhrtkprfht29p Поляк Ғәскәренең Киев операцияһы (1920) 0 184436 1149562 1148503 2022-08-14T09:59:15Z Тутыйғош 13835 wikitext text/x-wiki {{Хәрби конфликт|конфликт=Поляк Ғәскәренең Киев операцияһы|часть=[[Совет-поляк һуғышы]]|изображение=|заголовок=|дата=[[25 апрель]] — [[14 май]] [[1920]]|место=[[Украина]]|причина=|итог=Польша һәм УНР еңеүе|изменения=|противник2={{Флаг Польши}} [[Польская Республика (1918—1939)|Польша]]<br>{{Флаг|Украина}} [[Украин халыҡ Республикаһы]] <br>Сит ил ирекмәндәре|противник1={{Флаг|РСФСР|1918}} [[Совет Рәсәйе]]<br>{{Флагификация|Украин Халыҡ Республикаһы|1919}}|противник3=|противник4=|командир1=|командир2=|командир3=|командир4=|силы1=|силы2=|силы3=|силы4=|потери1=|потери2=|потери3=|потери4=|общие потери=|примечание=}} '''Поляк Ғәскәренең Киев операцияһы ([[1920 йыл|1920]])''' — 1919—1921 йылдарҙағы [[совет-поляк һуғышы]] барышында [[Польша]] һәм Украина Халыҡ Республикаһы Ҡораллы көстәренең һөжүм операцияһы. Операция [[1920 йыл]]дың апрелендә [[Киев]] ҡалаһын азат итеү маҡсатында үткәрелә. == 1920 йылғы кампания башы == [[Файл:Ft17_dyneburg8.jpg|мини| [[Даугавпилс]] тирәһендә поляктарҙың 1-се танк полкы]] [[Файл:Cooper_Fauntleroy.jpg|мини|Америка ирекмәндәре, Тадеуш Костюшко исемендәге эскадрилья осоусылары — Мериан Купер һәм эскадрилья командиры Седрик Фонтлера]] 1920 йылдың ғинуар башында Эдвард Рыдз-Смигла ғәскәрҙәре көтөлмәгән һөжүм ярҙамында [[Даугавпилс|Двинск]] ҡалаһын яулап ала һәм уны [[Латвия]] властарына тапшыра. 21 февралдә ҡалала Польша Ғәскәренең хәрби парады үтә. Шул уҡ ваҡытта [[РККА]] командованиеһы ҡеүәтле артиллерия, бронемашиналар ҡатнашлығында 100 000 штыктан торған ғәйәт ҙур көс йыя. 10 мартта [[Каменев Сергей Сергеевич|Сергей Каменев]] һәм [[Шапошников Борис Михайлович|Борис Шапошников]] әҙерләгән [[РККА]] һөжүм планы раҫлана. Әммә 6 мартта уҡ Польша ғәскәрҙәре, Мозырь менән Калинковичи ҡалаларын баҫып алып, [[Беларусь|Белоруссияға]] һөжүмгә күсә. [[Украина]]ла РККА составындағы 12-се һәм 14-се армияларының һөжүме ике көндән һуң туҡтап ҡала. Армиялар оборонаға күсергә мәжбүр була. [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия]] Мозырҙы дүрт тапҡыр яулап алырға тырыша, әммә уңышһыҙ. Шуға ҡарамаҫтан, ике яҡ ғәскәрҙәре лә хәл иткес алыштар алда булыуын аңлай. [[1919 йыл]]дың аҙағына поляк ҡораллы көстәрендә 21 пехота дивизияһы һәм 7 моторлаштырылған бригада (бөтәһе 600 мең яугир) иҫәптә тора. 1920 йылдың тәүге айҙарында мобилизация иғлан ителә һәм шәхси состав ярайһы уҡ тулыландырыла. Бынан тыш, яңы ирекмәндәр ҙә өҫтәлә бара. Шул иҫәптән Американан (улар араһында осоусы Мериан К. Купер ҙа була — буласаҡ билдәле яҙыусы). 1920 йылғы кампанияға Польша 700 мең кешене сафҡа ҡуя. Төп һөжүм башына ҡарата көстәрҙең составы: '''Фронттың Көньяҡ фронты участкаһында — [[Припять]] йылғаһынан [[Днепр]] йылғаһына тиклем:''' Поляк Ғәскәре * ''Генерал Вацлав Ивашкевич етәкселегендәге 6-сы армия'' ** 5-се пехота дивизияһы (Вацлав Енджеевский) ** 12-се пехота дивизияһы (Мариан Янушайтис -Жегота) ** 18-се пехота дивизияһы (Франтишек Крайовский) ** 3-сө авиадивизион (Стефан Бастыр) * ''Генерал Антоний Листовский етәкселегендәге 2-се армия'' ** 13-сө пехота дивизияһы (Франтишек Паулик) ** 15-се Помор пехота дивизияһы (Ясенский Антони) ** 6-сы украин пехота дивизияһы (Марко Безручко) ** 2-се авиадивизион (Камилло Перини) * ''Генерал Эдвард Рыдз -Смигла етәкселегендәге 3-сө армия'' ** 1-се пехота дивизияһы Легион (Эдвард Рыдз-Смигла) ** 7-се пехота дивизияһы (Эугениуш Погожельский) ** 3-сө кавалерия бригадаһы (Ежи Савицкий) Бөтәһе — 4,9 мең штык һәм 30,4 ҡылыс. РККА * ''Сергей Меженинов етәкселегендәге 12-се армия'' ** 7-се уҡсылар дивизияһы ** 58-се уҡсылар дивизияһы * ''[[Уборевич Иероним Петрович|Уборевич Иероним]] етәкселегендәге 14-се армия'' ** 41-се уҡсылар дивизияһы ** 60-сы уҡсылар дивизияһы Бөтәһе — 13,4 мең штык һәм 2,3 мең ҡылыс. '''Фронттың төньяҡ участкаһында — Припять һәм Двина араһында:''' Поляк Ғәскәре * ''Генерал Станислав Шептицкий етәкселегендәге 4-се армия (Березин һәм Полесье райондары)'' ** 2-се Легиондар пехота дивизияһы (Хенрик Минкевич) ** 6-сы пехота дивизияһы (Казимеж Рашевский) ** 14-се Велькопольск пехота дивизияһы (Даниель Конажевский) ** Генерал Владимир Сикорский етәкселегендәге Полесье төркөмө *** 9, 16, 21-сы пехота дивизиялары ** 7-се Авиадивизион (Антони Бучкевич) * ''Генерал Стефан Маевский етәкселегендәге 1-се армияһы (Двина районы)'' ** 1-се Литва-Белорус дивизияһы (Ян Жондковский) ** 8-се пехота дивизияһы ** 1-се кавалерия бригадаһы ** 4-се Авиадивизион (Юлиан Слоневский) * ''Генерал Леонард Скерский етәкселегендәге Оператив төркөм (Борисов районы)'' * ''Генерал Казимеж Соснковский етәкселегендәге Резерв армияһы'' Барлығы 12 пехота дивизияһы һәм 2 кавалерия бригадаһы — 60,1 мең штык һәм 7 мең ҡылыс [[Тухачевский Михаил Николаевич|Михаил Тухачевский]] етәкселегендәге Көнбайыш фронты: * ''[[Корк Август Иванович|Август Корк]] етәкселегендәге 15-се армия'' * ''Николай Соллогуб етәкселегендәге 16-сы армия'' Барлығы 66,4 мең штык һәм 4,4 мең ҡылыс. Фронттың көньяҡ участкаһында һөжүм итеү тураһында ҡарар ҡабул ителгәс, поляк командованиеһы унда тағы 10 мең штык һәм 1 мең ҡылыс оҙата. == Киевҡа һөжүм итеү == [[Файл:Ofensywa_na_Kijow.png|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Ofensywa_na_Kijow.png/250px-Ofensywa_na_Kijow.png|мини|250x250пкс|1920 йылдың май аҙағында фронт һыҙығы]] [[Файл:10b-Operacja_kijowska_1920.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/10b-Operacja_kijowska_1920.jpg/250px-10b-Operacja_kijowska_1920.jpg|мини|371x371пкс|Киевҡа поляк һөжүме]] [[1920 йыл]]дың 25 апрелендә поляк ғәскәрҙәре бөтә Украина сиге оҙонлоғонда Ҡыҙыл Армия позицияларына һөжүм итә. Фронттың Мозырьҙан Олевск ҡалаһына тиклемге өлөшө менән — генерал Юзеф Рыбак; Олевскиҙан Полоннеға тиклем — генерал Эдвард Рыдз-Смиглы; Полонненан Проскуровҡа (Хмельницкийға) тиклем — генерал Антони Листовский; Проскуровтан Румыния сигенә тиклем генерал Вацлав Ивашкевич етәкселек итә. Бынан тыш, поляктар, килешеүгә ярашлы, Симон Петлюра ғәскәрҙәренә (15 меңгә яҡын кеше) ярҙам итә. [[Пилсудский Юзеф|Пилсудскийҙың]] ғәмәлдәре [[Франция]]ла ризаһыҙлыҡ тыуҙыра, сөнки был ил поляктарҙың Көньяҡ Рәсәй хәрби көстәре менән берҙәм фронт сығышына өмөтләнә. Әммә бындай мөмкинлек килеп сыҡмай. [[26 апрель|26 апрелдә]] поляк ғәскәрҙәре [[Житомир]] ҡалаһын яулай. Икенсе көндө 59-сы пехота полкы частары дошмандың биш оборона һыҙығын үтә һәм Бердичевҡа бәреп инә, ә 1-се кавалерия дивизияһы 27 апрелдә Казатин мөһим тимер юл узелын баҫып ала. Генерал Ивашкевич етәкселегендәге 6-сы армия көньяҡта [[Винница]], Бар һәм [[Жмеринка]] ҡалаларын яулай. Польша армияһы төньяҡта [[Чернобыль|Чернобылде]] баҫып ала һәм [[Днепр]] йылғаһына яҡынлаша. 27 апрелгә ҡарата поляк-украин армияһы билдәләнгән маҡсаттарға өлгәшә. Был операциялар һөҙөмтәһендә 12-се армия ([[РККА]]) тарҡатыла, әммә тулыһынса юҡҡа сыҡмай, сөнки уның ҡайһы бер частары поляк һөжүме башланғанға тиклем үк көнсығышҡа сигенә башлай<ref name="Kijów">{{Citation|isbn=83-11-08963-9|oclc=830264438}}</ref>. [[28 апрель|28 апрелдә]] 1-се Сечевой уҡсылар бригадаһы тар-мар ителгәндән һуң (Ҡыҙыл Армия составында хеҙмәт итеүсе украиндар) [[Козятын|Казатин]] тирәһендә поляк ғәскәрҙәре Чернобыль — Казатин — Винница — румын сиге һыҙығына барып сығалар. Ә һуңынан, тәүлек эсендә 90 км үтеп, бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ [[Киев]] янында туҡтайҙар<ref>И. И. Вацетис, Н. Е. Какурин «Гражданская война 1918—1921»</ref>. [[Файл:Pilsudski-Petlura_1920_Kiev.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Pilsudski-Petlura_1920_Kiev.jpg/220px-Pilsudski-Petlura_1920_Kiev.jpg|мини|Пилсудский һәм Петлюра. Киев, 1920]] [[Житомир|Житомирҙа]] Юзеф Пилсудский украин халҡына мөрәжәғәт итә һәм бойондороҡһоҙлоҡҡа һәм дәүләт ҡоролошон үҙаллы һайлауға уның хоҡуғын раҫлай. Үҙ сиратында, Симон Петлюра поляк-украин союзының ҡаҡшамаҫлығын раҫлай. Был көндәрҙә поляктар 25 меңдән ашыу ҡыҙылармеецты әсирлеккә төшөрә, 2 бронемашина, 120 орудие һәм 418 пулемет баҫып алына. [[6 май|6 майҙа]] [[Аҡ Сиркәү]] бирелә. Шул уҡ көндө поляк һалдаттары Киевта бер ҡыҙыл командирын әсирлеккә ала. Икенсе көндө РККА частары ашығыс рәүештә ҡаланан ҡасалар. 7 майҙа Киевҡа Поляк Ғәскәренең кавалерия частары бәреп инә. Украинаың уң ярын яулағанда поляктарҙан 150 кеше һәләк була һәм 300 кеше яралана. Әммә Киевты поляк ғәскәрҙәре Киевты тотоп ҡала алмай. 14 майҙа Белоруссияла [[Михаил Тухачевский]] етәкселегендәге ярайһы уҡ көсәйтелгән Көнбайыш фронтының контрһөжүме башланды. Ә [[5 июнь|5 июндә]] Украинала 1-се атлы армия фронтты йырып сыға һәм поляктарҙы сигенергә мәжбүр итә. [[12 июнь|12 июндә]] Киевҡа Ҡыҙыл Армия ғәскәрҙәре инә (шулай уҡ ҡарағыҙ ''[[Киев операцияһы (1920)]]'') == Хәрби авиацияны ҡулланыу == 1920 йылдың башында Көнбайыш фронтта 16-сы армияның һөжүм итеү һыҙығында хәрби авиация төркөмө ойошторола. Башҡа фронттарҙан азат ителгән авиация отрядтары көнбайыш фронтҡа оҙатыла. Көсәйтеү өсөн 7-се армиянан 4-се, 6-сы һәм 31-се авиация отрядтары күсерелә<ref>Березин П. Ф. Красная авиация борьбе с белополяками. — М.: Воениздат НКО СССР, 1940</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == # Тухачевский М. Н. Поход за Вислу // Ю. Пилсудский. Война 1920 год. — М., 1992. # [http://militera.lib.ru/research/meltyukhov2/title.html Мельтюхов М. И. Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918—1939 гг] # Проф. Лех Вышчельский (1999). Киев 1920. Изд. «Беллона», Варшава ISBN 83-11-08963-9. # Тадеуш Кутшеба. Киевская операция. Варшава, 1937 # [http://scepsis.ru/library/id_2072.html № 134 Сводка материалов Редакционной коллегии о погромах военнослужащими польской армии в мае—июне 1920 г. в Киевской губ.] [[Категория:1920 йылғы низағтар]] [[Категория:Рәсәйҙә Граждандар һуғышы операциялары һәм алыштары]] [[Категория:Поляк-украин алыштары]] 1flnvhxs7p1ttn4135dq7kchvvdc1bg Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы 0 184629 1149470 1149461 2022-08-13T12:51:15Z Akkashka 14326 /* Тормош юлы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы''' (1860—1936) — әүлиә, аҡыл эйәһе, 1890 йылда Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан биреп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәре Указы менән имам-хатип, мөғәллим дәрәжәһе алған, ике тапҡыр хажға барып ҡайтҡан<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле./ Солтанбаев Ю. В. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. Өфө: Китап, 2012</ref><ref> [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref>. == Биографияһы == Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы Аҡъюлов 1860 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) мулла ғаиләһендә тыуған. Атаһы Аҡъюлов Фәхретдин хәҙрәт уҡымышлы дин уҡытыусыһы була. == Тормош юлы == Әхмәтбаҡый башланғыс белемде атаһында ала, бәләкәйҙән белем алыуҙа ҙур зирәклек күрһәтә. Уның тәбиғи һәләттәрен артабан үҫтереү өсөн, 1874 йылда атаһы 14 йәшлек улын каруанға эйәртеп Көнсығыш илдәренә оҙата. Әхмәтбаҡый Аҡъюлов атаҡлы [[Ҡаһирә университеты]]нда белем ала. Бер нисә йылдан [[Мәккә]]лә һәм [[Мәҙинә]]лә булып, хаж ҡылып, күп илдәрҙе гиҙеп, төрлө яҡлап төплө белем туплаған егет Үргенгә әйләнеп ҡайта. Ҡайтыу менән тыуған ауылында яңы мәсет һалдыра һәм мәктәп аса. [[1890 йыл]]да Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан тотоп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәренең Указы менән имам-хатиб һәм мөғәллим дәрәжәләренә ирешә, Үрген ауылы мәсетенең хатибы итеп раҫлана. Мәктәбендә яңыса уҡытыу алымдары индерә, туған тел һәм әҙәбиәт, урыҫ теле һәм тәбиғәт фәндәре лә өйрәнелә. Мәктәп тиҙ арала тирә-йүндә танылыу ала. Икенсе тапҡыр хажға барып ҡайтҡас, Әхмәтбаҡый хәҙрәт ауылдарға муллалар әҙерләү өсөн махсус рәүештә бер юлы 60 егетте уҡытып сығара. Хатта шул осорҙа халыҡ араһында Үргенде «Алтмыш мулла ауылы» тип йөрөткәндәр. Һуңғы хаж сәфәрендә хәҙрәт Урта Азия, Ҡаҙағстан яҡтарында ғилем тарата, кешеләрҙе дауалай, һуңынан йәй һайын шул тарафтарҙан кешеләр Үргенгә ағыла. Ул үлән менән дауалау серҙәрен белгән, тоҙ менән өшкөргән, быуын ултыртҡан, имләгән. улай итеп, ҙур ғилем эйәһе һәм дин әһеле, мөғәллим һәм көслө табип булараҡ таныла. Хәҙрәт [[1917 йыл]]ғы февраль революцияһын һәм унан һуң башланған үҙаллылыҡҡа, халыҡ мәнфәғәттәрен яҡлауға йүнәлтелгән башҡорт милли хәрәкәтен хуплап ҡабул итә. [[1918 йыл]]да хәрәкәт етәксеһе Зәки Вәлиди үҙенең штабы менән Үргенгә Әхмәтбаҡый янына килә, уның фатихаһын ала, фекер алыша. Әхмәтбаҡыйҙа ҡунаҡ була, йонсоған аттарын хәҙрәттең аттарына алыштыра. Хәҙрәттең улы Сәғит Вәлиди менән китә, тик әйләнеп ҡайта алмай, хәбәрһеҙ юғала. 1921 йылда [[Үҫәргән кантоны]]нда йәшелдәр хәрәкәте ҡалҡып сыға. Улар ауыл һайын совет хеҙмәткәрҙәрен, коммунистарҙы атып йөрөйҙәр, Үргендә был ваҡытта егерме ике коммунист була. Әхмәтбаҡый хәҙрәт: «Коммунистарҙың зыяны юҡ, киреһенсә, күберәк ярҙам итәләр», — тигән фекерен белдерә, уларҙы яҡлай. XX быуаттың 20-се йылдары аҙағында властың дингә мөнәсәбәте ҡырҡа үҙгәрә. Әхмәтбаҡый Аҡъюловҡа «мулла булған, халыҡтың аңын томалаған, кешеләрҙе үҙенә эшләтеп байыған» тигән ғәйептәр ташлана. 1930 йылдың авгусында Әхмәтбаҡый Аҡъюлов ҡулға алына һәм «советтарға ҡаршы эшмәкәрлеге» өсөн өс йылға хөкөм ителә. Уны урман ҡырҡырға ебәрәләр. Хәҙрәт тотҡонлоҡта булғанда ла табиплыҡ эшмәкәрлеген алып бара. Ун айҙан хәҙрәтте төрмәнән сығаралар. Ауылында мәсете менән ҙур өйө күсереп һалынған, малы колхозға тапшырылған була. Артабан хәҙрәт ихатаһындағы мал өйөндә ғүмер итә. Сырхаулы кешеләргә һаман ярҙам итә. Иҫ киткес кәмһетелеүҙәргә дусар ителә, әммә юғары рухын һуңғы көндәренә тиклем һаҡлап ҡала. Әхмәтбаҡый хәҙрәт 1936 йылдың июнь айында вафат була. Был көндө күктә ғәрәп хәрефтәре менән яҙыу хасил була, күптәр хажи хәҙрәттең вафатын шунан белә. Хәҙрәт менән хушлашырға халыҡ йыйыла, хатта дөйәләре менән ҡаҙаҡтар һәм Урта Азия вәкилдәре килеп тула. Ил ағаһын ерләгәндә ямғыр яуа. Халыҡ быны тәбиғәттең илауы тип ҡабул итә. Артабан көн асыла, ҡояш сыға<ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref><ref>[https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)]</ref>. == Ғаиләһе == Әхмәтбаҡый хәҙрәттең балалары ғилемле, алдынғы ҡарашлы була. Өлкән улы '''Хәйбулла''' 1922 йылда асылған Үрген мәктәбенең тәүге мөғәллиме була. 1911 йылда тыуған кесе улы '''Әхмәт''' тә уҡытыусы. Сәйәси золом ҡорбаны була. Әммә балаларына матур тәрбиә бирә. Затлы нәҫел вариҫтары — фән эшмәкәрҙәре, мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре, артистар, уҡытыусылар, табиптар, журналистар. == Хәтер == * 1947 йылдың йәйендә Үрге Муйнаҡ ауылынан Әхмәтғәлим мулла килеп хәҙрәттең ҡәберен таштар менән бурауҙы ойоштора. * 2010 йылдың 1 июлендә Үрген ауылында Әхмәтбаҡый хәҙрәттең тыуыуына 150 йыл тулыуға арналған йыйын бик юғары кимәлдә үтте. Өсөнсө ай инде яуым-төшөм күрмәгән ер өҫтөнә нәҡ шул көндә ямғыр яуыуын барыһы ла мөғжизә, «хоҙай ҡөҙрәте», «хәҙрәт ямғыры» тип ҡабул итте. <blockquote>Хәтер көнөндә күҙәтелгән Хоҙай Тәғәлә мөғжизәләре ямғыр менән генә бөтмәй. Шул көндө Байыш ауылының көньяҡ-көнбайыш офоғонда көндөҙгө сәғәт 6-лар тирәһендә аҡ болоттарҙан яҙыуға оҡшаш семәрҙәр барлыҡҡа килә. Ғәрәп хәрефтәрен таныған кешеләр унда «Ләә иләәһә илләә-ллааһу» тигән яҙыу күргәнен әйтә. ''Юлай Солтанбаев''</blockquote><ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref> == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * [https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)] * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://www.geni.com/people/%D0%90%D1%85%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%B8-%D0%90%D0%BA%D1%8A%D1%8E%D0%BB%D0%BE%D0%B2/6000000037441050883 Акьюлов Ахметбакый Фахретдинович] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һытанмалар}} 514ge2fn7iy3tpr5wmhbb0sv5bigj06 1149494 1149470 2022-08-13T16:16:28Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы''' ([[1860 йыл|1860]]—[[1936 йыл|1936]]) — әүлиә, аҡыл эйәһе, 1890 йылда Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан биреп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәре Указы менән имам-хатип, мөғәллим дәрәжәһе алған, ике тапҡыр хажға барып ҡайтҡан<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле./ Солтанбаев Ю. В. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. Өфө: Китап, 2012</ref><ref> [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref>. == Биографияһы == Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы Аҡъюлов 1860 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) мулла ғаиләһендә тыуған. Атаһы Аҡъюлов Фәхретдин хәҙрәт уҡымышлы дин уҡытыусыһы була. == Тормош юлы == Әхмәтбаҡый башланғыс белемде атаһында ала, бәләкәйҙән белем алыуҙа ҙур зирәклек күрһәтә. Уның тәбиғи һәләттәрен артабан үҫтереү өсөн, 1874 йылда атаһы 14 йәшлек улын каруанға эйәртеп Көнсығыш илдәренә оҙата. Әхмәтбаҡый Аҡъюлов атаҡлы [[Ҡаһирә университеты]]нда белем ала. Бер нисә йылдан [[Мәккә]]лә һәм [[Мәҙинә]]лә булып, хаж ҡылып, күп илдәрҙе гиҙеп, төрлө яҡлап төплө белем туплаған егет Үргенгә әйләнеп ҡайта. Ҡайтыу менән тыуған ауылында яңы мәсет һалдыра һәм мәктәп аса. [[1890 йыл]]да Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан тотоп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәренең Указы менән имам-хатиб һәм мөғәллим дәрәжәләренә ирешә, Үрген ауылы мәсетенең хатибы итеп раҫлана. Мәктәбендә яңыса уҡытыу алымдары индерә, туған тел һәм әҙәбиәт, урыҫ теле һәм тәбиғәт фәндәре лә өйрәнелә. Мәктәп тиҙ арала тирә-йүндә танылыу ала. Икенсе тапҡыр хажға барып ҡайтҡас, Әхмәтбаҡый хәҙрәт ауылдарға муллалар әҙерләү өсөн махсус рәүештә бер юлы 60 егетте уҡытып сығара. Хатта шул осорҙа халыҡ араһында Үргенде «Алтмыш мулла ауылы» тип йөрөткәндәр. Һуңғы хаж сәфәрендә хәҙрәт Урта Азия, Ҡаҙағстан яҡтарында ғилем тарата, кешеләрҙе дауалай, һуңынан йәй һайын шул тарафтарҙан кешеләр Үргенгә ағыла. Ул үлән менән дауалау серҙәрен белгән, тоҙ менән өшкөргән, быуын ултыртҡан, имләгән. улай итеп, ҙур ғилем эйәһе һәм дин әһеле, мөғәллим һәм көслө табип булараҡ таныла. Хәҙрәт [[1917 йыл]]ғы февраль революцияһын һәм унан һуң башланған үҙаллылыҡҡа, халыҡ мәнфәғәттәрен яҡлауға йүнәлтелгән башҡорт милли хәрәкәтен хуплап ҡабул итә. [[1918 йыл]]да хәрәкәт етәксеһе Зәки Вәлиди үҙенең штабы менән Үргенгә Әхмәтбаҡый янына килә, уның фатихаһын ала, фекер алыша. Әхмәтбаҡыйҙа ҡунаҡ була, йонсоған аттарын хәҙрәттең аттарына алыштыра. Хәҙрәттең улы Сәғит Вәлиди менән китә, тик әйләнеп ҡайта алмай, хәбәрһеҙ юғала. 1921 йылда [[Үҫәргән кантоны]]нда йәшелдәр хәрәкәте ҡалҡып сыға. Улар ауыл һайын совет хеҙмәткәрҙәрен, коммунистарҙы атып йөрөйҙәр, Үргендә был ваҡытта егерме ике коммунист була. Әхмәтбаҡый хәҙрәт: «Коммунистарҙың зыяны юҡ, киреһенсә, күберәк ярҙам итәләр», — тигән фекерен белдерә, уларҙы яҡлай. XX быуаттың 20-се йылдары аҙағында властың дингә мөнәсәбәте ҡырҡа үҙгәрә. Әхмәтбаҡый Аҡъюловҡа «мулла булған, халыҡтың аңын томалаған, кешеләрҙе үҙенә эшләтеп байыған» тигән ғәйептәр ташлана. 1930 йылдың авгусында Әхмәтбаҡый Аҡъюлов ҡулға алына һәм «советтарға ҡаршы эшмәкәрлеге» өсөн өс йылға хөкөм ителә. Уны урман ҡырҡырға ебәрәләр. Хәҙрәт тотҡонлоҡта булғанда ла табиплыҡ эшмәкәрлеген алып бара. Ун айҙан хәҙрәтте төрмәнән сығаралар. Ауылында мәсете менән ҙур өйө күсереп һалынған, малы колхозға тапшырылған була. Артабан хәҙрәт ихатаһындағы мал өйөндә ғүмер итә. Сырхаулы кешеләргә һаман ярҙам итә. Иҫ киткес кәмһетелеүҙәргә дусар ителә, әммә юғары рухын һуңғы көндәренә тиклем һаҡлап ҡала. Әхмәтбаҡый хәҙрәт 1936 йылдың июнь айында вафат була. Был көндө күктә ғәрәп хәрефтәре менән яҙыу хасил була, күптәр хажи хәҙрәттең вафатын шунан белә. Хәҙрәт менән хушлашырға халыҡ йыйыла, хатта дөйәләре менән ҡаҙаҡтар һәм Урта Азия вәкилдәре килеп тула. Ил ағаһын ерләгәндә ямғыр яуа. Халыҡ быны тәбиғәттең илауы тип ҡабул итә. Артабан көн асыла, ҡояш сыға<ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref><ref>[https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)]</ref>. == Ғаиләһе == Әхмәтбаҡый хәҙрәттең балалары ғилемле, алдынғы ҡарашлы була. Өлкән улы '''Хәйбулла''' 1922 йылда асылған Үрген мәктәбенең тәүге мөғәллиме була. 1911 йылда тыуған кесе улы '''Әхмәт''' тә уҡытыусы. Сәйәси золом ҡорбаны була. Әммә балаларына матур тәрбиә бирә. Затлы нәҫел вариҫтары — фән эшмәкәрҙәре, мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре, артистар, уҡытыусылар, табиптар, журналистар. == Хәтер == * 1947 йылдың йәйендә Үрге Муйнаҡ ауылынан Әхмәтғәлим мулла килеп хәҙрәттең ҡәберен таштар менән бурауҙы ойоштора. * 2010 йылдың 1 июлендә Үрген ауылында Әхмәтбаҡый хәҙрәттең тыуыуына 150 йыл тулыуға арналған йыйын бик юғары кимәлдә үтте. Өсөнсө ай инде яуым-төшөм күрмәгән ер өҫтөнә нәҡ шул көндә ямғыр яуыуын барыһы ла мөғжизә, «хоҙай ҡөҙрәте», «хәҙрәт ямғыры» тип ҡабул итте. <blockquote>Хәтер көнөндә күҙәтелгән Хоҙай Тәғәлә мөғжизәләре ямғыр менән генә бөтмәй. Шул көндө Байыш ауылының көньяҡ-көнбайыш офоғонда көндөҙгө сәғәт 6-лар тирәһендә аҡ болоттарҙан яҙыуға оҡшаш семәрҙәр барлыҡҡа килә. Ғәрәп хәрефтәрен таныған кешеләр унда «Ләә иләәһә илләә-ллааһу» тигән яҙыу күргәнен әйтә. ''Юлай Солтанбаев''</blockquote><ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref> == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * [https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)] * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://www.geni.com/people/%D0%90%D1%85%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%B8-%D0%90%D0%BA%D1%8A%D1%8E%D0%BB%D0%BE%D0%B2/6000000037441050883 Акьюлов Ахметбакый Фахретдинович] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һытанмалар}} qvh9g68el9a0y2ia18bji1aopgpj599 1149539 1149494 2022-08-13T18:18:09Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{фш|Аҡъюлов}} '''Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы''' ([[1860 йыл|1860]]—[[1936 йыл|1936]]) — әүлиә, аҡыл эйәһе, 1890 йылда Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан биреп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәре Указы менән имам-хатип, мөғәллим дәрәжәһе алған, ике тапҡыр хажға барып ҡайтҡан<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле./ Солтанбаев Ю. В. