Хоҙайбәндә

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ba">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>bawiki</dbname>
    <base>https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.25</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Ҡатнашыусы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ҡатнашыусы менән һөйләшеү</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ҡалып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ҡалып буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Белешмә</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Белешмә буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категория буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Проект</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Проект буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджет буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Хоҙайбәндә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11711</id>
    <revision>
      <id>1150156</id>
      <parentid>839344</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T13:04:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2734" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Хоҙайбәндә, Аҡҡондоҙ''' ({{lang-ru|Худабандино}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ейәнсура районы]]ндағы ауыл. 
Почта индексы — 453383, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80226834005.

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Иҫәнғол]]): 34 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Күгәрсен (Ейәнсура районы)|Күгәрсен]]): 11 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һарыҡташ): 88 км

== Билдәле кешеләре ==
* [[Абдулғужин Рәүил Сәлим улы]] (1942) — геолог. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004). 1967 йылдан Бүребай, 1981 йылдан «Башкиргеология» берекмәһенең Көньяҡ-көнсығыш геология-разведка экспедицияһы геологы. 1986 йылдан — Сибай ҡалаһындағы Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты (Сибай ҡалаһы), 1988 йылдан — Ырымбур өлкәһендәге Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты геологы. 1990 йылдан — Бүребай тау-байыҡтырыу комбинаты, 2000—2004 йылдарҙа Хәйбулла тау компанияһы геологы.

== Һылтанмалар ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с.  ISBN 978-5-295-04683-4{{ref-ru}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ейәнсура районы ауылдары}}

[[Категория:Ейәнсура районы ауылдары]]</text>
      <sha1>rr9noqiox5obp6r3nvyrwjifzjwbn7n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иҫке Ҡамышлы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12771</id>
    <revision>
      <id>1150215</id>
      <parentid>616096</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T17:58:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4493" xml:space="preserve">{{Шуҡ|Ҡамышлы}}
{{ТП-Рәсәй|Иҫке Ҡамышлы
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Иҫке Ҡамышлы
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 57 | lat_sec = 1
  |lon_deg = 55 | lon_min = 46 | lon_sec = 2
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Кушнаренко районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 701
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452253
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           = 34780 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80240875001
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Иҫке Ҡамышлы''' ({{lang-ru|Старые Камышлы}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 701 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452253, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240875001.
 
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||701||337||364||48,1||51,9
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 36 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 30 км

== Билдәле кешеләре ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/4237-i-ke-amyshly-kushnarenko-r-nynda-y-auyl}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}

[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]</text>
      <sha1>lyhv55a5fuazozrpbsmjqn6koj7pgx4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абдулла (Мәсетле районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12949</id>
    <revision>
      <id>1150263</id>
      <parentid>1144688</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:17:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7554" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре| Абдулла}} 
{{Ук}}
'''Абдулла''' ({{lang-ru|Абдуллино}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. Абдулла ауыл Советы үҙәге. Почта индексы — 452555, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242801001.
 
== Дөйөм мәғлүмәт ==
Район үҙәгенән төньяҡ‑көнбайышҡа 25 км һәм Красноуфимск тимер юл станцияһына ([[Свердловск өлкәһе]]) көньяҡҡа табан 91 км алыҫлыҡта Әй йылғаһы буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1268 кеше; 1920 — 1535; 1939 — 964; 1959 — 884; 1989 — 495; 2002 — 553; 2010 — 510 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Төп мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, китапхана бар.

== Тарихы ==
Ауылға 17 быуат аҙағында Себер даруғаһы Ҡошсо олоҫы [[Ҡошсо (ҡәбилә)|Ҡошсо]] ырыуы [[башҡорттар]]ы үҙ ерҙәрендә нигеҙ һалған. [[Ауыл]]ға нигеҙ һалыусы Абдулла исемен йөрөтә. 1690 йылда беренсе тапҡыр телгә алына. 1759, 1776, 1782 йылғы керҙәшлек килешеүҙәр буйынса яһаҡ түләүсе [[татарҙар]] килеп төпләнә. Уларҙың бер өлөшө артабан типтәр ҡатламына күсә.

1795 йылда 70 йортта 343 кеше йәшәгән. 1865 й. ике Абдулла ауылы теркәлгән: береһендә 73 йортта 478 кеше йәшәгән (малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ, арба һәм сана яһау менән шөғөлләнгәндәр; мәсет, училище булған), икенсеһендә 72 йортта — 409 кеше (игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр; мәсет, училище, 4 ат тирмәне булған). 1906 йыл беренсе ауылда 171 йортта 690 кеше йәшәгән, мәсет, 2 бакалея кибете теркәлгән; икенсеһендә 106 йортта — 578 кеше, мәсет, мәктәп, тимерлек, мөгәзәй иҫәпкә алынған. 20 быуаттың 20‑се йылдарында алып был ике ауыл бергә иҫәпләнә. Абдулла янында [[Абдулла ҡаласығы]] урынлашҡан. З.Ғ.Әйүпова ошо ауылда тыуған

== Халыҡ һаны ==
{{Wikidata/Population}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Красноуфимск): 91 км

== Урамдар ==
Урам исеме &lt;ref&gt;[http://www.gosspravka.ru/02/036/000028.html &quot;Налог Белешмәһе&quot; системаһында Абдулла ауылы]&lt;/ref&gt;: 
* {{lang-ba|}} Октябрҙең 60 йыллығы (урамы) — {{lang-ru|}} 60 лет Октября ( улица ) 
* {{lang-ba|}} Әй (урамы) — {{lang-ru|}} Айская ( улица ) 
* {{lang-ba|}} Әй (тыҡрығы) — {{lang-ru|}} Айский ( переулок ) 
* {{lang-ba|}} Комсомол (урамы) — {{lang-ru|}} Комсомольская ( улица ) 
* {{lang-ba|}} Комсомол (тыҡрығы) — {{lang-ru|}} Комсомольский ( переулок ) 
* {{lang-ba|}} Ленин (урамы) — {{lang-ru|}} Ленина ( улица ) 
* {{lang-ba|}} Туғай (урамы) — {{lang-ru|}} Луговая ( улица ) 
* {{lang-ba|}} Матросов (урамы) — {{lang-ru|}} Матросова ( улица ) 
* {{lang-ba|}} Йәштәр (урамы) — {{lang-ru|}} Молодежная ( улица ) 
* {{lang-ba|}} Мулланур Вахитов (урамы) — {{lang-ru|}} Мулланура Вахитова ( улица ) 
* {{lang-ba|}} Мулланур Вахитов (тыҡрағы) — {{lang-ru|}} Мулланура Вахитова ( переулок ) 
* {{lang-ba|}} Яңы (урам) — {{lang-ru|}} Новая ( улица )

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Абуталипова Ирина Нурый ҡыҙы]] (4.10.1949), врач-пульманолог, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре кандидаты (1987). Башҡорт дәүләт медицина университеты доценты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001).
* [[Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы]] (15.06.1956), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. 1977—2012 йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбе уҡытыусыһы. [[РСФСР]] мәктәбенең халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның «Мәғариф» өҫтөнлөклө милли проекты буйынса үткәрелгән «Рәсәйҙең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсында еңеүсе (2008).
* Мирсаев Нурый Мирсай улы (22.04.1922 — ????) — педагог, дәүләт эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда, 1945 йылғы Еңеү Парадында ҡатнашыусы. Ирина Абуталипова, Рафаил һәм Рәмил Мирсаевтарҙың атаһы.
* [[Әйүпова Зилара Ғайса ҡыҙы]] (15.06.1933 — 20.09.2014) — бейеүсе, [[1955]]—[[1975]] йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбле]] солисы. БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы (1959). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] (1955) кавалеры.
* [[Әсәҙуллин Әнис Ҡасим улы]] (2.05.1965), иҡтисадсы, хужалыҡ һәм дәүләт хеҙмәткәре. [[Мәсетле районы]] муниципаль районы хакимиәте башлығы.

== Һылтанмалар ==
* [http://ufagen.ru/places/mechetlinsy/abdullino_mechetly.html Абдулла ауылы Геналогия и архивы сайтында ({{lang-ru|}})] 
* [http://www.odnoklassniki.ru/group/53956504322071/topics Абдуллалылар Синыфташтар сайтында]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Мәсетле районы ауылдары}}

[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]</text>
      <sha1>hu7b45cvvx2q24l1kplxkjnja50njj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ураҙ (Учалы районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13790</id>
    <revision>
      <id>1150256</id>
      <parentid>1145089</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:41:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14255" xml:space="preserve">{{НП-Россия
 | статус                   = ауыл
 | башкирское название         = Ураҙ
 | оригинальное название    = {{lang-ru|Уразово}}
 | герб                     = 
 | флаг                     = 
 | lat_deg                  = 54 |lat_min = 15 |lat_sec =59
 | lon_deg                  = 59 |lon_min = 7 |lon_sec =41
 | CoordAddon               = 
 | CoordScale               = 
 | регион                   = Башҡортостан
 | регион в таблице         = Башкортостан
 | вид района               = 
 | район                    = Учалы районы{{!}}Учалы
 | район в таблице          = 
 | вид поселения            = Ауыл Советы
 | поселение                = Ураҙ ауыл Советы (Учалы районы){{!}}Ураҙ
 | поселение в таблице      = 
 | внутреннее деление       = 
 | глава                    = 
 | дата основания           = 
 | первое упоминание        = 
 | прежние имена            = Миңлебай
 | статус с                 = 
 | площадь                  = 
 | высота центра НП         = 
 | население                = {{ Население | Уразово (Учалинский район) | тс }}
 | год переписи             = {{ Население | Уразово (Учалинский район) | г }}
 | плотность                = 
 | агломерация              = 
 | милли состав      = [[башҡорттар]]
 | конфессиональный состав  = 
 | этнохороним              = 
 | почтовый индекс          = 453741
 | почтовые индексы         = 
 | телефонный код           = 
 | цифровой идентификатор   = 80253888001
 | категория в Commons      = 
 | сайт                     = 
}}
'''Ураҙ''' ({{lang-ru|Уразово}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Учалы районы]]ндағы ауыл. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 1051 кеше булған&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453741, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80253888001.

== Тарихы ==
Улус үҙәгенән 24 саҡрым алыҫлыҡта Урал йылғаһы буйында хәҙер Ураҙ кеүек билдәле Миңлебай ауылы булған. Ауыл исеме тәүге төпләнеүсе сотник Миңлебай Ишмәнов исеме менән бәйле. Ауылдың икенсе исеменең сығышы ла билдәле. XIX быуат башында бында Ураҙ Ҡәйепов йәшәй. 

[[XVIII быуат]] аҙағында ауыл 29 йорттан торған, унда 204 кеше йәшәгән. Киләһе быуат яртыһында вуылда 
139 йортта 410 ир-ат һәм 348 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән. [[1920 йыл]]да унда 1864 кеше менән 389 йорт иҫәпләнгән. 5 йылдан һуң 205 хужалыҡ иҫәпләнгән. Октябрь революцияһына тиклем [[1917 йыл]]да бында почта станцияһы булған. Ауылдан 2—3 саҡрым алыҫлыҡта Афанасьев һәм Киселевтың тирмәне урынлаша&lt;ref&gt;{{ИСДБ|страница=27}}&lt;/ref&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||1051||503||548||47,9||52,1
|-
|}
;Милли составы
2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, күпселек милләт — [[башҡорттар]] (98 %)&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochni.. Excel форматында ҡушымта] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Ревизия материалдары ==
1811 йылда&lt;ref&gt;[https://basharchive.ru/census/reviz/86839/ ревизия материалдары]&lt;/ref&gt; Ураҙ ауылында ла рәүиз (ревизия) үткәрелә һәм уның материалдары Башҡортостандың Милли архивында һаҡлана.
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Учалы]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Учалы): 30 км&lt;ref name = &quot;ATU&quot;&gt;{{АТУ РБ}}&lt;/ref&gt;

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Аллаяров Ғәзим Закир улы]] (19.12.1912— 24.12.1993) — партия эшмәкәре, журналист һәм яҙыусы. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыуcы. 1941 йылдан — КПСС, 1973 йылдан — СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. КПСС-тың XXII съезы делегаты
* [[Талха Ғиниәтуллин]] (20.04.1925—7.11.2019), [[рус теле]]ндә ижад итеүсе [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] әҙибе. 1978 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы]] (2010), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1990).
* [[Заһиров Наил Хәйбулла улы]] (20.11.1925—27.09.2014) — [[фән|ғалим]]-тау инженеры, юғары мәктәп эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1958 йылдан [[Красноярск]] төҫлө металдар институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1959 йылдан — уҡыу уҡытыу һәм фәнни эштәр буйынса проректор, 1962—1994 йылдарҙа [[мәғдән]] һәм һибелмә ятҡылыҡтарҙы үҙләштереү кафедраһы мөдире. 2006 йылдан — Себер федераль университеты уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1970), профессор (1971). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1982), [[СССР]]-ҙың [[төҫлө металлургия]] отличнигы (1970, 1978). I дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985), [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] (1985), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1967) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1961) ордендары кавалеры.
* [[Сәғәҙәтов Хәбибулла Сәғит улы]] — (1915— 5.03.1974) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры, гвардия кесе сержанты[2][3]. II дәрәжә Ватан һуғышы ордены (1945), Ҡыҙыл Йондоҙ ордены (1945) кавалеры
* [[Зиннуров Өлфәт Ғаяз улы]] (1950), ғалим-иҡтисадсы. 1970 йылдан (өҙөклөк менән) Өфө авиация институты һәм Өфө дәүләт авиация техник университеты уҡытыусыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Учалы районы Ураҙ ауылынан.
* [[Нәжибәк Хафизов]] (17.12.1921—1989) — яҙыусы. Башҡорт дәүләт филармонияһы (1963-1967), М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры  директоры. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. II-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры.
* [[Шөғәйепова Минзәлә Нурмөхәмәт ҡыҙы]] (1961) — комсомол, [[КПСС|партия]] органдары, [[дәүләт]] хеҙмәте һәм матбуғат ветераны, [[Шиғриәт|шағир]]. 2018 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы.

== Урамдары ==
{{Колонки|3}}
* Башҡортостан урамы  ({{lang-ru|улица Башкортостан}})
* Тау урамы ({{lang-ru|Горная улица}})
* Дуҫлыҡ урамы  ({{lang-ru|улица Дружбы}}) 
* Н.Хафизов урамы  ({{lang-ru|улица Н.Хафизова}}) 
* Т.Ғиниәтуллин урамы  ({{lang-ru|улица Т.Гиниатуллина}})
* Карьера урамы  ({{lang-ru|Карьерная улица}}) 
* Колхоз урамы  ({{lang-ru|улица Колхозная}})
* Йәштәр урамы  ({{lang-ru|Молодежная улица}})
* Мышагыр урамы  ({{lang-ru|улица Мышагыр}})
* Өсҡолон урамы  ({{lang-ru|улица Осколон}})
* Йылға тыҡрығы  ({{lang-ru|Речной переулок}})
* Талышман урамы  ({{lang-ru|улица Талышман}})
* Терешкин урамы  ({{lang-ru|улица Терешкина}}) 
* Урал урамы  ({{lang-ru|Уральская улица}})
* Ф.Аллаяров урамы ({{lang-ru|улица Ф.Аллаярова}})
* Үҙәк урамы  ({{lang-ru|Центральная улица}})
* Мәктәп урамы  ({{lang-ru|Школьная улица}})
* Шоссе урамы  ({{lang-ru|Шоссейная улица}})
* Яйыҡ урамы  ({{lang-ru|улица Яицкая}})&lt;ref&gt;[https://www.gosspravka.ru/02/046/000039.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 20 по Республике Башкортостан]&lt;/ref&gt;
{{Колонки|конец}}

== Тарихи ҡомартҡылар ==
* Әүлиә зыяраты
== Ер-һыу атамалары ==
* Мышағыр тауы
* Ялангүл күле&lt;ref&gt;[https://vk.com/doc-73607076_317281216?hash=INwlBoOE7UGfkhhUdkWBBi2QVL8ffS8fggrOoQOLqfT&amp;dl=KiWE8k9GLg0xKmMxk4AxLMhMgRAHAVq69iZ8EmLVYVk Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге]&lt;/ref&gt;

== Видеофильмдарҙа ==
* [https://yandex.ru/video/preview/?text=Уразово%20Учалинского%20района%20в%20видеофильмах&amp;path=yandex_search&amp;parent-reqid=1648379853931375-1620602780541141407-sas6-5259-79d-sas-l7-balancer-8080-BAL-368&amp;from_type=vast&amp;filmId=17184435241217251118 Уразово Учалы золото Альтинвест 2021]
* [https://yandex.ru/video/preview/?text=Уразово%20Учалинского%20района%20в%20видеофильмах&amp;path=yandex_search&amp;parent-reqid=1648379853931375-1620602780541141407-sas6-5259-79d-sas-l7-balancer-8080-BAL-368&amp;from_type=vast&amp;filmId=5783757718093574166 Золотодобытчик мешает спать жителям деревни. Уразово, Учалинский район.]

== Матбуғатта ==
* [https://yaikrb.com/news/novosti/2021-09-04/ura-veterinariya-uchastka-y-respublikala-ikense-urynda-2491377 Ураҙ ветеринария участкаһы республикала икенсе урында]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.] {{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
* 1811 йылғы [https://basharchive.ru/census/reviz/86839/ ревизия материалдары]
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/13054-ura-uchaly-r-nynda-y-auyl}}{{V|8|11|2019}}   
* {{ИСДБ|страница=27}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}


{{Учалы районы ауылдары}}

[[Категория:Учалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>lgfqw3ni9slv0ljng194eogunmsg36v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күсәкәй (Саҡмағош районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13945</id>
    <revision>
      <id>1150233</id>
      <parentid>1054524</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T19:55:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5998" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Күсәкәй
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Күсәкәй
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 59 | lat_sec = 12
  |lon_deg = 54 | lon_min = 44 | lon_sec = 23
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл Советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 349
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452218
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256865005
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Күсәкәй''' ({{lang-ru|Кусекеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 349 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452218, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256865005.
 