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. Өфө: Китап, 2012</ref><ref> [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref>. == Биографияһы == Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы Аҡъюлов 1860 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) мулла ғаиләһендә тыуған. Атаһы Аҡъюлов Фәхретдин хәҙрәт уҡымышлы дин уҡытыусыһы була. == Тормош юлы == Әхмәтбаҡый башланғыс белемде атаһында ала, бәләкәйҙән белем алыуҙа ҙур зирәклек күрһәтә. Уның тәбиғи һәләттәрен артабан үҫтереү өсөн, 1874 йылда атаһы 14 йәшлек улын каруанға эйәртеп Көнсығыш илдәренә оҙата. Әхмәтбаҡый Аҡъюлов атаҡлы [[Ҡаһирә университеты]]нда белем ала. Бер нисә йылдан [[Мәккә]]лә һәм [[Мәҙинә]]лә булып, хаж ҡылып, күп илдәрҙе гиҙеп, төрлө яҡлап төплө белем туплаған егет Үргенгә әйләнеп ҡайта. Ҡайтыу менән тыуған ауылында яңы мәсет һалдыра һәм мәктәп аса. [[1890 йыл]]да Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан тотоп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәренең Указы менән имам-хатиб һәм мөғәллим дәрәжәләренә ирешә, Үрген ауылы мәсетенең хатибы итеп раҫлана. Мәктәбендә яңыса уҡытыу алымдары индерә, туған тел һәм әҙәбиәт, урыҫ теле һәм тәбиғәт фәндәре лә өйрәнелә. Мәктәп тиҙ арала тирә-йүндә танылыу ала. Икенсе тапҡыр хажға барып ҡайтҡас, Әхмәтбаҡый хәҙрәт ауылдарға муллалар әҙерләү өсөн махсус рәүештә бер юлы 60 егетте уҡытып сығара. Хатта шул осорҙа халыҡ араһында Үргенде «Алтмыш мулла ауылы» тип йөрөткәндәр. Һуңғы хаж сәфәрендә хәҙрәт Урта Азия, Ҡаҙағстан яҡтарында ғилем тарата, кешеләрҙе дауалай, һуңынан йәй һайын шул тарафтарҙан кешеләр Үргенгә ағыла. Ул үлән менән дауалау серҙәрен белгән, тоҙ менән өшкөргән, быуын ултыртҡан, имләгән. улай итеп, ҙур ғилем эйәһе һәм дин әһеле, мөғәллим һәм көслө табип булараҡ таныла. Хәҙрәт [[1917 йыл]]ғы февраль революцияһын һәм унан һуң башланған үҙаллылыҡҡа, халыҡ мәнфәғәттәрен яҡлауға йүнәлтелгән башҡорт милли хәрәкәтен хуплап ҡабул итә. [[1918 йыл]]да хәрәкәт етәксеһе Зәки Вәлиди үҙенең штабы менән Үргенгә Әхмәтбаҡый янына килә, уның фатихаһын ала, фекер алыша. Әхмәтбаҡыйҙа ҡунаҡ була, йонсоған аттарын хәҙрәттең аттарына алыштыра. Хәҙрәттең улы Сәғит Вәлиди менән китә, тик әйләнеп ҡайта алмай, хәбәрһеҙ юғала. 1921 йылда [[Үҫәргән кантоны]]нда йәшелдәр хәрәкәте ҡалҡып сыға. Улар ауыл һайын совет хеҙмәткәрҙәрен, коммунистарҙы атып йөрөйҙәр, Үргендә был ваҡытта егерме ике коммунист була. Әхмәтбаҡый хәҙрәт: «Коммунистарҙың зыяны юҡ, киреһенсә, күберәк ярҙам итәләр», — тигән фекерен белдерә, уларҙы яҡлай. XX быуаттың 20-се йылдары аҙағында властың дингә мөнәсәбәте ҡырҡа үҙгәрә. Әхмәтбаҡый Аҡъюловҡа «мулла булған, халыҡтың аңын томалаған, кешеләрҙе үҙенә эшләтеп байыған» тигән ғәйептәр ташлана. 1930 йылдың авгусында Әхмәтбаҡый Аҡъюлов ҡулға алына һәм «советтарға ҡаршы эшмәкәрлеге» өсөн өс йылға хөкөм ителә. Уны урман ҡырҡырға ебәрәләр. Хәҙрәт тотҡонлоҡта булғанда ла табиплыҡ эшмәкәрлеген алып бара. Ун айҙан хәҙрәтте төрмәнән сығаралар. Ауылында мәсете менән ҙур өйө күсереп һалынған, малы колхозға тапшырылған була. Артабан хәҙрәт ихатаһындағы мал өйөндә ғүмер итә. Сырхаулы кешеләргә һаман ярҙам итә. Иҫ киткес кәмһетелеүҙәргә дусар ителә, әммә юғары рухын һуңғы көндәренә тиклем һаҡлап ҡала. Әхмәтбаҡый хәҙрәт 1936 йылдың июнь айында вафат була. Был көндө күктә ғәрәп хәрефтәре менән яҙыу хасил була, күптәр хажи хәҙрәттең вафатын шунан белә. Хәҙрәт менән хушлашырға халыҡ йыйыла, хатта дөйәләре менән ҡаҙаҡтар һәм Урта Азия вәкилдәре килеп тула. Ил ағаһын ерләгәндә ямғыр яуа. Халыҡ быны тәбиғәттең илауы тип ҡабул итә. Артабан көн асыла, ҡояш сыға<ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref><ref>[https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)]</ref>. == Ғаиләһе == Әхмәтбаҡый хәҙрәттең балалары ғилемле, алдынғы ҡарашлы була. Өлкән улы '''Хәйбулла''' 1922 йылда асылған Үрген мәктәбенең тәүге мөғәллиме була. 1911 йылда тыуған кесе улы '''Әхмәт''' тә уҡытыусы. Сәйәси золом ҡорбаны була. Әммә балаларына матур тәрбиә бирә. Затлы нәҫел вариҫтары — фән эшмәкәрҙәре, мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре, артистар, уҡытыусылар, табиптар, журналистар. == Хәтер == * 1947 йылдың йәйендә Үрге Муйнаҡ ауылынан Әхмәтғәлим мулла килеп хәҙрәттең ҡәберен таштар менән бурауҙы ойоштора. * 2010 йылдың 1 июлендә Үрген ауылында Әхмәтбаҡый хәҙрәттең тыуыуына 150 йыл тулыуға арналған йыйын бик юғары кимәлдә үтте. Өсөнсө ай инде яуым-төшөм күрмәгән ер өҫтөнә нәҡ шул көндә ямғыр яуыуын барыһы ла мөғжизә, «хоҙай ҡөҙрәте», «хәҙрәт ямғыры» тип ҡабул итте. <blockquote>Хәтер көнөндә күҙәтелгән Хоҙай Тәғәлә мөғжизәләре ямғыр менән генә бөтмәй. Шул көндө Байыш ауылының көньяҡ-көнбайыш офоғонда көндөҙгө сәғәт 6-лар тирәһендә аҡ болоттарҙан яҙыуға оҡшаш семәрҙәр барлыҡҡа килә. Ғәрәп хәрефтәрен таныған кешеләр унда «Ләә иләәһә илләә-ллааһу» тигән яҙыу күргәнен әйтә. ''Юлай Солтанбаев''</blockquote><ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref> == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * [https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)] * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://www.geni.com/people/%D0%90%D1%85%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%B8-%D0%90%D0%BA%D1%8A%D1%8E%D0%BB%D0%BE%D0%B2/6000000037441050883 Акьюлов Ахметбакый Фахретдинович] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һытанмалар}} lx94v9zmuhvlsaz057sxz4xufr4xfyc 1149540 1149539 2022-08-13T18:24:27Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{фш|Аҡъюлов}} '''Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы''' ([[1860 йыл|1860]]—[[1936 йыл|1936]]) — әүлиә, аҡыл эйәһе, [[Ырымбур]] мосолмандар Диниә назараты имам-хатибы (1890), мөғәллим, ике тапҡыр хажи ҡылған<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле./ Солтанбаев Ю. В. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. Өфө: Китап, 2012</ref><ref> [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref>. == Биографияһы == Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы Аҡъюлов 1860 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) мулла ғаиләһендә тыуған. Атаһы Аҡъюлов Фәхретдин хәҙрәт уҡымышлы дин уҡытыусыһы була. == Тормош юлы == Әхмәтбаҡый башланғыс белемде атаһында ала, бәләкәйҙән белем алыуҙа ҙур зирәклек күрһәтә. Уның тәбиғи һәләттәрен артабан үҫтереү өсөн, 1874 йылда атаһы 14 йәшлек улын каруанға эйәртеп Көнсығыш илдәренә оҙата. Әхмәтбаҡый Аҡъюлов атаҡлы [[Ҡаһирә университеты]]нда белем ала. Бер нисә йылдан [[Мәккә]]лә һәм [[Мәҙинә]]лә булып, хаж ҡылып, күп илдәрҙе гиҙеп, төрлө яҡлап төплө белем туплаған егет Үргенгә әйләнеп ҡайта. Ҡайтыу менән тыуған ауылында яңы мәсет һалдыра һәм мәктәп аса. [[1890 йыл]]да Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан тотоп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәренең Указы менән имам-хатиб һәм мөғәллим дәрәжәләренә ирешә, Үрген ауылы мәсетенең хатибы итеп раҫлана. Мәктәбендә яңыса уҡытыу алымдары индерә, туған тел һәм әҙәбиәт, урыҫ теле һәм тәбиғәт фәндәре лә өйрәнелә. Мәктәп тиҙ арала тирә-йүндә танылыу ала. Икенсе тапҡыр хажға барып ҡайтҡас, Әхмәтбаҡый хәҙрәт ауылдарға муллалар әҙерләү өсөн махсус рәүештә бер юлы 60 егетте уҡытып сығара. Хатта шул осорҙа халыҡ араһында Үргенде «Алтмыш мулла ауылы» тип йөрөткәндәр. Һуңғы хаж сәфәрендә хәҙрәт Урта Азия, Ҡаҙағстан яҡтарында ғилем тарата, кешеләрҙе дауалай, һуңынан йәй һайын шул тарафтарҙан кешеләр Үргенгә ағыла. Ул үлән менән дауалау серҙәрен белгән, тоҙ менән өшкөргән, быуын ултыртҡан, имләгән. улай итеп, ҙур ғилем эйәһе һәм дин әһеле, мөғәллим һәм көслө табип булараҡ таныла. Хәҙрәт [[1917 йыл]]ғы февраль революцияһын һәм унан һуң башланған үҙаллылыҡҡа, халыҡ мәнфәғәттәрен яҡлауға йүнәлтелгән башҡорт милли хәрәкәтен хуплап ҡабул итә. [[1918 йыл]]да хәрәкәт етәксеһе Зәки Вәлиди үҙенең штабы менән Үргенгә Әхмәтбаҡый янына килә, уның фатихаһын ала, фекер алыша. Әхмәтбаҡыйҙа ҡунаҡ була, йонсоған аттарын хәҙрәттең аттарына алыштыра. Хәҙрәттең улы Сәғит Вәлиди менән китә, тик әйләнеп ҡайта алмай, хәбәрһеҙ юғала. 1921 йылда [[Үҫәргән кантоны]]нда йәшелдәр хәрәкәте ҡалҡып сыға. Улар ауыл һайын совет хеҙмәткәрҙәрен, коммунистарҙы атып йөрөйҙәр, Үргендә был ваҡытта егерме ике коммунист була. Әхмәтбаҡый хәҙрәт: «Коммунистарҙың зыяны юҡ, киреһенсә, күберәк ярҙам итәләр», — тигән фекерен белдерә, уларҙы яҡлай. XX быуаттың 20-се йылдары аҙағында властың дингә мөнәсәбәте ҡырҡа үҙгәрә. Әхмәтбаҡый Аҡъюловҡа «мулла булған, халыҡтың аңын томалаған, кешеләрҙе үҙенә эшләтеп байыған» тигән ғәйептәр ташлана. 1930 йылдың авгусында Әхмәтбаҡый Аҡъюлов ҡулға алына һәм «советтарға ҡаршы эшмәкәрлеге» өсөн өс йылға хөкөм ителә. Уны урман ҡырҡырға ебәрәләр. Хәҙрәт тотҡонлоҡта булғанда ла табиплыҡ эшмәкәрлеген алып бара. Ун айҙан хәҙрәтте төрмәнән сығаралар. Ауылында мәсете менән ҙур өйө күсереп һалынған, малы колхозға тапшырылған була. Артабан хәҙрәт ихатаһындағы мал өйөндә ғүмер итә. Сырхаулы кешеләргә һаман ярҙам итә. Иҫ киткес кәмһетелеүҙәргә дусар ителә, әммә юғары рухын һуңғы көндәренә тиклем һаҡлап ҡала. Әхмәтбаҡый хәҙрәт 1936 йылдың июнь айында вафат була. Был көндө күктә ғәрәп хәрефтәре менән яҙыу хасил була, күптәр хажи хәҙрәттең вафатын шунан белә. Хәҙрәт менән хушлашырға халыҡ йыйыла, хатта дөйәләре менән ҡаҙаҡтар һәм Урта Азия вәкилдәре килеп тула. Ил ағаһын ерләгәндә ямғыр яуа. Халыҡ быны тәбиғәттең илауы тип ҡабул итә. Артабан көн асыла, ҡояш сыға<ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref><ref>[https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)]</ref>. == Ғаиләһе == Әхмәтбаҡый хәҙрәттең балалары ғилемле, алдынғы ҡарашлы була. Өлкән улы '''Хәйбулла''' 1922 йылда асылған Үрген мәктәбенең тәүге мөғәллиме була. 1911 йылда тыуған кесе улы '''Әхмәт''' тә уҡытыусы. Сәйәси золом ҡорбаны була. Әммә балаларына матур тәрбиә бирә. Затлы нәҫел вариҫтары — фән эшмәкәрҙәре, мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре, артистар, уҡытыусылар, табиптар, журналистар. == Хәтер == * 1947 йылдың йәйендә Үрге Муйнаҡ ауылынан Әхмәтғәлим мулла килеп хәҙрәттең ҡәберен таштар менән бурауҙы ойоштора. * 2010 йылдың 1 июлендә Үрген ауылында Әхмәтбаҡый хәҙрәттең тыуыуына 150 йыл тулыуға арналған йыйын бик юғары кимәлдә үтте. Өсөнсө ай инде яуым-төшөм күрмәгән ер өҫтөнә нәҡ шул көндә ямғыр яуыуын барыһы ла мөғжизә, «хоҙай ҡөҙрәте», «хәҙрәт ямғыры» тип ҡабул итте. <blockquote>Хәтер көнөндә күҙәтелгән Хоҙай Тәғәлә мөғжизәләре ямғыр менән генә бөтмәй. Шул көндө Байыш ауылының көньяҡ-көнбайыш офоғонда көндөҙгө сәғәт 6-лар тирәһендә аҡ болоттарҙан яҙыуға оҡшаш семәрҙәр барлыҡҡа килә. Ғәрәп хәрефтәрен таныған кешеләр унда «Ләә иләәһә илләә-ллааһу» тигән яҙыу күргәнен әйтә. ''Юлай Солтанбаев''</blockquote><ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref> == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * [https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)] * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://www.geni.com/people/%D0%90%D1%85%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%B8-%D0%90%D0%BA%D1%8A%D1%8E%D0%BB%D0%BE%D0%B2/6000000037441050883 Акьюлов Ахметбакый Фахретдинович] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һытанмалар}} f002wn05jzksj9252hcufpofr6yxrnz 1149541 1149540 2022-08-13T18:32:55Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{фш|Аҡъюлов}} '''Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы''' ([[1860 йыл|1860]]—[[1936 йыл|1936]]) — әүлиә, аҡыл эйәһе, [[Ырымбур]] мосолмандар Диниә назараты имам-хатибы (1890), мөғәллим, хажи<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле./ Солтанбаев Ю. В. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. Өфө: Китап, 2012</ref><ref> [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref>. == Биографияһы == Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы Аҡъюлов 1860 йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Орск өйәҙе]] [[Башҡорт Үргене|Үрген]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] {{ТУ|Ейәнсура районы}} [[Башҡорт Үргене]] ауылында) мулла ғаиләһендә тыуған. Атаһы Аҡъюлов Фәхретдин хәҙрәт уҡымышлы дин уҡытыусыһы була. == Тормош юлы == Әхмәтбаҡый башланғыс белемде атаһында ала, бәләкәйҙән белем алыуҙа ҙур зирәклек күрһәтә. Уның тәбиғи һәләттәрен артабан үҫтереү өсөн, 1874 йылда атаһы 14 йәшлек улын каруанға эйәртеп Көнсығыш илдәренә оҙата. Әхмәтбаҡый Аҡъюлов атаҡлы [[Ҡаһирә университеты]]нда белем ала. Бер нисә йылдан [[Мәккә]]лә һәм [[Мәҙинә]]лә булып, хаж ҡылып, күп илдәрҙе гиҙеп, төрлө яҡлап төплө белем туплаған егет Үргенгә әйләнеп ҡайта. Ҡайтыу менән тыуған ауылында яңы мәсет һалдыра һәм мәктәп аса. [[1890 йыл]]да Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан тотоп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәренең Указы менән имам-хатиб һәм мөғәллим дәрәжәләренә ирешә, Үрген ауылы мәсетенең хатибы итеп раҫлана. Мәктәбендә яңыса уҡытыу алымдары индерә, туған тел һәм әҙәбиәт, урыҫ теле һәм тәбиғәт фәндәре лә өйрәнелә. Мәктәп тиҙ арала тирә-йүндә танылыу ала. Икенсе тапҡыр хажға барып ҡайтҡас, Әхмәтбаҡый хәҙрәт ауылдарға муллалар әҙерләү өсөн махсус рәүештә бер юлы 60 егетте уҡытып сығара. Хатта шул осорҙа халыҡ араһында Үргенде «Алтмыш мулла ауылы» тип йөрөткәндәр. Һуңғы хаж сәфәрендә хәҙрәт Урта Азия, Ҡаҙағстан яҡтарында ғилем тарата, кешеләрҙе дауалай, һуңынан йәй һайын шул тарафтарҙан кешеләр Үргенгә ағыла. Ул үлән менән дауалау серҙәрен белгән, тоҙ менән өшкөргән, быуын ултыртҡан, имләгән. улай итеп, ҙур ғилем эйәһе һәм дин әһеле, мөғәллим һәм көслө табип булараҡ таныла. Хәҙрәт [[1917 йыл]]ғы февраль революцияһын һәм унан һуң башланған үҙаллылыҡҡа, халыҡ мәнфәғәттәрен яҡлауға йүнәлтелгән башҡорт милли хәрәкәтен хуплап ҡабул итә. [[1918 йыл]]да хәрәкәт етәксеһе Зәки Вәлиди үҙенең штабы менән Үргенгә Әхмәтбаҡый янына килә, уның фатихаһын ала, фекер алыша. Әхмәтбаҡыйҙа ҡунаҡ була, йонсоған аттарын хәҙрәттең аттарына алыштыра. Хәҙрәттең улы Сәғит Вәлиди менән китә, тик әйләнеп ҡайта алмай, хәбәрһеҙ юғала. 1921 йылда [[Үҫәргән кантоны]]нда йәшелдәр хәрәкәте ҡалҡып сыға. Улар ауыл һайын совет хеҙмәткәрҙәрен, коммунистарҙы атып йөрөйҙәр, Үргендә был ваҡытта егерме ике коммунист була. Әхмәтбаҡый хәҙрәт: «Коммунистарҙың зыяны юҡ, киреһенсә, күберәк ярҙам итәләр», — тигән фекерен белдерә, уларҙы яҡлай. XX быуаттың 20-се йылдары аҙағында властың дингә мөнәсәбәте ҡырҡа үҙгәрә. Әхмәтбаҡый Аҡъюловҡа «мулла булған, халыҡтың аңын томалаған, кешеләрҙе үҙенә эшләтеп байыған» тигән ғәйептәр ташлана. 1930 йылдың авгусында Әхмәтбаҡый Аҡъюлов ҡулға алына һәм «советтарға ҡаршы эшмәкәрлеге» өсөн өс йылға хөкөм ителә. Уны урман ҡырҡырға ебәрәләр. Хәҙрәт тотҡонлоҡта булғанда ла табиплыҡ эшмәкәрлеген алып бара. Ун айҙан хәҙрәтте төрмәнән сығаралар. Ауылында мәсете менән ҙур өйө күсереп һалынған, малы колхозға тапшырылған була. Артабан хәҙрәт ихатаһындағы мал өйөндә ғүмер итә. Сырхаулы кешеләргә һаман ярҙам итә. Иҫ киткес кәмһетелеүҙәргә дусар ителә, әммә юғары рухын һуңғы көндәренә тиклем һаҡлап ҡала. Әхмәтбаҡый хәҙрәт 1936 йылдың июнь айында вафат була. Был көндө күктә ғәрәп хәрефтәре менән яҙыу хасил була, күптәр хажи хәҙрәттең вафатын шунан белә. Хәҙрәт менән хушлашырға халыҡ йыйыла, хатта дөйәләре менән ҡаҙаҡтар һәм Урта Азия вәкилдәре килеп тула. Ил ағаһын ерләгәндә ямғыр яуа. Халыҡ быны тәбиғәттең илауы тип ҡабул итә. Артабан көн асыла, ҡояш сыға<ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref><ref>[https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)]</ref>. == Ғаиләһе == Әхмәтбаҡый хәҙрәттең балалары ғилемле, алдынғы ҡарашлы була. Өлкән улы '''Хәйбулла''' 1922 йылда асылған Үрген мәктәбенең тәүге мөғәллиме була. 1911 йылда тыуған кесе улы '''Әхмәт''' тә уҡытыусы. Сәйәси золом ҡорбаны була. Әммә балаларына матур тәрбиә бирә. Затлы нәҫел вариҫтары — фән эшмәкәрҙәре, мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре, артистар, уҡытыусылар, табиптар, журналистар. == Хәтер == * 1947 йылдың йәйендә Үрге Муйнаҡ ауылынан Әхмәтғәлим мулла килеп хәҙрәттең ҡәберен таштар менән бурауҙы ойоштора. * 2010 йылдың 1 июлендә Үрген ауылында Әхмәтбаҡый хәҙрәттең тыуыуына 150 йыл тулыуға арналған йыйын бик юғары кимәлдә үтте. Өсөнсө ай инде яуым-төшөм күрмәгән ер өҫтөнә нәҡ шул көндә ямғыр яуыуын барыһы ла мөғжизә, «хоҙай ҡөҙрәте», «хәҙрәт ямғыры» тип ҡабул итте. <blockquote>Хәтер көнөндә күҙәтелгән Хоҙай Тәғәлә мөғжизәләре ямғыр менән генә бөтмәй. Шул көндө Байыш ауылының көньяҡ-көнбайыш офоғонда көндөҙгө сәғәт 6-лар тирәһендә аҡ болоттарҙан яҙыуға оҡшаш семәрҙәр барлыҡҡа килә. Ғәрәп хәрефтәрен таныған кешеләр унда «Ләә иләәһә илләә-ллааһу» тигән яҙыу күргәнен әйтә. ''Юлай Солтанбаев''</blockquote><ref>[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref> == Әҙәбиәт == * Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. == Һылтанмалар == * [https://minasaba.ru/novosti/136-ahmetbakyj-hadzhi-hazrat-akjulov-velikij-syn-zianchurinskoj-zemli.html Ахметбакый хаджи-хазрат Акъюлов — великий сын зианчуринской земли. Юлай Султанбаев (из газеты «Зианчуринские зори» № 45 от 5 июня 2020 года)] * [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.] * {{cite web|author=Солтанбаев Юлай.|url=https://bash.rbsmi.ru/articles/sh-khest-r/y-sh-byuyn-olu-sh-khest-r-e-belep-en-/|title=Йәш быуын олуғ шәхестәрҙе белеп үҫһен|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2019-10-19}} * [https://www.geni.com/people/%D0%90%D1%85%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%B8-%D0%90%D0%BA%D1%8A%D1%8E%D0%BB%D0%BE%D0%B2/6000000037441050883 Акьюлов Ахметбакый Фахретдинович] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һытанмалар}} 37vuxsgulmioi82gr3vuetfjl198cyq Ленск 0 184630 1149469 2022-08-13T12:45:23Z Guram52 5505 "[[:tt:Special:Redirect/revision/3520354|Ленск]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Ленск''' ({{Lang-ru|Ленск}}, {{Lang-sah|Лиэнскэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы]] Ленск районының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 24 955 [[кеше]].<ref name="свод">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-11-06}}</ref> == Географияһы == Ленск [[Лена|Лена йылғаһының]] һул ярында, Лена буйы платоһында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 840 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ температура — -5,4&nbsp;°C * Уртаса йыллыҡ ағым тиҙлеге — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлылығы — 71% <div style="width:91%"> {{Ҡала климаты|||||||||||||||Фев_ср=-25.6|Мар_ср=-15.4|Апр_ср=-3.6|Май_ср=6.1|Июн_ср=14.7|Июл_ср=17.7|Авг_ср=14.0|Сен_ср=5.8|Окт_ср=-5.3|Ноя_ср=-19.5|Дек_ср=-27.9|Фев_а_макс=2.2|Фев_а_мин=-56.1|Мар_а_макс=12.6|Мар_а_мин=-47.2|Апр_а_макс=18.9|Апр_а_мин=-37.8|Май_а_макс=33.0|Май_а_мин=-15.0|Июн_а_макс=39.0|Июн_а_мин=-5.9|Июл_а_макс=37.3|Июл_а_мин=-3.0|Авг_а_макс=36.3|Авг_а_мин=-5.5|Сен_а_макс=27.2|Сен_а_мин=-12.8|Окт_а_макс=17.2|Окт_а_мин=-32.8|Ноя_а_макс=8.0|Ноя_а_мин=-48.9|Дек_а_макс=4.7|Дек_а_мин=-56.1}} </div> == Тарихы == 1663 йылда Мухтуй исемле эвенк торағы урынында нигеҙләнгән. 1730 йылдарҙа бында почта станцияһы асыла. XIX—XX быуаттың башында — сәйәси һөргөн урыны. Биҫтәнең үҫеше Вилюй бассейнындағы алмас сығанаҡтарын асыу һәм эшкәртеү менән бәйле. Шул сығанаҡтарға иң яҡын [[Лена|Лена йылғаһы]] буйында урынлашҡан урын булараҡ, Мухтуй Мирный ҡалаһының төҙөлөшө өсөн базаға әүерелгән. [[1957 йыл|1957 йылда]] эшселәр биҫтәһе статусы бирелә. [[1963 йыл|1963 йылда]] Мухтуй эшселәр биҫтәһе '''Ленск''' ҡалаһына үҙгәртеп ҡоролған. == Халҡы == {| class="standard" style="text-align: center;" width="100%" ![[1939 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ утыҙ туғыҙ]]<ref name="mojgorod">http://www.mojgorod.ru/r_saha/lensk/index.html</ref> ![[1959 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ илле бер ни тиклем]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> ![[1970 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ етмеш]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> ![[1979 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ етмеш бер ни тиклем]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> ![[1989 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ һикһән туғыҙ]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> ![[2002 йыл|Ике мең ике]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> ![[2010 йыл|Ике мең ун]]<ref name="свод">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-11-06}}</ref> |- class="bright" |~200 2 |7 894 |16 758 |23 966 |30 260 |24 558 |24 955 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 81,0%, [[украиндар]] — 4,7%, [[сахалар]] — 4,5%, [[татарҙар]] — 1,5%. == Иҡтисады == Эре порт. "Яҡуталмас" берләшмәһе, урман һәм ағас эшкәртеү сәнәғәтенең предприятиелары, төҙөлөш материалдары комбинаты, эре панелле йорттар заводы. Аҙыҡ-түлек сәнәғәтенең предприятиеләре. == Галерея == == Иҫкәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] [[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]] 08e85z1423v6cglj8p5sxtxcm2k7yol 1149471 1149469 2022-08-13T12:54:15Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki '''Ленск''' ({{Lang-ru|Ленск}}, {{Lang-sah|Лиэнскэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы]] Ленск районының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 24 955 [[кеше]].<ref name="свод">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-11-06}}</ref> == Географияһы == Ленск [[Лена|Лена йылғаһының]] һул ярында, Лена буйы платоһында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 840 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. [[File:Ленск2.jpg|thumb|слева|300 пкс|Ленск күренеше]] === Климаты === * Уртаса йыллыҡ температура — -5,4&nbsp;°C * Уртаса йыллыҡ ағым тиҙлеге — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлылығы — 71% == Тарихы == 1663 йылда Мухтуй исемле эвенк торағы урынында нигеҙләнгән. 1730 йылдарҙа бында почта станцияһы асыла. XIX—XX быуаттың башында — сәйәси һөргөн урыны. Биҫтәнең үҫеше Вилюй бассейнындағы алмас сығанаҡтарын асыу һәм эшкәртеү менән бәйле. Шул сығанаҡтарға иң яҡын [[Лена|Лена йылғаһы]] буйында урынлашҡан урын булараҡ, Мухтуй Мирный ҡалаһының төҙөлөшө өсөн базаға әүерелгән. [[1957 йыл|1957 йылда]] эшселәр биҫтәһе статусы бирелә. [[1963 йыл|1963 йылда]] Мухтуй эшселәр биҫтәһе '''Ленск''' ҡалаһына үҙгәртеп ҡоролған. == Халҡы == {| class='standard' style='text-align: center;' width=100% |- class='bright' ! [[1939]]<ref name="mojgorod">http://www.mojgorod.ru/r_saha/lensk/index.html</ref> !! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> !! [[2010]]<ref name="свод"/> |-class='bright' |~2 200 |7 894 |16 758 |23 966 |30 260 |24 558 |24 955 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 81,0%, [[украиндар]] — 4,7%, [[сахалар]] — 4,5%, [[татарҙар]] — 1,5%. == Иҡтисады == Эре порт. "Яҡуталмас" берләшмәһе, урман һәм ағас эшкәртеү сәнәғәтенең предприятиелары, төҙөлөш материалдары комбинаты, эре панелле йорттар заводы. Аҙыҡ-түлек сәнәғәтенең предприятиеләре. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] [[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]] sju6xjzmzcruxje1vh4ziaggzjxcgts 1149472 1149471 2022-08-13T12:54:57Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Ук}}'''Ленск''' ({{Lang-ru|Ленск}}, {{Lang-sah|Лиэнскэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы]] Ленск районының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 24 955 [[кеше]].<ref name="свод">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-11-06}}</ref> == Географияһы == Ленск [[Лена|Лена йылғаһының]] һул ярында, Лена буйы платоһында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 840 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. [[Файл:Ленск2.jpg|thumb|слева|300 пкс|Ленск күренеше]] === Климаты === * Уртаса йыллыҡ температура — −5,4 °C * Уртаса йыллыҡ ағым тиҙлеге — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлылығы — 71 % == Тарихы == 1663 йылда Мухтуй исемле эвенк торағы урынында нигеҙләнгән. 1730 йылдарҙа бында почта станцияһы асыла. XIX—XX быуаттың башында — сәйәси һөргөн урыны. Биҫтәнең үҫеше Вилюй бассейнындағы алмас сығанаҡтарын асыу һәм эшкәртеү менән бәйле. Шул сығанаҡтарға иң яҡын [[Лена|Лена йылғаһы]] буйында урынлашҡан урын булараҡ, Мухтуй Мирный ҡалаһының төҙөлөшө өсөн базаға әүерелгән. [[1957 йыл]]да эшселәр биҫтәһе статусы бирелә. [[1963 йыл]]да Мухтуй эшселәр биҫтәһе '''Ленск''' ҡалаһына үҙгәртеп ҡоролған. == Халҡы == {| class='standard' style='text-align: center;' width=100% |- class='bright' ! [[1939]]<ref name="mojgorod">http://www.mojgorod.ru/r_saha/lensk/index.html</ref> !! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> !! [[2010]]<ref name="свод"/> |-class='bright' |~2 200 |7 894 |16 758 |23 966 |30 260 |24 558 |24 955 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 81,0 %, [[украиндар]] — 4,7 %, [[сахалар]] — 4,5 %, [[татарҙар]] — 1,5 %. == Иҡтисады == Эре порт. «Яҡуталмас» берләшмәһе, урман һәм ағас эшкәртеү сәнәғәтенең предприятиелары, төҙөлөш материалдары комбинаты, эре панелле йорттар заводы. Аҙыҡ-түлек сәнәғәтенең предприятиеләре. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] [[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]] su1f8u9sqpubspnakzduhhwzy38nuk2 1149473 1149472 2022-08-13T12:56:21Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Ук}}'''Ленск''' ({{Lang-ru|Ленск}}, {{Lang-sah|Лиэнскэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы]] Ленск районының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 24 955 [[кеше]].<ref name="свод">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-11-06}}</ref> == Географияһы == Ленск [[Лена|Лена йылғаһының]] һул ярында, Лена буйы платоһында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 840 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. [[Файл:Ленск2.jpg|thumb|слева|300 пкс|Ленск күренеше]] === Климаты === * Уртаса йыллыҡ температура — −5,4 °C * Уртаса йыллыҡ ағым тиҙлеге — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлылығы — 71 % == Тарихы == 1663 йылда Мухтуй исемле эвенк торағы урынында нигеҙләнгән. 1730 йылдарҙа бында почта станцияһы асыла. XIX—XX быуаттың башында — сәйәси һөргөн урыны. Биҫтәнең үҫеше Вилюй бассейнындағы алмас сығанаҡтарын асыу һәм эшкәртеү менән бәйле. Шул сығанаҡтарға иң яҡын [[Лена|Лена йылғаһы]] буйында урынлашҡан урын булараҡ, Мухтуй Мирный ҡалаһының төҙөлөшө өсөн базаға әүерелгән. [[1957 йыл]]да эшселәр биҫтәһе статусы бирелә. [[1963 йыл]]да Мухтуй эшселәр биҫтәһе '''Ленск''' ҡалаһына үҙгәртеп ҡоролған. == Иҡтисады == Эре порт. «Яҡуталмас» берләшмәһе, урман һәм ағас эшкәртеү сәнәғәтенең предприятиелары, төҙөлөш материалдары комбинаты, эре панелле йорттар заводы. Аҙыҡ-түлек сәнәғәтенең предприятиеләре. == Халҡы == {| class='standard' style='text-align: center;' width=100% |- class='bright' ! [[1939]]<ref name="mojgorod">http://www.mojgorod.ru/r_saha/lensk/index.html</ref> !! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> !! [[2010]]<ref name="свод"/> |-class='bright' |~2 200 |7 894 |16 758 |23 966 |30 260 |24 558 |24 955 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 81,0 %, [[украиндар]] — 4,7 %, [[сахалар]] — 4,5 %, [[татарҙар]] — 1,5 %. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] [[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]] r8tni7ftnn989wqwidni44uyob1hgiz 1149474 1149473 2022-08-13T13:02:03Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Ук}}'''Ленск''' ({{Lang-ru|Ленск}}, {{Lang-sah|Лиэнскэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы]] Ленск районының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 24 955 [[кеше]].<ref name="свод">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-11-06}}</ref> == Географияһы == Ленск [[Лена|Лена йылғаһының]] һул ярында, Лена буйы платоһында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 840 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. [[Файл:Ленск2.jpg|thumb|слева|300 пкс|Ленск күренеше]] [[File:320 Ленск. Стела в честь первопроходцев.jpg|thumb|слева|300 пкс| Ленск. Тәүге килеп урынлашҡандарға арналған стела]] === Климаты === * Уртаса йыллыҡ температура — −5,4 °C * Уртаса йыллыҡ ағым тиҙлеге — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлылығы — 71 % == Тарихы == 1663 йылда Мухтуй исемле эвенк торағы урынында нигеҙләнгән. 1730 йылдарҙа бында почта станцияһы асыла. XIX—XX быуаттың башында — сәйәси һөргөн урыны. Биҫтәнең үҫеше Вилюй бассейнындағы алмас сығанаҡтарын асыу һәм эшкәртеү менән бәйле. Шул сығанаҡтарға иң яҡын [[Лена|Лена йылғаһы]] буйында урынлашҡан урын булараҡ, Мухтуй Мирный ҡалаһының төҙөлөшө өсөн базаға әүерелгән. [[1957 йыл]]да эшселәр биҫтәһе статусы бирелә. [[1963 йыл]]да Мухтуй эшселәр биҫтәһе '''Ленск''' ҡалаһына үҙгәртеп ҡоролған. == Иҡтисады == Эре порт. «Яҡуталмас» берләшмәһе, урман һәм ағас эшкәртеү сәнәғәтенең предприятиелары, төҙөлөш материалдары комбинаты, эре панелле йорттар заводы. Аҙыҡ-түлек сәнәғәтенең предприятиеләре. == Халҡы == {| class='standard' style='text-align: center;' width=100% |- class='bright' ! [[1939]]<ref name="mojgorod">http://www.mojgorod.ru/r_saha/lensk/index.html</ref> !! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> !! [[2010]]<ref name="свод"/> |-class='bright' |~2 200 |7 894 |16 758 |23 966 |30 260 |24 558 |24 955 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 81,0 %, [[украиндар]] — 4,7 %, [[сахалар]] — 4,5 %, [[татарҙар]] — 1,5 %. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] [[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]] ebda3ry111alz1rgzwqwj9zr85urb46 1149570 1149474 2022-08-14T10:57:20Z Guram52 5505 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki {{Ук}}'''Ленск''' ({{Lang-ru|Ленск}}, {{Lang-sah|Лиэнскэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы]] Ленск районының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 24 955 [[кеше]].<ref name="свод">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-11-06}}</ref> == Географияһы == Ленск [[Лена|Лена йылғаһының]] һул ярында, Лена буйы платоһында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 840 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. [[Файл:Ленск2.jpg|thumb|слева|300 пкс|Ленск күренеше]] [[File:320 Ленск. Стела в честь первопроходцев.jpg|thumb|слева|300 пкс| Ленск. Тәүге килеп урынлашҡандарға арналған стела]] === Климаты === * Уртаса йыллыҡ температура — −5,4 °C * Уртаса йыллыҡ ағым тиҙлеге — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлылығы — 71 % == Тарихы == 1663 йылда Мухтуй исемле эвенк торағы урынында нигеҙләнгән. 1730 йылдарҙа бында почта станцияһы асыла. XIX—XX быуаттың башында — сәйәси һөргөн урыны. Биҫтәнең үҫеше Вилюй бассейнындағы алмас сығанаҡтарын асыу һәм эшкәртеү менән бәйле. Шул сығанаҡтарға иң яҡын [[Лена|Лена йылғаһы]] буйында урынлашҡан урын булараҡ, Мухтуй Мирный ҡалаһының төҙөлөшө өсөн базаға әүерелгән. [[1957 йыл]]да эшселәр биҫтәһе статусы бирелә. [[1963 йыл]]да Мухтуй эшселәр биҫтәһе '''Ленск''' ҡалаһына үҙгәртеп ҡоролған. == Иҡтисады == Эре порт. «Яҡуталмас» берләшмәһе, урман һәм ағас эшкәртеү сәнәғәтенең предприятиелары, төҙөлөш материалдары комбинаты, эре панелле йорттар заводы. Аҙыҡ-түлек сәнәғәтенең предприятиеләре. == Халҡы == {| class='standard' style='text-align: center;' width=100% |- class='bright' ! [[1939]]<ref name="mojgorod">http://www.mojgorod.ru/r_saha/lensk/index.html</ref> !! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> !! [[2010]]<ref name="свод"/> |-class='bright' |~2 200 |7 894 |16 758 |23 966 |30 260 |24 558 |24 955 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 81,0 %, [[украиндар]] — 4,7 %, [[сахалар]] — 4,5 %, [[татарҙар]] — 1,5 %. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] [[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]] m7y9fiaj6v0fceq6saf6cnh2nwof6u7 Амосов Николай Алексеевич 0 184631 1149480 2022-08-13T15:46:01Z Баныу 28584 Баныу [[Амосов Николай Алексеевич]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Аммосов Николай Алексеевич]]: хаталы яҙылыш wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Аммосов Николай Алексеевич]] csc753ji45q5oj5u36ekkj5b98xajx9 Фекерләшеү:Амосов Николай Алексеевич 1 184632 1149482 2022-08-13T15:46:01Z Баныу 28584 Баныу [[Фекерләшеү:Амосов Николай Алексеевич]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Аммосов Николай Алексеевич]]: хаталы яҙылыш wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Фекерләшеү:Аммосов Николай Алексеевич]] az9ozetxmwiy1cxbyt5vqv1nk7lcrmm Аҡъюлов 0 184633 1149490 2022-08-13T16:13:30Z Akkashka 14326 "'''Аҡъюлов''' — ир-ат фамилияһы. Ғәлләм исеменән барлыҡҡа килгән. Төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла. '''Аҡъюлова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы]] (1860—1936) — әүлиә, аҡыл эйәһе, 1890 йылда Ырымбур мо..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Аҡъюлов''' — ир-ат фамилияһы. Ғәлләм исеменән барлыҡҡа килгән. Төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла. '''Аҡъюлова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы]] (1860—1936) — әүлиә, аҡыл эйәһе, 1890 йылда Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан биреп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәре Указы менән имам-хатип, мөғәллим дәрәжәһе алған, ике тапҡыр хажға барып ҡайтҡан<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле./ Солтанбаев Ю. В. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. Өфө: Китап, 2012</ref><ref> [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref>. * [[Аҡъюлов Сәйфүн Сәғәҙәткирәй улы]] ([[18 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ һаҡлау органдары ветераны, отставкалағы эске хеҙмәт полковнигы. 2011—2018 йылдарҙа Язаны ғәмәлгә ашырыу буйынса Федераль хеҙмәттең [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса идаралыҡ етәксеһе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы. II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштар өсөн» орденының миҙалы һәм [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2014). * [[Аҡъюлов Рәхим Вәлиулла улы]] ([[1906]]-) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында пулемёт эскадроны пулемётсыһы. Ҡыҙылармеец<ref>[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/346-akyulov-rakhim-valiullinovich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Акюлов Рахим Валиуллович]</ref>. ---- {{Фамилиялаштар исемлеге}} co4mbfb7radrgjkhym6mc8dwasp1se1 1149492 1149490 2022-08-13T16:14:11Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki '''Аҡъюлов''' — ир-ат фамилияһы. Аҡъюл исеменән барлыҡҡа килгән. Төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла. '''Аҡъюлова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы]] (1860—1936) — әүлиә, аҡыл эйәһе, 1890 йылда Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан биреп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәре Указы менән имам-хатип, мөғәллим дәрәжәһе алған, ике тапҡыр хажға барып ҡайтҡан<ref>Башҡортостан — әүлиәләр иле./ Солтанбаев Ю. В. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб. Өфө: Китап, 2012</ref><ref> [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqortostan_aulialar_ile.pdf Башҡортостан — әүлиәләр иле. Юлай Солтанбаев. Әхмәтбаҡый хәҙрәт, 120—123 бб.]</ref>. * [[Аҡъюлов Сәйфүн Сәғәҙәткирәй улы]] ([[18 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ һаҡлау органдары ветераны, отставкалағы эске хеҙмәт полковнигы. 2011—2018 йылдарҙа Язаны ғәмәлгә ашырыу буйынса Федераль хеҙмәттең [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса идаралыҡ етәксеһе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы. II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштар өсөн» орденының миҙалы һәм [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2014). * [[Аҡъюлов Рәхим Вәлиулла улы]] ([[1906]]-) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында пулемёт эскадроны пулемётсыһы. Ҡыҙылармеец<ref>[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/346-akyulov-rakhim-valiullinovich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Акюлов Рахим Валиуллович]</ref>. ---- {{Фамилиялаштар исемлеге}} 60hme7z7voh10tvx56rn7blm5r1ipnp 1149538 1149492 2022-08-13T18:15:06Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki '''Аҡъюлов''' — ир-ат фамилияһы. [[Аҡъюл (исем)|Аҡъюл исем]]енән барлыҡҡа килгән. Төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла. '''Аҡъюлова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы]] (1860—1936) — әүлиә, аҡыл эйәһе, 1890 йылда Ырымбур мосолмандар Диниә назаратында имтихан биреп, Рәсәй батшаһы ғәли йәнәптәре Указы менән имам-хатип, мөғәллим дәрәжәһе алған, ике тапҡыр хажға барып ҡайтҡан. * [[Аҡъюлов Сәйфүн Сәғәҙәткирәй улы]] ([[18 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ һаҡлау органдары ветераны, отставкалағы эске хеҙмәт полковнигы. 2011—2018 йылдарҙа Язаны ғәмәлгә ашырыу буйынса Федераль хеҙмәттең [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса идаралыҡ етәксеһе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы. II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштар өсөн» орденының миҙалы һәм [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2014). * [[Аҡъюлов Рәхим Вәлиулла улы]] ([[1906]]-) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында пулемёт эскадроны пулемётсыһы. ---- == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Аҡъюл (исем)]] {{Фамилиялаштар исемлеге}} 4r3k75z6i8ieru0d52rbdkgsokty3mn 1149544 1149538 2022-08-13T18:37:35Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Аҡъюлов''' — ир-ат фамилияһы. [[Аҡъюл (исем)|Аҡъюл исем]]енән барлыҡҡа килгән. Төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла. '''Аҡъюлова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Аҡъюлов Әхмәтбаҡый Фәхретдин улы]] (1860—1936) — әүлиә, аҡыл эйәһе, Ырымбур мосолмандар Диниә назараты имам-хатибы (1890), мөғәллим, хажи. * [[Аҡъюлов Сәйфүн Сәғәҙәткирәй улы]] ([[18 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ һаҡлау органдары ветераны, отставкалағы эске хеҙмәт полковнигы. 2011—2018 йылдарҙа Язаны ғәмәлгә ашырыу буйынса Федераль хеҙмәттең [[Башҡортостан Республикаһы]] буйынса идаралыҡ етәксеһе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы. II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштар өсөн» орденының миҙалы һәм [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2014). * [[Аҡъюлов Рәхим Вәлиулла улы]] ([[1906]]-) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында пулемёт эскадроны пулемётсыһы. ---- == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Аҡъюл (исем)]] {{Фамилиялаштар исемлеге}} ot1nmditk93vmerhbj7tzi6ftqzbu1x Аммосов 0 184634 1149495 2022-08-13T16:25:07Z Баныу 28584 "'''Аммосов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. '''Аммосова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Аммосов Николай Алексеевич]] (1787—1868) — Рәсәй империяһы инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавал..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Аммосов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. '''Аммосова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Аммосов Николай Алексеевич]] (1787—1868) — Рәсәй империяһы инженеры һәм уйлап табыусыһы, артиллерия генерал-майоры, Изге Георгий ордены кавалеры. ------------------------------ == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[М.К. Аммосов исемендәге Төньяҡ-Көнсығыш федераль университеты]] — Якутск ҡалаһында. * [[Амосов]] {{фамилиялаштар исемлеге}} q182e7wqj01l4u43skwrxil4ystemp5 Кредит картаһы 0 184635 1149496 2022-08-13T16:25:12Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/121556957|Кредитная карта]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:Credit-cards.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Credit-cards.jpg/220px-Credit-cards.jpg|мини|Visa һәм MasterCard кредит карталары ]] '''Кредит картаһы''' — операцияларҙы башҡарыу өсөн тәғәйенләнгән банк түләү картаһы, уның буйынса иҫәпләшеүҙәр банктың клиентҡа билдәләнгән лимит сиктәрендә бирелгән аҡса иҫәбенә кредит килешеүе шарттарына ярашлы башҡарыла ([[Рәсәй Банкы|Рәсәй Федерацияһы Үҙәк банкы]] положениеһы No 266Р). Банк лимитты клиенттың түләү һәләтенән сығып билдәләй. ''Дебет карталары'' кредит карталарынан шуныһы менән айырыла: улар клиенттың банк иҫәбенә үҙ аҡсаһына уның эйәһенең транзакцияларын башҡарыу өсөн ҡулланыла, ә (йәки) кредит учреждениеһы — эмитент клиентҡа банк иҫәбендә аҡса етмәгән йәки булмаған осраҡта бирелгән кредит (овердрафт). Кредит картаһы ҡулланыусылар кредитын һәм кредиттарҙы ашығыс ихтыяждарға алмаштыра ала. Кредит карталарының кредитҡа ҡарағанда төп өҫтөнлөгө — кредитты банкҡа тәғәйен файҙаланыу тураһында отчет биреүҙән тыш файҙаланыу мөмкинлеге, шулай уҡ льготалы мөҙҙәт (осор) [⇨], был кредит фондтарын проценттар түләмәйенсә файҙаланыу мөмкинлеген бирә. == Кредит карталарының өҫтөнлөктәре == Кредит карталары эмиссияһы банктар өсөн файҙалы, сөнки: * Банкҡа фондтар менән операциялар үткәреү өсөн филиалдарҙың киң селтәре кәрәкмәй, сөнки клиент был операцияларҙың күп өлөшөн (тауарҙар һәм хеҙмәттәр өсөн түләү, иҫәптә ҡулаҡса алыу/һалыу) үҙ аллы башҡара ала. * Карталар буйынса операцияларҙы эшкәртеү классик кредиттар буйынса операцияларҙы эшкәртеүгә ҡарағанда автоматлаштырылған, был уларҙың үҙҡиммәтен кәметә. * Карта кредиттары классик кредиттар менән сағыштырғанда отошлораҡ продукт булып тора, сөнки картаны хеҙмәтләндереү барышында барлыҡҡа килгән һәр төрлө өҫтәмә эксплуатация комиссиялары (йыл һайын хеҙмәтләндереү өсөн түләү, аҡса алыу, чектарҙың сығарылмалары һәм күсермәләре менән тәьмин итеү һ.б.). Был комиссиялар күҙгә күренмәй һәм клиенттарҙы асыуландырмай, бигерәк тә клиенттың һайлау мөмкинлеге бар (мәҫәлән, ҡулаҡса алыу өсөн түгел, ә һатып алыу өсөн карта менән түләү), әммә эмиссия күләме етерлек булғанда, улар банк өсөн ярайһы уҡ әһәмиәтле килем предметы булып тора. * Ҡулаҡсаһыҙ операцияларҙы дәртләндереү — һатып алыуҙарҙы карта буйынса түләү өсөн ҡулаҡсаһыҙ операциялар банкка йә һатыу-хеҙмәтләндереү сауҙа нөктәһенән, йә түләү системаһынан өҫтәмә комиссия алырға мөмкинлек бирә. Кредит карталарын ҡулланыу шулай уҡ тәртипле кредит алыусыға ла файҙа килтерә, сөнки льготалы мөҙҙәт (осор) шарттары шарты менән ул үҙ сығымдарын түләмәйенсә ҡыҫҡа ваҡытҡа бурысҡа алынған аҡсаларҙы файҙаланырға мөмкинлек бирә, шул уҡ ваҡытта үҙ аҡсаһын депозитҡа һалырға һәм процентлы килем килтерергә мөмкин. == Кредит картаһы номерының форматы == Кредит картаһының (йәки башҡа банк картаһының) номеры картаның алғы яғындағы цифрлы кодтарҙан тора. Картаның эҙен (слипаһын) алып ташлау мөмкинлеге өсөн йыш ҡына эмбоссирлана. Номерҙы формалаштырыу ҡағиҙәһе түләү системалары менән билдәләнә. Мәҫәлән, Visa картаһының номеры 4-кә башлана, MasterCard картаһының номерһы 5-кә башлана. Карта номерында файҙалы мәғлүмәт бар: картаның банк-эмитенты коды, түләү системаһы коды, сығарыу төбәге, контроль коды шифрланған. Рәсәйҙәге кредит карталарының номерҙары, ҡағиҙә булараҡ, 16 һандан тора, әммә 13 һәм 19 урынлы номерҙар осрай. 19 һанлы номерҙар, ҡағиҙә булараҡ, бер үк клиент иҫәбенә бирелгән өҫтәмә карталарға тәғәйенләнә, 13 һанлы номерҙы иҫке, элек бирелгән пластик карталарҙа күрергә мөмкин. Кредит картаһы номерының форматы халыҡ-ара ISO 7812 стандарты менән билдәләнә. Уға ярашлы, тәүге алты һан банктың идентификация номеры (BIN). Һуңғыһы алдағылары нигеҙендә ''Луна алгоритмы'' буйынса иҫәпләнә. == Льготалы осор == Кредит картаһын алыуға ғариза биргәндә банктар льготалы осорҙы бәйләй ала (отчетлылыҡ һәм льготалы процентһыҙ осорҙан тора). Был осорҙа кредит алыусы картанан алынған кредит аҡсаһын проценттар түләмәйенсә файҙалана ала. Льготалы осор банк сығарған кредит картаһы менән билдәләнә һәм кредит картаһының ҡулланыусылар кредиты йәки дебет картаһы өҫтөнән өҫтөнлөктәренең береһе булып тора. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.bindb.com/ Эмитенттарҙың идентификация номерҙарының мәғлүмәт базаһы эҙләү менән] [[Категория:Банк түләү карталары]] ndcquql431ujbvpj4cadosuehrw7xfw Фекерләшеү:Кредит картаһы 1 184636 1149497 2022-08-13T16:26:06Z MR973 26610 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf Аммосова 0 184637 1149499 2022-08-13T16:27:52Z Баныу 28584 [[Аммосов]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Аммосов]] c5goued3e9u4deb6xe4d5xh3m2u3ufw Хеҙмәт иҡтисады 0 184638 1149501 2022-08-13T16:46:02Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/112491069|Экономика труда]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Хеҙмәт иҡтисады''' — иҡтисадтың хеҙмәтте тергеҙеү процестарын һәм эшселәрҙең, хеҙмәт сараларының һәм объекттарының үҙ-ара эш итеүен өйрәнеүсе тармағы.<ref name="Волгин">{{Китап|автор=|часть=|заглавие=Экономика труда: (социально-трудовые отношения)|оригинал=|ссылка=|ответственный=Под ред. Н.А. Волгина, Ю.Г. Одегова|издание=|место=М.|издательство=Экзамен|год=2002|том=|страницы=9|страниц=736|серия=|isbn=5-94692-027-8}}</ref><ref>Корнейчук Б. В. [http://laboureconomics.ru Экономика труда: учебное пособие] — М.: Гардарики, 2007. — 286 с.--></ref> Хеҙмәт иҡтисады хеҙмәт баҙарын, хеҙмәт ресурстарын һәм мәшғүллекте анализлау, хеҙмәт мөнәсәбәттәрен оҙайлы анализлау, хеҙмәткәрҙәрҙең килемдәрен һәм эш хаҡын өйрәнеү, етештереүсәнлек һәм хеҙмәт һөҙөмтәлелеге проблемаларын өйрәнеү, хеҙмәткәрҙәр һанын аҡлау ысулдарын эшләү, [[кеше капиталы]] төшөнсәләрен анализлау менән шөғөлләнә<ref name="Генкин">{{Китап|автор=Генкин Б. М.|часть=|заглавие=Экономика и социология труда. Учебник для вузов|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Инфра-М|год=1998|том=|страницы=15|страниц=384|серия=|isbn=5-89123-278-2}}</ref>. Хәҙерге хеҙмәт иҡтисадына Минсер нигеҙ һала. Ҡайһы бер ғалимдар хеҙмәт иҡтисады темаһын киңерәк аңлата һәм хеҙмәт нормалау проблемаларын, кадрҙар менән идара итеү ысулдарын күҙҙә тота<ref name="Генкин">{{Китап|автор=Генкин Б. М.|часть=|заглавие=Экономика и социология труда. Учебник для вузов|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Инфра-М|год=1998|том=|страницы=15|страниц=384|серия=|isbn=5-89123-278-2}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Хеҙмәт]] 1ljj9czkpb4szfrgyyaun15qeo5g4z3 Фекерләшеү:Хеҙмәт иҡтисады 1 184639 1149502 2022-08-13T16:46:20Z MR973 26610 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf Урмансылыҡ 0 184640 1149506 2022-08-13T17:00:47Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/123919287|Лесоводство]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:Forstarbeiten_in_Österreich.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Forstarbeiten_in_%C3%96sterreich.JPG/228px-Forstarbeiten_in_%C3%96sterreich.JPG|справа|мини|304x304пкс|[[Австрия|Австрияла]] урмандарҙы ҡырҡыу]] '''Урмансылыҡ''' - урман ресурстарын үҫтереү, һаҡлау һәм файҙаланыу менән шөғөлләнгән хужалыҡ эшмәкәрлеге өлкәһе; шулай уҡ урманды үҫтереү, яҡшыртыу һәм етештереүсәнлеген күтәреү ысулдарын өйрәнеүсе фәнни дисциплина.<ref name="брэ">{{БРЭ|статья=Лесоводство|id=2141823|автор=Л. П. Рысин|том=|страницы=}}</ref> Урман һәм башҡа урман продукттарына ихтыяжды ҡәнәғәтләндереү маҡсатында урмандарҙы үҫтереү һәм тотороҡло файҙаланыу теорияһы һәм практикаһы, шулай уҡ урманды төҙөкләндереү һәм уның һыу һаҡлау, экологик һәм социаль функцияларын арттырыу.<ref name="Гост">ГОСТ 18486-87 Лесоводство. Термины и определения.</ref> Иҡтисади, экологик һәм социаль аспектҡа эйә. '''Урман ресурстары''' — ағас һәм ағас булмаған урман изделиелары запастары йыйылмаһы. Хәҙерге заман урмансылығы эшкәртелмәгән ағас етештереү өсөн урман үҫтереү, ҡырағай тәбиғәттең йәшәү урындарын һаҡлау, тәбиғи һыу сығанаҡтарының сифатын көйләү, урман массивтарын һәм тәбиғи ландшафттарҙы тергеҙеү проблемалары менән шөғөлләнә. Урман массивтарын тергеҙеү һөҙөмтәһендә атмосферала углекислый газ миҡдары кәмей. Урман Ер биосфераһының иң мөһим компоненттарының береһе булып тора, һәм урмансылыҡ был ресурсты фәнни өйрәнеүҙә һәм файҙаланыуҙа төп звено булып тора. == Маҡсаттары һәм бурыстары == [[Файл:Fomitopsis_pinicola_2009_G2.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Fomitopsis_pinicola_2009_G2.jpg/228px-Fomitopsis_pinicola_2009_G2.jpg|слева|мини|228x228пкс|Ҡырҡыу өсөн тәғәйенләнгән ағаста урмансы тамғаһы]] Урмансылыҡ - урман [[Биология|биологияһын]] һәм экологияһын, уны ағас сығанағы һәм башҡа файҙалылыҡтары булараҡ хужалыҡ менән файҙаланыу мәсьәләләрен өйрәнеүсе комплекслы фән, һәм оптималь тоҡомло үҫентеләр үҫтереү мәсьәләләрен хәл итергә тейеш. Әлеге ваҡытта урмансылыҡ [[ботаника]], [[дендрология]], радиология нигеҙҙәре менән урман пирологияһы, ландшафт урмансылығы, урман хужалығын һәм урман менән файҙаланыу нигеҙҙәре алып барыу, тирә-яҡ мөхитте һаҡлау һәм урман экосистемаларына мониторинг, радиоэкология кеүек дисциплиналарҙы үҙ эсенә ала. Уларҙы өйрәнеү һәм теоретик тикшеренеүҙәрҙе ҡулланыу тәбиғи урман массивтарының продуктлылығын арттырыу, урман тармағы хеҙмәткәрҙәренең хеҙмәтен еңеләйтеү маҡсатында эшләнә. Урмансылыҡ фәнни дисциплина булараҡ [[Урман|урмандың]] тормош башланғандан алып төп ҡырҡыу йәшенән алып йәшәү процесын үҙ эсенә ала. Урман ултыртыуҙы үҫтереү процесында урмансылыҡ ултыртыуҙарҙа уйымдар, [[Урман|урмандың]] продуктлылығын күтәреү буйынса саралар, ағастарҙың тоҡом һәм сифатлы составын формалаштырыу буйынса саралар үткәреүҙе күҙ уңында тота. Донъяның күпселек илдәрендә урман хужалығына дәүләт сығымдары унан килемдән күберәк. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=[[Мелехов, Иван Степанович|Мелехов И. С.]]|часть=|ссылка часть=|заглавие=Очерк развития науки о лесе в России|ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006339084|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Изд-во АН СССР|год=1957|страниц=208|серия=[[Научно-популярная серия АН СССР|Научно-популярная серия]]|тираж=8000|ref=}} * {{Китап|автор=[[Нестеров, Николай Степанович|Нестеров Н. С.]]|заглавие=Очерки по лесоведению|ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01009317637|ответственный=Проф. Н. С. Нестеров|издание=Посмертное изд|место=М.; Л.|издательство=Гослестехиздат|год=1933|страниц=248|тираж=|ref=}} == Һылтанмалар == * [http://www.rosleshoz.gov.ru/terminology Федераль урман хужалығы агентлығы сайтында урман хужалығы буйынса терминологик һүҙлек] (Йөрөү ваҡыты: 19 ) * [http://infopravo.by.ru/fed1993/ch01/akt10984.shtm Наставление по рубкам ухода в равнинных лесах Европейской части России (Федеральная служба лесного хоз-ва РФ, М. 1994 г.)] [[Категория:Урмансылыҡ]] qs7jtyz1rh50ix5nprwyb8rsqurq2zc Фекерләшеү:Урмансылыҡ 1 184641 1149507 2022-08-13T17:01:13Z MR973 26610 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf Амосов 0 184642 1149513 2022-08-13T17:09:48Z Баныу 28584 "'''Амосов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Амос исеменән барлыҡҡа килгән. '''Амосова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Амосов Николай Михайлович]] == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Амосовка]] * [[Аммосов]] {{фамилиялаштар исемлеге}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Амосов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Амос исеменән барлыҡҡа килгән. '''Амосова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Амосов Николай Михайлович]] == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Амосовка]] * [[Аммосов]] {{фамилиялаштар исемлеге}} jnor52u9zvrr4ic8oiyqa7p6zhmpn1y 1149514 1149513 2022-08-13T17:14:19Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Амосов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Амос исеменән барлыҡҡа килгән. '''Амосова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Амосов Николай Михайлович]] [[6 декабрь]] [[1913 йыл]] — [[12 декабрь]] [[2002 йыл]]) — СССР һәм Украинаның торакаль хирургы, ғалим-медик, кибернетик, әҙип. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Амосовка]] * [[Аммосов]] {{фамилиялаштар исемлеге}} bupf9qyk8pkfz28thmr5u2cae0mkaf5 1149515 1149514 2022-08-13T17:17:23Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki '''Амосов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Амос исеменән барлыҡҡа килгән. Топоним булып та ҡулланыла. '''Амосова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Амосов Николай Михайлович]] [[6 декабрь]] [[1913 йыл]] — [[12 декабрь]] [[2002 йыл]]) — СССР һәм Украинаның торакаль хирургы, ғалим-медик, кибернетик, әҙип. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Амосовка]] — Рәсәй йылғаһы, [[Архангельск өлкәһе|Архангельск]], [[Вологда өлкәһе|Вологда]] өлкәләре биләмәләрендә аға. * [[Аммосов]] {{фамилиялаштар исемлеге}} pnqt3q49ozuaa06mhknvgnd4zi00jny Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы 0 184643 1149521 2022-08-13T17:46:16Z Akkashka 14326 "'''Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы''' (14.09.1948) — педагог, Башҡортостан Республикаһының халыҡ (2011) һәм атҡаҙанған (2006) уҡытыусыһы<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Биографияһы == Флүзә Кәбир ҡыҙы Ғәлимова 1948 йылдың 14 сентябрендә БАССР-ҙың Асҡын районы Ҡубыяҙ ауылында..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы''' (14.09.1948) — педагог, Башҡортостан Республикаһының халыҡ (2011) һәм атҡаҙанған (2006) уҡытыусыһы<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Биографияһы == Флүзә Кәбир ҡыҙы Ғәлимова 1948 йылдың 14 сентябрендә БАССР-ҙың Асҡын районы Ҡубыяҙ ауылында тыуған. 1973 йылда Башҡорт дәүләт университетын тамамлағандан һуң, Нуриман районындағы Байгилде урта мәктәбендә эшләй. == Тормош һәм хеҙмәт юлы == 1975 йылдан алып Өфө ҡалаһы мәктәптәрендә эшләй. - 108-се урта мәктәптә, 1980 йылдан — 1-се урта мәктәбендә, 1981 йылдан — 2-се урта мәктәбендә хеҙмәт итә. - 1989 йылдан алып Өфө ҡалаһының 5-се лицейында уҡый<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * Башҡортостандың халыҡ уҡытыусыһы (2011) * Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы (2006) * Башҡортостандың мәғариф алдынғыһы (2000)<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref> == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|84788}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} 6djoy5e419n95ansj3r82nanvv3sup3 1149522 1149521 2022-08-13T17:46:45Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы''' (14.09.1948) — педагог, Башҡортостан Республикаһының халыҡ (2011) һәм атҡаҙанған (2006) уҡытыусыһы<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Биографияһы == Флүзә Кәбир ҡыҙы Ғәлимова 1948 йылдың 14 сентябрендә БАССР-ҙың Асҡын районы Ҡубыяҙ ауылында тыуған. 1973 йылда Башҡорт дәүләт университетын тамамлағандан һуң, Нуриман районындағы Байгилде урта мәктәбендә эшләй. == Тормош һәм хеҙмәт юлы == 1975 йылдан алып Өфө ҡалаһы мәктәптәрендә эшләй. — 108-се урта мәктәптә, 1980 йылдан — 1-се урта мәктәбендә, 1981 йылдан — 2-се урта мәктәбендә хеҙмәт итә. — 1989 йылдан алып Өфө ҡалаһының 5-се лицейында уҡый<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * Башҡортостандың халыҡ уҡытыусыһы (2011) * Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы (2006) * Башҡортостандың мәғариф алдынғыһы (2000)<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref> == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|84788}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} 2qhr2xvdz0owgqvcebg37udb54lm4z3 1149530 1149522 2022-08-13T18:02:34Z Akkashka 14326 /* Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы''' (14.09.1948) — педагог, Башҡортостан Республикаһының халыҡ (2011) һәм атҡаҙанған (2006) уҡытыусыһы<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Биографияһы == Флүзә Кәбир ҡыҙы Ғәлимова 1948 йылдың 14 сентябрендә БАССР-ҙың Асҡын районы Ҡубыяҙ ауылында тыуған. 1973 йылда Башҡорт дәүләт университетын тамамлағандан һуң, Нуриман районындағы Байгилде урта мәктәбендә эшләй. == Тормош һәм хеҙмәт юлы == 1975 йылдан алып Өфө ҡалаһы мәктәптәрендә эшләй. — 108-се урта мәктәптә, 1980 йылдан — 1-се урта мәктәбендә, 1981 йылдан — 2-се урта мәктәбендә хеҙмәт итә. — 1989 йылдан алып Өфө ҡалаһының 5-се лицейында уҡый<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының халыҡ уҡытыусыһы (2011) * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2006) * Башҡортостандың мәғариф алдынғыһы (2000)<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref> == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|84788}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} ghzbqn61fjy9rayxp1pqaxh2chq2s80 1149536 1149530 2022-08-13T18:10:15Z Akkashka 14326 /* Тормош һәм хеҙмәт юлы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы''' (14.09.1948) — педагог, Башҡортостан Республикаһының халыҡ (2011) һәм атҡаҙанған (2006) уҡытыусыһы<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Биографияһы == Флүзә Кәбир ҡыҙы Ғәлимова 1948 йылдың 14 сентябрендә БАССР-ҙың Асҡын районы Ҡубыяҙ ауылында тыуған. 1973 йылда Башҡорт дәүләт университетын тамамлағандан һуң, Нуриман районындағы Байгилде урта мәктәбендә эшләй. == Тормош һәм хеҙмәт юлы == 1975 йылдан алып Өфө ҡалаһы мәктәптәрендә эшләй. — Өфөләге 108-се һанлы урта мәктәптә, 1980 йылдан — 1-се урта мәктәбендә, 1981 йылдан — 2-се урта мәктәбендә хеҙмәт итә. — 1989 йылдан алып Өфө ҡалаһының 5-се лицейында уҡыта<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының халыҡ уҡытыусыһы (2011) * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2006) * Башҡортостандың мәғариф алдынғыһы (2000)<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref> == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|84788}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} 3cy71ux7hmceair3z7ia4yh2xx55ln7 1149537 1149536 2022-08-13T18:11:22Z Akkashka 14326 /* Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғәлимова Флүзә Кәбир ҡыҙы''' (14.09.1948) — педагог, Башҡортостан Республикаһының халыҡ (2011) һәм атҡаҙанған (2006) уҡытыусыһы<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Биографияһы == Флүзә Кәбир ҡыҙы Ғәлимова 1948 йылдың 14 сентябрендә БАССР-ҙың Асҡын районы Ҡубыяҙ ауылында тыуған. 1973 йылда Башҡорт дәүләт университетын тамамлағандан һуң, Нуриман районындағы Байгилде урта мәктәбендә эшләй. == Тормош һәм хеҙмәт юлы == 1975 йылдан алып Өфө ҡалаһы мәктәптәрендә эшләй. — Өфөләге 108-се һанлы урта мәктәптә, 1980 йылдан — 1-се урта мәктәбендә, 1981 йылдан — 2-се урта мәктәбендә хеҙмәт итә. — 1989 йылдан алып Өфө ҡалаһының 5-се лицейында уҡыта<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref>. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ уҡытыусыһы]] (2011) * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2006) * Башҡортостандың мәғариф алдынғыһы (2000)<ref>{{БЭ2013|84788}}</ref> == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|84788}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} 90yzoqfm0nazvr7gw1f2fescyl391h4 Анохин 0 184644 1149523 2022-08-13T17:50:03Z Баныу 28584 "'''Анюхин''' — ир-ат фамилияһы. '''Анюхина''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Анохин Пётр Федорович]] * [[Анохин Виктор Фёдорович]] ----------------- * [[Анохина Элеонора Алексеевна]] {{фамилиялаштар исемлеге}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Анюхин''' — ир-ат фамилияһы. '''Анюхина''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Анохин Пётр Федорович]] * [[Анохин Виктор Фёдорович]] ----------------- * [[Анохина Элеонора Алексеевна]] {{фамилиялаштар исемлеге}} 1pyhdv02qj8jt38407ib0r6vktu9qus 1149525 1149523 2022-08-13T17:55:23Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Анюхин''' — ир-ат фамилияһы. '''Анюхина''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Анохин Пётр Федорович]] ([[3 июнь]] [[1891 йыл]] — [[10 май]] [[1922 йыл]]) — дәүләт эшмәкәре, Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты ағзаһы, Алыҫ Көнсығыш бюроһының яуаплы секретары. * [[Анохин Виктор Фёдорович]] ----------------- * [[Анохина Элеонора Алексеевна]] {{фамилиялаштар исемлеге}} gw9d6rwoosa5avgv1sf6vrvljdeycow 1149526 1149525 2022-08-13T17:56:46Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Анюхин''' — ир-ат фамилияһы. '''Анюхина''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Анохин Пётр Федорович]] ([[3 июнь]] [[1891 йыл]] — [[10 май]] [[1922 йыл]]) — дәүләт эшмәкәре, Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты ағзаһы, Алыҫ Көнсығыш бюроһының яуаплы секретары. * [[Анохин Виктор Фёдорович]] (18 июль 1951 йыл) — СССР еңел атлеты. ----------------- * [[Анохина Элеонора Алексеевна]] {{фамилиялаштар исемлеге}} 4loqqfffmuspvaah1fu7ohn4127owvs 1149527 1149526 2022-08-13T17:58:16Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Анюхин''' — ир-ат фамилияһы. '''Анюхина''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Анохин Пётр Федорович]] ([[3 июнь]] [[1891 йыл]] — [[10 май]] [[1922 йыл]]) — дәүләт эшмәкәре, Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты ағзаһы, Алыҫ Көнсығыш бюроһының яуаплы секретары. * [[Анохин Виктор Фёдорович]] (18 июль 1951 йыл) — СССР еңел атлеты. ----------------- * [[Анохина Элеонора Алексеевна]] (25 март 1930 йыл) — шағир, драматург, СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. {{фамилиялаштар исемлеге}} i9wloinpfs637tdl6nd2zb8d6z50ybx 1149529 1149527 2022-08-13T18:02:27Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki '''Анохин''' — ир-ат фамилияһы. '''Анохина''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Анохин Пётр Федорович]] ([[3 июнь]] [[1891 йыл]] — [[10 май]] [[1922 йыл]]) — дәүләт эшмәкәре, Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты ағзаһы, Алыҫ Көнсығыш бюроһының яуаплы секретары. * [[Анохин Виктор Фёдорович]] (18 июль 1951 йыл) — СССР еңел атлеты. ----------------- * [[Анохина Элеонора Алексеевна]] (25 март 1930 йыл) — шағир, драматург, СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. {{фамилиялаштар исемлеге}} 9jp4f1ra9rfy2froa1fm85mv1jtpufi 1149531 1149529 2022-08-13T18:03:07Z Баныу 28584 Баныу [[Анюхин]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Анохин]]: хаталы яҙылыш wikitext text/x-wiki '''Анохин''' — ир-ат фамилияһы. '''Анохина''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Анохин Пётр Федорович]] ([[3 июнь]] [[1891 йыл]] — [[10 май]] [[1922 йыл]]) — дәүләт эшмәкәре, Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты ағзаһы, Алыҫ Көнсығыш бюроһының яуаплы секретары. * [[Анохин Виктор Фёдорович]] (18 июль 1951 йыл) — СССР еңел атлеты. ----------------- * [[Анохина Элеонора Алексеевна]] (25 март 1930 йыл) — шағир, драматург, СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. {{фамилиялаштар исемлеге}} 9jp4f1ra9rfy2froa1fm85mv1jtpufi Анюхин 0 184645 1149532 2022-08-13T18:03:07Z Баныу 28584 Баныу [[Анюхин]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Анохин]]: хаталы яҙылыш wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Анохин]] 0koid6nmvqgsuzqwjjxhmpr4lxxp0xb Анохина 0 184646 1149535 2022-08-13T18:06:04Z Баныу 28584 [[Анохин]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Анохин]] 1bxczuxj89eo3ta606dzf7l8z36ix9f Нерюнгри 0 184647 1149547 2022-08-13T18:56:31Z Akkashka 14326 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124656647|Нерюнгри]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]]<nowiki> йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}</nowiki> == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының <a href="./Нерюнгри-Пассажир" rel="mw:WikiLink" data-linkid="159" data-cx="{&amp;quot;adapted&amp;quot;:false,&amp;quot;sourceTitle&amp;quot;:{&amp;quot;title&amp;quot;:&amp;quot;Нерюнгри-Пассажирская&amp;quot;,&amp;quot;thumbnail&amp;quot;:{&amp;quot;source&amp;quot;:&amp;quot;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/%D0%9F%D0%BE%D0%B5%D0%B7%D0%B4%D0%BA%D0%B0_%D0%B2_%D0%9D%D0%B5%D1%80%D1%8E%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%2C_2017_%28110%29.jpg/80px-%D0%9F%D0%BE%D0%B5%D0%B7%D0%B4%D0%BA%D0%B0_%D0%B2_%D0%9D%D0%B5%D1%80%D1%8E%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%2C_2017_%28110%29.jpg&amp;quot;,&amp;quot;width&amp;quot;:80,&amp;quot;height&amp;quot;:53},&amp;quot;description&amp;quot;:&amp;quot;Железнодорожная станция в городе Нерюнгри Якутии России&amp;quot;,&amp;quot;pageprops&amp;quot;:{&amp;quot;wikibase_item&amp;quot;:&amp;quot;Q16680396&amp;quot;},&amp;quot;pagelanguage&amp;quot;:&amp;quot;ru&amp;quot;},&amp;quot;targetFrom&amp;quot;:&amp;quot;mt&amp;quot;}" class="cx-link" id="mwHw" title="Нерюнгри-Пассажир">тимер юл станцияһы</a>. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге - 800-850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған - ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы - Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман_(река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === == Тарихы == [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] 7d6rnf364nwo3arn3k4foyf0x1jibbs 1149548 1149547 2022-08-13T19:13:47Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{НП+Россия |статус = Город |русское название = Нерюнгри |оригинальное название = {{lang-evn|Ньируунгра}}<br>{{lang-sah|Нүөрүҥгүрү}} |герб = Coat_of_Arms_of_Neryungri_(Yakutia).png |флаг = |lat_deg = 056|lat_min = 39|lat_sec = 30 |lon_deg = 124|lon_min = 43|lon_sec = 30 |CoordScale = 20000 |регион = Якутия |регион в таблице = Якутия{{!}}Республика Саха (Якутия) |вид района = муниципальный район |район = Нерюнгринский район |район в таблице = |вид поселения = Городское поселение |поселение = Городское поселение город Нерюнгри |поселение в таблице = | B в регион = справа |C в регион = нет |в регион = справа |внутреннее деление = |глава = Олейник Леонид Николаевич |дата основания = 1975 |первое упоминание = |прежние имена = Нерюнгра<ref name="Нерюнгра">{{cite web |title = Приказ №360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref> |статус с = 1975 |площадь =98,9 |высота центра НП = 850 |население = {{ Население | Нерюнгри | тс }} |год переписи = {{ Население | Нерюнгри | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[русские]], [[якуты]], [[эвенки]] и др. |конфессиональный состав = |этнохороним = нерюнгри́нец, нерюнгри́нка, нерюнгри́нцы |почтовый индекс = 678960 |почтовые индексы = |телефонный код = 411&nbsp;47 |цифровой идентификатор = 98406550000 |категория в Commons = |сайт = https://nerungri.sakha.gov.ru }} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Среднегодовая [[температура]] — −6,9 C° * Среднегодовая [[Шкала Бофорта|скорость ветра]] — 2,6 м/с * Среднегодовая [[влажность воздуха]] — 73 % <div style="width:80%"> {{Климат города |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == <!-- Нерюнгри первоначально представлял поселение из палаток, балков и щитовых общежитий, которое постепенно выросло до современного города с кварталами многоэтажных домов со всем комплексом соцкультбыта. История возникновения Нерюнгри связана с освоением богатств Южной Якутии<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Первые сведения об этой территории были получены русскими землепроходцами [[Поярков, Василий|Василием Поярковым]] (1643 год) и [[Хабаров, Ерофей|Ерофеем Хабаровым]] (1667 год). Они шли из [[Якутск]]а, расположенного на [[Лена (река)|Лене]], по южноякутским рекам на [[Амур]] и [[Дальний Восток]]. С начала XIX века этот край активно исследовался экспедициями, организованными [[Российская академия наук|Российской академией наук]], Географическим обществом и Министерством путей сообщения. К промышленному освоению района приступили в 1891—1892 годах. Тогда в верховьях рек [[Тимптон (река)|Тимптон]], [[Сутам]] и их притоков насчитывалось до 80 приисков, на них сезонно проживало до 3,5 тыс. старателей. Местные жители — [[эвенки]] — работали проводниками, занимались перевозкой грузов. Название Нерюнгри расшифровывается средствами эвенкийского языка как «река [[хариус]]ов». В 1940-е годы здесь было место дислоцирования геологоразведочной партии. В 1952 году была создана Нерюнгринская геологоразведочная партия, в устье реки [[Нерюнгри (река)|Нерюнгри]] появились палатки, первое жильё будущего посёлка Нерюнгра<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. В сентябре 1963 года на восточном участке пласта «Мощный» произведена первая вскрыша, а к концу 1967 года поднят первый ковш угля. Начало строительства северной ветки [[БАМ]]а (линии БАМ [[Тында]] — [[Беркакит]]) и формирования Южно-Якутского территориально-производственного комплекса в 1975 году открыло новую страницу в истории Нерюнгри. 5 ноября 1975 г. преобразован в город. Нерюнгри проектировался по общепринятым в СССР нормам и, тем не менее, обладает яркой индивидуальностью. Горный ландшафт затруднял строительство, но он же подсказал оригинальные пространственные решения, которые отличают город от многих северных городов, а окрашенные в яркие цвета фасады домов, балконы и лоджии, малые архитектурные формы придают особенный колорит. По итогам Всероссийского конкурса на лучшее благоустройство в 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 годах — городу Нерюнгри присуждались дипломы. Ввод жилых домов в городе начался в 1976 году и за 30 лет было введено 1,3 млн кв. м., по состоянию на 1 января 2005 года имелись 12 общеобразовательных школ, 17 детских дошкольных садов<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри вошёл в число пяти российских городов на получение досрочного кредита [[Международный банк реконструкции и развития|Международного банка реконструкции и развития]] на внедрение новых технологий в коммунальном хозяйстве. В ноябре 2007 года горожане написали «''Письмо любви''», которое заявлено в книгу рекордов России<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. --> == Ҡала биләмәһе == <!-- Статус и границы городского поселения установлены Законом Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Герб Нерюнгри (1984)]] Первый герб города утверждён в 1984 году: на геральдическом щите изображены угольный пласт, [[самосвал]], вагонетка, коновязи и шестерня над ними; на плашке герба надпись Нерюнгри. Существовали несколько проектов герба города в значковом варианте. На одном из них: Щит четверочастный. В первой части изображён самосвал «БелАЗ», во второй — ель, в третьей — олень, в четвёртой — вагонетка. На плашке проекта герба надпись «Нерюнгри»<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Второй проект герба Нерюнгри (по значку т. н. «якутской серии») имел следующее описание: в лазоревом поле с чёрной оконечностью на фоне четырёх зелёных гор две серебряные коновязи, сопровождаемые вверху разомкнутой снизу серебряной же шестернёй, справа — чёрной вагонеткой, слева — серебряным самосвалом. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Население | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Население | Нерюнгри | график }} {{ Численность городов России }} Рост населения Нерюнгри обусловлен тем, что город стал местом организованного переселения шахтёров и их семей из Донецка в Россию для трудоустройства на якутских шахтах <ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. --> === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] k29nxgul3nmdpsa1o2jaq1laa90367k 1149549 1149548 2022-08-13T19:17:20Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{НП+Россия |статус = Ҡала |русское название = Нерюнгри |оригинальное название = {{lang-evn|Ньируунгра}}<br>{{lang-sah|Нүөрүҥгүрү}} |герб = Coat_of_Arms_of_Neryungri_(Yakutia).png |флаг = |lat_deg = 056|lat_min = 39|lat_sec = 30 |lon_deg = 124|lon_min = 43|lon_sec = 30 |CoordScale = 20000 |регион = Якутия |регион в таблице = Якутия{{!}} Саха Республикаһы (Якутия) |вид района = муниципаль район |район = Нерюнгри районы |район в таблице = |вид поселения = Ҡала биләмәһе |поселение = Нерюнгри ҡалаһы ҡала биләмәһе |поселение в таблице = | B в регион = справа |C в регион = нет |в регион = справа |внутреннее деление = |глава = Олейник Леонид Николаевич |дата основания = 1975 |первое упоминание = |прежние имена = Нерюнгра<ref name="Нерюнгра">{{cite web |title = Приказ №360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref> |статус с = 1975 |площадь =98,9 |высота центра НП = 850 |население = {{ Население | Нерюнгри | тс }} |год переписи = {{ Население | Нерюнгри | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[урыҫтар]], [[яҡуттар]], [[эвенктар]] һ. б. |конфессиональный состав = |этнохороним = нерюнгри́нлы, нерюнгри́ндар |почтовый индекс = 678960 |почтовые индексы = |телефонный код = 411&nbsp;47 |цифровой идентификатор = 98406550000 |категория в Commons = |сайт = https://nerungri.sakha.gov.ru }} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Среднегодовая [[температура]] — −6,9 C° * Среднегодовая [[Шкала Бофорта|скорость ветра]] — 2,6 м/с * Среднегодовая [[влажность воздуха]] — 73 % <div style="width:80%"> {{Климат города |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == <!-- Нерюнгри первоначально представлял поселение из палаток, балков и щитовых общежитий, которое постепенно выросло до современного города с кварталами многоэтажных домов со всем комплексом соцкультбыта. История возникновения Нерюнгри связана с освоением богатств Южной Якутии<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Первые сведения об этой территории были получены русскими землепроходцами [[Поярков, Василий|Василием Поярковым]] (1643 год) и [[Хабаров, Ерофей|Ерофеем Хабаровым]] (1667 год). Они шли из [[Якутск]]а, расположенного на [[Лена (река)|Лене]], по южноякутским рекам на [[Амур]] и [[Дальний Восток]]. С начала XIX века этот край активно исследовался экспедициями, организованными [[Российская академия наук|Российской академией наук]], Географическим обществом и Министерством путей сообщения. К промышленному освоению района приступили в 1891—1892 годах. Тогда в верховьях рек [[Тимптон (река)|Тимптон]], [[Сутам]] и их притоков насчитывалось до 80 приисков, на них сезонно проживало до 3,5 тыс. старателей. Местные жители — [[эвенки]] — работали проводниками, занимались перевозкой грузов. Название Нерюнгри расшифровывается средствами эвенкийского языка как «река [[хариус]]ов». В 1940-е годы здесь было место дислоцирования геологоразведочной партии. В 1952 году была создана Нерюнгринская геологоразведочная партия, в устье реки [[Нерюнгри (река)|Нерюнгри]] появились палатки, первое жильё будущего посёлка Нерюнгра<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. В сентябре 1963 года на восточном участке пласта «Мощный» произведена первая вскрыша, а к концу 1967 года поднят первый ковш угля. Начало строительства северной ветки [[БАМ]]а (линии БАМ [[Тында]] — [[Беркакит]]) и формирования Южно-Якутского территориально-производственного комплекса в 1975 году открыло новую страницу в истории Нерюнгри. 5 ноября 1975 г. преобразован в город. Нерюнгри проектировался по общепринятым в СССР нормам и, тем не менее, обладает яркой индивидуальностью. Горный ландшафт затруднял строительство, но он же подсказал оригинальные пространственные решения, которые отличают город от многих северных городов, а окрашенные в яркие цвета фасады домов, балконы и лоджии, малые архитектурные формы придают особенный колорит. По итогам Всероссийского конкурса на лучшее благоустройство в 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 годах — городу Нерюнгри присуждались дипломы. Ввод жилых домов в городе начался в 1976 году и за 30 лет было введено 1,3 млн кв. м., по состоянию на 1 января 2005 года имелись 12 общеобразовательных школ, 17 детских дошкольных садов<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри вошёл в число пяти российских городов на получение досрочного кредита [[Международный банк реконструкции и развития|Международного банка реконструкции и развития]] на внедрение новых технологий в коммунальном хозяйстве. В ноябре 2007 года горожане написали «''Письмо любви''», которое заявлено в книгу рекордов России<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. --> == Ҡала биләмәһе == <!-- Статус и границы городского поселения установлены Законом Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Герб Нерюнгри (1984)]] Первый герб города утверждён в 1984 году: на геральдическом щите изображены угольный пласт, [[самосвал]], вагонетка, коновязи и шестерня над ними; на плашке герба надпись Нерюнгри. Существовали несколько проектов герба города в значковом варианте. На одном из них: Щит четверочастный. В первой части изображён самосвал «БелАЗ», во второй — ель, в третьей — олень, в четвёртой — вагонетка. На плашке проекта герба надпись «Нерюнгри»<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Второй проект герба Нерюнгри (по значку т. н. «якутской серии») имел следующее описание: в лазоревом поле с чёрной оконечностью на фоне четырёх зелёных гор две серебряные коновязи, сопровождаемые вверху разомкнутой снизу серебряной же шестернёй, справа — чёрной вагонеткой, слева — серебряным самосвалом. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Население | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Население | Нерюнгри | график }} {{ Численность городов России }} Рост населения Нерюнгри обусловлен тем, что город стал местом организованного переселения шахтёров и их семей из Донецка в Россию для трудоустройства на якутских шахтах<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. --> === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] lw5gq3alsmbgkd20puvxdypih4a2g7x 1149550 1149549 2022-08-13T19:19:56Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{НП+Россия |статус = Ҡала |русское название = Нерюнгри |оригинальное название = {{lang-evn|Ньируунгра}}<br>{{lang-sah|Нүөрүҥгүрү}} |герб = Coat_of_Arms_of_Neryungri_(Yakutia).png |флаг = |lat_deg = 056|lat_min = 39|lat_sec = 30 |lon_deg = 124|lon_min = 43|lon_sec = 30 |CoordScale = 20000 |регион = Якутия |регион в таблице = Якутия{{!}} Саха Республикаһы (Якутия) |вид района = муниципаль район |район = Нерюнгри районы |район в таблице = |вид поселения = Ҡала биләмәһе |поселение = Нерюнгри ҡалаһы ҡала биләмәһе |поселение в таблице = | B в регион = справа |C в регион = нет |в регион = справа |внутреннее деление = |глава = Олейник Леонид Николаевич |дата основания = 1975 |первое упоминание = |прежние имена = Нерюнгра<ref name="Нерюнгра">{{cite web |title = Приказ №360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref> |статус с = 1975 |площадь =98,9 |высота центра НП = 850 |население = {{ Население | Нерюнгри | тс }} |год переписи = {{ Население | Нерюнгри | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[урыҫтар]], [[яҡуттар]], [[эвенктар]] һ. б. |конфессиональный состав = |этнохороним = нерюнгри́нлы, нерюнгри́ндар |почтовый индекс = 678960 |почтовые индексы = |телефонный код = 411&nbsp;47 |цифровой идентификатор = 98406550000 |категория в Commons = |сайт = https://nerungri.sakha.gov.ru }} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == <!-- Нерюнгри первоначально представлял поселение из палаток, балков и щитовых общежитий, которое постепенно выросло до современного города с кварталами многоэтажных домов со всем комплексом соцкультбыта. История возникновения Нерюнгри связана с освоением богатств Южной Якутии<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Первые сведения об этой территории были получены русскими землепроходцами [[Поярков, Василий|Василием Поярковым]] (1643 год) и [[Хабаров, Ерофей|Ерофеем Хабаровым]] (1667 год). Они шли из [[Якутск]]а, расположенного на [[Лена (река)|Лене]], по южноякутским рекам на [[Амур]] и [[Дальний Восток]]. С начала XIX века этот край активно исследовался экспедициями, организованными [[Российская академия наук|Российской академией наук]], Географическим обществом и Министерством путей сообщения. К промышленному освоению района приступили в 1891—1892 годах. Тогда в верховьях рек [[Тимптон (река)|Тимптон]], [[Сутам]] и их притоков насчитывалось до 80 приисков, на них сезонно проживало до 3,5 тыс. старателей. Местные жители — [[эвенки]] — работали проводниками, занимались перевозкой грузов. Название Нерюнгри расшифровывается средствами эвенкийского языка как «река [[хариус]]ов». В 1940-е годы здесь было место дислоцирования геологоразведочной партии. В 1952 году была создана Нерюнгринская геологоразведочная партия, в устье реки [[Нерюнгри (река)|Нерюнгри]] появились палатки, первое жильё будущего посёлка Нерюнгра<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. В сентябре 1963 года на восточном участке пласта «Мощный» произведена первая вскрыша, а к концу 1967 года поднят первый ковш угля. Начало строительства северной ветки [[БАМ]]а (линии БАМ [[Тында]] — [[Беркакит]]) и формирования Южно-Якутского территориально-производственного комплекса в 1975 году открыло новую страницу в истории Нерюнгри. 5 ноября 1975 г. преобразован в город. Нерюнгри проектировался по общепринятым в СССР нормам и, тем не менее, обладает яркой индивидуальностью. Горный ландшафт затруднял строительство, но он же подсказал оригинальные пространственные решения, которые отличают город от многих северных городов, а окрашенные в яркие цвета фасады домов, балконы и лоджии, малые архитектурные формы придают особенный колорит. По итогам Всероссийского конкурса на лучшее благоустройство в 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 годах — городу Нерюнгри присуждались дипломы. Ввод жилых домов в городе начался в 1976 году и за 30 лет было введено 1,3 млн кв. м., по состоянию на 1 января 2005 года имелись 12 общеобразовательных школ, 17 детских дошкольных садов<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри вошёл в число пяти российских городов на получение досрочного кредита [[Международный банк реконструкции и развития|Международного банка реконструкции и развития]] на внедрение новых технологий в коммунальном хозяйстве. В ноябре 2007 года горожане написали «''Письмо любви''», которое заявлено в книгу рекордов России<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. --> == Ҡала биләмәһе == <!-- Статус и границы городского поселения установлены Законом Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Герб Нерюнгри (1984)]] Первый герб города утверждён в 1984 году: на геральдическом щите изображены угольный пласт, [[самосвал]], вагонетка, коновязи и шестерня над ними; на плашке герба надпись Нерюнгри. Существовали несколько проектов герба города в значковом варианте. На одном из них: Щит четверочастный. В первой части изображён самосвал «БелАЗ», во второй — ель, в третьей — олень, в четвёртой — вагонетка. На плашке проекта герба надпись «Нерюнгри»<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Второй проект герба Нерюнгри (по значку т. н. «якутской серии») имел следующее описание: в лазоревом поле с чёрной оконечностью на фоне четырёх зелёных гор две серебряные коновязи, сопровождаемые вверху разомкнутой снизу серебряной же шестернёй, справа — чёрной вагонеткой, слева — серебряным самосвалом. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Население | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Население | Нерюнгри | график }} {{ Численность городов России }} Рост населения Нерюнгри обусловлен тем, что город стал местом организованного переселения шахтёров и их семей из Донецка в Россию для трудоустройства на якутских шахтах<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. --> === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] o177hhtw4td9p4thgkz965vaujrr5c9 1149551 1149550 2022-08-13T19:20:51Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == <!-- Нерюнгри первоначально представлял поселение из палаток, балков и щитовых общежитий, которое постепенно выросло до современного города с кварталами многоэтажных домов со всем комплексом соцкультбыта. История возникновения Нерюнгри связана с освоением богатств Южной Якутии<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Первые сведения об этой территории были получены русскими землепроходцами [[Поярков, Василий|Василием Поярковым]] (1643 год) и [[Хабаров, Ерофей|Ерофеем Хабаровым]] (1667 год). Они шли из [[Якутск]]а, расположенного на [[Лена (река)|Лене]], по южноякутским рекам на [[Амур]] и [[Дальний Восток]]. С начала XIX века этот край активно исследовался экспедициями, организованными [[Российская академия наук|Российской академией наук]], Географическим обществом и Министерством путей сообщения. К промышленному освоению района приступили в 1891—1892 годах. Тогда в верховьях рек [[Тимптон (река)|Тимптон]], [[Сутам]] и их притоков насчитывалось до 80 приисков, на них сезонно проживало до 3,5 тыс. старателей. Местные жители — [[эвенки]] — работали проводниками, занимались перевозкой грузов. Название Нерюнгри расшифровывается средствами эвенкийского языка как «река [[хариус]]ов». В 1940-е годы здесь было место дислоцирования геологоразведочной партии. В 1952 году была создана Нерюнгринская геологоразведочная партия, в устье реки [[Нерюнгри (река)|Нерюнгри]] появились палатки, первое жильё будущего посёлка Нерюнгра<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. В сентябре 1963 года на восточном участке пласта «Мощный» произведена первая вскрыша, а к концу 1967 года поднят первый ковш угля. Начало строительства северной ветки [[БАМ]]а (линии БАМ [[Тында]] — [[Беркакит]]) и формирования Южно-Якутского территориально-производственного комплекса в 1975 году открыло новую страницу в истории Нерюнгри. 5 ноября 1975 г. преобразован в город. Нерюнгри проектировался по общепринятым в СССР нормам и, тем не менее, обладает яркой индивидуальностью. Горный ландшафт затруднял строительство, но он же подсказал оригинальные пространственные решения, которые отличают город от многих северных городов, а окрашенные в яркие цвета фасады домов, балконы и лоджии, малые архитектурные формы придают особенный колорит. По итогам Всероссийского конкурса на лучшее благоустройство в 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 годах — городу Нерюнгри присуждались дипломы. Ввод жилых домов в городе начался в 1976 году и за 30 лет было введено 1,3 млн кв. м., по состоянию на 1 января 2005 года имелись 12 общеобразовательных школ, 17 детских дошкольных садов<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри вошёл в число пяти российских городов на получение досрочного кредита [[Международный банк реконструкции и развития|Международного банка реконструкции и развития]] на внедрение новых технологий в коммунальном хозяйстве. В ноябре 2007 года горожане написали «''Письмо любви''», которое заявлено в книгу рекордов России<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. --> == Ҡала биләмәһе == <!-- Статус и границы городского поселения установлены Законом Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Герб Нерюнгри (1984)]] Первый герб города утверждён в 1984 году: на геральдическом щите изображены угольный пласт, [[самосвал]], вагонетка, коновязи и шестерня над ними; на плашке герба надпись Нерюнгри. Существовали несколько проектов герба города в значковом варианте. На одном из них: Щит четверочастный. В первой части изображён самосвал «БелАЗ», во второй — ель, в третьей — олень, в четвёртой — вагонетка. На плашке проекта герба надпись «Нерюнгри»<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Второй проект герба Нерюнгри (по значку т. н. «якутской серии») имел следующее описание: в лазоревом поле с чёрной оконечностью на фоне четырёх зелёных гор две серебряные коновязи, сопровождаемые вверху разомкнутой снизу серебряной же шестернёй, справа — чёрной вагонеткой, слева — серебряным самосвалом. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Население | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Население | Нерюнгри | график }} {{ Численность городов России }} Рост населения Нерюнгри обусловлен тем, что город стал местом организованного переселения шахтёров и их семей из Донецка в Россию для трудоустройства на якутских шахтах<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. --> === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] 7xdqn6dt2j1yxt64sfdcmtjla03lcti 1149554 1149551 2022-08-14T04:45:22Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == <!-- Нерюнгри первоначально представлял поселение из палаток, балков и щитовых общежитий, которое постепенно выросло до современного города с кварталами многоэтажных домов со всем комплексом соцкультбыта. История возникновения Нерюнгри связана с освоением богатств Южной Якутии<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Первые сведения об этой территории были получены русскими землепроходцами [[Поярков, Василий|Василием Поярковым]] (1643 год) и [[Хабаров, Ерофей|Ерофеем Хабаровым]] (1667 год). Они шли из [[Якутск]]а, расположенного на [[Лена (река)|Лене]], по южноякутским рекам на [[Амур]] и [[Дальний Восток]]. С начала XIX века этот край активно исследовался экспедициями, организованными [[Российская академия наук|Российской академией наук]], Географическим обществом и Министерством путей сообщения. К промышленному освоению района приступили в 1891—1892 годах. Тогда в верховьях рек [[Тимптон (река)|Тимптон]], [[Сутам]] и их притоков насчитывалось до 80 приисков, на них сезонно проживало до 3,5 тыс. старателей. Местные жители — [[эвенки]] — работали проводниками, занимались перевозкой грузов. Название Нерюнгри расшифровывается средствами эвенкийского языка как «река [[хариус]]ов». В 1940-е годы здесь было место дислоцирования геологоразведочной партии. В 1952 году была создана Нерюнгринская геологоразведочная партия, в устье реки [[Нерюнгри (река)|Нерюнгри]] появились палатки, первое жильё будущего посёлка Нерюнгра<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. В сентябре 1963 года на восточном участке пласта «Мощный» произведена первая вскрыша, а к концу 1967 года поднят первый ковш угля. Начало строительства северной ветки [[БАМ]]а (линии БАМ [[Тында]] — [[Беркакит]]) и формирования Южно-Якутского территориально-производственного комплекса в 1975 году открыло новую страницу в истории Нерюнгри. 5 ноября 1975 г. преобразован в город. Нерюнгри проектировался по общепринятым в СССР нормам и, тем не менее, обладает яркой индивидуальностью. Горный ландшафт затруднял строительство, но он же подсказал оригинальные пространственные решения, которые отличают город от многих северных городов, а окрашенные в яркие цвета фасады домов, балконы и лоджии, малые архитектурные формы придают особенный колорит. По итогам Всероссийского конкурса на лучшее благоустройство в 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 годах — городу Нерюнгри присуждались дипломы. Ввод жилых домов в городе начался в 1976 году и за 30 лет было введено 1,3 млн кв. м., по состоянию на 1 января 2005 года имелись 12 общеобразовательных школ, 17 детских дошкольных садов<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри вошёл в число пяти российских городов на получение досрочного кредита [[Международный банк реконструкции и развития|Международного банка реконструкции и развития]] на внедрение новых технологий в коммунальном хозяйстве. В ноябре 2007 года горожане написали «''Письмо любви''», которое заявлено в книгу рекордов России<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. --> == Ҡала биләмәһе == <!-- Статус и границы городского поселения установлены Законом Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Герб Нерюнгри (1984)]] Первый герб города утверждён в 1984 году: на геральдическом щите изображены угольный пласт, [[самосвал]], вагонетка, коновязи и шестерня над ними; на плашке герба надпись Нерюнгри. Существовали несколько проектов герба города в значковом варианте. На одном из них: Щит четверочастный. В первой части изображён самосвал «БелАЗ», во второй — ель, в третьей — олень, в четвёртой — вагонетка. На плашке проекта герба надпись «Нерюнгри»<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Второй проект герба Нерюнгри (по значку т. н. «якутской серии») имел следующее описание: в лазоревом поле с чёрной оконечностью на фоне четырёх зелёных гор две серебряные коновязи, сопровождаемые вверху разомкнутой снизу серебряной же шестернёй, справа — чёрной вагонеткой, слева — серебряным самосвалом. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Население | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Население | Нерюнгри | график }} {{ Численность городов России }} Рост населения Нерюнгри обусловлен тем, что город стал местом организованного переселения шахтёров и их семей из Донецка в Россию для трудоустройства на якутских шахтах<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. --> === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] nzqc3ayexpz02397axb1du8zmqi6ewt 1149555 1149554 2022-08-14T07:45:03Z Akkashka 14326 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == <!-- Статус и границы городского поселения установлены Законом Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Герб Нерюнгри (1984)]] Первый герб города утверждён в 1984 году: на геральдическом щите изображены угольный пласт, [[самосвал]], вагонетка, коновязи и шестерня над ними; на плашке герба надпись Нерюнгри. Существовали несколько проектов герба города в значковом варианте. На одном из них: Щит четверочастный. В первой части изображён самосвал «БелАЗ», во второй — ель, в третьей — олень, в четвёртой — вагонетка. На плашке проекта герба надпись «Нерюнгри»<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Второй проект герба Нерюнгри (по значку т. н. «якутской серии») имел следующее описание: в лазоревом поле с чёрной оконечностью на фоне четырёх зелёных гор две серебряные коновязи, сопровождаемые вверху разомкнутой снизу серебряной же шестернёй, справа — чёрной вагонеткой, слева — серебряным самосвалом. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Население | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Население | Нерюнгри | график }} {{ Численность городов России }} Рост населения Нерюнгри обусловлен тем, что город стал местом организованного переселения шахтёров и их семей из Донецка в Россию для трудоустройства на якутских шахтах<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. --> === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] 2sb3qzttlvmbtzw82rq63kb2eix968z 1149556 1149555 2022-08-14T07:59:41Z Akkashka 14326 /* Ҡала биләмәһе */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Население | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Население | Нерюнгри | график }} {{ Численность городов России }} Рост населения Нерюнгри обусловлен тем, что город стал местом организованного переселения шахтёров и их семей из Донецка в Россию для трудоустройства на якутских шахтах<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. --> === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] tk4r6nwrun15ln23bvts3icnep2bkye 1149557 1149556 2022-08-14T08:58:48Z Akkashka 14326 /* Халҡы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Население | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Население | Нерюнгри | график }} {{ Численность городов России }} Рост населения Нерюнгри обусловлен тем, что город стал местом организованного переселения шахтёров и их семей из Донецка в Россию для трудоустройства на якутских шахтах <ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] nql62r1lxkip6ejmgub6lrssyo13qmw 1149558 1149557 2022-08-14T09:05:35Z Akkashka 14326 /* Халҡы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Халҡы | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Халҡы | Нерюнгри | график }} 2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === <!-- Русские — 79,7 %, украинцы — 6,3 %, [[якуты]] — 2,5 %, [[татары]] — 2,0 %, [[буряты]] — 1,9 %, [[эвенки]] — 1,4 %, [[узбеки]] — 0,4 %, [[киргизы]] — 0,3 %, [[эвены]] — 0,2 %, [[армяне]] — 0,2 %, другие национальности — 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] ebqopbfdxf9itgr9mno67cgel3211w6 1149559 1149558 2022-08-14T09:08:50Z Akkashka 14326 /* Милли составы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Халҡы | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Халҡы | Нерюнгри | график }} 2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === Урыҫтар - 79,7 %, украиндар - 6,3 %, яҡуттар - 2,5 %, татарҙар - 2,0 %, бүрәттәр - 1,9 %, эвенктар - 1,4 %, үзбәктәр - 0,4 %, ҡырғыҙҙар - 0,3 %, эвендар - 0,2 %, әрмәндәр - 0,2 %, башҡа милләттәр - 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгринский район имеет устойчивый потенциал для дальнейшего социально-экономического роста. По территории района проходят федеральная [[Лена (автодорога)|автомобильная дорога «Лена»]], железная дорога [[Железнодорожный транспорт в Якутии|Беркакит — Томмот — Якутск]]. На принципах государственно-частного партнёрства реализуется крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». В перспективе Нерюнгринский район может стать центром экономической активности Восточно-Сибирского региона со специализацией в сфере угледобывающей и в среднесрочной перспективе — обрабатывающей промышленности, по мере развития соответствующих мощностей. Бывший глава Якутии [[Борисов, Егор Афанасьевич|Егор Борисов]] отметил, что на территории Нерюнгринского района будет ТОР — территория опережающего развития. Здесь будут созданы новые производства, а значит и будут новые рабочие места. Южная Якутия по праву заслужила стать первой территорией опережающего развития (ТОР) в Республике Саха (Якутия). === Сәнәғәте === Бо́льшая часть населения города занята в основных и вспомогательных производствах территориально-производственного комплекса по добыче [[коксующийся уголь|коксующихся углей]]. Однако город относится к разряду многофункциональных. В городе — угольный разрез, обогатительная фабрика Нерюнгринская по производству концентрата коксующегося угля, Инаглинский и Денисовский ГОКи, Колмар-ОГР, завод по ремонту горного оборудования и дорожной техники (РМЗ), Нерюнгринская птицефабрика, [[Нерюнгринская ГРЭС]], две типографии. Домостроительный комбинат и молокозавод закрыты в начале перестройки. --> === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] 7zywpux4elhhf7i8b0jvmp6otwu20lp 1149560 1149559 2022-08-14T09:31:41Z Akkashka 14326 /* Иҡтисады */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Халҡы | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Халҡы | Нерюнгри | график }} 2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === Урыҫтар - 79,7 %, украиндар - 6,3 %, яҡуттар - 2,5 %, татарҙар - 2,0 %, бүрәттәр - 1,9 %, эвенктар - 1,4 %, үзбәктәр - 0,4 %, ҡырғыҙҙар - 0,3 %, эвендар - 0,2 %, әрмәндәр - 0,2 %, башҡа милләттәр - 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгри районының артабанғы социаль-иҡтисади үҫеше өсөн тотороҡло потенциалы бар. Район территорияһынан «Лена» федераль автомобиль юлы, Беркакит - Томмот - Якутск тимер юлы үтә. Дәүләт-шәхси партнёрлыҡ нигеҙендә «Көньяҡ Яҡутстанды комплекслы үҫтереү» инвестиция проекты ғәмәлгә ашырыла. Киләсәктә Нерюнгри районы, тейешле ҡеүәттәр үҫешенә ҡарап, күмер сығарыу һәм урта сроклы перспективала - эшкәртеү сәнәғәте өлкәһендә махсуслашҡан Көнсығыш Себер төбәгенең иҡтисади әүҙемлек үҙәге булыуы ихтимал. Яҡутстан Республикаһының элекке башлығы Егор Борисов билдәләүенсә, Нерюнгри районында йылдам үҫеш биләмәһе — ТОР буласаҡ. Бында яңы производстволар төҙөләсәк, тимәк, яңы эш урындары ла булдырыласаҡ. Көньяҡ Яҡутстан Саха (Яҡут) Республикаһында беренсе йылдам үҫеш биләмәһе булырға хаҡлы рәүештә лайыҡ. === Сәнәғәте === Халыҡтың күпселек өлөшө коксланған күмер сығарыу буйынса территориаль-производство комплексының төп һәм ярҙамсы производстволарында мәшғүл. Әммә ҡала күп функциялы категорияһына ҡарай. Нерюнгриҙа күмер киҫелеше, коксланыусы күмер концентратын етештереү буйынса Нерюнгринск байыҡтырыу фабрикаһы, Инаглин һәм Денис тау-байыҡтырыу комбинаттары, Колмар-ОГР - асыҡ тау эштәре, тау ҡорамалдарын һәм юл техникаһын ремонтлау буйынса завод (РМЗ), Нерюнгри ҡошсолоҡ фабрикаһы, Нерюнгри ГРЭС-ы, ике типография бар. Йорт һалыу комбинаты һәм һөт заводы үҙгәртеп ҡороуҙар башланған осорҙа ябылған. === Транспорт === <!-- Транспортное обеспечение у Нерюнгри довольно хорошее. Город стоит на [[Амуро-Якутская железнодорожная магистраль|Амуро-Якутской железнодорожной магистрали]], также через него проходит [[Лена (автодорога)|Амуро-Якутская автомобильная магистраль]]. Железнодорожные станции — «[[Нерюнгри-Пассажирская]]», «Нерюнгри-грузовая» и «Угольная». [[Чульман (аэропорт)|Аэропорт города]] находится близ посёлка [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], в 35 км от Нерюнгри. Нерюнгри включён в железнодорожную сеть страны. Станция Нерюнгри-пассажирская является конечной станцией [[Дальневосточная железная дорога|Дальневосточной железной дороги]] ([[Тындинский регион Дальневосточной железной дороги|Тындинское отделение]]). На север по АЯМу Нерюнгри связан [[Железные дороги Якутии|железнодорожным сообщением]] с городами [[Алдан (город)|Алдан]] и [[Томмот]]. От станции Нерюнгри курсируют: * Поезд № 325 Нерюнгри — Хабаровск, пассажирский, ежедневно; * Поезд № 77/78 Нерюнгри — Новосибирск, скорый, через день; дополнительно ВБС до Барнаула и Бийска; * Поезд № 657/658 Нерюнгри — Тында, рабочий, ежедневно; * Поезд № 324/323 Нерюнгри — Томмот, местный, ежедневно; * Поезд № 75/76 Нерюнгри — Москва, скорый, через день; * Несколько беспересадочных вагонов к поезду № 97/98 Тында — Кисловодск, скорый, дважды в неделю; * Беспересадочный вагон к поезду [[Гилюй (поезд)|№ 81/82 Тында — Благовещенск]] (курсирует от Томмота), скорый, через день; * Поезд 324Й Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажирский, через день. Из Нерюнгри осуществляются авиаперелёты по направлениям: Нерюнгри — Москва, Нерюнгри — Иркутск, Нерюнгри — Красноярск, Нерюнгри — Новосибирск, Нерюнгри — Хабаровск, Нерюнгри — Якутск. Пригородное автобусное сообщение: [[Иенгра (село)|Иенгра]], [[Беркакит]], [[Хатыми]], [[Чульман (посёлок городского типа)|Чульман]], [[Серебряный Бор (Якутия)|Серебряный Бор]] и др. Ранее имелось междугороднее автобусное сообщение с Алданом и даже Якутском. --> == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] jgeeazwcvu4mqd0dre6gkg3ljo9hdhw 1149561 1149560 2022-08-14T09:54:57Z Akkashka 14326 /* Транспорт */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Халҡы | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Халҡы | Нерюнгри | график }} 2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === Урыҫтар - 79,7 %, украиндар - 6,3 %, яҡуттар - 2,5 %, татарҙар - 2,0 %, бүрәттәр - 1,9 %, эвенктар - 1,4 %, үзбәктәр - 0,4 %, ҡырғыҙҙар - 0,3 %, эвендар - 0,2 %, әрмәндәр - 0,2 %, башҡа милләттәр - 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгри районының артабанғы социаль-иҡтисади үҫеше өсөн тотороҡло потенциалы бар. Район территорияһынан «Лена» федераль автомобиль юлы, Беркакит - Томмот - Якутск тимер юлы үтә. Дәүләт-шәхси партнёрлыҡ нигеҙендә «Көньяҡ Яҡутстанды комплекслы үҫтереү» инвестиция проекты ғәмәлгә ашырыла. Киләсәктә Нерюнгри районы, тейешле ҡеүәттәр үҫешенә ҡарап, күмер сығарыу һәм урта сроклы перспективала - эшкәртеү сәнәғәте өлкәһендә махсуслашҡан Көнсығыш Себер төбәгенең иҡтисади әүҙемлек үҙәге булыуы ихтимал. Яҡутстан Республикаһының элекке башлығы Егор Борисов билдәләүенсә, Нерюнгри районында йылдам үҫеш биләмәһе — ТОР буласаҡ. Бында яңы производстволар төҙөләсәк, тимәк, яңы эш урындары ла булдырыласаҡ. Көньяҡ Яҡутстан Саха (Яҡут) Республикаһында беренсе йылдам үҫеш биләмәһе булырға хаҡлы рәүештә лайыҡ. === Сәнәғәте === Халыҡтың күпселек өлөшө коксланған күмер сығарыу буйынса территориаль-производство комплексының төп һәм ярҙамсы производстволарында мәшғүл. Әммә ҡала күп функциялы категорияһына ҡарай. Нерюнгриҙа күмер киҫелеше, коксланыусы күмер концентратын етештереү буйынса Нерюнгринск байыҡтырыу фабрикаһы, Инаглин һәм Денис тау-байыҡтырыу комбинаттары, Колмар-ОГР - асыҡ тау эштәре, тау ҡорамалдарын һәм юл техникаһын ремонтлау буйынса завод (РМЗ), Нерюнгри ҡошсолоҡ фабрикаһы, Нерюнгри ГРЭС-ы, ике типография бар. Йорт һалыу комбинаты һәм һөт заводы үҙгәртеп ҡороуҙар башланған осорҙа ябылған. === Транспорт === Нерюнгриҙың транспорт тәьминәте ярайһы уҡ яҡшы. Амур-Яҡут тимер юл магистралендә урынлашҡан ҡала аша шулай уҡ Амур-Яҡут автомобиль магистрале үтә. Тимер юл станциялары - «Нерюнгри-Пассажир», «Нерюнгри-грузная» һәм «Көйөш». Аэропорт Сулман ҡасабаһы янында, Нерюнгриҙан 35 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Нерюнгри илдең тимер юл селтәренә индерелгән. Нерюнгри-пассажир станцияһы Алыҫ Көнсығыш тимер юлының аҙаҡҡы (Тында бүлексәһе) станцияһы булып тора. Амур-Яҡут магистрале буйлап төньяҡҡа табан Нерюнгри Алдан һәм Томмот ҡалалары менән тимер юл селтәре менән бәйләнгән. Нерюнгри станцияһынан түбәндәге поездар йөрөй: * 325-се Нерюнгри - Хабаровск пассажирҙар поезы, көн һайын; * 77/78-се Нерюнгри — Новосибирск тиҙ йөрөүсе поезы, көн ашала; Барнаул һәм Бийскиға тиклем өҫтәмә төшөп-ултырмай торған вагондар (ВБС); * 657/658-се Нерюнгри — Тында, эшселәр поезы, көн һайын; * 324/323-сө Нерюнгри — Томмот, урындағы, көн һайын; * 75/76-сы Нерюнгри — Мәскәү, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 97/98-се Тында — Кисловодск поезына бер нисә төшөп-ултырмай торған вагондар, тиҙ йөрөшлө, аҙнаға ике тапҡыр; * 81/82-се Тында — Благовещенск маршрутындағы «Гилюй» (Томмоттан башлап йөрөй) поезы, төшөп-ултырмай торған вагонлы, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 324-се Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажир поезы, көн ашала. Нерюнгриҙан Нерюнгри - Мәскәү, Нерюнгри - Иркутск, Нерюнгри - Красноярск, Нерюнгри - Новосибирск, Нерюнгри - Хабаровск, Нерюнгри - Якутск йүнәлештәре буйынса авиаосоштар башҡарыла. Ҡала яны автобустары хәрәкәте: Иенгра, Беркакит, Хатыми, Чульман ҡ.т.ҡ., Серебряный Бор һ.б. Элегерәк Алдан һәм хатта Якутск менән ҡала-ара автобус бәйләнеше булған. == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == <!-- В Нерюнгри находятся филиалы Новосибирского института «Сибгипрошахт», [[Институт профессиональных инноваций|Института профессиональных инноваций]] и Технический институт (филиал) [[Северо-Восточный федеральный университет|Северо-Восточного федерального университета]]<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Работают профтехучилища, гимназия, общеобразовательные, спортивные (ДЮСШ единоборств «Эрэл»), музыкальная и художественная школы. Учреждения здравоохранения — больницы, поликлиники, республиканские центры реабилитации, которые работают по методикам СУВАГ и института кондуктивной педагогики им. Пете (Будапешт). Имеются Центр культуры и духовности имени {{nobr|А. С. Пушкина}}, Дом пионеров, музей истории строительства Южно-Якутского территориально-производственного комплекса, Нерюнгринская городская библиотека, православные храмы. В Нерюнгри — единственный в регионе Восточной Сибири и Дальнего Востока Театр актёра и куклы<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. Работают детская музыкальная хоровая школа «Соловушка» — лауреат международных, региональных и республиканских конкурсов и фестивалей, ансамбль «Северяночка» — лауреат фестивалей в [[Греция|Греции]], [[Бразилия|Бразилии]], [[Португалия|Португалии]] и [[Испания|Испании]]. На территории города расположен один из крупнейших на Дальнем Востоке крытый стадион «Горняк»<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, спорткомплексы «Шахтёр» и «Богатырь», имеется крытый каток, горнолыжная база. Климат и снег в городе привлекает многих спортсменов. Всего в Нерюнгринском районе 143 спортивных сооружения: спортзалы и плавательные бассейны, лыжная база и крытый каток, горнолыжная трасса и теннисные корты, позволяющие проводить соревнования высшего уровня по самым разным видам спорта. --> == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] hz1kzqlgmj0ozdsc330sl3nyu7qb42e 1149563 1149561 2022-08-14T10:18:18Z Akkashka 14326 /* Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Халҡы | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Халҡы | Нерюнгри | график }} 2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === Урыҫтар - 79,7 %, украиндар - 6,3 %, яҡуттар - 2,5 %, татарҙар - 2,0 %, бүрәттәр - 1,9 %, эвенктар - 1,4 %, үзбәктәр - 0,4 %, ҡырғыҙҙар - 0,3 %, эвендар - 0,2 %, әрмәндәр - 0,2 %, башҡа милләттәр - 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгри районының артабанғы социаль-иҡтисади үҫеше өсөн тотороҡло потенциалы бар. Район территорияһынан «Лена» федераль автомобиль юлы, Беркакит - Томмот - Якутск тимер юлы үтә. Дәүләт-шәхси партнёрлыҡ нигеҙендә «Көньяҡ Яҡутстанды комплекслы үҫтереү» инвестиция проекты ғәмәлгә ашырыла. Киләсәктә Нерюнгри районы, тейешле ҡеүәттәр үҫешенә ҡарап, күмер сығарыу һәм урта сроклы перспективала - эшкәртеү сәнәғәте өлкәһендә махсуслашҡан Көнсығыш Себер төбәгенең иҡтисади әүҙемлек үҙәге булыуы ихтимал. Яҡутстан Республикаһының элекке башлығы Егор Борисов билдәләүенсә, Нерюнгри районында йылдам үҫеш биләмәһе — ТОР буласаҡ. Бында яңы производстволар төҙөләсәк, тимәк, яңы эш урындары ла булдырыласаҡ. Көньяҡ Яҡутстан Саха (Яҡут) Республикаһында беренсе йылдам үҫеш биләмәһе булырға хаҡлы рәүештә лайыҡ. === Сәнәғәте === Халыҡтың күпселек өлөшө коксланған күмер сығарыу буйынса территориаль-производство комплексының төп һәм ярҙамсы производстволарында мәшғүл. Әммә ҡала күп функциялы категорияһына ҡарай. Нерюнгриҙа күмер киҫелеше, коксланыусы күмер концентратын етештереү буйынса Нерюнгринск байыҡтырыу фабрикаһы, Инаглин һәм Денис тау-байыҡтырыу комбинаттары, Колмар-ОГР - асыҡ тау эштәре, тау ҡорамалдарын һәм юл техникаһын ремонтлау буйынса завод (РМЗ), Нерюнгри ҡошсолоҡ фабрикаһы, Нерюнгри ГРЭС-ы, ике типография бар. Йорт һалыу комбинаты һәм һөт заводы үҙгәртеп ҡороуҙар башланған осорҙа ябылған. === Транспорт === Нерюнгриҙың транспорт тәьминәте ярайһы уҡ яҡшы. Амур-Яҡут тимер юл магистралендә урынлашҡан ҡала аша шулай уҡ Амур-Яҡут автомобиль магистрале үтә. Тимер юл станциялары - «Нерюнгри-Пассажир», «Нерюнгри-грузная» һәм «Көйөш». Аэропорт Сулман ҡасабаһы янында, Нерюнгриҙан 35 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Нерюнгри илдең тимер юл селтәренә индерелгән. Нерюнгри-пассажир станцияһы Алыҫ Көнсығыш тимер юлының аҙаҡҡы (Тында бүлексәһе) станцияһы булып тора. Амур-Яҡут магистрале буйлап төньяҡҡа табан Нерюнгри Алдан һәм Томмот ҡалалары менән тимер юл селтәре менән бәйләнгән. Нерюнгри станцияһынан түбәндәге поездар йөрөй: * 325-се Нерюнгри - Хабаровск пассажирҙар поезы, көн һайын; * 77/78-се Нерюнгри — Новосибирск тиҙ йөрөүсе поезы, көн ашала; Барнаул һәм Бийскиға тиклем өҫтәмә төшөп-ултырмай торған вагондар (ВБС); * 657/658-се Нерюнгри — Тында, эшселәр поезы, көн һайын; * 324/323-сө Нерюнгри — Томмот, урындағы, көн һайын; * 75/76-сы Нерюнгри — Мәскәү, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 97/98-се Тында — Кисловодск поезына бер нисә төшөп-ултырмай торған вагондар, тиҙ йөрөшлө, аҙнаға ике тапҡыр; * 81/82-се Тында — Благовещенск маршрутындағы «Гилюй» (Томмоттан башлап йөрөй) поезы, төшөп-ултырмай торған вагонлы, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 324-се Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажир поезы, көн ашала. Нерюнгриҙан Нерюнгри - Мәскәү, Нерюнгри - Иркутск, Нерюнгри - Красноярск, Нерюнгри - Новосибирск, Нерюнгри - Хабаровск, Нерюнгри - Якутск йүнәлештәре буйынса авиаосоштар башҡарыла. Ҡала яны автобустары хәрәкәте: Иенгра, Беркакит, Хатыми, Чульман ҡ.