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||349||174||175||49,9||50,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 21 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Үрнәк (Саҡмағош районы)|Үрнәк]]): 6 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 88 км

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы]] (13.08.[[1965 йыл|1965]]) — шәхси эшҡыуар, ойоштороусы, директор. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт, инновацион үҫеш, сауҙа, эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса комитеты составында. Йәмәғәт эшмәкәре.
* [[Әминев Хәниф Ҡыям улы]] (20.09.1938), табип-ғалим, фтизиатр, хирург, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 1992 йылдан Башҡортостан Фтизиатрҙар ассоциацияһының идара рәйесе. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған табибы (1994), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның һаулыҡ һаҡлау отличнигы (2013)&lt;ref&gt;[http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/2-statya/9237-aminev-khanif-kiyamovich. Башкирская энциклопедия — Аминев Ханиф Киямович]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}{{V|15|09|2018}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>qjq561m6kok0ec0tbq70tzugfnhfyc9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йәйен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26978</id>
    <revision>
      <id>1150226</id>
      <parentid>1124138</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:29:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Samet4342</username>
        <id>35665</id>
      </contributor>
      <comment>/* Йәшәү рәүеше */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5523" xml:space="preserve">{{Taxobox 
| name = Йәйен
| image file = Silurus glanis 02.jpg
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis =  [[Ҡылыс һыртлылар]]
| ordo =  [[Йәйен һымаҡтар]]
| familia = [[Siluridae|Йәйендәр]]
| genus = [[Silurus|Йәйен]]
| species = '''Ғәҙәти йәйен'''
| latin  = {{btname|Silurus glanis|[[Linnaeus]], [[1758]]}}
| commons = Category:Silurus glanis
| wikispecies = Silurus glanis
| range map = Silurus_glanis_distmap.png
| range legend = {{Легенда2|red|тәбиғи  ареал (сөсө һыуҙар)}}&lt;br&gt;{{Легенда2|orange|интродуцирован (сөсө һыу ятҡылыҡтары)}}&lt;br&gt;{{Легенда2|blue| тоҙло һыуареал }}
| itis = 164068
| ncbi = 94993
}}

'''Йәйен''' ({{lang-la|Silurus glanis}}, {{lang-ru|сом обыкновенный}}) — йәйендәр ғәиләһенә (''Siluridae'') ҡараған киң ялпаҡ ауыҙлы, оҙон мыйыҡлы, сөсө һыуҙа йәшәгән шыма тәнле, тәңкәһеҙ эре йыртҡыс балыҡ; [[Башҡортостан]]да иң ҙур балыҡ.

Оҙонлоғо 5 м самаһы, ауырлығы 400 кг тирәһе (тарихи мәғлүмәттәр буйынса).

Хәҙерге ваҡытта 100 кг -дан артыҡ тартҡан вәкилдәре бик һирәк осрай. Әммә оҙонлоғо 2,5 м-ҙан ашыу һәм массаһы 150 кг тирәһе булған вәкилдәре рәсми рәүештә теркәлгән.

Аналь йөҙгөсө оҙон, ишһеҙ йөҙгөстәре ҡылсыҡһыҙ.

Тәне һорғолт-йәшел төҫмөрләнешле көрән төҫөндә, ҡорһағы аҡ. Тереклек иткән еренә ҡарап төҫө ҡараға яҡын төҫтән алып асыҡ һары төҫкә тиклем үҙгәрә ала.Һирәкләп булһа ла араларында альбиностар ҙа осрай.

== Ареалы ==
Төньяк Боҙло океан бассейнынан башҡа Европала һәм Рәсәйҙең Европа өлөшөндәге йылғаларҙа, күлдәрҙә, Арал диңгеҙе бассейнында тереклек итә.

== Үрсеүе ==
Яҙғыһын яр ситттәрендә һыу үҫемлектәре араһында ыуылдырыҡ сәсәләр. Инә балыҡ оя яһап шуның эсенә ыуылдырыҡ һала. Ыуылдырыҡтарҙы ата балыҡ һаҡлай. Енси етлегеү ғүмерҙәренең бишенсе йәшендә башлана.

== Йәшәү рәүеше ==
Үҫештәренең башында йәйен ваҡ ҡыҫала һымаҡтар[https://www.enedenolur.com/insta-pro-izmur/ ,] селбәрәләр, һыу бөжәктәре менән туҡлана. Үҫешә биргәс аҙыҡтарына тере балыҡ, моллюскылар, һыу ҡоштары һәм һыуҙа тереклек иткән башҡа хайуандар менән туҡлана.

Бик әүҙем төнгө йыртҡыс. Көндөҙ коряжник һыу аҫты соҡорҙарында һәм башҡа уйһыу урындарҙа ята.

Боҙ китер алдынан бәләкәй төркөмдәргә йыйылып (5-10 тирәһе) һыу аҫты соҡорҙарында йыйылалар. Ҡышҡыһын әүҙемлектәре булмай һәм бөтөнләй тиерлек туҡланмайҙар.

== Ҡылыҡһырлама ==
Тышҡы күренеше менән ялҡау, әшәүәтһеҙ һәм әкрен ҡуҙғалыусан һымаҡ. Әммә асыҡһа, ғәжәп етеҙ эш итә.
Кешегә һөжүм итеү осраҡтары ла теркәлгән: кеше ашаусы хайуандар рәтенә индерелгән&lt;ref&gt;[[s:Жизнь и ловля пресноводных рыб/Сом|Сабанеев Л. П. Жизнь и ловля пресноводных рыб]]&lt;/ref&gt;. Бик ҡурҡыныс балыҡ&lt;ref&gt;[http://yar.kp.ru/online/news/720727/ Үтә ҙур йәйен бер ҡатынға ташланған. Ҡатынға врачка мөрәжәғәт итергә тура килгән]. ''15.08.2010, Новости 24, Контуев М.''&lt;/ref&gt;.

== Әҙәбиәт ==
* Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Fishes/190.html Позвоночные животные России: обыкновенный (европейский) сом]
* [http://www.euro-som.de/index.php Все подробности о соме, образе жизни и ловли сома]
* [http://1recept.com/tag/som/ Сом, рецепты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121020131026/http://1recept.com/tag/som/ |date=2012-10-20 }}

[[Файл:Silurus glanis white.JPG|left|thumb|250px|Сом-альбинос (в центре)]]
{{Викитека|Жизнь и ловля пресноводных рыб/Сом}}


{{ichtiology-stub}}
[[Категория:Йәйендәр]]
[[Категория:Сөсө һыуҙа йәшәй торған балыҡтар]]</text>
      <sha1>e5mpkgsqbikeaz3peskjtfyczuygvox</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150229</id>
      <parentid>1150226</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:44:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>Ҡулланыусы [[Special:Contributions/Samet4342|Samet4342]] ([[User talk:Samet4342|фекер алышыу]]) 1150226 үҙгәртеүенән баш тартты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5477" xml:space="preserve">{{Taxobox 
| name = Йәйен
| image file = Silurus glanis 02.jpg
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis =  [[Ҡылыс һыртлылар]]
| ordo =  [[Йәйен һымаҡтар]]
| familia = [[Siluridae|Йәйендәр]]
| genus = [[Silurus|Йәйен]]
| species = '''Ғәҙәти йәйен'''
| latin  = {{btname|Silurus glanis|[[Linnaeus]], [[1758]]}}
| commons = Category:Silurus glanis
| wikispecies = Silurus glanis
| range map = Silurus_glanis_distmap.png
| range legend = {{Легенда2|red|тәбиғи  ареал (сөсө һыуҙар)}}&lt;br&gt;{{Легенда2|orange|интродуцирован (сөсө һыу ятҡылыҡтары)}}&lt;br&gt;{{Легенда2|blue| тоҙло һыуареал }}
| itis = 164068
| ncbi = 94993
}}

'''Йәйен''' ({{lang-la|Silurus glanis}}, {{lang-ru|сом обыкновенный}}) — йәйендәр ғәиләһенә (''Siluridae'') ҡараған киң ялпаҡ ауыҙлы, оҙон мыйыҡлы, сөсө һыуҙа йәшәгән шыма тәнле, тәңкәһеҙ эре йыртҡыс балыҡ; [[Башҡортостан]]да иң ҙур балыҡ.

Оҙонлоғо 5 м самаһы, ауырлығы 400 кг тирәһе (тарихи мәғлүмәттәр буйынса).

Хәҙерге ваҡытта 100 кг -дан артыҡ тартҡан вәкилдәре бик һирәк осрай. Әммә оҙонлоғо 2,5 м-ҙан ашыу һәм массаһы 150 кг тирәһе булған вәкилдәре рәсми рәүештә теркәлгән.

Аналь йөҙгөсө оҙон, ишһеҙ йөҙгөстәре ҡылсыҡһыҙ.

Тәне һорғолт-йәшел төҫмөрләнешле көрән төҫөндә, ҡорһағы аҡ. Тереклек иткән еренә ҡарап төҫө ҡараға яҡын төҫтән алып асыҡ һары төҫкә тиклем үҙгәрә ала.Һирәкләп булһа ла араларында альбиностар ҙа осрай.

== Ареалы ==
Төньяк Боҙло океан бассейнынан башҡа Европала һәм Рәсәйҙең Европа өлөшөндәге йылғаларҙа, күлдәрҙә, Арал диңгеҙе бассейнында тереклек итә.

== Үрсеүе ==
Яҙғыһын яр ситттәрендә һыу үҫемлектәре араһында ыуылдырыҡ сәсәләр. Инә балыҡ оя яһап шуның эсенә ыуылдырыҡ һала. Ыуылдырыҡтарҙы ата балыҡ һаҡлай. Енси етлегеү ғүмерҙәренең бишенсе йәшендә башлана.

== Йәшәү рәүеше ==
Үҫештәренең башында йәйен ваҡ ҡыҫала һымаҡтар, селбәрәләр, һыу бөжәктәре менән туҡлана. Үҫешә биргәс аҙыҡтарына тере балыҡ, моллюскылар, һыу ҡоштары һәм һыуҙа тереклек иткән башҡа хайуандар менән туҡлана.

Бик әүҙем төнгө йыртҡыс. Көндөҙ коряжник һыу аҫты соҡорҙарында һәм башҡа уйһыу урындарҙа ята.

Боҙ китер алдынан бәләкәй төркөмдәргә йыйылып (5-10 тирәһе) һыу аҫты соҡорҙарында йыйылалар. Ҡышҡыһын әүҙемлектәре булмай һәм бөтөнләй тиерлек туҡланмайҙар.

== Ҡылыҡһырлама ==
Тышҡы күренеше менән ялҡау, әшәүәтһеҙ һәм әкрен ҡуҙғалыусан һымаҡ. Әммә асыҡһа, ғәжәп етеҙ эш итә.
Кешегә һөжүм итеү осраҡтары ла теркәлгән: кеше ашаусы хайуандар рәтенә индерелгән&lt;ref&gt;[[s:Жизнь и ловля пресноводных рыб/Сом|Сабанеев Л. П. Жизнь и ловля пресноводных рыб]]&lt;/ref&gt;. Бик ҡурҡыныс балыҡ&lt;ref&gt;[http://yar.kp.ru/online/news/720727/ Үтә ҙур йәйен бер ҡатынға ташланған. Ҡатынға врачка мөрәжәғәт итергә тура килгән]. ''15.08.2010, Новости 24, Контуев М.''&lt;/ref&gt;.

== Әҙәбиәт ==
* Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Fishes/190.html Позвоночные животные России: обыкновенный (европейский) сом]
* [http://www.euro-som.de/index.php Все подробности о соме, образе жизни и ловли сома]
* [http://1recept.com/tag/som/ Сом, рецепты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121020131026/http://1recept.com/tag/som/ |date=2012-10-20 }}

[[Файл:Silurus glanis white.JPG|left|thumb|250px|Сом-альбинос (в центре)]]
{{Викитека|Жизнь и ловля пресноводных рыб/Сом}}


{{ichtiology-stub}}
[[Категория:Йәйендәр]]
[[Категория:Сөсө һыуҙа йәшәй торған балыҡтар]]</text>
      <sha1>2qtp0569rydd1z8iutu80bor1blf0f8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>21 август</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71760</id>
    <revision>
      <id>1150236</id>
      <parentid>1149948</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T04:56:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10698" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''21 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 233-сө ([[кәбисә йыл]]ында 234-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 132 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* Терроризм ҡорбандарын иҫкә алыу көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: Макияшһыҙ һәм косметикаһыҙ көн.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|США}}: Оло йәштәгеләр көнө.
* {{Флагификация|Филиппины}}: Ниной Акина көнө. 
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Ҡырағай үләндәр йыйыу көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри 
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Офицерҙар көнө.
** Шағирҙар көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1919]]: [[Башревком]] эвакуациянан ҡайта һәм [[Стәрлетамаҡ]]та урынлаша.
* [[1992]]: [[Башҡортостан Республикаһы мосолмандары Диниә назараты]] ойошторола.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Вяткин Михаил Порфирьевич]] (1895—7.12.1967), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1934 йылдан СССР Фәндәр академияһы Тарих институты Ленинград бүлексәһенең өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1957—1967 йылдарҙа директоры; 1945—1957 йылдарҙа Ленинград педагогия институтының СССР тарихы кафедраһы мөдире. Ҡырғыҙ ССР-ы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1954), тарих фәндәре докторы (1944), профессор (1945). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1965). Фәнни хеҙмәттәре күсмә халыҡтар тарихына һәм [[Рәсәй империяһы]]ның социаль-иҡтисади тарихына, шул иҫәптән 20-се быуат башында [[Урал иҡтисади районы|Уралдағы]] тау сәнәғәте үҫешенә арналған. Сталин премияһы лауреаты (1948). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ырымбур]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] (1841—28.06.1907), [[башҡорттар|башҡорт]] мəғрифəтсе-[[шиғриәт|шағиры]], [[тәржемә]]се, [[Филология|филолог]], [[тарих]]сы, этнограф, йəмəғəт эшмəкəре, публицист.
* [[Ғатауллин Шакирйән Нурый улы]] (1936—16.12.2002), [[уҡытыусы]], [[еңел атлетика]] һәм [[саңғы|саңғы спорты]] буйынса тренер. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан.
* [[Козлов Анатолий Александрович]] (1946—3.11.2004), [[Журналистика|журналист]]. 1969 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. 1967—2004 йылдарҙа [[«Советская Башкирия» гәзите|«Советская Башкирия»]] һәм [[«Республика Башкортостан» гәзите|«Республика Башкортостан»]] гәзиттәре хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1982 йылдан — бүлек мөдире. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1982), [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Башҡортостан Журналистар союзының Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһы]] лауреаты (1989). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йәрмәкәй районы]] [[Васильевка (Йәрмәкәй районы)|Васильевка]] ауылынан.
* [[Сәлихов Әмир Әғләм улы]] (1961), хеҙмәт алдынғыһы. 2002—2017 йылдарҙа [[Күмертау]]ҙағы «Акрополь» йәмғиәте эшсеһе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2011). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡаҙағстан]]дың [[Павлодар өлкәһе]] Экибастуз ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Лоҡманов Рәсих Сәләх улы]] (1942—2.11.2019), журналист, шағир, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1991—1999 йылдарҙа [[Учалы районы]]ның «Яйыҡ» гәзите мөхәррире. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры.  
* Клюев Александр Владимирович (1952), ғалим-юрист, комсомол һәм дәүләт именлеге органдары хеҙмәткәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1978 йылдан Башҡортостан студент төҙөлөш отряды комиссары; 1981—2000 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Дәүләт именлеге Комитеты һәм Рәсәй Федераль именлек хеҙмәтенең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығы хеҙмәткәре.  2001—2013 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2004). Полковник (2005). Сығышы менән Нахичевань ҡалаһынан.
* [[Мәғсүмов Илшат Илдар улы]] (1987), хужалыҡ хеҙмәткәре. 2011 йылдан [[Дүртөйлө]] ҡалаһындағы тротуар плиткаһы эшләүсе «Мир камня» предприятиеһы директоры. Йәштәрҙең бизнес-проекты республика конкурсы Грантын яулаусы (2011). Сығышы менән ошо ҡаланан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 