т.ҡ., Серебряный Бор һ.б. Элегерәк Алдан һәм хатта Якутск менән ҡала-ара автобус бәйләнеше булған. == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == Нерюнгриҙа Новосибирскиҙың «Сибгипрошахт» институты, Профессиональ инновациялар институты һәм М. К. Аммосов исемендәге Төньяҡ-Көнсығыш федераль университетының Техник институты (филиалы) филиалдары урынлашҡан<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Һөнәрселек училищелары, гимназия, дөйөм белем биреү, спорт («Эрэл» ҡара-ҡаршы көрәш балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбе), музыка һәм художество мәктәптәре эшләй. Һаулыҡ һаҡлау учреждениелары - дауаханалар, поликлиникалар, республика реабилитация үҙәктәре СУВАГ һәм Пете исемендәге кондуктив педагогика институты (Будапешт) методикалары буйынса эшләй. А. С. Пушкин исемендәге мәҙәниәт һәм рухиәт үҙәге, Пионерҙар йорто, Көньяҡ Яҡут территориаль-производство комплексының төҙөлөш тарихы музейы, Нерюнгри ҡала китапханаһы, православие ҡорамдары бар. Нерюнгриҙа - Көнсығыш Себер һәм Алыҫ Көнсығышта берҙән-бер Актёр һәм ҡурсаҡ театры<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. «Һандуғасҡай» балалар музыка хор мәктәбе - халыҡ-ара, төбәк һәм республика конкурстары һәм фестивалдәре лауреаты, «Северяночка» ансамбле - [[Греция]], [[Бразилия]], [[Португалия]] һәм [[Испания]] фестивалдәре лауреаты эшләй. Алыҫ Көнсығышта иң ҙур «Таусы» ябыҡ стадионы<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, «Шахтёр» һәм «Батыр» спорт комплекстары урынлашҡан, ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы базаһы бар. Климаты һәм ҡары ҡалаға күп спортсыларҙы йәлеп итә. Нерюнгри районында төрлө спорт төрҙәре буйынса юғары кимәлдәге ярыштар уҙғарырға мөмкинлек биргән 143 спорт ҡоролмаһы: спорт залдары һәм йөҙөү бассейндары, саңғы базаһы һәм ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы трассаһы һәм теннис корттары бар. == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: <!-- * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (новая 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгринская студия телевидения и радиовещания; * [[Nerulife]] — региональный новостной обозреватель. --> == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] r26rf5d8s7b2s8sqgx41f2bw5mhj70v 1149564 1149563 2022-08-14T10:21:07Z Akkashka 14326 /* Кмң мәғлүмәт саралары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Халҡы | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Халҡы | Нерюнгри | график }} 2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === Урыҫтар - 79,7 %, украиндар - 6,3 %, яҡуттар - 2,5 %, татарҙар - 2,0 %, бүрәттәр - 1,9 %, эвенктар - 1,4 %, үзбәктәр - 0,4 %, ҡырғыҙҙар - 0,3 %, эвендар - 0,2 %, әрмәндәр - 0,2 %, башҡа милләттәр - 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгри районының артабанғы социаль-иҡтисади үҫеше өсөн тотороҡло потенциалы бар. Район территорияһынан «Лена» федераль автомобиль юлы, Беркакит - Томмот - Якутск тимер юлы үтә. Дәүләт-шәхси партнёрлыҡ нигеҙендә «Көньяҡ Яҡутстанды комплекслы үҫтереү» инвестиция проекты ғәмәлгә ашырыла. Киләсәктә Нерюнгри районы, тейешле ҡеүәттәр үҫешенә ҡарап, күмер сығарыу һәм урта сроклы перспективала - эшкәртеү сәнәғәте өлкәһендә махсуслашҡан Көнсығыш Себер төбәгенең иҡтисади әүҙемлек үҙәге булыуы ихтимал. Яҡутстан Республикаһының элекке башлығы Егор Борисов билдәләүенсә, Нерюнгри районында йылдам үҫеш биләмәһе — ТОР буласаҡ. Бында яңы производстволар төҙөләсәк, тимәк, яңы эш урындары ла булдырыласаҡ. Көньяҡ Яҡутстан Саха (Яҡут) Республикаһында беренсе йылдам үҫеш биләмәһе булырға хаҡлы рәүештә лайыҡ. === Сәнәғәте === Халыҡтың күпселек өлөшө коксланған күмер сығарыу буйынса территориаль-производство комплексының төп һәм ярҙамсы производстволарында мәшғүл. Әммә ҡала күп функциялы категорияһына ҡарай. Нерюнгриҙа күмер киҫелеше, коксланыусы күмер концентратын етештереү буйынса Нерюнгринск байыҡтырыу фабрикаһы, Инаглин һәм Денис тау-байыҡтырыу комбинаттары, Колмар-ОГР - асыҡ тау эштәре, тау ҡорамалдарын һәм юл техникаһын ремонтлау буйынса завод (РМЗ), Нерюнгри ҡошсолоҡ фабрикаһы, Нерюнгри ГРЭС-ы, ике типография бар. Йорт һалыу комбинаты һәм һөт заводы үҙгәртеп ҡороуҙар башланған осорҙа ябылған. === Транспорт === Нерюнгриҙың транспорт тәьминәте ярайһы уҡ яҡшы. Амур-Яҡут тимер юл магистралендә урынлашҡан ҡала аша шулай уҡ Амур-Яҡут автомобиль магистрале үтә. Тимер юл станциялары - «Нерюнгри-Пассажир», «Нерюнгри-грузная» һәм «Көйөш». Аэропорт Сулман ҡасабаһы янында, Нерюнгриҙан 35 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Нерюнгри илдең тимер юл селтәренә индерелгән. Нерюнгри-пассажир станцияһы Алыҫ Көнсығыш тимер юлының аҙаҡҡы (Тында бүлексәһе) станцияһы булып тора. Амур-Яҡут магистрале буйлап төньяҡҡа табан Нерюнгри Алдан һәм Томмот ҡалалары менән тимер юл селтәре менән бәйләнгән. Нерюнгри станцияһынан түбәндәге поездар йөрөй: * 325-се Нерюнгри - Хабаровск пассажирҙар поезы, көн һайын; * 77/78-се Нерюнгри — Новосибирск тиҙ йөрөүсе поезы, көн ашала; Барнаул һәм Бийскиға тиклем өҫтәмә төшөп-ултырмай торған вагондар (ВБС); * 657/658-се Нерюнгри — Тында, эшселәр поезы, көн һайын; * 324/323-сө Нерюнгри — Томмот, урындағы, көн һайын; * 75/76-сы Нерюнгри — Мәскәү, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 97/98-се Тында — Кисловодск поезына бер нисә төшөп-ултырмай торған вагондар, тиҙ йөрөшлө, аҙнаға ике тапҡыр; * 81/82-се Тында — Благовещенск маршрутындағы «Гилюй» (Томмоттан башлап йөрөй) поезы, төшөп-ултырмай торған вагонлы, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 324-се Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажир поезы, көн ашала. Нерюнгриҙан Нерюнгри - Мәскәү, Нерюнгри - Иркутск, Нерюнгри - Красноярск, Нерюнгри - Новосибирск, Нерюнгри - Хабаровск, Нерюнгри - Якутск йүнәлештәре буйынса авиаосоштар башҡарыла. Ҡала яны автобустары хәрәкәте: Иенгра, Беркакит, Хатыми, Чульман ҡ.т.ҡ., Серебряный Бор һ.б. Элегерәк Алдан һәм хатта Якутск менән ҡала-ара автобус бәйләнеше булған. == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == Нерюнгриҙа Новосибирскиҙың «Сибгипрошахт» институты, Профессиональ инновациялар институты һәм М. К. Аммосов исемендәге Төньяҡ-Көнсығыш федераль университетының Техник институты (филиалы) филиалдары урынлашҡан<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Һөнәрселек училищелары, гимназия, дөйөм белем биреү, спорт («Эрэл» ҡара-ҡаршы көрәш балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбе), музыка һәм художество мәктәптәре эшләй. Һаулыҡ һаҡлау учреждениелары - дауаханалар, поликлиникалар, республика реабилитация үҙәктәре СУВАГ һәм Пете исемендәге кондуктив педагогика институты (Будапешт) методикалары буйынса эшләй. А. С. Пушкин исемендәге мәҙәниәт һәм рухиәт үҙәге, Пионерҙар йорто, Көньяҡ Яҡут территориаль-производство комплексының төҙөлөш тарихы музейы, Нерюнгри ҡала китапханаһы, православие ҡорамдары бар. Нерюнгриҙа - Көнсығыш Себер һәм Алыҫ Көнсығышта берҙән-бер Актёр һәм ҡурсаҡ театры<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. «Һандуғасҡай» балалар музыка хор мәктәбе - халыҡ-ара, төбәк һәм республика конкурстары һәм фестивалдәре лауреаты, «Северяночка» ансамбле - [[Греция]], [[Бразилия]], [[Португалия]] һәм [[Испания]] фестивалдәре лауреаты эшләй. Алыҫ Көнсығышта иң ҙур «Таусы» ябыҡ стадионы<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, «Шахтёр» һәм «Батыр» спорт комплекстары урынлашҡан, ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы базаһы бар. Климаты һәм ҡары ҡалаға күп спортсыларҙы йәлеп итә. Нерюнгри районында төрлө спорт төрҙәре буйынса юғары кимәлдәге ярыштар уҙғарырға мөмкинлек биргән 143 спорт ҡоролмаһы: спорт залдары һәм йөҙөү бассейндары, саңғы базаһы һәм ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы трассаһы һәм теннис корттары бар. == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: * 66,68 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк (радиостанция)|Радио Маяк]] (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] [ООО Техноцентр] (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Радио России]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — [[Радио Саха]] [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — [[ТВ Центр]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — [[НТВ]] (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Первый канал (Россия)|Первый Канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — [[РЕН ТВ]] / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — [[Россия-1|Россия 1]] / [[Саха (телерадиокомпания)|ГТРК Саха]] (РТПС 2 кВт); * 11 — [[ТНТ]] / 11-й канал [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — [[СТС]] / Спектр ТВ [ООО ПКП РТС] (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (яңы 500 Вт, 68 м); * 31 — [[Матч ТВ]] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — [[Культура (телеканал)|Россия К]]; * Нерюнгри телевидение һәм радиотапшырыуҙар студияһы; * [[Nerulife]] — төбәк яңылыҡтары күҙәтеүсе. == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] 5l0vf98uct4quzfdvkydpgl9xhe2j67 1149565 1149564 2022-08-14T10:28:13Z Akkashka 14326 /* Кмң мәғлүмәт саралары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен.барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Халҡы | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Халҡы | Нерюнгри | график }} 2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === Урыҫтар - 79,7 %, украиндар - 6,3 %, яҡуттар - 2,5 %, татарҙар - 2,0 %, бүрәттәр - 1,9 %, эвенктар - 1,4 %, үзбәктәр - 0,4 %, ҡырғыҙҙар - 0,3 %, эвендар - 0,2 %, әрмәндәр - 0,2 %, башҡа милләттәр - 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгри районының артабанғы социаль-иҡтисади үҫеше өсөн тотороҡло потенциалы бар. Район территорияһынан «Лена» федераль автомобиль юлы, Беркакит - Томмот - Якутск тимер юлы үтә. Дәүләт-шәхси партнёрлыҡ нигеҙендә «Көньяҡ Яҡутстанды комплекслы үҫтереү» инвестиция проекты ғәмәлгә ашырыла. Киләсәктә Нерюнгри районы, тейешле ҡеүәттәр үҫешенә ҡарап, күмер сығарыу һәм урта сроклы перспективала - эшкәртеү сәнәғәте өлкәһендә махсуслашҡан Көнсығыш Себер төбәгенең иҡтисади әүҙемлек үҙәге булыуы ихтимал. Яҡутстан Республикаһының элекке башлығы Егор Борисов билдәләүенсә, Нерюнгри районында йылдам үҫеш биләмәһе — ТОР буласаҡ. Бында яңы производстволар төҙөләсәк, тимәк, яңы эш урындары ла булдырыласаҡ. Көньяҡ Яҡутстан Саха (Яҡут) Республикаһында беренсе йылдам үҫеш биләмәһе булырға хаҡлы рәүештә лайыҡ. === Сәнәғәте === Халыҡтың күпселек өлөшө коксланған күмер сығарыу буйынса территориаль-производство комплексының төп һәм ярҙамсы производстволарында мәшғүл. Әммә ҡала күп функциялы категорияһына ҡарай. Нерюнгриҙа күмер киҫелеше, коксланыусы күмер концентратын етештереү буйынса Нерюнгринск байыҡтырыу фабрикаһы, Инаглин һәм Денис тау-байыҡтырыу комбинаттары, Колмар-ОГР - асыҡ тау эштәре, тау ҡорамалдарын һәм юл техникаһын ремонтлау буйынса завод (РМЗ), Нерюнгри ҡошсолоҡ фабрикаһы, Нерюнгри ГРЭС-ы, ике типография бар. Йорт һалыу комбинаты һәм һөт заводы үҙгәртеп ҡороуҙар башланған осорҙа ябылған. === Транспорт === Нерюнгриҙың транспорт тәьминәте ярайһы уҡ яҡшы. Амур-Яҡут тимер юл магистралендә урынлашҡан ҡала аша шулай уҡ Амур-Яҡут автомобиль магистрале үтә. Тимер юл станциялары - «Нерюнгри-Пассажир», «Нерюнгри-грузная» һәм «Көйөш». Аэропорт Сулман ҡасабаһы янында, Нерюнгриҙан 35 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Нерюнгри илдең тимер юл селтәренә индерелгән. Нерюнгри-пассажир станцияһы Алыҫ Көнсығыш тимер юлының аҙаҡҡы (Тында бүлексәһе) станцияһы булып тора. Амур-Яҡут магистрале буйлап төньяҡҡа табан Нерюнгри Алдан һәм Томмот ҡалалары менән тимер юл селтәре менән бәйләнгән. Нерюнгри станцияһынан түбәндәге поездар йөрөй: * 325-се Нерюнгри - Хабаровск пассажирҙар поезы, көн һайын; * 77/78-се Нерюнгри — Новосибирск тиҙ йөрөүсе поезы, көн ашала; Барнаул һәм Бийскиға тиклем өҫтәмә төшөп-ултырмай торған вагондар (ВБС); * 657/658-се Нерюнгри — Тында, эшселәр поезы, көн һайын; * 324/323-сө Нерюнгри — Томмот, урындағы, көн һайын; * 75/76-сы Нерюнгри — Мәскәү, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 97/98-се Тында — Кисловодск поезына бер нисә төшөп-ултырмай торған вагондар, тиҙ йөрөшлө, аҙнаға ике тапҡыр; * 81/82-се Тында — Благовещенск маршрутындағы «Гилюй» (Томмоттан башлап йөрөй) поезы, төшөп-ултырмай торған вагонлы, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 324-се Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажир поезы, көн ашала. Нерюнгриҙан Нерюнгри - Мәскәү, Нерюнгри - Иркутск, Нерюнгри - Красноярск, Нерюнгри - Новосибирск, Нерюнгри - Хабаровск, Нерюнгри - Якутск йүнәлештәре буйынса авиаосоштар башҡарыла. Ҡала яны автобустары хәрәкәте: Иенгра, Беркакит, Хатыми, Чульман ҡ.т.ҡ., Серебряный Бор һ.б. Элегерәк Алдан һәм хатта Якутск менән ҡала-ара автобус бәйләнеше булған. == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == Нерюнгриҙа Новосибирскиҙың «Сибгипрошахт» институты, Профессиональ инновациялар институты һәм М. К. Аммосов исемендәге Төньяҡ-Көнсығыш федераль университетының Техник институты (филиалы) филиалдары урынлашҡан<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Һөнәрселек училищелары, гимназия, дөйөм белем биреү, спорт («Эрэл» ҡара-ҡаршы көрәш балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбе), музыка һәм художество мәктәптәре эшләй. Һаулыҡ һаҡлау учреждениелары - дауаханалар, поликлиникалар, республика реабилитация үҙәктәре СУВАГ һәм Пете исемендәге кондуктив педагогика институты (Будапешт) методикалары буйынса эшләй. А. С. Пушкин исемендәге мәҙәниәт һәм рухиәт үҙәге, Пионерҙар йорто, Көньяҡ Яҡут территориаль-производство комплексының төҙөлөш тарихы музейы, Нерюнгри ҡала китапханаһы, православие ҡорамдары бар. Нерюнгриҙа - Көнсығыш Себер һәм Алыҫ Көнсығышта берҙән-бер Актёр һәм ҡурсаҡ театры<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. «Һандуғасҡай» балалар музыка хор мәктәбе - халыҡ-ара, төбәк һәм республика конкурстары һәм фестивалдәре лауреаты, «Северяночка» ансамбле - [[Греция]], [[Бразилия]], [[Португалия]] һәм [[Испания]] фестивалдәре лауреаты эшләй. Алыҫ Көнсығышта иң ҙур «Таусы» ябыҡ стадионы<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, «Шахтёр» һәм «Батыр» спорт комплекстары урынлашҡан, ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы базаһы бар. Климаты һәм ҡары ҡалаға күп спортсыларҙы йәлеп итә. Нерюнгри районында төрлө спорт төрҙәре буйынса юғары кимәлдәге ярыштар уҙғарырға мөмкинлек биргән 143 спорт ҡоролмаһы: спорт залдары һәм йөҙөү бассейндары, саңғы базаһы һәм ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы трассаһы һәм теннис корттары бар. == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: * 66,68 — [[Рәсәй Радиоһы]] / Саха ДТРК-һы (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк]] радиостанцияһы (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] Техноцентр ЯСЙ (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Рәсәй Радиоһы]] / Саха ДТРК-һы (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — Саха Радиоһы [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — ТВ Центр / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — НТВ (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Беренсе канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — РЕН ТВ / Интеграл ТВ ТК Интеграл-ТВ ЯСЙ (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — Рәсәй-1 / Саха ДТРК-һы (РТПС 2 кВт); * 11 — ТНТ / 11-се канал ПКП РТС ЯСЙ (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — СТС / Спектр ТВ ПКП РТС ЯСЙ (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (яңы 500 Вт, 68 м); * 31 — Матч ТВ ТК Интеграл-ТВ ЯСЙ (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — Рәсәй К; * Нерюнгри телевидение һәм радиотапшырыуҙар студияһы; * [[Nerulife]] — төбәк яңылыҡтары күҙәтеүсе. == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] pgyolaogayxur6h911adehxopccq3xu 1149566 1149565 2022-08-14T10:30:42Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Значения|Нерюнгри (значения)}} '''Не́рюнгри''' ({{Lang-evn|Нерунӈа}}, {{Lang-sah|Нүөрүҥгүрү}}) — ҡала, [[Саха Республикаһы|Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы]] үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала. == Этимологияһы == Исеме эвенк теленән ''Нерунӈа'' «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең [[бәрҙе]] йылғаһы» тип тәржемә ителә.{{sfn|Поспелов|2008|с=309}} == Географияһы == Ҡала [[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] көньяғында, [[Мәскәү]] менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр. Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) [[:ru:Чульман (река)|Чульман]], Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан. === Климаты === * Уртаса йыллыҡ [[температура]] — −6,9 C° * Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с * Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 % <div style="width:80%"> {{Ҡала климаты |Город_род=Нерюнгри |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/30393.htm Погода и климат] | Янв_ср=-30.4 | Янв_ср_осад=15 | Фев_ср=-25.0 | Фев_ср_осад=12 | Мар_ср=-15.8 | Мар_ср_осад=14 | Апр_ср=-4.8 | Апр_ср_осад=28 | Май_ср=4.6 | Май_ср_осад=52 | Июн_ср=13.4 | Июн_ср_осад=91 | Июл_ср=16.1 | Июл_ср_осад=108 | Авг_ср=13.0 | Авг_ср_осад=91 | Сен_ср=4.5 | Сен_ср_осад=79 | Окт_ср=-7.1 | Окт_ср_осад=50 | Ноя_ср=-21.2 | Ноя_ср_осад=27 | Дек_ср=-29.8 | Дек_ср_осад=16 | Год_ср=-6.9 | Год_ср_осад=583 | Янв_ср_мин=-33.8 | Янв_ср_макс=-26.7 | Фев_ср_мин=-29.2 | Фев_ср_макс=-20.6 | Мар_ср_мин=-21.2 | Мар_ср_макс=-10.6 | Апр_ср_мин=-9.7 | Апр_ср_макс=-0.1 | Май_ср_мин=-0.4 | Май_ср_макс=9.8 | Июн_ср_мин=7.7 | Июн_ср_макс=19.5 | Июл_ср_мин=10.9 | Июл_ср_макс=21.8 | Авг_ср_мин=7.9 | Авг_ср_макс=18.8 | Сен_ср_мин=0.2 | Сен_ср_макс=9.3 | Окт_ср_мин=-10.9 | Окт_ср_макс=-3.0 | Ноя_ср_мин=-24.7 | Ноя_ср_макс=-17.5 | Дек_ср_мин=-33.0 | Дек_ср_макс=-26.3 | Год_ср_мин=-11.4 | Год_ср_макс=-2.1 | Янв_а_макс=-6.0 | Янв_а_мин=-61.0 | Фев_а_макс=-1.2 | Фев_а_мин=-56.9 | Мар_а_макс=7.4 | Мар_а_мин=-49.8 | Апр_а_макс=17.6 | Апр_а_мин=-37.0 | Май_а_макс=28.1 | Май_а_мин=-21.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=-6.4 | Июл_а_макс=34.8 | Июл_а_мин=-3.7 | Авг_а_макс=33.1 | Авг_а_мин=-8.0 | Сен_а_макс=26.3 | Сен_а_мин=-19.2 | Окт_а_макс=17.7 | Окт_а_мин=-38.7 | Ноя_а_макс=4.6 | Ноя_а_мин=-50.8 | Дек_а_макс=-1.8 | Дек_а_мин=-57.9 | Год_а_макс=34.8 | Год_а_мин=-61.0 |}} </div> == Тарихы == Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән. Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле<ref>{{cite web |title = Южная Якутия |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120319001820/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/other/south-yakutiya-little-bit.html |archivedate = 2012-03-19 |deadlink = yes }}</ref>. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә. 1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә<ref name="autogenerated1">{{cite web |title = Приказ № 360 от 15.10.74. |url = http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20121127023322/http://strana-yu-ya.narod.ru/index.files/else/fact.html |archivedate = 2012-11-27 |deadlink = yes }}</ref>. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә. Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған<ref>{{Cite web |url=http://nerungri.ru/about/ |title=Нерюнгринский информационный сайт |access-date=2010-12-23 |archive-date=2010-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213083205/http://nerungri.ru/about/ |deadlink=no }}</ref>. Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде. 2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «''Мөхәббәт хаты''»н яҙҙы<ref>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20190904215757/http://www.1sn.ru/20019.html|title=«Письмо любви» жителей Нерюнгри официально зарегистрировано в Книге рекордов России|website=web.archive.org|date=2019-09-04|access-date=2022-06-16}}</ref>. == Ҡала биләмәһе == Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802046386 |title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)» |access-date=2020-11-16 |archive-date=2019-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386 |deadlink=no }}</ref>. == Символикаһы == [[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia) (1984).png|мини|Нерюнгри ҡалаһының гербы (1984)]] 1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған. Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар<sup>[[Герб Нерюнгри|[1]]]</sup>. Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы. В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками. == Халҡы == {{ Халҡы | Нерюнгри | Столбцов=12 }} <br> {{ Халҡы | Нерюнгри | график }} 2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|title=Компания жены Цивилева перевезла 2 тыс. шахтеров из Донбасса в Якутию|website=РБК|access-date=2021-09-04|archive-date=2021-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904062553/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61302e6a9a7947fff5cec48f|deadlink=no}}</ref>. === Милли составы === Урыҫтар - 79,7 %, украиндар - 6,3 %, яҡуттар - 2,5 %, татарҙар - 2,0 %, бүрәттәр - 1,9 %, эвенктар - 1,4 %, үзбәктәр - 0,4 %, ҡырғыҙҙар - 0,3 %, эвендар - 0,2 %, әрмәндәр - 0,2 %, башҡа милләттәр - 5,2 %<ref>{{cite web |url=http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |title=Всероссийская перепись населения 2010. Том 11: СВОДНЫЕ ИТОГИ ПО РЕСПУБЛИКЕ САХА (ЯКУТИЯ). 4.3. Численность населения наиболее многочисленных национальностей Республики Саха (Якутия) по муниципальным районам и городским округам |accessdate=2018-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181011013702/http://sakha.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sakha/resources/0f1b7e80443ab5bea3e4e720d5236cbc/pub-11-4-3_%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%3D98000000%2B.xls |archivedate=2018-10-11 |deadlink=yes }}</ref>. == Иҡтисады == Нерюнгри районының артабанғы социаль-иҡтисади үҫеше өсөн тотороҡло потенциалы бар. Район территорияһынан «Лена» федераль автомобиль юлы, Беркакит - Томмот - Якутск тимер юлы үтә. Дәүләт-шәхси партнёрлыҡ нигеҙендә «Көньяҡ Яҡутстанды комплекслы үҫтереү» инвестиция проекты ғәмәлгә ашырыла. Киләсәктә Нерюнгри районы, тейешле ҡеүәттәр үҫешенә ҡарап, күмер сығарыу һәм урта сроклы перспективала - эшкәртеү сәнәғәте өлкәһендә махсуслашҡан Көнсығыш Себер төбәгенең иҡтисади әүҙемлек үҙәге булыуы ихтимал. Яҡутстан Республикаһының элекке башлығы Егор Борисов билдәләүенсә, Нерюнгри районында йылдам үҫеш биләмәһе — ТОР буласаҡ. Бында яңы производстволар төҙөләсәк, тимәк, яңы эш урындары ла булдырыласаҡ. Көньяҡ Яҡутстан Саха (Яҡут) Республикаһында беренсе йылдам үҫеш биләмәһе булырға хаҡлы рәүештә лайыҡ. === Сәнәғәте === Халыҡтың күпселек өлөшө коксланған күмер сығарыу буйынса территориаль-производство комплексының төп һәм ярҙамсы производстволарында мәшғүл. Әммә ҡала күп функциялы категорияһына ҡарай. Нерюнгриҙа күмер киҫелеше, коксланыусы күмер концентратын етештереү буйынса Нерюнгринск байыҡтырыу фабрикаһы, Инаглин һәм Денис тау-байыҡтырыу комбинаттары, Колмар-ОГР - асыҡ тау эштәре, тау ҡорамалдарын һәм юл техникаһын ремонтлау буйынса завод (РМЗ), Нерюнгри ҡошсолоҡ фабрикаһы, Нерюнгри ГРЭС-ы, ике типография бар. Йорт һалыу комбинаты һәм һөт заводы үҙгәртеп ҡороуҙар башланған осорҙа ябылған. === Транспорт === Нерюнгриҙың транспорт тәьминәте ярайһы уҡ яҡшы. Амур-Яҡут тимер юл магистралендә урынлашҡан ҡала аша шулай уҡ Амур-Яҡут автомобиль магистрале үтә. Тимер юл станциялары - «Нерюнгри-Пассажир», «Нерюнгри-грузная» һәм «Көйөш». Аэропорт Сулман ҡасабаһы янында, Нерюнгриҙан 35 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Нерюнгри илдең тимер юл селтәренә индерелгән. Нерюнгри-пассажир станцияһы Алыҫ Көнсығыш тимер юлының аҙаҡҡы (Тында бүлексәһе) станцияһы булып тора. Амур-Яҡут магистрале буйлап төньяҡҡа табан Нерюнгри Алдан һәм Томмот ҡалалары менән тимер юл селтәре менән бәйләнгән. Нерюнгри станцияһынан түбәндәге поездар йөрөй: * 325-се Нерюнгри - Хабаровск пассажирҙар поезы, көн һайын; * 77/78-се Нерюнгри — Новосибирск тиҙ йөрөүсе поезы, көн ашала; Барнаул һәм Бийскиға тиклем өҫтәмә төшөп-ултырмай торған вагондар (ВБС); * 657/658-се Нерюнгри — Тында, эшселәр поезы, көн һайын; * 324/323-сө Нерюнгри — Томмот, урындағы, көн һайын; * 75/76-сы Нерюнгри — Мәскәү, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 97/98-се Тында — Кисловодск поезына бер нисә төшөп-ултырмай торған вагондар, тиҙ йөрөшлө, аҙнаға ике тапҡыр; * 81/82-се Тында — Благовещенск маршрутындағы «Гилюй» (Томмоттан башлап йөрөй) поезы, төшөп-ултырмай торған вагонлы, тиҙ йөрөшлө, көн ашала; * 324-се Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажир поезы, көн ашала. Нерюнгриҙан Нерюнгри - Мәскәү, Нерюнгри - Иркутск, Нерюнгри - Красноярск, Нерюнгри - Новосибирск, Нерюнгри - Хабаровск, Нерюнгри - Якутск йүнәлештәре буйынса авиаосоштар башҡарыла. Ҡала яны автобустары хәрәкәте: Иенгра, Беркакит, Хатыми, Чульман ҡ.т.ҡ., Серебряный Бор һ.б. Элегерәк Алдан һәм хатта Якутск менән ҡала-ара автобус бәйләнеше булған. == Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт == Нерюнгриҙа Новосибирскиҙың «Сибгипрошахт» институты, Профессиональ инновациялар институты һәм М. К. Аммосов исемендәге Төньяҡ-Көнсығыш федераль университетының Техник институты (филиалы) филиалдары урынлашҡан<ref>{{Cite web |url=http://nti.s-vfu.ru/ |title=ТИ (ф) СВФУ — Официальный сайт Технического института (филиала) Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова в г. Нерюнгри |access-date=2015-04-15 |archive-date=2014-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141221112940/http://nti.s-vfu.ru/ |deadlink=no }}</ref>. Һөнәрселек училищелары, гимназия, дөйөм белем биреү, спорт («Эрэл» ҡара-ҡаршы көрәш балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбе), музыка һәм художество мәктәптәре эшләй. Һаулыҡ һаҡлау учреждениелары - дауаханалар, поликлиникалар, республика реабилитация үҙәктәре СУВАГ һәм Пете исемендәге кондуктив педагогика институты (Будапешт) методикалары буйынса эшләй. А. С. Пушкин исемендәге мәҙәниәт һәм рухиәт үҙәге, Пионерҙар йорто, Көньяҡ Яҡут территориаль-производство комплексының төҙөлөш тарихы музейы, Нерюнгри ҡала китапханаһы, православие ҡорамдары бар. Нерюнгриҙа - Көнсығыш Себер һәм Алыҫ Көнсығышта берҙән-бер Актёр һәм ҡурсаҡ театры<ref>{{cite web |url=http://teatr.neryungri.ru/ |title=Театр Актёра и Куклы г. Нерюнгри |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215000818/http://teatr.neryungri.ru/ |archivedate=2012-12-15 |deadlink=yes }}</ref>. «Һандуғасҡай» балалар музыка хор мәктәбе - халыҡ-ара, төбәк һәм республика конкурстары һәм фестивалдәре лауреаты, «Северяночка» ансамбле - [[Греция]], [[Бразилия]], [[Португалия]] һәм [[Испания]] фестивалдәре лауреаты эшләй. Алыҫ Көнсығышта иң ҙур «Таусы» ябыҡ стадионы<ref>{{Cite web |url=http://gornjak.my1.ru/ |title=Сайт крытого стадиона «Горняк» |access-date=2013-02-11 |archive-date=2013-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130529222434/http://gornjak.my1.ru/ |deadlink=no }}</ref>, «Шахтёр» һәм «Батыр» спорт комплекстары урынлашҡан, ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы базаһы бар. Климаты һәм ҡары ҡалаға күп спортсыларҙы йәлеп итә. Нерюнгри районында төрлө спорт төрҙәре буйынса юғары кимәлдәге ярыштар уҙғарырға мөмкинлек биргән 143 спорт ҡоролмаһы: спорт залдары һәм йөҙөү бассейндары, саңғы базаһы һәм ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы трассаһы һәм теннис корттары бар. == Кмң мәғлүмәт саралары == Радиостанциялары: * 66,68 — [[Рәсәй Радиоһы]] / Саха ДТРК-һы (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 68,24 — [[Маяк]] радиостанцияһы (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м); * 102,5 — [[Европа Плюс]] [Форум — ФМ] Техноцентр ЯСЙ (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986; * 102,9 — [[Авторадио]] [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141; * 103,3 — [[Рәсәй Радиоһы]] / Саха ДТРК-һы (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт); * 103,8 — Саха Радиоһы [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт); Телевидениеһы: * 1 — ТВ Центр / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196; * 3 — НТВ (РТПС 500 Вт); * 5 — [[Беренсе канал]] (РТПС 5 кВт, 155 м); * 7 — РЕН ТВ / Интеграл ТВ ТК Интеграл-ТВ ЯСЙ (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973; * 9 — Рәсәй-1 / Саха ДТРК-һы (РТПС 2 кВт); * 11 — ТНТ / 11-се канал ПКП РТС ЯСЙ (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179; * 21 — СТС / Спектр ТВ ПКП РТС ЯСЙ (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080; * 25 — цифра DVB-T (1мп) (яңы 500 Вт, 68 м); * 31 — Матч ТВ ТК Интеграл-ТВ ЯСЙ (РТПС 1 кВт, 120 м); * 33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт); * 36 — Рәсәй К; * Нерюнгри телевидение һәм радиотапшырыуҙар студияһы; * [[Nerulife]] — төбәк яңылыҡтары күҙәтеүсе. == Галерея == <gallery mode="packed" class="center" heights="180px"> Файл:Razrez.jpg|Нерюнгри киҫелеше Файл:Стадион «Горняк».jpg|«Горняк» стадионы Файл:Night panorama of the Neryungri town.png|Ҡаланың төнгө панорамаһы Файл:R6LbetP26RY.jpg|Ҡышҡы Нерюнгри Файл:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (299).jpg|Ленин проспекты Файл:Neryungri church (WR).tif|Ҡазан Божья Матерь Иконаһы ғибәҙәтханаһы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Һылтанмалар == * [https://nerungri.sakha.gov.ru Sakha.Gov.Ru — Нерюнгри] {{Wayback|url=https://nerungri.sakha.gov.ru/ |date=20220205171439 }} * [Http://nerungri.ru Nerungri.Ru — Городской информационный сайт] {{Wayback|url=http://nerungri.ru/ |date=20080419103806 }} * Листы топографической карты {{cite web |title = O-51-118-C |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232852/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761697.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-118-D |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160305232949/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761707.gif |archivedate = 2016-03-05 |deadlink = yes }}, {{cite web |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761728.gif |title = O-51-130-A |deadlink = yes }}, {{cite web |title = O-51-130-B |url = http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140310051004/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129761691.gif |archivedate = 2014-03-10 |deadlink = yes }} * [http://zaryshnyuk.livejournal.com Фотограф Зарышнюк Роман] {{Wayback|url=http://zaryshnyuk.livejournal.com/ |date=20120402160850 }} {{Муниципальные образования Нерюнгринского района}} {{Якутия}} {{Райцентры Якутии}} [[Категория:Нерюнгри| ]] [[Категория:XX быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Якутия улустарның үҙәктәре]] [[Категория:Якутияның элекке ҡала тибындағы ҡасабалары]] [[Категория:Нерюнгри районының муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Якутияның ҡала биләмәләре]] 3z5qyil646cs81u7cehhhnk6t935hbt Джоох-ор 0 184648 1149553 2022-08-14T00:20:23Z Машъал 30565 Машъал [[Джоох-ор]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Нехтильор]] wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Нехтильор]] ixdshe333k45wbo7wvaeowdpdd4iyks Мирный (Саха) 0 184649 1149571 2022-08-14T11:04:53Z Guram52 5505 "[[:tt:Special:Redirect/revision/3520410|Мирный (Якутия)]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Мирный''' ({{Lang-ru|Мирный}}, {{Lang-sah|Мииринэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы|Якутия Республикаһы]] Мирный олосының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 179 37 [[кеше]].<ref name="gks.ru">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-08-29}}</ref> == Географияһы == Мирный Вилюй һәм Лена буйы убалыҡтары сигендә, Иреләх йылғаһы буйында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 1027 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. === Климаты === <div style="width:90%"> {{Ҡала климаты|}} </div> == Тарихы == Мирный [[1955 йыл|1955 йылда]] алмас сығанағы ("Мир" кимберлит трубкаһы) эшкәртеү сәбәпле нигеҙләнгән. [[1956 йыл|1956 йылда]] ҡала тибындағы биҫтә статусы бирелә. [[1959 йыл|1959 йылдан]] — [[ҡала]]. == Халҡы == {| class="standard" style="text-align: center;" width="62%" ![[1959 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ илле бер ни тиклем]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> ![[1970 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ етмеш]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> ![[1979 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ етмеш бер ни тиклем]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> ![[1989 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ һикһән туғыҙ]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> ![[2002 йыл|Ике мең ике]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> ![[2010 йыл|Ике мең ун]] |- class="bright" |5 695 |23 826 |30 462 |38 793 |39 981 |37 179 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 71,3%, [[украиндар]] — 7,9%, [[сахалар]] — 7,4%, бүрәттәр — 2,9%, [[татарҙар]] — 2,2%.<ref>{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml|access-date=2013-08-29}}</ref> == Иҡтисады == Мирный — алмас сәнәғәте үҙәге. "Яҡуталмас" берләшмәһе Аҙыҡ-түлек сәнәғәте предприятиелары, төҙөлөш материалдары етештереү комбинаты . == Галерея == <gallery perrow="4" widths="200px"> Apartment block in Mirny.JPG|| Center square in Mirny (Yakutia, Russia).jpg|Үзәк мәйданы Coat of Arms of Mirny (Yakutia) (1989).png|Иске герб (1989) </gallery> == Юғары уҡыу йорттары == * М.Т. Аммосов исемле Төньяҡ-Көнсығыш дәүләт университетының политехник институты филиалы * [[Новосибирск]] дәүләт архитектура-төҙөлөш университетының филиалы == Иҫкәрмәләр == == Тышҡы һылтанмалар == * [http://www.mojgorod.ru/r_saha/mirnyj/index.html «Минең ҡала» энциклопедияһы] {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] ilmo6vxilhe2tjpxl4x9dmlqpyy8idi 1149572 1149571 2022-08-14T11:09:46Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Мирный''' ({{Lang-ru|Мирный}}, {{Lang-sah|Мииринэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы]] Мирный улусының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 179 37 [[кеше]].<ref name="gks.ru">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-08-29}}</ref> == Географияһы == Мирный Вилюй һәм Лена буйы убалыҡтары сигендә, Иреләх йылғаһы буйында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 1027 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. === Климаты === <div style="width:90%"> {{Ҡала климаты|}} </div> == Тарихы == Мирный [[1955 йыл|1955 йылда]] алмас сығанағы ("Мир" кимберлит трубкаһы) эшкәртеү сәбәпле нигеҙләнгән. [[1956 йыл|1956 йылда]] ҡала тибындағы биҫтә статусы бирелә. [[1959 йыл|1959 йылдан]] — [[ҡала]]. == Халҡы == {| class="standard" style="text-align: center;" width="62%" ![[1959 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ илле бер ни тиклем]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> ![[1970 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ етмеш]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> ![[1979 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ етмеш бер ни тиклем]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> ![[1989 йыл|Бер мең туғыҙ йөҙ һикһән туғыҙ]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> ![[2002 йыл|Ике мең ике]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> ![[2010 йыл|Ике мең ун]] |- class="bright" |5 695 |23 826 |30 462 |38 793 |39 981 |37 179 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 71,3%, [[украиндар]] — 7,9%, [[сахалар]] — 7,4%, бүрәттәр — 2,9%, [[татарҙар]] — 2,2%.<ref>{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml|access-date=2013-08-29}}</ref> == Иҡтисады == Мирный — алмас сәнәғәте үҙәге. "Яҡуталмас" берләшмәһе Аҙыҡ-түлек сәнәғәте предприятиелары, төҙөлөш материалдары етештереү комбинаты . == Галерея == <gallery perrow="4" widths="200px"> Apartment block in Mirny.JPG|| Center square in Mirny (Yakutia, Russia).jpg|Үзәк мәйданы Coat of Arms of Mirny (Yakutia) (1989).png|Иске герб (1989) </gallery> == Юғары уҡыу йорттары == * М.Т. Аммосов исемле Төньяҡ-Көнсығыш дәүләт университетының политехник институты филиалы * [[Новосибирск]] дәүләт архитектура-төҙөлөш университетының филиалы == Иҫкәрмәләр == == Тышҡы һылтанмалар == * [http://www.mojgorod.ru/r_saha/mirnyj/index.html «Минең ҡала» энциклопедияһы] {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] njmtbn3eww6uoxvjskxnpho19b0zzkz 1149573 1149572 2022-08-14T11:27:26Z Guram52 5505 /* Халҡы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Мирный''' ({{Lang-ru|Мирный}}, {{Lang-sah|Мииринэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы]] Мирный улусының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 179 37 [[кеше]].<ref name="gks.ru">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-08-29}}</ref> == Географияһы == Мирный Вилюй һәм Лена буйы убалыҡтары сигендә, Иреләх йылғаһы буйында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 1027 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. === Климаты === <div style="width:90%"> {{Ҡала климаты|}} </div> == Тарихы == Мирный [[1955 йыл|1955 йылда]] алмас сығанағы ("Мир" кимберлит трубкаһы) эшкәртеү сәбәпле нигеҙләнгән. [[1956 йыл|1956 йылда]] ҡала тибындағы биҫтә статусы бирелә. [[1959 йыл|1959 йылдан]] — [[ҡала]]. == Халҡы == {| class='standard' style='text-align: center;' width=62% |- class='bright' ! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> !! [[2010]]<ref name="gks.ru"/> |- class='bright' || 5 695 || 23 826 || 30 462 || 38 793 || 39 981 || 37 179 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 71,3%, [[украиндар]] — 7,9%, [[сахалар]] — 7,4%, бүрәттәр — 2,9%, [[татарҙар]] — 2,2%.<ref>{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml|access-date=2013-08-29}}</ref> == Иҡтисады == Мирный — алмас сәнәғәте үҙәге. "Яҡуталмас" берләшмәһе Аҙыҡ-түлек сәнәғәте предприятиелары, төҙөлөш материалдары етештереү комбинаты . == Галерея == <gallery perrow="4" widths="200px"> Apartment block in Mirny.JPG|| Center square in Mirny (Yakutia, Russia).jpg|Үзәк мәйданы Coat of Arms of Mirny (Yakutia) (1989).png|Иске герб (1989) </gallery> == Юғары уҡыу йорттары == * М.Т. Аммосов исемле Төньяҡ-Көнсығыш дәүләт университетының политехник институты филиалы * [[Новосибирск]] дәүләт архитектура-төҙөлөш университетының филиалы == Иҫкәрмәләр == == Тышҡы һылтанмалар == * [http://www.mojgorod.ru/r_saha/mirnyj/index.html «Минең ҡала» энциклопедияһы] {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] o0j2j0w1uwrxz2qouijdc11voq7jt7z 1149574 1149573 2022-08-14T11:29:08Z Guram52 5505 /* Климаты */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Мирный''' ({{Lang-ru|Мирный}}, {{Lang-sah|Мииринэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы]] Мирный улусының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 179 37 [[кеше]].<ref name="gks.ru">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-08-29}}</ref> == Географияһы == Мирный Вилюй һәм Лена буйы убалыҡтары сигендә, Иреләх йылғаһы буйында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 1027 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. == Тарихы == Мирный [[1955 йыл|1955 йылда]] алмас сығанағы ("Мир" кимберлит трубкаһы) эшкәртеү сәбәпле нигеҙләнгән. [[1956 йыл|1956 йылда]] ҡала тибындағы биҫтә статусы бирелә. [[1959 йыл|1959 йылдан]] — [[ҡала]]. == Халҡы == {| class='standard' style='text-align: center;' width=62% |- class='bright' ! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> !! [[2010]]<ref name="gks.ru"/> |- class='bright' || 5 695 || 23 826 || 30 462 || 38 793 || 39 981 || 37 179 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 71,3%, [[украиндар]] — 7,9%, [[сахалар]] — 7,4%, бүрәттәр — 2,9%, [[татарҙар]] — 2,2%.<ref>{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml|access-date=2013-08-29}}</ref> == Иҡтисады == Мирный — алмас сәнәғәте үҙәге. "Яҡуталмас" берләшмәһе Аҙыҡ-түлек сәнәғәте предприятиелары, төҙөлөш материалдары етештереү комбинаты . == Галерея == <gallery perrow="4" widths="200px"> Apartment block in Mirny.JPG|| Center square in Mirny (Yakutia, Russia).jpg|Үзәк мәйданы Coat of Arms of Mirny (Yakutia) (1989).png|Иске герб (1989) </gallery> == Юғары уҡыу йорттары == * М.Т. Аммосов исемле Төньяҡ-Көнсығыш дәүләт университетының политехник институты филиалы * [[Новосибирск]] дәүләт архитектура-төҙөлөш университетының филиалы == Иҫкәрмәләр == == Тышҡы һылтанмалар == * [http://www.mojgorod.ru/r_saha/mirnyj/index.html «Минең ҡала» энциклопедияһы] {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] i26admyfoof22ne8arzolel2plp6vim 1149575 1149574 2022-08-14T11:29:41Z Guram52 5505 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Мирный''' ({{Lang-ru|Мирный}}, {{Lang-sah|Мииринэй}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] [[Ҡала|ҡалаһы]], [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы]] Мирный улусының административ үҙәге. Халыҡ һаны — 179 37 [[кеше]].<ref name="gks.ru">{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls|access-date=2013-08-29}}</ref> == Географияһы == Мирный Вилюй һәм Лена буйы убалыҡтары сигендә, Иреләх йылғаһы буйында, [[Яҡутск|Якутскиҙан]] 1027 километр көнбайыштараҡ урынлашҡан. == Тарихы == Мирный [[1955 йыл|1955 йылда]] алмас сығанағы ("Мир" кимберлит трубкаһы) эшкәртеү сәбәпле нигеҙләнгән. [[1956 йыл|1956 йылда]] ҡала тибындағы биҫтә статусы бирелә. [[1959 йыл|1959 йылдан]] — [[ҡала]]. == Халҡы == {| class='standard' style='text-align: center;' width=62% |- class='bright' ! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php</ref> !! [[2010]]<ref name="gks.ru"/> |- class='bright' || 5 695 || 23 826 || 30 462 || 38 793 || 39 981 || 37 179 |} Милли состав (2002): [[урыҫтар]] — 71,3%, [[украиндар]] — 7,9%, [[сахалар]] — 7,4%, бүрәттәр — 2,9%, [[татарҙар]] — 2,2%.<ref>{{Citation|title=архив күчермәсе|url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml|access-date=2013-08-29}}</ref> == Иҡтисады == Мирный — алмас сәнәғәте үҙәге. "Яҡуталмас" берләшмәһе Аҙыҡ-түлек сәнәғәте предприятиелары, төҙөлөш материалдары етештереү комбинаты . == Галерея == <gallery perrow="4" widths="200px"> Apartment block in Mirny.JPG|| Center square in Mirny (Yakutia, Russia).jpg|Үзәк мәйданы Coat of Arms of Mirny (Yakutia) (1989).png|Иске герб (1989) </gallery> == Юғары уҡыу йорттары == * М.Т. Аммосов исемле Төньяҡ-Көнсығыш дәүләт университетының политехник институты филиалы * [[Новосибирск]] дәүләт архитектура-төҙөлөш университетының филиалы == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Тышҡы һылтанмалар == * [http://www.mojgorod.ru/r_saha/mirnyj/index.html «Минең ҡала» энциклопедияһы] {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы ҡалалары]] 236hq6ei1wi0yjw7mtbx4cwnypv41kj