}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Паширов Валентин Дмитриевич]] (1924—6.11.1943), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, танк полкының взвод командиры, гвардия лейтенанты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң).
* [[Пономарев Владимир Матвеевич]] (1939—26.07.2017), хеҙмәт алдынғыһы, йәмәғәтсе. 1974–2004 йылдарҙа «[[Салауатнефтеоргсинтез]]» берекмәһе бригадиры. [[СССР]]-ҙың халыҡ депутаты (1989–1990). [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. [[Салауат (ҡала)|Салауат]]  ҡалаһының почётлы гражданы (2001). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Әлшәй районы]] [[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 августа тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1660]]: Анри Готье, [[Франция]] [[фән|ғалимы]], [[Геология|геолог]], [[күпер]]ҙәр һәм юлдар проектлаусы.
* [[1735]]: Тобиас Фюрно, [[Англия]]ның [[диңгеҙ]] [[сәйәхәтсе]]һе, офицер.
* [[1805]]: Август Бурнонвиль, [[Дания]] [[балет]]мейстеры, [[Хореография|хореограф]] һәм [[Педагогика|педагог]].
* [[1935]]: Анатолий Гладилин, [[СССР]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], диссидент.
* [[1935]]: Владимир Туриянский, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], композитор, бард.
* [[1955]]: Сергей Сельянов, СССР һәм [[Рәсәй]] кинорежиссёры, сценарист һәм продюсер.
* [[1975]]: Алисия Уитт, [[АҠШ]] актрисаһы, [[йыр]]сы.
* [[1986]]: [[Усэйн Болт]], [[Ямайка]] [[Еңел атлетика|еңел атлеты]]. Һигеҙ тапҡыр [[олимпия]], 11 тапҡыр [[Ер|донъя]] чемпионы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 августа вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1940]]: [[Троцкий Лев Давидович]], [[Совет Рәсәйе]] һәм [[СССР]]-ҙың сәйәси эшмәкәре, революционер.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|З21]]
[[Категория:21 август]]</text>
      <sha1>1fw3he1k9c1djm6zeu5wsr8m21xiptu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150237</id>
      <parentid>1150236</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:00:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11047" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''21 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 233-сө ([[кәбисә йыл]]ында 234-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 132 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* Терроризм ҡорбандарын иҫкә алыу көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: Макияшһыҙ һәм косметикаһыҙ көн.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|США}}: Оло йәштәгеләр көнө.
* {{Флагификация|Филиппины}}: Ниной Акина көнө. 
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Ҡырағай үләндәр йыйыу көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри 
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Офицерҙар көнө.
** Шағирҙар көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1919]]: [[Башревком]] эвакуациянан ҡайта һәм [[Стәрлетамаҡ]]та урынлаша.
* [[1992]]: [[Башҡортостан Республикаһы мосолмандары Диниә назараты]] ойошторола.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Вяткин Михаил Порфирьевич]] (1895—7.12.1967), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1934 йылдан СССР Фәндәр академияһы Тарих институты Ленинград бүлексәһенең өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1957—1967 йылдарҙа директоры; 1945—1957 йылдарҙа Ленинград педагогия институтының СССР тарихы кафедраһы мөдире. Ҡырғыҙ ССР-ы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1954), тарих фәндәре докторы (1944), профессор (1945). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1965). Фәнни хеҙмәттәре күсмә халыҡтар тарихына һәм [[Рәсәй империяһы]]ның социаль-иҡтисади тарихына, шул иҫәптән 20-се быуат башында [[Урал иҡтисади районы|Уралдағы]] тау сәнәғәте үҫешенә арналған. Сталин премияһы лауреаты (1948). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ырымбур]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] (1841—28.06.1907), [[башҡорттар|башҡорт]] мəғрифəтсе-[[шиғриәт|шағиры]], [[тәржемә]]се, [[Филология|филолог]], [[тарих]]сы, этнограф, йəмəғəт эшмəкəре, публицист.
* [[Ғатауллин Шакирйән Нурый улы]] (1936—16.12.2002), [[уҡытыусы]], [[еңел атлетика]] һәм [[саңғы|саңғы спорты]] буйынса тренер. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан.
* [[Козлов Анатолий Александрович]] (1946—3.11.2004), [[Журналистика|журналист]]. 1969 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. 1967—2004 йылдарҙа [[«Советская Башкирия» гәзите|«Советская Башкирия»]] һәм [[«Республика Башкортостан» гәзите|«Республика Башкортостан»]] гәзиттәре хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1982 йылдан — бүлек мөдире. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1982), [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Башҡортостан Журналистар союзының Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһы]] лауреаты (1989). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йәрмәкәй районы]] [[Васильевка (Йәрмәкәй районы)|Васильевка]] ауылынан.
* [[Сәлихов Әмир Әғләм улы]] (1961), хеҙмәт алдынғыһы. 2002—2017 йылдарҙа [[Күмертау]]ҙағы «Акрополь» йәмғиәте эшсеһе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2011). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡаҙағстан]]дың [[Павлодар өлкәһе]] Экибастуз ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Лоҡманов Рәсих Сәләх улы]] (1942—2.11.2019), [[Журналистика|журналист]], шағир, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1991—1999 йылдарҙа [[Учалы районы]]ның «Яйыҡ» гәзите мөхәррире. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондан.
* [[Клюев Александр Владимирович]] (1952), [[фән|ғалим]]-юрист, [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол]] һәм [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|дәүләт именлеге органдары]] хеҙмәткәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1978 йылдан Башҡортостан студент төҙөлөш отряды комиссары; 1981—2000 йылдарҙа [[КГБ|Башҡорт АССР-ы Дәүләт именлеге комитеты]] һәм [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|Рәсәй Федераль именлек хеҙмәтенең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығы]] хеҙмәткәре.  2001—2013 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2004). Полковник (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Әзербайжан]]дың [[Нахчиван]] ҡалаһынан.
* [[Мәғсүмов Илшат Илдар улы]] (1987), хужалыҡ хеҙмәткәре. 2011 йылдан [[Дүртөйлө]] ҡалаһындағы тротуар плиткаһы эшләүсе «Мир камня» предприятиеһы директоры. Йәштәрҙең бизнес-проекты республика конкурсы Грантын яулаусы (2011). Сығышы менән ошо ҡаланан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 

}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Паширов Валентин Дмитриевич]] (1924—6.11.1943), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, танк полкының взвод командиры, гвардия лейтенанты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң).
* [[Пономарев Владимир Матвеевич]] (1939—26.07.2017), хеҙмәт алдынғыһы, йәмәғәтсе. 1974–2004 йылдарҙа «[[Салауатнефтеоргсинтез]]» берекмәһе бригадиры. [[СССР]]-ҙың халыҡ депутаты (1989–1990). [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. [[Салауат (ҡала)|Салауат]]  ҡалаһының почётлы гражданы (2001). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Әлшәй районы]] [[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 августа тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1660]]: Анри Готье, [[Франция]] [[фән|ғалимы]], [[Геология|геолог]], [[күпер]]ҙәр һәм юлдар проектлаусы.
* [[1735]]: Тобиас Фюрно, [[Англия]]ның [[диңгеҙ]] [[сәйәхәтсе]]һе, офицер.
* [[1805]]: Август Бурнонвиль, [[Дания]] [[балет]]мейстеры, [[Хореография|хореограф]] һәм [[Педагогика|педагог]].
* [[1935]]: Анатолий Гладилин, [[СССР]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], диссидент.
* [[1935]]: Владимир Туриянский, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], композитор, бард.
* [[1955]]: Сергей Сельянов, СССР һәм [[Рәсәй]] кинорежиссёры, сценарист һәм продюсер.
* [[1975]]: Алисия Уитт, [[АҠШ]] актрисаһы, [[йыр]]сы.
* [[1986]]: [[Усэйн Болт]], [[Ямайка]] [[Еңел атлетика|еңел атлеты]]. Һигеҙ тапҡыр [[олимпия]], 11 тапҡыр [[Ер|донъя]] чемпионы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 августа вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1940]]: [[Троцкий Лев Давидович]], [[Совет Рәсәйе]] һәм [[СССР]]-ҙың сәйәси эшмәкәре, революционер.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|З21]]
[[Категория:21 август]]</text>
      <sha1>m30l880w3cu8fbucc8zf2xztrwm7pcu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150239</id>
      <parentid>1150237</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:07:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11372" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''21 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 233-сө ([[кәбисә йыл]]ында 234-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 132 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* Терроризм ҡорбандарын иҫкә алыу көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: Макияшһыҙ һәм косметикаһыҙ көн.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|США}}: Оло йәштәгеләр көнө.
* {{Флагификация|Филиппины}}: Ниной Акина көнө. 
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Ҡырағай үләндәр йыйыу көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри 
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Офицерҙар көнө.
** Шағирҙар көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1919]]: [[Башревком]] эвакуациянан ҡайта һәм [[Стәрлетамаҡ]]та урынлаша.
* [[1992]]: [[Башҡортостан Республикаһы мосолмандары Диниә назараты]] ойошторола.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Вяткин Михаил Порфирьевич]] (1895—7.12.1967), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1934 йылдан СССР Фәндәр академияһы Тарих институты Ленинград бүлексәһенең өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1957—1967 йылдарҙа директоры; 1945—1957 йылдарҙа Ленинград педагогия институтының СССР тарихы кафедраһы мөдире. Ҡырғыҙ ССР-ы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1954), тарих фәндәре докторы (1944), профессор (1945). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1965). Фәнни хеҙмәттәре күсмә халыҡтар тарихына һәм [[Рәсәй империяһы]]ның социаль-иҡтисади тарихына, шул иҫәптән 20-се быуат башында [[Урал иҡтисади районы|Уралдағы]] тау сәнәғәте үҫешенә арналған. Сталин премияһы лауреаты (1948). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ырымбур]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] (1841—28.06.1907), [[башҡорттар|башҡорт]] мəғрифəтсе-[[шиғриәт|шағиры]], [[тәржемә]]се, [[Филология|филолог]], [[тарих]]сы, этнограф, йəмəғəт эшмəкəре, публицист.
* [[Ғатауллин Шакирйән Нурый улы]] (1936—16.12.2002), [[уҡытыусы]], [[еңел атлетика]] һәм [[саңғы|саңғы спорты]] буйынса тренер. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан.
* [[Козлов Анатолий Александрович]] (1946—3.11.2004), [[Журналистика|журналист]]. 1969 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. 1967—2004 йылдарҙа [[«Советская Башкирия» гәзите|«Советская Башкирия»]] һәм [[«Республика Башкортостан» гәзите|«Республика Башкортостан»]] гәзиттәре хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1982 йылдан — бүлек мөдире. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1982), [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Башҡортостан Журналистар союзының Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһы]] лауреаты (1989). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йәрмәкәй районы]] [[Васильевка (Йәрмәкәй районы)|Васильевка]] ауылынан.
* [[Сәлихов Әмир Әғләм улы]] (1961), хеҙмәт алдынғыһы. 2002—2017 йылдарҙа [[Күмертау]]ҙағы «Акрополь» йәмғиәте эшсеһе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2011). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡаҙағстан]]дың [[Павлодар өлкәһе]] Экибастуз ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Лоҡманов Рәсих Сәләх улы]] (1942—2.11.2019), [[Журналистика|журналист]], шағир, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1991—1999 йылдарҙа [[Учалы районы]]ның «Яйыҡ» гәзите мөхәррире. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондан.
* [[Клюев Александр Владимирович]] (1952), [[фән|ғалим]]-юрист, [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол]] һәм [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|дәүләт именлеге органдары]] хеҙмәткәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1978 йылдан Башҡортостан студент төҙөлөш отряды комиссары; 1981—2000 йылдарҙа [[КГБ|Башҡорт АССР-ы Дәүләт именлеге комитеты]] һәм [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|Рәсәй Федераль именлек хеҙмәтенең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығы]] хеҙмәткәре.  2001—2013 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2004). Полковник (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Әзербайжан]]дың [[Нахчиван]] ҡалаһынан.
* Хөснийәров Ирек Вәғиз улы (1972), спортсы, тренер. Олимпия резервының Октябрьский ҡалаһындағы 3-сө спорт мәктәбенең спорт ориентирләшеүе буйынса тренеры. Рәсәйҙең спорт мастеры. 
* [[Мәғсүмов Илшат Илдар улы]] (1987), хужалыҡ хеҙмәткәре. 2011 йылдан [[Дүртөйлө]] ҡалаһындағы тротуар плиткаһы эшләүсе «Мир камня» предприятиеһы директоры. Йәштәрҙең бизнес-проекты республика конкурсы Грантын яулаусы (2011). Сығышы менән ошо ҡаланан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 

}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Паширов Валентин Дмитриевич]] (1924—6.11.1943), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, танк полкының взвод командиры, гвардия лейтенанты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң).
* [[Пономарев Владимир Матвеевич]] (1939—26.07.2017), хеҙмәт алдынғыһы, йәмәғәтсе. 1974–2004 йылдарҙа «[[Салауатнефтеоргсинтез]]» берекмәһе бригадиры. [[СССР]]-ҙың халыҡ депутаты (1989–1990). [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. [[Салауат (ҡала)|Салауат]]  ҡалаһының почётлы гражданы (2001). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Әлшәй районы]] [[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 августа тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1660]]: Анри Готье, [[Франция]] [[фән|ғалимы]], [[Геология|геолог]], [[күпер]]ҙәр һәм юлдар проектлаусы.
* [[1735]]: Тобиас Фюрно, [[Англия]]ның [[диңгеҙ]] [[сәйәхәтсе]]һе, офицер.
* [[1805]]: Август Бурнонвиль, [[Дания]] [[балет]]мейстеры, [[Хореография|хореограф]] һәм [[Педагогика|педагог]].
* [[1935]]: Анатолий Гладилин, [[СССР]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], диссидент.
* [[1935]]: Владимир Туриянский, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], композитор, бард.
* [[1955]]: Сергей Сельянов, СССР һәм [[Рәсәй]] кинорежиссёры, сценарист һәм продюсер.
* [[1975]]: Алисия Уитт, [[АҠШ]] актрисаһы, [[йыр]]сы.
* [[1986]]: [[Усэйн Болт]], [[Ямайка]] [[Еңел атлетика|еңел атлеты]]. Һигеҙ тапҡыр [[олимпия]], 11 тапҡыр [[Ер|донъя]] чемпионы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 августа вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1940]]: [[Троцкий Лев Давидович]], [[Совет Рәсәйе]] һәм [[СССР]]-ҙың сәйәси эшмәкәре, революционер.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|З21]]
[[Категория:21 август]]</text>
      <sha1>ae9vyv71tpn3nh0ngjwh2rdevk0nphh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150240</id>
      <parentid>1150239</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:08:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11458" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''21 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 233-сө ([[кәбисә йыл]]ында 234-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 132 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* Терроризм ҡорбандарын иҫкә алыу көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: Макияшһыҙ һәм косметикаһыҙ көн.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|США}}: Оло йәштәгеләр көнө.
* {{Флагификация|Филиппины}}: Ниной Акина көнө. 
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Ҡырағай үләндәр йыйыу көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри 
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Офицерҙар көнө.
** Шағирҙар көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1919]]: [[Башревком]] эвакуациянан ҡайта һәм [[Стәрлетамаҡ]]та урынлаша.
* [[1992]]: [[Башҡортостан Республикаһы мосолмандары Диниә назараты]] ойошторола.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Вяткин Михаил Порфирьевич]] (1895—7.12.1967), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1934 йылдан СССР Фәндәр академияһы Тарих институты Ленинград бүлексәһенең өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1957—1967 йылдарҙа директоры; 1945—1957 йылдарҙа Ленинград педагогия институтының СССР тарихы кафедраһы мөдире. Ҡырғыҙ ССР-ы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1954), тарих фәндәре докторы (1944), профессор (1945). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1965). Фәнни хеҙмәттәре күсмә халыҡтар тарихына һәм [[Рәсәй империяһы]]ның социаль-иҡтисади тарихына, шул иҫәптән 20-се быуат башында [[Урал иҡтисади районы|Уралдағы]] тау сәнәғәте үҫешенә арналған. Сталин премияһы лауреаты (1948). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ырымбур]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] (1841—28.06.1907), [[башҡорттар|башҡорт]] мəғрифəтсе-[[шиғриәт|шағиры]], [[тәржемә]]се, [[Филология|филолог]], [[тарих]]сы, этнограф, йəмəғəт эшмəкəре, публицист.
* [[Ғатауллин Шакирйән Нурый улы]] (1936—16.12.2002), [[уҡытыусы]], [[еңел атлетика]] һәм [[саңғы|саңғы спорты]] буйынса тренер. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан.
* [[Козлов Анатолий Александрович]] (1946—3.11.2004), [[Журналистика|журналист]]. 1969 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. 1967—2004 йылдарҙа [[«Советская Башкирия» гәзите|«Советская Башкирия»]] һәм [[«Республика Башкортостан» гәзите|«Республика Башкортостан»]] гәзиттәре хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1982 йылдан — бүлек мөдире. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1982), [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Башҡортостан Журналистар союзының Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһы]] лауреаты (1989). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йәрмәкәй районы]] [[Васильевка (Йәрмәкәй районы)|Васильевка]] ауылынан.
* [[Сәлихов Әмир Әғләм улы]] (1961), хеҙмәт алдынғыһы. 2002—2017 йылдарҙа [[Күмертау]]ҙағы «Акрополь» йәмғиәте эшсеһе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2011). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡаҙағстан]]дың [[Павлодар өлкәһе]] Экибастуз ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Лоҡманов Рәсих Сәләх улы]] (1942—2.11.2019), [[Журналистика|журналист]], шағир, тыуған яҡты өйрәнеүсе. 1991—1999 йылдарҙа [[Учалы районы]]ның «Яйыҡ» гәзите мөхәррире. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондан.
* [[Клюев Александр Владимирович]] (1952), [[фән|ғалим]]-юрист, [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол]] һәм [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|дәүләт именлеге органдары]] хеҙмәткәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1978 йылдан Башҡортостан студент төҙөлөш отряды комиссары; 1981—2000 йылдарҙа [[КГБ|Башҡорт АССР-ы Дәүләт именлеге комитеты]] һәм [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|Рәсәй Федераль именлек хеҙмәтенең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығы]] хеҙмәткәре.  2001—2013 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2004). Полковник (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Әзербайжан]]дың [[Нахчиван]] ҡалаһынан.
* [[Хөснийәров Ирек Вәғиз улы]] (1972), [[спорт]]сы, тренер. [[Олимпия уйындары|Олимпия]] резервының [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] ҡалаһындағы 3-сө спорт мәктәбенең спорт ориентирләшеүе буйынса тренеры. [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. 
* [[Мәғсүмов Илшат Илдар улы]] (1987), хужалыҡ хеҙмәткәре. 2011 йылдан [[Дүртөйлө]] ҡалаһындағы тротуар плиткаһы эшләүсе «Мир камня» предприятиеһы директоры. Йәштәрҙең бизнес-проекты республика конкурсы Грантын яулаусы (2011). Сығышы менән ошо ҡаланан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 

}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Паширов Валентин Дмитриевич]] (1924—6.11.1943), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, танк полкының взвод командиры, гвардия лейтенанты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң).
* [[Пономарев Владимир Матвеевич]] (1939—26.07.2017), хеҙмәт алдынғыһы, йәмәғәтсе. 1974–2004 йылдарҙа «[[Салауатнефтеоргсинтез]]» берекмәһе бригадиры. [[СССР]]-ҙың халыҡ депутаты (1989–1990). [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған химигы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. [[Салауат (ҡала)|Салауат]]  ҡалаһының почётлы гражданы (2001). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Әлшәй районы]] [[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 августа тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1660]]: Анри Готье, [[Франция]] [[фән|ғалимы]], [[Геология|геолог]], [[күпер]]ҙәр һәм юлдар проектлаусы.
* [[1735]]: Тобиас Фюрно, [[Англия]]ның [[диңгеҙ]] [[сәйәхәтсе]]һе, офицер.
* [[1805]]: Август Бурнонвиль, [[Дания]] [[балет]]мейстеры, [[Хореография|хореограф]] һәм [[Педагогика|педагог]].
* [[1935]]: Анатолий Гладилин, [[СССР]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], диссидент.
* [[1935]]: Владимир Туриянский, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], композитор, бард.
* [[1955]]: Сергей Сельянов, СССР һәм [[Рәсәй]] кинорежиссёры, сценарист һәм продюсер.
* [[1975]]: Алисия Уитт, [[АҠШ]] актрисаһы, [[йыр]]сы.
* [[1986]]: [[Усэйн Болт]], [[Ямайка]] [[Еңел атлетика|еңел атлеты]]. Һигеҙ тапҡыр [[олимпия]], 11 тапҡыр [[Ер|донъя]] чемпионы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 августа вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1940]]: [[Троцкий Лев Давидович]], [[Совет Рәсәйе]] һәм [[СССР]]-ҙың сәйәси эшмәкәре, революционер.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|З21]]
[[Категория:21 август]]</text>
      <sha1>0f73il3arqf2tc9l8lrxtgnmqigqadk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҡбутина Әлфиә Носрат ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72135</id>
    <revision>
      <id>1150175</id>
      <parentid>1107899</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:44:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7009" xml:space="preserve">[[File:Акбутина Альфия.jpg|215px|thumb|upright|Әлфиә Аҡбутина]]
{{Ук}}
{{фш|Аҡбутина}}
'''Аҡбутина Әлфиә Носрат ҡыҙы''' ([[9 октябрь]] [[1955 йыл]]) — журналист, тәржемәсе. 1988 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. 2015 йылдан [[Башҡорт Википедияһы]]ның әүҙем мөхәррире. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1997), [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия]] лауреаты (2005).

== Биографияһы ==
Әлфиә Носрат ҡыҙы Аҡбутина (ҡыҙ фамилияһы Ҡаҙаҡҡолова) 1955 йылдың 9 октябрендә [[БАССР]]-ҙың Маҡар районы&lt;ref&gt;Хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның {{ТУ|Ишембай районы}}&lt;/ref&gt; [[Үрге Этҡол]] ауылында тыуған.

Урта мәктәпте [[Нуриман районы]]ның [[Иҫке Күл]] ауылында бөтә.

1977 йылда [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетын тамамлағандан һуң [[Ленинсы (гәзит)|«Ленинсы»]] — «[[Ленинец]]» гәзите хеҙмәткәре булып эшләй.

1978 йылдан алып (өҙөклөк менән) «[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]» гәзитендә хеҙмәт итә: хәбәрсе, 1990 йылдан башлап өлкән хәбәрсе, 1993 йылдан — бүлек мөдире, 1995 йылдан — яуаплы секретарь, 1999 йылдан — баш мөхәррир урынбаҫары. 2011 йылдан 2014 йыл аҙағына тиклем [[«Башҡортостан ҡыҙы» журналы]]ның баш мөхәррир урынбаҫары.

Республика матбуғатында оҙаҡ йылдар уңышлы эшләгән өсөн 1993 йылда Әлфиә Аҡбутина Башҡортостан Республикаһы Юғары Советы Президумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнә&lt;ref&gt;Указ Президиума ВС РБ от 11.03.1993 N 6-2/91г &quot;О награждении Почетной грамотой Президиума Верховного Совета Республики Башкортостан работников редакции газеты «Башкортостан»&quot;&lt;/ref&gt;. 1997 йылда уға «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» тигән маҡтаулы исем бирелә.  
Ижтимағи-сәйәси темаларға яҙылған аналитик мәҡәләләре һәм [[ЮНЕСКО]] линияһы буйынса [[Европа]] илдәренә яһаған сәйәхәтенең юл яҙмалары өсөн 
2005 йылда журналист [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһына]] лайыҡ була.

Әлфиә Аҡбутина 1988 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == 
* [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһы]] лауреаты (2005).
* [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1997).
* Башҡортостан Республикаһы Юғары Советы Президумының Почёт грамотаһы (1993)&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/news/308888/ Равиль Рамазанов. Согревая теплом своей души (к юбилею журналиста Альфии Акбутиной). Информационное агентство «Башинформ», 9 октября 2010 года]{{ref-ru}} {{V|5|10|2018}}&lt;/ref&gt; 
* «За заслуги в проведении Всероссийской переписи населения» миҙалы (2002). 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* [http://www.bashinform.ru/news/308888/ Равиль Рамазанов. Согревая теплом своей души (к юбилею журналиста Альфии Акбутиной). Информационное агентство «Башинформ», 9 октября 2010 года] {{ref-ru}} {{V|5|10|2018}}
* [http://www.agidel.ru/?param1=20496&amp;tab=7 Равиль РАМАЗАНОВ. Творческий почерк Альфии Акбутиной. «Республика Башкортостан» гәзите, 28 октябрь 2010 года] {{ref-ru}} {{V|5|10|2018}}
* [http://biblia.ru/translation/show/?12&amp;start=0%20rbo.spb.ru/proektyi/perevod-biblii-na-bashkirskiy-yazyik.htm Перевод Библии. Перевод Ветхого Завета на башкирский язык. Религиозная организация «Российское Библейское общество». Официальный сайт] {{ref-ru}} {{V|5|10|2018}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|73300}}{{V|28|01|2022}}  
* {{книга|автор=|часть=АКБУТИНА Альфия Нусуратовна|заглавие=Ишимбайская энциклопедия|ответственный=|место=[[Уфа]]|издательство=[[Башкирская энциклопедия (издательство)|Башкирская энциклопедия]]|год=2015|страницы=63|страниц=656|isbn=978-5-88185-205-4|тираж=3000}}


[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаттары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡортостан журналистары]]
[[Категория:СССР Журналистар союзы ағзалары]]
[[Категория:«Совет Башҡортостаны» гәзите журналистары]]
[[Категория:«Башҡортостан» гәзите журналистары]]
[[Категория:«Башҡортостан ҡыҙы» журналы хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡорт теленә тәржемә итеүселәр]]</text>
      <sha1>pjcn51nn5xpkxbe2xexcm9345dbf6yt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡазый</title>
    <ns>0</ns>
    <id>76938</id>
    <revision>
      <id>1150273</id>
      <parentid>1149266</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:39:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10753" xml:space="preserve">{{Ислам}}

'''Ҡазый''' ({{lang+ar|قاضٍ|судья|[qɑːd̪iː]}})(''фарсы'' — тәғәйенләүсе, хөкөм итеүсе) — мосолман илдәрендә шәриғәт нигеҙендә хөкөм эштәрен башҡарыусы судья&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot;&gt;Ислам. Энциклопедический словарь. М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1991. — 315 с. — ISBN 5-02-016941-2 — с.125.&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Тәүге ҡазыйҙар [[Ғүмәр ибн Хәттаб]] тарафынан Мәҙинәлә, Басрала һәм Куфала тәғәйенләнә&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot; /&gt;. Ошо дәүерҙән ҙур ҡалаларҙа өлкәләрҙә, хәрби хәрәкәттәр ваҡытында ғәскәрҙәрҙә ҡаҙыйҙар тәғәйенләү булдырыла. Уны тәғәйенләүҙе тик хәлиф кенә башҡара алған.

VIII быуаттың икенсе яртыһынан юғары ҡазый вазифаһы булдырылған (ка́ди аль-куда́т {{lang-ar|قاضي القضاة}}). Был вазифаны башҡарыусыға хәлиф исеменән хәлифәлектәге бар ҡазыйҙарҙы тәғәйенләү һәм уларҙы кире алыу ҡарарҙарын ҡабул итеү йөкләтелгән&lt;ref name=&quot;исламэнциклоп&quot; /&gt;.

Артабан ҡазый вазифаһы Ғосман империяһында, Үзбәк ханлығында һәм Төркөстан генерал-губернаторлығында идаралыҡ эшендә ҡулланылған. Шул уҡ ваҡытта улар башҡарған эштәр төрлөсә булған.

Ҡараханлылар династияһы үҙ власын нығытыу өсөн ҡазыйҙарға, шәйехтәргә, муллаларға һәм мосолмандарҙың башҡа дини лидерҙарына таянған. XIX быуаттан мосолман илдәрендә дини ҡануниәттәр һәм судтар индерелгәндән һуң, ҡазый роле икенсе дәрәжәләгегә әүерелә. 1970 йылдарҙан ҡайһы бер мосолман илдәрендә законлылыҡ нигеҙе булараҡ шәриғәттең роле үҫә һәм ҡабаттан ҙур әһәмиәткә эйә була башлай&lt;ref&gt;{{Из КНЭ|3|90|Кази}}&lt;/ref&gt;.

«Кади» («ҡазый») һүҙенән урта быуаттарҙағы испан-португал Алкайд титулы килеп сыҡҡан.

== Вазифаның асылы ==
Статусы буйынса ҡазый мәсет имамынан өҫтөнөрәк һәм ҡала йәки өлкә мосолмандары башлығы булып тора. Ҡазый алыш-биреш буйынса килешеүҙәр йәки ғаилә бәхәстәре буйынса судлашыу, шулай уҡ шәхси хоҡуҡтарға (үлтереү һәм тән йәрәхәт һалыу) ҡағылған енәйәттәрҙе хоҡуҡтары боҙолған кешенең дәғүәһе буйынса ғына, ә башҡа эштәрҙе теләһә кемдең талабы буйынса, шул иҫәптән үҙ теләге буйынса ҡараған. Ахыр килеп, ҡарар ҡабул итер алдынан, ҡаҙый ике яҡты ла тыңларға тейеш. Ҡазыйҙың ҡарары ҡайтанан ҡаралмаған. Шулай итеп, шәриғәт суды персональ характерҙа, һәм уның абруйы туранан-тура ҡазый абруйына, ғәҙеллегенә, диндарлығына һәм белем кимәленә бәйле. Ҡайһы бер илдәрҙә ҡазый тәғәйенләнгән, башҡаларында мулла йә аҡһаҡалдар тарафынан һайланған&lt;ref&gt; {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе&lt;/ref&gt;.

== Башҡортостанда ҡазый вазифаһы ==
Ҡазый эшмәкәрлеге фикһ нормалары менән көйләнә. Ҡазый ил етәксеһе йәки уның наместнигы тарафынан тәғәйенләнә. Рәсәйҙә рәсми Ҡазый институты Ырымбур мосолман диниә назараты (ЫМДН) ойошторолғас барлыҡҡа килә. Бығаса уның бурыстарын мәсеттәрҙең ахундары һәм имамдары үтәгән. Уларҙың ҡарарҙары менән риза булмағандарҙың ЫМДН‑ға мөрәжәғәт итеү хоҡуғы булған, уның составында өс Ҡазый (заседателдәр) булған.

1788 йылдың 22 сентябрь указы менән Екатерина II Ҡазый һайлау системаһын раҫлай. Улар 1793 йылдан алып Ҡазан губерна мосолман руханиҙарынан 2 баҫҡыслы система буйынса 3 йылға һайланған: өйәҙ йыйылыштарында руханиҙарҙан 2 мулланы дөйөм губерна съезы (Ҡазан) делегаты итеп һайлағандар, унда йәшерен тауыш биреү юлы менән 3 Ҡазый һәм Ҡазыйға 3 кандидат һайланған. Иң күп тауыш йыйғаны өлкән Ҡазый булып киткән, мөфтөй булмаһа, ауырыһа йәки мәрхүм булһа, уның вазифаларын (яңыһы тәғәйенләнгәнгә тиклем) башҡарған, Ҡазый ауырыған йәки мәрхүм булған осраҡта кандидаттар ЫМДН резиденцияһына саҡырылған һәм Ҡазый вазифаларын башҡарыуға тотонған.

Һәр бер Ҡазый айырым тәғәйенләнгән эш буйынса Ырымбур мосолман диниә назараты ултырышында тикшерер өсөн мәсьәләләр әҙерләгән һәм һуңғы ҡарар ҡабул ителгәнгә тиклем алып барған. Ҡарарҙар коллегиаль рәүештә ҡабул ителгән, был 1801 йылғы Сенат тарафынан раҫланған, 1802 йылдан алып бер фекергә килә алмаған осраҡта эштәр тауыштарҙың ябай күпселеге менән хәл ителгән, тауыштар тигеҙ булһа, мөфтөйҙөң тауышы иҫәпкә алынған.

Сенаттың 1832 йылғы указы мөфтөйҙөң тауыш биреү хоҡуғын сикләп, ҡазыйҙар ролен арттырыуға булышлыҡ итә. Шуға күрә мөфтөйҙәр Ҡазый һайлау системаһын үҙгәртеү мәсьәләһен бер нисә тапҡыр күтәрергә мәжбүр була.

— 1839 йылда Ғ. Ғәбдрәхимов ҡазыйҙарҙы Ырымбур мосолман диниә назараты составы м‑н һайларға,

— 1841 йылда Ғ. Сөләймәнов — Ырымбур мосолман диниә назараты, Эске Эштәр Министрлығы күрһәткән кандидатураны тәғәйенләргә,

— 1851 йылда Ҡазыйҙарҙы төрлө губерналарҙан сиратлап тәғәйенләргә тәҡдим итә.

1871 йылда һәм 1874 йылда С. Ш. Тәвкилев тәҡдиме буйынса һайлауҙар Ҡазан губернаһының төрлө өйәҙҙәрендәге имамдар һанына ҡарап үткәрелә башлай.

1889 йылдан алып Дәүләт советы ҡарарына ярашлы, 3 Ҡазый һәм Ҡазыйлыҡҡа 3 кандидат Эске Эштәр Министрлығы тарафынан мөфтөйҙөң тәҡдиме буйынса 3 йылға тәғәйенләнгән. Был законды ҡабул иткәндән һуң 6 йыл буйы урыҫ телен яҡшы белгән, һуңынан гимназия тамамлауы тураһында таныҡлығы булған кешеләр Ҡазый итеп тәғәйенләнгән.

Ҡайһы бер ахун һәм муллалар бер нисә тапҡыр Ҡазый итеп һайланған: Д. Мәҡсүтов рәттән 8 тапҡыр, ахун Ғ. Ҡапҡаев — 20 йылдан ашыу, Т. Мәҡсүтов һәм Т. Мөштәриев өҙөклөк менән 4‑шәр мөҙҙәт был вазифаны биләй.

1‑се Бөтә Рәсәй мосолман съезында Ырымбур мосолман диниә назараты составына Ҡазый итеп С. Урманов, Ғ. Сөләймәнов, К. Тәржемәнов, Х. Мәхмүтов, Г. Ҡараши һәм М. Буби һайлана.

1918 йылда Б. Ғайсин, Ғ. Ғүмәров, Х. Солтанғужин, З. Тәтегәсов, М. Алсынбаев, Ә. Хөсәйенов, М‑Ғ. Ғ. Ҡорбанғәлиев, А. Ғәбделбаҡыев Башҡортостан мөфтиәте (ҡара: Диниә назараты) составына һайланалар һәм 8 кантонға Ҡазый итеп раҫланалар.

1918 йылда ҡайһы бер эштәр граждандар судына тапшырылғас, Ҡазый ҡарамағында дин‑йола мәсьәләләре ҡала&lt;ref&gt; {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.onlinedics.ru/slovar/brok/r/kadi.html Что такое Кади? Значение и толкование слова kadi, определение термина]
* {{БЭ2013|86236}} Казый, судья в исламе
{{islam-stub}}
{{Исламда дин вазифалары}}

[[Категория:Шәриғәт хөкөмө]]
[[Категория:Юридик вазифалар һәм профессиялар]]
[[Категория:Исламда дин әһелдәре вазифалары]]
[[Категория:Исламда рухани дәрәжәләр]]</text>
      <sha1>039v64esanve6k7f1jygndmofd09t3y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анисимова Нина Александровна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110510</id>
    <revision>
      <id>1150186</id>
      <parentid>1050181</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:22:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13698" xml:space="preserve">{{Фамилиялаш|Анисимова}}
{{Театр эшмәкәре
 | Имя              = Анисимова Нина Александровна
 | Изображение      = AnisimovaNA.jpg
 | Описание изображения = 
 | Дата рождения    = 14.01.1909
 | Место рождения   = [[Рәсәй империяһы]] {{ТУ|Санкт-Петербург}} ҡалаһы
 | Дата смерти      = 23.09.1979
 | Место смерти     = [[СССР]] {{ВБУ|Ленинград}} ҡалаһы 
 | Профессия        = балет артисы|СССР, балетмейстер|СССР, балет педагогы|СССР
 | Гражданство      = {{USSR}}
 | Годы активности  = 
 | Театр            = Мариин театры балеты (Киров исемендәге Ленинград дәүләт опера һәм балет театры)&lt;br /&gt;Михайлов театры (Ленинград опера һәм балет Бәләкәй театры)
 | Награды          = 
{{!}} Сталин премияһы|1949 {{!!}} {{РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре|1957}}
{{{!}}}

}}

'''Анисимова Нина Александровна''' ([[14 ғинуар]] [[1909 йыл]] — [[23 сентябрь]] [[1979 йыл]]) — балет артисы һәм балетмейстер, 1929—1958 йылдарҙа Ленинград опера һәм балет театры солисы. 1944 һәм 1952 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]нда башҡорт милли балетының үҫеш юлдарын билдәләүсе «[[Сыңрау торна]]» спектаклен ҡуйыусы. БАССР-ҙың халыҡ артисы (1957), РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1957).

== Биографияһы ==
Нина Александровна Анисимова 1909 йылдың 14 ғинуарында [[Санкт-Петербург]]та тыуған.
Ленинград театр училищеһында (педагогтары Агриппина Ваганова, Мария Романова, Александр Ширяев) уҡый. 1926—1927 йылдарҙа Александр Монахов ярҙамында характерлы бейеүҙә камиллаша.

1926 йылда уҡыуҙы тамамлағас, Бәләкәй опера театрының балет труппаһына эшкә алалар. 1927 йылда Дәүләт опера һәм балет театрына (1935 йылдан — С. М. Киров исемендәге) күсә. 1929 йылдан алып 1958 йылға тиклем Нина Александровна был театрҙа характерлы бейеүҙәрҙе төп башҡарыусы була. Атаҡлы характерлы бейеүсе, ул ҡайнар темпераменты, сағыу башҡарыу манераһы һәм стилде нескә тойомлауы менән айырылып тора&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.belcanto.ru/ballet_gayane.html|title=Арам Хачатурян. Балет «Гаянэ»|date=2011-04-19|publisher=Belcanto.ru|accessdate=2012-06-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/6AjVIGa4G|archivedate=2012-09-17}}&lt;/ref&gt;.

1935 йылда үҙен балетмейстер булараҡ һынап ҡарай. Беренсе постановкаһы «Испан сюитаһы» (С. М. Киров исемендәге опера һәм балет театры) концерт программаһы була.

1938 йылдың 3 февралендә төндә, Ленинград филармонияһында концерт алдынан, Нина Александровнаны ҡулға алалар. Герман консуллығына барыу, сит ил кешеләре менән аралашыу һәм уларҙан бүләктәр алыу ғәйеп итеп тағыла. Консуллыҡҡа концертта һәм банкетта ҡатнашыу өсөн театрҙың алдынғы артистарын (улар араһында солистар Уланова, Вечеслова, Дудинская, Иордан Ольга Генриховна булалар) театр дирекцияһы үҙе ебәргән була{{ref+|Анисимованың таныуы буйынса, уның бүләктәре араһында пудра һауыты, ирен помадаһы, хушбуй, ойоҡтар, папиростар, ынйы еп, шоколад, «бильярдта уйнап отҡан» йәйге пижама була. Шундай уҡ бүләктәрҙе башҡа артистар ҙа ала. Айырып әйткәндә, Дудинскаяға «сит ил сәғәте бүләк итәләр, ул был сәғәтте әле лә тағып йөрөй».|*}}&lt;ref name=&quot;Пушкина&quot;&gt;Ирина Пушкина. Н. А. Римский-Корсаков исемендәге Санкт-Петербург консерваторияһында XXI фәнни уҡыуҙарҙа «Балет тарихы: сығанаҡтар эҙләү» доклады&lt;/ref&gt;. Оҙаҡламай Анисимованан һуң тағы ла бер нисә артисты ҡулға алалар{{ref+|Бейеүселәр Леваненок һәм Андрей Михайлов «Хатлашыуҙан мәхрүм ителеп 10 йылға хөкөм ителәләр».|*}}.
Рәсми рәүештә ғәйебен асыҡламайынса, суд тикшереүе «мөлкәте конфискацияланмай; хатлашыу хоҡуғы һаҡлана; ул суд ҡарарына ялыу бирергә мөҙҙәтһеҙ хоҡуҡлы» тигән ҡарар сығара. Әммә 58 статьяның 10 пункты буйынса Анисимованы 5 йылға лагерға хөкөм итәләр. Уны Караганда холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерына ебәрәләр. Анисимованы яҡлап коллегалары Сергей Корень һәм Татьяна Вечеслова сығыш яһайҙар, уның буласаҡ ире Константин Державин бар көсөнә ғәйепләүҙең мәғәнәһеҙлеген иҫбатларға тырыша. Бер йылдан, 1939 йылдың февралендә, Анисимованы Ленинградҡа, КГБ төрмәһенә күсерәләр, ә 1939 йылдың ноябрендә иреккә сығаралар. Иреккә сыҡҡас, Нина Александровна тыуған театры сәхнәһенә әйләнеп ҡайта. Хәтирәләр раҫлауынса, был хәлдәрҙән һуң Анисимованың бейеүҙәрендә «уға хас булған тыйылғыһыҙ шатлыҡ юғала, әсенеү һәм асыу барлыҡҡа килә»&lt;ref name=&quot;Пушкина&quot; /&gt;.
Һуғыш осоронда эвакуацияла — тәүҙә Пермдә, аҙаҡ Өфөлә була. Уның балет репертуарында һаҡланып ҡалған иң яҡшы постановкалары — «Гаянэ» (1942, Пермь) һәм «Сыңрау торна (балет)» (театре, Өфө) (классик бейеү) классик техниканың һәм халыҡ бейеүҙәренең гармоник бәйләнеше менән айырылып торалар.
1963—1974 йылдарҙа Ленинград консерваторияһының балетмейстер бүлегендә уҡыта.

1979 йылдың 23 сентябрендә Ленинградта вафат була, ҡаланың Волков зыяратында ерләнгән.&lt;ref&gt;[http://volkovka.ru/nekropol/view/item/id/456/catid/4 Волков зыяратында Н. А. Анисимованың ҡәбере] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170909005111/http://volkovka.ru/nekropol/view/item/id/456/catid/4 |date=2017-09-09 }}&lt;/ref&gt;

=== Ғаиләһе ===
* Ире — әҙәбиәт белгесе һәм театр тәнҡитсеһе Державин Константин Николаевич (1903—1956).

=== Репертуары ===
; Ленинград опера һәм балет театры
* «Нирити», «Талисман (балет)», Дриго Рикардо
* ''Мерседес'', «Дон Кихот (балет)», Минкус Людвиг
* 7 ноябрь 1932 — «Тереза», «Париж ялҡыны», Асафьев Борис Владимирович
* 10 май 1937 — «Настя»*, «Партизан көндәре», Б. Асафьев
* 9 декабрь 1942 — «Ғәйшә»*, «Гаянэ», Хачатурян Арам Ильич (Пермь опера һәм балет театры сәхнәһендә үҙенең постановкаһында)
: (*) — партияның беренсе башҡарыусыһы.

=== Постановкалары ===
;Ленинград опера һәм балет театры
* 1935 — «Испан сюитаһы» концерт программаһы
* 1942 — «Гаянэ (балет)» Хачатурян Арам Ильич (эвакуацияла, Пермь опера һәм балет театры сәхнәһендә)

;[[Башҡорт опера һәм балет театры]]
* 1944—1947, 1952—1955 — «Сыңрау торна» (либретто Ғәскәров Фәйзи Әҙеһәм улы, Степанов Лев Борисович музыкаһы, Имашева Ғәлиә Шакир ҡыҙы сценографияһы (2-се редакцияла — Арыҫланов Мөхәмәт Нуриәхмәт улы), балетмейстер ассистенты Сафиуллин Хәләф Ғата улы

;  Бәләкәй опера һәм балет театры
* 1949 — «Мөғжизәле фата», С. Заранек
* 1949 — «Коппелия», Делиб Лео
* 1950 — «Шәхрезада (балет)», Римский-Корсаков Николай Андреевич музыкаһы
* 1957 — «Талҡай», Евлахов Орест Александрович
* 1963 — «Күл тураһында легенда», Владигеров Панчо Хараланов, София

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* 1949 — Әҙәбиәт һәм сәнғәт өлкәһендә Сталин премияһы лауреаттары (1949), II дәрәжә Сталин премияһы —  С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры сәхнәһендә (Мариин театры)  А. К. Глазуновтың «Раймонд» балеты постановкаһында ҡатнашыусылар составында) испан бейеүҙәрен башҡарған өсөн.
* 1957 — Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы
* 1957 — РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре

== Иҫкәрмәләр ==
; Сығанаҡтар
{{иҫкәрмәләр}}
; Комментарийҙар
{{Иҫкәрмәләр|group=*}}

== Һылтанмалар ==
* {{cite web|url=http://slovari.yandex.ru/%D0%90%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0/%D0%93%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C/%D0%90%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D0%9D%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%90%D0%BB-%D0%B4%D1%80./|title=Анисимова Нина Ал-др.|date=2002|publisher=Яндекс.Словари : Гуманитарный словарь|accessdate=2012-06-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/6AjVJ9eUi|archivedate=2012-09-17}} {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/6AjVJ9eUi?url=http://slovari.yandex.ru/%D0%90%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0/%D0%93%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C/%D0%90%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%B8 |date=2012-09-17 }}
* {{cite web|url=http://www.pershpektiva.ru/%D0%BB%D1%8E%D0%B4%D0%B8%20%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3%D0%B0/%D0%90%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D0%9D%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0%201909.htm|title=Анисимова Нина Александровна|date=2009-12-22|publisher=Люди Санкт-Петербурга|accessdate=2012-06-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/6AjVJoPZG|archivedate=2012-09-17}}
* {{cite web|url=http://ptj.spb.ru/archive/26/entracte-26/anekdoty-ot-georgiya-kovtuna/|title=Анекдоты от Георгия Ковтуна|publisher=Петербургский театральный журнал|accessdate=2012-06-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/6AjVKVQmb|archivedate=2012-09-17}}
* {{статья|автор=Жиленко Н.|заглавие=«Торналар» осоп килделәр!|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=1528|издание=Ватандаш}}

[[Категория:Башҡортостандың халыҡ артистары]]
[[Категория:СССР-ҙа репрессияланғандар]]</text>
      <sha1>bzhvba08fc966t12vk8hvwneb1cmnx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рәсәйҙә Граждандар һуғышы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120397</id>
    <revision>
      <id>1150235</id>
      <parentid>1149051</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T21:34:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстағы Жертвы_террора_Колчака._Сибирь,_1919_г_2.jpg рәсеме [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Hyun616|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="264113" xml:space="preserve">{{Вооружённый конфликт
|конфликт     = Рәсәйҙә Граждандар һуғышы 
|изображение  = [[Файл:CWRArticleImage.jpg|300px]]
|заголовок    = &lt;div style=&quot;height:120px;&quot;&gt;'''Өҫтән аҫҡа, һулдан уңға:''' Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре  [[1919 йыл]]да, Австро-Германия оккупацияһы ваҡытында Австро-Венгрия ғәскәрҙәре тарафынан Екатеринослав эшселәрен аҫыу язаһы (1918 йыл)&lt;ref&gt;[[:Файл:Bundesarchiv Bild 183-F0328-202-006, Russland, Hinrichtung von Arbeitern.jpg]]&lt;/ref&gt;, ҡыҙыл пехотаһы маршта ([[1920 йыл]]),[[Троцкий Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]]  1918 йылда, 1-се Атлы армияның тачанкаһы.&lt;/div&gt;

|дата         = {{s|{{СС|7|ноябрь|1917|25|октябрь}} }}— [[25 октябрь]] [[1922]]&lt;ref name=&quot;Mawdsley&quot;&gt;Mawdsley, pp. 3, 230&lt;/ref&gt; (әһәмиәте ҙур булмаған бәрелештәр  [[1923 йыл]]дың 16 июленә тиклем&lt;ref name=&quot;Britannia&quot;&gt;Britannia, pp. 3, 230&lt;/ref&gt;)
|место = Элекке [[Рәсәй империяһы]]ның территорияһы.
|итог = [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы|РККА]]-ның еңеүе; [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] төҙөлөү.
|изменения = [[Польша]]ның, [[Эстония]]ның, [[Латвия]]ның, [[Литва]]ның, [[Финляндия]]ның бойондороҡһоҙлоғо; [[Румыния]]ның Бессарабияны аннексиялауы; Батум һәм Карсск өлкәләре биләмәләренең ниндәйҙер өлөшөнөң [[Төркиә]]гә бирелеүе.
|противник1 =  '''[[Большевик]]тар''':
* [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] Рәсәй  Социалистик Федератив Совет Республикаһы
:* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|Украин Совет Республикаһы]]
::* [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic of the Soviets.svg|22px]] Украин Халыҡ Советтар Республикаһы
::* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Донецк-Криворожск Совет Республикаһы (1918 йылдың 19 мартына тиклем)
::* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Одесса Совет Республикаһы (1918 йылдың 13 мартына тиклем)
::* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Тавриданың Совет Социалистик Республикаһы
:* [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Дон Совет Республикаһы
:* [[Файл:Turkestan Autonomous SSR Flag.svg|border|22px]] [[Төркөстан Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы]]
:* [[Файл:Flag of Volga German ASSR.svg|border|22px]] [[Волга буйы немецтарының Автономиялы Совет Социалистик Республикһы]]
* [[Файл:Flag of the Byelorussian SSR (1919).svg|border|22px]] [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Латвия Социалистик Совет Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|border|22px]] [[Алыҫ Көнсығыш Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of Transcaucasian SFSR.svg|22px]] [[Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы]]
** [[Файл:Flag of Azerbaijan SSR (1920-1921).svg|22px]] [[Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы]]
** [[Файл:Flag of the Armenian Soviet Socialist Republic (1922).png|22px]] [[Әрмән Совет Социалистик Республикаһы]]
** [[Файл:Флаг Грузинской ССР (1940-1952).svg|22px]] [[Грузия Совет Социалистик Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of the Lithuanian-Byelorussian SSR.svg|border|22px]] [[Литва-Белорус Совет Социалистик Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of the Galician SSR.svg|border|22px]][[Галиция Социалистик Совет Республикаһы|Галиция Совет Социалистик Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|22px]] [[Бухарская Народная Советская Республика|Бохара Халыҡ Социалистик Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of Khiva 1920-1923.svg|border|22px]] [[Хорезмская Народная Советская Республика|Хорезм Халыҡ Социалистик Республикаһы]]
* һәм башҡалар
{{Конец скрытого блока}}
 ''РСФСР-ҙың союздаштары'':{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
&lt;br&gt;{{Флагификация|Турция}}&lt;br&gt;&lt;small&gt;(1920 йылдың көҙөнән 1922 йылға тиклем)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
{{Красный флаг|22пкс}}[[Финляндия Социалистик Эшселәр Республикаһы]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Persian Socialist Soviet Republic.svg|border|22px]][[Персия Совет Социалистик Республикаһы]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Tannu Tuva (1921-1926).svg|border|22px]][[Тыва Халыҡ Республикаһы]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|border|22px]] [[Монгол халыҡ революцияһы]]
&lt;br&gt;[[Файл:Red flag.svg|22px]] [[Венгрия Совет Республикаһы]]
&lt;br&gt;[[Файл:Red flag.svg|22px]] [[Бавара Совет Республикаһы]]
&lt;br&gt; [[Файл:Red flag.svg|22px]] [[Мадамин-бек|Ҡыҙыл баҫмасылар]]
&lt;br&gt;{{Красный флаг|22пкс}}[[Польшаның Ваҡытлы революцион комитеты]]
----
&lt;br&gt;[[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]] [[Йәшел ихтиалсылар]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(до 1919)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt;[[Файл:RPAU flag.svg|border|22px]] [[Украина Баш күтәреүселәр армияһы (махновсылар)]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(до 1919)&lt;/small&gt;
{{Конец скрытого блока}}
|противник2 = '''[[Аҡтар хәрәкәте]]''':
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]]
[[Рәсәй дәүләте (1918—1920)|Рәсәй дәүләте]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Ирекле армия]]
* [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Дон армияһы]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Кубань армияһы]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[ВСЮР-ҙың Киев өлкәһе ғәскәрҙәре ]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[ВСЮР-ҙың Новороссийск өлкәһе ғәскәрҙәре]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Туркестанская армия (ВСЮР)|Төркөстан армияһы]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Народная армия|Ойоштороу комитетының Халыҡ армияһы]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Себер армияһы]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Көнбайыш армияһы]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Ырымбур айырым армияһы]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Урал армияһы]]
* [[Файл:Flag of the West Russian Volunteer Army.svg|border|22px]] [[Көнбайывш ирекле армия]]
* {{Андреевский флаг}}[[Белый флот|Себер хәрби флотилияһы]]
* {{Андреевский флаг}}[[Белый флот|Төньяҡ Боҙло океан флотилияһы]]
* {{Андреевский флаг}}[[Белый флот|Ҡара диңгеҙ флоты]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Врангелдең Урыҫ армияһы]]
* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Алыҫ Көнсығыш армияһы]]
* [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]] [[Украин Галиция Армияһы]]
* [[Файл:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|border|22px]] [[Бохара эмираты]] &lt;br&gt;[[Файл:Bandera del Turquestan.svg|border|22px]] [[Басмачество|Баҫмасылар]]                                                                                                                
* һәм башҡалар
{{Конец скрытого блока}}
'''Аҡтар хәрәкәтенең союздаштары''':{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
[[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|border|22px]] [[Украин державаһы]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(1919 йылдың 23 февраленән)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Кубань Халыҡ Республикаһы]] &lt;br&gt;&lt;small&gt;(1919 йылдың октябренә тиклем)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
{{Флагификация|Себер республикаһы}}&lt;br&gt;&lt;small&gt;(1918 йылдың 3 ноябренә тиклем)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
[[Файл:Bandera de Bakio.svg|border|22px]] [[Байкал аръяғы Казак Республикаһы]]&lt;br&gt;
[[Файл:Coat of Arms of Orenburg gubernia (Russian empire).png|22px]] [[Ырымбур казак кругы]]&lt;br&gt;
[[Файл:Red flag.svg|border|22px]] [[Социалистар-революционерҙар партияһы|Эсерҙар]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(1918 йылдың 18 ноябренә тиклем)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
[[Файл:Coat of arms of the Czechoslovak Legion.svg|border|22px]] [[Чехословак корпусы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(1920 йылдың 15 ғинуарына тиклем)&lt;/small&gt; &lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|22px]] [[Богдо-хан идаралығы осорондағы Монголия (1911-1924)|Монголия]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(май—август 1921)
&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
{{Флаг|Иран|1910}} [[Персия]]

[[Файл:Flag of the Alash Autonomy.svg|border|22px]] [[Алаш-Урҙа]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|border|22px]] [[Бохара эмираты]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Khanate of Khiva.svg|border|22px]] [[Хиуа ханлығы]]
{{Конец скрытого блока}}
|противник3 = «Өсөнсө көс»:{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
[[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Социалистар-революционерҙар партияһы]] &lt;small&gt;(1918 йылдың 18 ноябренән алып)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
----
[[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]] [[Йәшел ихтилалсылар]]&lt;br&gt;
[[Файл:Anarchist flag.svg|border|22px]][[Кронштадтское восстание|Кронштадт ихтилалсылары]] &lt;br&gt;
[[Файл:BlackFlag.svg|border|22px]] [[Ливен ихтилалсылары]] &lt;br&gt;
[[Файл:RPAU flag.svg|border|22px]] [[Украинаның Баш күтәреүселәр армияһы (махновсылар)]] &lt;small&gt;(с 1919)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
----
[[Файл:Bandera del Turquestan.svg|міні|праворуч|22px]] [[Басмачество|Баҫмасылар]]&lt;br&gt;
һәм башҡалар
{{Конец скрытого блока}}
|противник4 = '''Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткән дәүләттәр''':
{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
{{Флаг|Польша}} [[II Речь Посполитая|Польша (II Речь Посполитая)]] &lt;br&gt;
{{Флаг|Финляндия}} [[Финляндия]] &lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Latvia.svg|border|22px]] [[Латвия]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Lithuania (1918-1940).svg|border|22px]] [[Литва]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Estonia.svg|border|22px]] [[Эстония]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Belarus (1918, 1991-1995).svg|border|22px]] [[Белорус Халыҡ Республикһы]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]] [[Украин Халыҡ Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]] [[Көнбайыш-Украин Халыҡ Республикаһы]] &lt;br&gt; &lt;small&gt;(1919 йылдың ғинуарынан)&lt;/small&gt;
** [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]] [[Гуцул Республикаһы]]
** [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]] [[Команча Республикаһы]]
* [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]] [[Йәшел Клин]]
[[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Кубанская Народная Республика|Кубань Халыҡ Республикаһы (Беренсе)]] &lt;br&gt; &lt;small&gt;(20.02-29.04.1918)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Кубанская Народная Республика|Кубань Халыҡ Республикаһы (Икенсе)]] &lt;br&gt; &lt;small&gt;(1919 йылдың октябренән)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
[[Файл:Kok Bayraq.PNG|border|22px]] [[Ҡырым Халыҡ Республикаһы]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]] [[Грузия демократик республикаһы]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of the First Republic of Armenia.svg|border|22px]] [[Армения Республикаһы]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Azerbaijan 1918.svg|border|22px]] [[Әзербайжан Демократик Республикаһы]]&lt;br&gt;
[[Файл:One of the 3 flags of the Kokand khanate.png|border|22px]]&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Төркөстан автономияһы]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]&lt;br&gt; &lt;small&gt;(1919 йылдың 23 февраленә тиклем)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
[[Файл:KarelianNationalFlag.svg|border|22px]] [[Төньяҡ Карелия дәүләте]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of the North Caucasian Emirate.svg|border|22px]] [[Төньяҡ Кавказ эмираты]]
һәм башҡалар&lt;br&gt;
{{Конец скрытого блока}}
'''[[Сит ил хәрби интервенцияһы Рәсәйҙә#Антанта интервенцияһы|Антанта интервенцияһы]]:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
{{Флаг|Великобритания}} [[Британия империяһы]] &lt;br&gt;
* {{Флаг|Канада|1868}} [[Канада]]
* {{Флаг|Британская Индия}} [[Британиялы Индия|Индия]]
{{Флаг|Франция}} [[Өсөнсө республика|Франция]] &lt;br&gt;
{{Флаг США (48 звёзд)}} [[АҠШ]] &lt;br&gt;
{{Флаг|Италия|1861}} [[Королевство Италия (1861-1946)|Италия]] &lt;br&gt;
{{Флаг|Греция|1828}} [[Королевство Греция|Греция]] &lt;br&gt;
{{Флаг|Румыния}} [[Королевство Румыния|Румыния]] &lt;br&gt;
{{Флаг|Япония|1870}} [[Японская империя|Япония]] &lt;br&gt;
{{флаг|Китай|1912}} [[Китайская республика|Китай]] &lt;br&gt;
{{Флаг|Дания}} [[Дания|Дат]] доброволецтары &lt;br&gt;
{{Флаг|Швеция}} [[Швеция|Швед]] доброволецтары &lt;br&gt;
{{Конец скрытого блока}}
'''[[Сит ил хәрби интервенцияһы#Үҙәк державаларҙың интервенцияһы|Үҙәк державаларҙың интервенцияһы]]:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
[[Файл:Flag of Austria-Hungary (1869-1918).svg|border|22px]]&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Австро-Венгрия]]&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of the German Empire.svg|border|22px]]&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Германская империя|Германия]]&lt;br&gt;
[[Файл:Late Ottoman Flag 1844-1922.png|border|22px]]&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Ғосман империяһы]] &lt;br&gt;
''' Үҙәк жержавалары протектораты аҫтындағы дәүләттәр:'''
&lt;br&gt;{{Флаг|Польша}} [[Королевство Польское (1916—1918)|Польша короллеге]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|border|22px]] [[Украин державаһы]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Courland (state).svg|border|22px]] [[Курляндское герцогство (1918)|Курляндия герцоглығы]]
&lt;br&gt;[[Файл:United Baltic Duchy flag.svg|border|22px]] [[Балтия герцоглығы]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Lithuania.svg|border|22px]] [[Королевство Литва (1918)|Литва короллеге]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Finland 1918-1920 (State).svg|border|22px]] [[Финляндия короллеге]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Mountainous Republic of the Northern Caucasus.svg|border|22px]] [[Таулы республика]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]&lt;br&gt; &lt;small&gt;(1918 йылдың 18 майынан)&lt;/small&gt;
{{Конец скрытого блока}}
|командир1 = [[Файл:Coat of arms of the Russian SFSR 1918-1920.jpg|22px]] '''[[Совет Рәсәйе (дәүләт)|Большевиктар партияһы]]:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
[[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]][[Каменев, Лев Борисович|Л. Б. Каменев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]][[Свердлов, Яков Михайлович|Я. М. Свердлов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Владимирский, Михаил Фёдорович|М. Ф. Владимирский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]][[Калинин, Михаил Иванович|М. И. Калинин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Emblem of the Russian SFSR.svg|22px]] [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Soviet Red Army Hammer and Plough.svg|22px]]'''[[Рабоче-Крестьянская Красная Армия]]'''
&lt;br&gt; [[Файл:Soviet Red Army Hammer and Plough.svg|22px]] [[Троцкий, Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Вацетис, Иоаким Иоакимович|И. И. Вацетис]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Каменев, Сергей Сергеевич|С. С. Каменев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Альтфатер, Василий Михайлович|В. М. Альтфатер]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Подвойский, Николай Ильич|Н. И. Подвойский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Раскольников, Фёдор Фёдорович|Ф. Ф. Раскольников]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Дыбенко, Павел Ефимович|П. Е. Дыбенко]]
&lt;br&gt; [[1-се Атлы армия]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Будённый Семён Михайлович|С. М. Будённый]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Егоров, Александр Ильич|А. И. Егоров]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Ворошилов Климент Ефремович|К. Е. Ворошилов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Апанасенко, Иосиф Родионович|И. Р. Апанасенко]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Кулик, Григорий Иванович|Г. И. Кулик]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Пархоменко, Александр Яковлевич|А. Я. Пархоменко]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Думенко, Борис Мокеевич|Б. М. Думенко]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Трунов, Константин Архипович|К. А. Трунов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Тимошенко, Семён Константинович|С. К. Тимошенко]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Тюленев, Иван Владимирович|И. В. Тюленев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Щаденко, Ефим Афанасьевич|Е. А. Щаденко]]
&lt;br&gt; [[2-я Конная армия]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Городовиков, Ока Иванович|О. И. Городовиков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Миронов, Филипп Кузьмич|Ф. К. Миронов]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Борчанинов, Александр Лукич|А. Л. Борчанинов]]
&lt;br&gt; [[Латыш уҡсылары]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Стучка, Пётр Иванович|Стучка П. И.]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Калниньш, Фридрих Карлович|Ф. К. Калнин (Калниньш)]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Ян Янович Лацис]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Мартусевич, Антон Антонович|А. А. Мартусевич]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Стуцка, Кирилл Андреевич|К. А. Стуцка]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Latvian SSR (1918-1920).svg|border|22px]] [[Мангулис, Густав Генрихович|Г. Г. Мангулис]]
&lt;br&gt; Көнсығыш фронты:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Муравьёв, Михаил Артемьевич|М. А. Муравьёв]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Самойло Александр Александрович|А. А. Самойло]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Ольдерогге, Владимир Александрович|В. А. Ольдерогге]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Тухачевский Михаил Николаевич|М. Н. Тухачевский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сиверс, Рудольф Фердинандович|Р. Ф. Сиверс]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Лазо, Сергей Георгиевич|C. Г. Лазо]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Лебедев, Павел Павлович|П. П. Лебедев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Гай Гая Дмитриевич|Г. Д. Гай]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Василий Иванович Чапаев|В. И. Чапаев]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Кутяков, Иван Семёнович|И. С. Кутяков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Меженинов|С. А. Меженинов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Кобозев, Пётр Алексеевич|П. А. Кобозев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Гамарник, Ян Борисович|Я. П. Гамарник]]
&lt;br&gt; Көньяҡ фронты:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Левандовский, Михаил Карлович|М. К. Левандовский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сталин Иосиф Виссарионович|И. В. Сталин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Азин, Владимир Мартинович|В. М. Азин]]†
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сытин, Павел Павлович|П. П. Сытин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Славен, Пётр Антонович|П. А. Славен]]†
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Снесарев, Андрей Евгеньевич|А. Е. Снесарев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Иона Эммануилович Якир|И. Э. Якир]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Федько, Иван Фёдорович|И. Ф. Федько]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Жлоба, Дмитрий Петрович|Д. П. Жлоба]]
&lt;br&gt; Кавказ фронты:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Орджоникидзе, Григорий Константинович|Г. К. Орджоникидзе]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Шаумян, Степан Георгиевич|С. Г. Шаумян]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Корганов, Григорий Николаевич|Г. Н. Корганов]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сорокин, Иван Лукич|И. Л. Сорокин]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Автономов, Алексей Иванович|А. И. Автономов]]†
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Геккер, Анатолий Ильич|А. И. Геккер]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Великанов, Михаил Дмитриевич|М. Д. Великанов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Флаг Грузинской ССР (1940-1952).svg|22px]][[Махарадзе, Филипп Иесеевич|Ф. И. Махарадзе]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Azerbaijan SSR (1920-1921).svg|22px]] [[Нариманов, Нариман Кербалай Наджаф оглы|Нариман Нариманов]]
&lt;br&gt; Төньяҡ фронты:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Надёжный, Дмитрий Николаевич|Д. Н. Надёжный]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Парский, Дмитрий Павлович|Д. П. Парский]]†
&lt;br&gt; Украин фронты:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Антонов-Овсеенко, Владимир Александрович|В. А. Антонов-Овсеенко]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Николай Александрович Щорс|Н. А. Щорс]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Дубовой, Иван Наумович|И. Н. Дубовой]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Косиор, Станислав Викентьевич|С. В. Косиор]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Котовский, Григорий Иванович|Г. И. Котовский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Криворучко, Николай Николаевич|Н. Н. Криворучко]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Слуцкий, Антон Иосифович|А. И. Слуцкий]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Шапошников, Борис Михайлович|Б. М. Шапошников]]
&lt;br&gt; Урта Азия театры:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Шорин, Василий Иванович|В. И. Шорин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Алиби Тогжанович Джангильдин|Алиби Джангильдин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Амангельды Иманов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Колесов, Фёдор Иванович|Ф. И. Колесов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|22px]][[Ходжаев, Файзулла Губайдуллаевич|Ф. Г. Ходжаев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|22px]][[Мадамин-бек]] # †
&lt;br&gt; [[Алыҫ Көнсығыш Республикаһының Халыҡ-революцион армияһы|Алыҫ Көнсығыш Республикаһы армияһы]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Александр Михайлович Краснощёков|А. М. Краснощёков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Матвеев, Николай Михайлович (государственный деятель)|Н. М. Матвеев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Генрих Христофорович Эйхе|Г. Х. Эйхе]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Блюхер Василий Константинович|В. К. Блюхер]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Авксентьевский, Константин Алексеевич|К. А. Авксентьевский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Уборевич, Иероним Петрович|И. П. Уборевич]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Вострецов, Степан Сергеевич|С. С. Вострецов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|20px]] [[Покус, Яков Захарович|Я. З. Покус]]
{{Конец скрытого блока}}
'''большевиктарҙың союздаштары:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
&lt;br&gt;{{Флаг Турции}} [[Карабекир, Кязым Муса|Кязым Карабекир]]
&lt;br&gt;{{Красный флаг|22пкс}} [[Аалтонен, Али]] # †
&lt;br&gt;{{Красный флаг|22пкс}} [[Хаапалайнен, Ээро]]
&lt;br&gt;{{Красный флаг|22пкс}} [[Рахья, Эйно Абрамович]]
&lt;br&gt;{{Красный флаг|22пкс}} [[Элоранта, Эверт]]
&lt;br&gt;{{Красный флаг|22пкс}} [[Тайми, Адольф Петрович]]
&lt;br&gt;{{Красный флаг|22пкс}} [[Маннер, Куллерво]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Tannu Tuva (1921-1926).svg|border|22px]][[Буян-Бадыргы|Монгуш Буян-Бадыргы]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Сухэ-Батор, Дамдин|Д. Сухэ-Батор]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Данзан, Солийн|Солийн Данзан]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Чагдаржав, Дамбын|Дамбын Чагдаржав]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Бодоо, Догсомын|Догсомын Бодоо]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|22px]] [[Чойбалсан, Хорлогийн|Х. Чойбалсан]]
{{Конец скрытого блока}}
|командир2 = [[Файл:Kolchak (blason).jpg|22px]] '''[[Аҡтар хәрәкәте]]:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
'''ноябрь 1917 — ноябрь 1918'''
'''[[Дон Ғәскәре өлкәһе]]''':
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Каледин, Алексей Максимович|А. М. Каледин]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Назаров, Анатолий Михайлович (генерал)|А. М. Назаров]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Чернецов, Василий Михайлович|В. М. Чернецов]] †
&lt;br&gt;'''[[Ирекле армия]]''':
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Корнилов, Лавр Георгиевич|Л. Г. Корнилов]] †
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Деникин Антон Иванович|А. И. Деникин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Алексеев, Михаил Васильевич|М. В. Алексеев]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Марков, Сергей Леонидович|С. Л. Марков]]†
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Миончинский, Дмитрий Тимофеевич|Д. Т. Миончинский]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Неженцев, Митрофан Осипович|М. О. Неженцев]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Симановский, Василий Лаврович|В. Л. Симановский]] †
&lt;br&gt;'''[[Урыҫ армияһының Көнсығыш фронты]]'''
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Болдырев, Василий Георгиевич|В. Г. Болдырев]] # †
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Колчак Александр Васильевич|А. В. Колчак]] # †

'''ноябрь 1918 — март 1920'''
&lt;br&gt;'''[[Урыҫ армияһының Көнсығыш фронты]]'''
&lt;br&gt;[[Файл:Verhovny Pravitel flag.png|22px]] [[Колчак Александр Васильевич|А. В. Колчак]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;([[Верховный правитель России]])&lt;/small&gt; # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Вологодский, Пётр Васильевич|П. В. Вологодский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Пепеляев, Виктор Николаевич|В. Н. Пепеляев]] # †
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Смирнов, Михаил Иванович (контр-адмирал)|М. И. Смирнов]]
&lt;br&gt; КОМУЧ-тың Халыҡ армияһы:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Каппель Владимир Оскарович|В. О. Каппель]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Бакич Андрей Степанович|А. С. Бакич]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Люпов, Сергей Николаевич|С. Н. Люпов]]
&lt;br&gt; Себер армияһы:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Гришин-Алмазов, Алексей Николаевич|А. Н. Гришин-Алмазов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Иванов-Ринов, Павел Павлович|П. П. Иванов-Ринов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Матковский, Алексей Филиппович|А. Ф. Матковский]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Дитерихс, Михаил Константинович|М. К. Дитерихс]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Гулидов, Владимир Платонович|Гулидов В. П.]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Анненков, Борис Владимирович|Б. В. Анненков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the West Russian Volunteer Army.svg|border|22px]] [[Сахаров, Константин Вячеславович|К. В. Сахаров]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the West Russian Volunteer Army.svg|border|22px]] [[Бермондт-Авалов, Павел Рафалович|Павел Бермондт-Авалов]]
&lt;br&gt;Урал армияһы:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Толстов, Владимир Сергеевич|В. С. Толстов]]
&lt;br&gt;Ырымбур айырым армияһы:
&lt;br&gt; [[Файл:Coat of Arms of Orenburg gubernia (Russian empire).png|22px]] [[Дутов, Александр Ильич|А. И. Дутов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Акулинин, Иван Григорьевич|И. Г. Акулинин]]
&lt;br&gt;[[Аҡтар флоты|Себер хәрби флотилияһы]]:
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Тимирёв, Сергей Николаевич|С. Н. Тимирёв]]
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Беренс, Михаил Андреевич|М. А. Беренс]]
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Старк, Георгий Карлович|Г. К. Старк]]
'''[[рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре]]'''
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Деникин, Антон Иванович|А. И. Деникин]]
&lt;br&gt;Ирекле армия:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Май-Маевский, Владимир Зенонович|В. З. Май-Маевский]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Тимановский, Николай Степанович|Н. С. Тимановский]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Романовский, Иван Павлович|И. П. Романовский]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Лукомский, Александр Сергеевич|А. С. Лукомский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Дроздовский, Михаил Гордеевич|М. Г. Дроздовский]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Третьяков, Николай Александрович (генерал-майор)|Н. А. Третьяков]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Васильченко, Игнатий Михайлович|И. М. Васи́льченко]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с ноября 1918 г.)&lt;/small&gt; †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Бетлинг, Виктор Эдуардович|В. Э. Бетлинг]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Родзянко, Михаил Владимирович|М. В. Родзянко]]
&lt;br&gt; [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Богаевский, Африкан Петрович|А. П. Богаевский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Попов, Пётр Харитонович|П. Х. Попов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Попов, Иван Данилович|И. Д. Попов]]†
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Мамонтов, Константин Константинович|К. К. Мамонтов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Фицхелауров, Александр Петрович|А. П. Фицхелауров]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Крюков, Фёдор Дмитриевич|Ф. Д. Крюков]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Семилетов, Эммануил Фёдорович|Э. Ф. Семилетов]]†
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Каргальсков, Георгий Дмитриевич|Г. Д. Каргальсков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Моллер, Александр Николаевич|А. Н. Моллер]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Базавов, Михаил Васильевич|М. В. Базавов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Хрипунов, Михаил Георгиевич|М. Г. Хрипунов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Быкадоров, Исаак Фёдорович|И. Ф. Быкадоров]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Сидорин, Владимир Ильич|В. И. Сидорин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Сычёв, Константин Иванович|К. И. Сычёв]]
&lt;br&gt; Кубань армияһы:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Слащёв, Яков Александрович|Я. А. Слащёв-Крымский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Шкуро, Андрей Григорьевич|А. Г. Шкуро]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Улагай, Сергей Георгиевич|С. Г. Улагай]]
&lt;br&gt; Кавказ армияһы:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]] [[Покровский, Виктор Леонидович|В. Л. Покровский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Яков Давидович Юзефович|Я. Д. Юзефович]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Шатилов, Павел Николаевич (1881)|П. Н. Шатилов]]
&lt;br&gt; Киев өлкәһе ғәскәрҙәре:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Бредов, Николай Эмильевич|Н. Э. Бредов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Драгомиров, Абрам Михайлович|А. М. Драгомиров]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Флуг, Василий Егорович|В. Е. Флуг]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Присовский, Константин Адамович|К. А. Присовский]]
&lt;br&gt; Төркөстан армияһы:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Савицкий, Ипполит Викторович|И. В. Савицкий]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Казанович, Борис Ильич|Б. И. Казанович]]
&lt;br&gt; [[Аҡтар флоты|Ҡара диңгеҙ флоты]]:
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Канин, Василий Александрович|В. А. Канин]]
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Саблин, Михаил Павлович|М. П. Саблин]] † &lt;br&gt;&lt;small&gt;(С начала 1919 года)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Ненюков, Дмитрий Всеволодович|Д. В. Ненюков]]
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Покровский, Андрей Георгиевич|А. Г. Покровский]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с 1919 года)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Максимов, Николай Лаврентьевич|Н. Л. Максимов]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с 1919 года)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Украин галиц армияһы|УГА]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Тарнавский, Мирон|Мирон Тарнавский]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с 6 ноября 1919 г.)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Микитка, Осип|Осип Микитка]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с 6 ноября 1919 г.)&lt;/small&gt; # †
&lt;br&gt; '''Төньяҡ-Көнбайыш фронты'''
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Вандам, Алексей Ефимович|А. Е. Вандам]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Келлер, Фёдор Артурович|Ф. А. Келлер]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с конца ноября 1918 г.)&lt;/small&gt; # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Родзянко, Александр Павлович|А. П. Родзянко]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Юденич Николай Николаевич|Н. Н. Юденич]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Ливен, Анатолий Павлович|А. П. Ливен]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Глазенап, Пётр Владимирович|П. В. Глазенап]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Бермондт-Авалов, Павел Рафалович|П. Р. Бермондт-Авалов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Долгоруков, Александр Николаевич|Н. А. Долгоруков]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с сентября 1919 г.)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Краснов, Пётр Николаевич|П. Н. Краснов]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с февраля 1919 г.)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; '''[[Төньяҡ армияһы]]'''
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Миллер, Евгений Карлович|Е. К. Миллер]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Марушевский, Владимир Владимирович|В. Марушевский]]
&lt;br&gt; [[Аҡтар флоты|Төньяҡ Боҙло океан флотилияһы]]:
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}} [[Иванов, Леонид Леонтьевич|Л. Л. Иванов]]
&lt;br&gt;{{Андреевский флаг}}[[Вилькицкий, Борис Андреевич|Б. А. Вилькицкий]]
&lt;br&gt; '''[[Урта Азия]]'''
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Осипов, Константин Павлович|К. П. Осипов]] †

'''март 1920 — 1 сентября 1924 '''
&lt;br&gt;'''[[Врангелдең Урыҫ армияһы]]'''
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Врангель Пётр Николаевич|П. Н. Врангель]] &lt;br&gt;&lt;small&gt;([[Крым (1920)|Правитель Юга России]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Кривошеин, Александр Васильевич|А. В. Кривошеин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Витковский, Владимир Константинович|В. К. Витковский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Кутепов, Александр Павлович|А. П. Кутепов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Махров, Пётр Семёнович|П. С. Махров]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Барбович, Иван Гаврилович|И. Г. Барбович]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Боровский, Александр Александрович|Боровский А. А.]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Фостиков, Михаил Архипович|М. А. Фостиков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Присовский, Константин Адамович|К. А. Присовский]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(с января 1919 года)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Белый флот|Черноморский флот]]:
&lt;br&gt; {{Андреевский флаг}}[[Кедров, Михаил Александрович|М. А. Кедров]]
&lt;br&gt;'''[[Урыҫ армияһының Көнсығыш армияһы]]'''
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Семёнов Григорий Михайлович|Г. М. Семёнов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Меркулов, Николай Дионисьевич|Н. Д. Меркулов]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Премьер-министр [[Приамурский земский край|Временного Приамурского правительства]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Меркулов, Спиридон Дионисьевич|С. Д. Меркулов]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Председатель [[Приамурский земский край|Временного Приамурского правительства]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Дитерихс, Михаил Константинович|М. К. Дитерихс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Земский воевода [[Приамурский земский край|Приамурского земского края]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Алыҫ көнсығыш армияһы]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Лохвицкий, Николай Александрович|Лохвицкий Н. А.]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Вержбицкий, Григорий Афанасьевич|Вержбицкий Г. А.]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Акинтиевский, Константин Константинович|Акинтиевский К. К.]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Семенов, Дмитрий Фролович|Д. Ф. Семенов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Молчанов, Викторин Михайлович|Молчанов В. К.]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Пепеляев, Анатолий Николаевич|А. Н. Пепеляев]] #
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Власьевский, Лев Филиппович|Л. Ф. Власьевский]]
&lt;br&gt; [[Азиатская конная дивизия|Азиатская дивизия]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Унгерн-Штернберг, Роман Фёдорович фон|Р. Ф. Унгерн фон Штернберг]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]][[Резухин, Борис Петрович|Б. П. Резухин]] †
{{Конец скрытого блока}}
'''Аҡтар хәрәкәтенең союздаштары:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
&lt;br&gt; [[Чехословак корпусы]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Войцеховский, Сергей Николаевич|С. Н. Войцеховский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Радола Гайда|Р. Гайда]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Сыровы, Ян|Я. Сыровый]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Чечек, Станислав|С. Чечек]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|border|22px]] [[Шокоров, Владимир Николаевич|В. Н. Шокоров]]
&lt;br&gt; [[Бохара эмираты]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|22px]] [[Сейид Алим-хан]] #
&lt;br&gt; [[Хиуа ханлығы]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Khanate of Khiva.svg|border|22px]] [[Асфандияр-хан]] # † &lt;br&gt;&lt;small&gt; (до 1918)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Khanate of Khiva.svg|border|22px]] [[Джунаид-хан]] # &lt;br&gt;&lt;small&gt; (с 1918)
{{Конец скрытого блока}}
|командир3 =
'''«Третья сила»''':
{{Начало скрытого блока|Заголовок =}}
'''[[Социалистар-революционерҙар партияһы]]:'''
&lt;br&gt;[[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|20px]][[Керенский Александр Фёдорович|А. Ф. Керенский]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;([[Временное правительство России|Министр-председатель Временного правительства]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|20px]][[Вольский, Владимир Казимирович|В. К. Вольский]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Председатель [[Комитет членов Учредительного собрания|КОМУЧа]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|20px]][[Авксентьев Николай Дмитриевич|Н. Д. Авксентьев]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Председатель [[Временное Всероссийское правительство|Уфимской директории]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Чернов, Виктор Михайлович|В. М. Чернов]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Председатель [[Всероссийское учредительное собрание|Всероссийского учредительного собрания]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Фунтиков, Фёдор Адрианович|Ф. А. Фунтиков]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Председатель [[Закаспийское временное правительство|Закаспийского временного правительства]])&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Зензинов, Владимир Михайлович|В. М. Зензинов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Аргунов, Андрей Александрович|А. А. Аргунов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Дербер, Пётр Яковлевич|П. Я. Дербер]]
&lt;br&gt; [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Роговский, Евгений Францевич|Е. Ф. Роговский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Савинков, Борис Викторович|Б. В. Савинков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] [[Донской, Борис Михайлович|Б. М. Донской]] # †
----
[[Файл:Anarchist flag.svg|22px]][[Петриченко, Степан Максимович|С. М. Петриченко]]
&lt;br&gt; [[Махно, Нестор Иванович|Н. И. Махно]]
&lt;br&gt; [[Щусь, Фёдор|Ф. Щусь]]†
&lt;br&gt; [[Каретников, Семён|С. Каретников]] # †
&lt;br&gt; [[Попов, Дмитрий Иванович (эсер)|Д. И. Попов]] # †
&lt;br&gt; [[Никифорова, Мария Григорьевна|Никифорова М. Г.]] # †
&lt;br&gt; [[Лев Николаевич Задов|Задов Л. Н.]]
&lt;br&gt; [[Гроссман, Иуда Соломонович|Гроссман И. С.]]
&lt;br&gt; [[Марков, Иван (атаман)|Иван Марков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]] [[Никифор Григорьев|атаман Н. А. Григорьев]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Терпило, Данило|атаман Зелёный]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Пётр Михайлович Токмаков|П. М. Токмаков]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Александр Степанович Антонов|А. С. Антонов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Антонов, Дмитрий Степанович|Д. С. Антонов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Колесов, Иван Петрович|И. П. Колесов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Мамонтов, Ефим Мефодьевич|Е. М. Мамонтов]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Козырь, Михаил Владимирович|М. В. Козырь]]
&lt;br&gt; [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Воскобойник, Константин Павлович|К. П. Воскобойник]]
----
&lt;br&gt; [[Файл:Bandera del Turquestan.svg|міні|праворуч|22px]] [[Әнүәр-паша]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Bandera del Turquestan.svg|міні|праворуч|22px]] [[Ибраһим-бәк]]
&lt;br&gt;[[Файл:Bandera del Turquestan.svg|border|22px]][[Муэтдин-бәк]] †
{{Конец скрытого блока}}
|командир4 =
'''Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткән дәүләттәр:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок = }}
&lt;br&gt;[[Файл:Coat of arms of Poland-official.png|20px]] [[Пилсудский, Юзеф|Ю. Пилсудский]]
&lt;br&gt; [[Польша Ғәскәре]]:
&lt;br&gt; {{флаг|Польша}} [[Падеревский, Игнаций Ян|И. Я. Падере́вский]]
&lt;br&gt; {{флаг|Польша}} [[Рыдз-Смиглы, Эдвард|Э. Рыдз-Смиглы]]
&lt;br&gt; {{Флаг Польши}}[[Люциан Желиговский|Л. Желиговский]]
&lt;br&gt; {{Флаг Польши}}[[Скерский, Леонард|Леонард Скерский]]
&lt;br&gt; {{Флаг Польши}}[[Сикорский, Владислав|Владислав Сикорский]]
&lt;br&gt; [[Зәңгәр армия]]:
&lt;br&gt; {{Флаг Польши}} [[Халлер, Юзеф|Ю. Халлер]]
&lt;br&gt; {{Флаг|Финляндия}} [[Карл Густав Эмиль Маннергейм]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Latvia.svg|border|22px]] [[Калпакс, Оскар|Оскар Калпакс]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Latvia.svg|border|22px]] [[Балодис, Янис|Янис Балодис]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Estonia.svg|border|22px]] [[Лайдонер, Йохан|Йохан Лайдонер]]
&lt;br&gt; [[Файл:Coat of Arms of Belarus (1991).svg|20px]] [[Середа, Иван Никитович|Иван Середа]]
&lt;br&gt; [[Файл:Coat of Arms of Belarus (1991).svg|20px]] [[Лёсик, Язеп|Язеп Лёсик]]
&lt;br&gt; [[Файл:Coat of Arms of Belarus (1991).svg|20px]] [[Кречевский, Пётр|Пётр Кречевский]]
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}} И. Радкевич
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Ластовский, Вацлав Устинович|Вацлав Ластовский]]
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Кондратович, Киприан Антонович|Киприан Кондратович]]
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}} [[Константин Езовитов]]
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Луцкевич, Антон Иванович|Антон Луцкевич]]
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Алесь Гарун]] †
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Кушель, Франц|Франц Кушель]]
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}} [[Павел Жаврид]]
&lt;br&gt; {{Флаг|Белоруссия|БНР}}[[Булак-Балахович, Станислав Никодимович|С. Н. Булак-Балахович]]
&lt;br&gt; [[Файл:Kok Bayraq.PNG|22px]] [[Челебиджихан, Номан|Нома́н Челебиджиха́н]] # †
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Рамишвили, Ной Виссарионович|Н. В. Рамишвили]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Жордания, Ной Николаевич|Н. Н. Жордания]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Квинитадзе, Георгий Иванович|Г. И. Квинитадзе]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Чхеидзе, Николай Семёнович|Н. С. Чхеидзе]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]][[Мазниашвили, Георгий Иванович|Г. И. Мазниашвили]]
&lt;br&gt;{{флаг|Армения}} [[Манукян, Арам (Арам-паша)|Арам Манукян]] †
&lt;br&gt;{{флаг|Армения}} [[Качазнуни, Ованес|Ованес Качазнуни]]
&lt;br&gt;{{флаг|Армения}} [[Озанян, Андраник Торосович|Андраник Озанян]]
&lt;br&gt;{{Флаг Армении}} [[Канаян, Драстамат Мартиросович|Драстамат Канаян]]
&lt;br&gt;{{Флаг Армении}} [[Силиков, Мовсес Михайлович|Мовсес Силиков]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Расулзаде, Мамед Эмин|Мамед Расулзаде]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Хойский, Фатали Хан Искендер оглы|Фатали-хан Хойский]] †
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Усуббеков, Насиб-бек Юсиф оглы|Насиб-бек Усуббеков]] †
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Гаджинский, Мамед-Гасан Джафаркули оглы|Маммед Гаджинский]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Султанов, Хосров-бек Паша-бек оглы|Хосров-бек Султанов]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan.png|border|22px]] [[Мехмандаров, Самедбек Садыхбек оглы|Самедбек Мехмандаров]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|border|22px]][[Тынышпаев, Мухамеджан Тынышпаевич|Мухамеджан Тынышпаев]]
&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|border|22px]][[Шокай, Мустафа|Мустафа Шокай]]&lt;br&gt;
'''Беренсе һуғыш &lt;br&gt;УНР һәм РСФСР''' (декабрь 1917 — апрель 1918)
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Порш, Николай Владимирович|Н. В. Порш]] &lt;br&gt;&lt;small&gt;(министр войска и труда ноябрь 1917- январь 1918)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]]А. Немоловський &lt;br&gt;&lt;small&gt;(министр военных дел январь 1918 -февраль 1918)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]]О. Т. Жуковский &lt;br&gt;&lt;small&gt;(министр военных дел февраль 1918-Апрель 1918)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Армия УНР|Армия]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Скоропадский, Павел Петрович|П. П. Скоропадский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Болбочан, Пётр Фёдорович|П. Ф. Болбочан]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Натиев, Зураб Георгиевич|З. Г. Натиев]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Петлюра, Симон Васильевич|С. В. Петлюра]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(как атаман отдельного партизанского отряда)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Украин флоты (1917—1919)|Флот]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|border|22px]][[Саблин, Михаил Павлович|М. П. Саблин]]
&lt;br&gt; [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|border|22px]][[Савченко-Бельский, Владимир Александрович|В. А. Савченко-Бельский]]
&lt;br&gt; [[Йәшел Клин|Алыҫ Көнсығыш Украин Ғәскәр]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]][[Глушко-Мова, Юрий Косьмич|Ю. К. Глушко-Мова]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]][[Хрещатицкий, Борис Ростиславович|Б. Р. Хрещатицкий]]
'''Икесне һуғыш&lt;br&gt; УНР һәм РСФСР'''&lt;br&gt; (декабрь 1918 — декабрь 1919)
&lt;br&gt; [[Файл:Coat of Arms of UNR.svg|20px]][[Петлюра, Симон Васильевич|С. В. Петлюра]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Головний Отаман Війська і Фльоти У. Н. Р. 14 ноября 1918 — 25 мая 1926)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;
[[Армия УНР|Армия]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Греков, Александр Петрович (генерал)|А. П. Греков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Петров, Всеволод Николаевич (министр)|В. Н. Петров]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Коновалец, Евгений Михайлович|Е А. Коновалец]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Юнаков, Николай Леонтьевич|Н. Л. Юнаков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Сальский, Владимир Петрович|В. П. Сальский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Удовиченко, Александр Иванович|А. И. Удовиченко]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Капустянский, Николай Александрович|Н. А. Капустянский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Сергей Николаевич Дельвиг|С. Н. Дельвиг]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Болбочан, Пётр Фёдорович|П. Ф. Болбочан]] # †
&lt;br&gt; [[Украинский флот (1917—1919)|Флот]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|border|22px]][[Шрамченко, Святослав Александрович|С. А. Шрамченко]]
&lt;br&gt; [[Украин Галиция Армияһы]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Витовский, Дмитрий Дмитриевич|Д. Д. Витовский]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Мирон Тарнавский]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(до 6 ноября 1919 г.)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Осип Микитка]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(до 6 ноября 1919 г.)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Кравс, Антон|Антон Кравс]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Вильгельм Франц Габсбург-Лотарингский]]
&lt;br&gt; [[Гуцульская Республика|«Гуцульские сотни»]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukraine.svg|border|22px]][[Клочурак, Степан|Степан Клочурак]]
&lt;br&gt; [[Зелёный Клин|Дальневосточное Украинское Войско]]:
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]][[Глушко-Мова, Юрий Косьмич|Ю. К. Глушко-Мова]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|22px]][[Хрещатицкий, Борис Ростиславович|Б. Р. Хрещатицкий]]
'''Көрәште яңыртыға маташыуҙар'''&lt;br&gt; (декабрь 1919—1920)
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Омельянович-Павленко, Михаил Владимирович|М. В. Омельянович-Павленко]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Омельянович-Павленко, Иван Владимирович|И. В. Омельянович-Павленко]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Тютюнник, Юрий Осипович|Ю. О. Тютюнник]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic (non-official, 1917).svg|border|22px]][[Тютюнник, Василий Никифорович|В. И. Тютюнник]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|border|22px]][[Билинский, Михаил Иванович|М. И. Билинский]] †
{{Конец скрытого блока}}
'''[[Иностранная военная интервенция в России#Интервенция Антанты|Атланта интервенцияһы]]:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок = }}
&lt;br&gt;{{Флаг|Франция}}[[Жанен, Морис|Морис Жанен]]
&lt;br&gt;{{Флаг|Франция}}[[Франше д´Эспере, Луи-Феликс-Мари-Франсуа|Луи Франше д´Эспере]]
&lt;br&gt;{{Флаг|Великобритания}} [[Айронсайд, Эдмунд Уильям|Эдмунд Айронсайд]]
&lt;br&gt;{{Флаг|Великобритания}} [[Уилфред Маллесон]]
&lt;br&gt;{{Флаг|Великобритания}} [[Фредерик Маршман Бейли]]
&lt;br&gt;{{Флаг|Великобритания}} [[Денстервиль, Лионель|Лионель Денстервиль]]
&lt;br&gt;{{Флаг|Великобритания}} [[Нокс, Альфред|Альфред Нокс]]
&lt;br&gt;{{Флаг США (48 звёзд)}}[[Грейвс, Уильям Сидней|Уильям Сидней Грейвс]]
{{Конец скрытого блока}}
'''[[Иностранная военная интервенция в России#Интервенция Центральных держав|Үҙәк державаларының интервенцияһы]]:'''
{{Начало скрытого блока|Заголовок = }}
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the German Empire.svg|20px]][[Айхгорн, Герман фон|Герман фон Айхгорн]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the German Empire.svg|20px]][[Кош, Роберт фон|Роберт фон Кош]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the German Empire.svg|20px]][[Гольц, Рюдигер фон дер|Рюдигер фон дер Гольц]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the German Empire.svg|20px]][[Кресс фон Крессенштейн, Фридрих|Фридрих Кресс фон Крессенштейн]]
&lt;br&gt;{{Флаг Османской империи|22px}} [[Киллигиль, Нури|Нури Киллигиль]]
'''Үҙәк державалары протектораты аҫтындағы дәүләттәр:'''
&lt;br&gt; [[Файл:Presonal Standart of the Hetman.gif|20px]] [[Скоропадский, Павел Петрович|П. П. Скоропадский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Рагоза, Александр Францевич|А. Ф. Рагоза]] # †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Келлер, Фёдор Артурович|Ф. А. Келлер]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(5 ноября — 14 декабря 1918 г.)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Долгоруков, Александр Николаевич|Н. А. Долгоруков]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Натиев, Зураб Георгиевич|З. Г. Натиев]] †
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Васильченко, Игнатий Михайлович|И. М. Васи́льченко]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(до ноября 1918 г.)&lt;/small&gt;
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Ukranian State.svg|20px]][[Присовский, Константин Адамович|К. А. Присовский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|20px]][[Покровский, Андрей Георгиевич|А. Г. Покровский]]
&lt;br&gt; [[Файл:Naval Ensign of Ukraine 1918 July.png|20px]][[Максимов, Николай Лаврентьевич|Н. Л. Максимов]]
&lt;br&gt; [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]:
&lt;br&gt; [[Файл:ВВД.png|20px]][[Краснов, Пётр Николаевич|П. Н. Краснов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Попов, Пётр Харитонович|П. Х. Попов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Попов, Иван Данилович|И. Д. Попов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Мамонтов, Константин Константинович|К. К. Мамантов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]][[Фицхелауров, Александр Петрович|А. П. Фицхелауров]]
&lt;br&gt; [[Файл:Військово-морський прапор ВВД.png|border|22px]] [[Денисов, Святослав Варламович|С. В. Денисов]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of Finland 1918-1920 (State).svg|border|22px]] [[Свинхувуд, Пер Эвинд|Пер Эвинд Свинхувуд]]
&lt;br&gt; [[Файл:Flag of the Mountainous Republic of the Northern Caucasus.svg|border|22px]] [[Чермоев, Тапа Арцуевич|Тапа Чермоев]]
{{Конец скрытого блока}}
|общие потери = см. [[#Юғалтыуҙар]]
}}

'''Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы''' —[[25 октябрь]] ([[7 ноябрь]]) [[1917 йыл|1917]] — [[25 октябрь]] [[1922 йыл|1922]] /[[16 июль]] [[1923 йыл|1923]]) — 1917 йылғы [[Урыҫ революцияһы|Октябрь революцияһы]]ның һөҙөмтәһендә власҡа большевиктарҙың килеүенән һуң элекке [[Рәсәй империяһы]] территорияһындағы сәйәси, этник, социаль төркөмдәре һәм дәүләт ойошмалары араһындағы ҡораллы конфликттар.

Граждандар һуғышы [[XX быуат]] башында [[Рәсәй]]ҙе тетрәткән революцион кризистың һөҙөмтәһе булып тора. Кризис [[Беренсе донъя һуғышы]] барышында көсәйә һәм монархияның ҡолауына, [[1905]]—[[1907 йыл]]дарҙағы революциянан һуң хужалыҡтың емерелеүенә, Рәсәй йәмғиәтенең тәрән социаль, милли, сәйәси һәм идеялар бүлгеләнеүенә алып килә. Бүлгеләнеүҙең апогейы булып бөтә илдең масштабында совет һәм антибольшевик ҡораллы көстәре араһындағы ауяһыҙ һуғыш тора.

== Инеш һүҙе ==
''Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''[[Башҡортостан Граждандар һуғышы йылдарында]]'''''

Граждандар һуғышы осоронда хакимлыҡ өсөн төп көрәш большевиктар һәм уларҙың яҡлылары (Ҡыҙыл гвардия һәм Ҡыҙыл армия) һәм Аҡтар хәрәкәтенең ҡораллы формированиелары араларында алып барыла. Конфликттың төп яҡтарын «ҡыҙылдар» һәм «аҡтар» тип исемләү тотороҡло сағылыш таба. Ике яҡ та тулыһынса үҙҙәренең еңеүе һәм илде тынысландырыу осоронда сәйәси хакимлыҡты диктатура юлы менән тормошҡа ашырыуҙы күҙ уңында тота.

Ойошҡан сәнәғәт пролетариатына таянған большевиктар өсөн, дошмандың ҡаршылашыуын баҫтырыу, крәҫтиән илендә власты ҡулда тотоп ҡалыу, артабан уны донъя социалистик революцияһы базаһына әүерелдереү һәм киләсәктә Рәсәйҙә һәм [[Европа]]ла синыфһыҙ коммунистик йәмғиәтен төҙөү — берҙән-бер мөмкинлек булып торған. Маҡсатҡа ирешеү өсөн большевиктар үҙҙәренең дошмандарына һәм ҡала һәм ауылдың икеләнгән урта ҡатламдарына, иң тәүге нәүбәттә — крәҫтиәнлеккә ҡарата, аяуһыҙ көсләү һәм мәжбүр итеүҙе ҡулланыу тарихи аҡланған һәм ғәҙел тип һаналған.

Аҡтар хәрәкәтендә ҡатнашыусыларҙың күпселеге — офицерҙар, казактар, интеллигенция, алпауыттар, буржуазия, бюрократия һәм руханиҙар — өсөн большевиктарға ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәтеү, юғалған власты кире ҡайтарыу һәм үҙҙәренең социаль-иҡтисади хоҡуҡтарын һәм өҫтөнлөгөн тергеҙеү маҡсат булып тора. Бының өсөн большевиктарға ҡаршы көстәр уларҙың контроле аҫтында ҡалған элекке [[Рәсәй империяһы]] территорияһында армия һәм граждандар идаралығы аппаратын яңынан барлыҡҡа килтерергә, милек хоҡуғын һәм сауҙа иреклеген тергеҙергә, массауи һәм яҡшы тәьмин ителгән армияны булдырыу өсөн кеше һәм хужалыҡ ресурстарын тупларға, уға халыҡтың күпселеге ярҙамын һәм большевиктарҙың власын ҡолатырға тырышалар. Офицерҙар һәм ауыл буржуазияһы аҡтар ғәскәрҙәренең беренсе кадрҙарын булдыралар. Аҡтарҙың һуңғы маҡсатына ярашлы [[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы]]н саҡырыу иғлан ителә һәм артабан уның ҡарамағына Рәсәйҙәң сәйәси ҡоролошо буйынса мәсьәләне сисеү тапшырыла.

Халыҡтың 80 % тәшкил иткән һәм пассив көтөп тороуҙан алып «ҡыҙылдарға» һәм «аҡтарға» ҡаршы актив ҡораллы көрәшкә тиклем икеләнгән крәҫтиәндәрҙең позицияһы Граждандар һуғышы барышында хәл иткес фактор була. Крәҫтиәндәрҙең теге яҡҡа йәки был яҡҡа сайҡалыуы көстәр нисбәтен тамырынан үҙгәртәләр һәм, ахыр сиктә, һуғыштың ваҡиғалар нәтижәһен билдәләп ҡуя. Һүҙ, тәү сиратта, әлбиттә, урта хәлле крәҫтиәндәр тураһында бара. Граждандар һуғышы барышында урта хәллеләр [[Совет власы]] яғына ауалар, сөнки ҡайһы бер райондарҙа (Волга буйы, [[Себер]]) сайҡалыуҙар власҡа эсерҙарҙы һәм меньшевиктарҙы алып килә, ҡайһы берҙә аҡ гвардиясыларҙың илдең төпкөлөнә үтеп инеүенә булышлыҡ итә. Әммә Граждандар һуғышы барышында урта хәлле крәҫтиәндәр Совет власы яғына ауа. Улар үҙ тәжрибәһенән сығып, властың эсерҙар һәм меньшевиктар яғына күсеүе йәшерелмәгән генераль диктатураға алып киләсәген һәм, үҙ сиратында, алпауыттарҙың һәм революцияға тиклемге мөнәсәбәттәр ҡабаттан тергеҙелеүен күҙаллайҙар. Ҡыҙыл Армияһы даими тулыланып тора, мобилизацияланған урта хәлле крәҫтиән массалары Совет власын контрреволюциянан ныҡлы яҡлайҙар.

Ауыл кулактары, бигерәк тә комбедтарҙы ойошторғандан һәм икмәк өсөн ҡәтғи көрәш башланғандан һуң, контрреволюцияның базаһы була. Кулактар пролетар революцияһы менән төрлө милли, синыф, дин, хатта анархияға тиклем, лозунгтар аҫтында аҡ гвардиясылар армияларында ҡатнашып, үҙҙәренең отрядтарын ойоштороп, революция тылында киң баш күтәреү хәрәкәтен йәйелдереү формалары аша көрәшәләр.

Граждандар һуғышының үҙенсәлеге — бөтә ҡатнашыусылар үҙәренең сәйәси маҡсаттарына ирешеү өсөн көсләүҙе ҡулланыуға әҙер булыуҙа («ҡыҙыл террор», «аҡ террор»). Тарихсылар ситуацияны ошолай аңлаталар:

{{цитата|дошедшая до стадии гражданской войны социальная и классовая конфронтация делит общество на „своих“ и „чужих“, на „мы“ и „они“. Врагов и противников вообще выводят в такие моменты из сферы морали, воспринимают как „нелюдей“, на которых не распространяют общечеловеческие нормы. Именно это и создаёт возможность превратить аморальный террор в террор морально оправданный…&lt;ref&gt;''Котеленец Е. А.'' В. И. Ленин как предмет исторического исследования. Новейшая историография — {{М}}: Изд-во РУДН, 1999. — С. 64−65.&lt;/ref&gt;}}

Халыҡтың баш күтәреүселәр хәрәкәтендә элекке Рәсәй империяһының милли сиктәренең үҙенең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һәм бер-береһенә ҡаршы торған төп яҡтар ғәскәрҙәренә лә ҡаршы ҡораллы көрәше — Граждандар һуғышының ҡушма өлөшө. Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итергә маташыуҙар «берҙәм һәм бүленмәҫ Рәсәй өсөн» көрәш алып барған «аҡтар» яғынан да, шулай уҡ милләтселектең үҫешендә революция ҡаҙаныштарына хәүеф янай тип һанаған «ҡыҙылдар» яғынан да, ҡаршылыҡ уята. Рәсәй империяһы территорияһында йәшәүсе күп халыҡтар революция һәм һуғыш барышында тәүге мәртәбә дәүләт бойондороҡһоҙлоғон яулай. Үҙҙәренең милли мәнфәғәттәрен яҡлап, был дәүләттәрҙең һәм дәүләт &quot;яңы ойошмаларының &quot; хөкүмәттәре үҙҙәренең сәйәсәте менән большевиктарға ҡаршы лагерҙың көсһөҙләнеүенә булышлыҡ итә, ә икенсе яҡтан — большевиктарға революция экспорты мөмкинлектәрен һиҙелерлек рәүештә сикләйҙәр.

Граждандар һуғышы сит илдәр хәрби интервенцияһы шарттарында йәйелә һәм элекке Рәсәй империяһы территорияһында үҙәк державалары (Четверной союз) һәм Атланта ғәскәрҙәренең хәрби ғәмәлдәре менән оҙатылып килә. Төп көнбайыш державаларының ҡыҫылыуына [[Германия]] менән көрәш сәбәп була, шул уҡ ваҡытта Рәсәйҙә үҙҙәренең иҡтисади һәм сәйәси мәнфәғәттәрен тормошҡа ашырыу һәм аҡтарға большевиктар власын юҡҡа сығарыу өсөн ярҙам итеү була. Интервенция һәм аҡтар армияларына матди ярҙам күрһәтеү һуғыштың барышына ныҡ ҡына йоғонто яһай.

Граждандар һуғышы элекке Рәсәй империяһы территорияһында ғына түгел, күрше дәүләттәрҙең территорияларында ла бара — [[Иран]] (Энзели операцияһы), Монголия һәм [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]]ҙа.

Элекке Рәсәй империяһы территорияһының төп өлөшөндә большевиктар тарафынан власты яулауы, хәрби ғәмәлдәр барышында хаҡиҡи юғалтыу һәм [[Польша]], [[Литва]], [[Латвия]], [[Эстония]] һәм [[Финляндия]]ның бойондороҡһоҙлоғон мәжбүри рәүештә таныу, шулай уҡ большевиктарҙың контроле аҫтында булған территорияла [[1922 йыл]]дың 30 декабрендә СССР-ҙы төҙөү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйған Рәсәй, [[Украина]], [[Белоруссия]], һәм [[Кавказ]] аръяғы совет республикаларын булдырыу — Граждандар һуғышының һөҙөмтәһе. Яңы власты танымаған яҡынса 2 млн кеше илде ташлап сығыуҙы хуп күрә.

Аҡтар хәрәкәте сигенгәндән һәм аҡ армияларҙы Рәсәйҙән эвакуациялағандан һуң, һөргөндә, большевиктарға ҡаршы үҙенең көрәшен Совет Рәсәйендә лә, уның сиктәренән тыш та, башҡа ысулдар ҡулланып дауам итә{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008|страницы=9−10|с=9−10}}. Барон П. Н. Врангелдың алыштар һөҙөмтәһендә сигенгән Урыҫ армияһы Перекоп позицияларынан Севастополгә тиклем ҡыуылып сығарыла һәм эмиграцияла, яңы Кубань походына өмөт итеп, яҡынса 50 мең яугир иҫәбе менән хәрби берәмәк булараҡ, [[1924 йыл]]дың 1 сентябренә тиклем һаҡлана. Шунан ул Урыҫ дөйөм хәрби союзға (РОВС) үҙгәртелә, артабан «аҡтарҙың» һәм «ҡыҙылдарҙың» көрәше башҡа төр формаларын ала (спецслужбалар көрәше{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008}}: Европа һәм СССР территорияһында РОВС ОГПУ-ға ҡаршы, НТС КГБ-ға ҡаршы).

== Сәбәптәре һәм хронологик сиктәре ==
Хәҙерге тарих фәнендә Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы тарихы менән бәйле күп кенә һорауҙар бар, шул иҫәптән уның сәбәптәре һәм хронологик сиктәре тураһында мөһим һорауҙар һаман да бәхәс тыуҙыралар.

=== Сәбәптәре ===
Хәҙерге заман историографияһында Февраль революцияһы һуңынан да Рәсәйҙә һаҡланып килгән социаль, сәйәси һәм милли-этник ҡапма-ҡаршылыҡтар Граждандар һуғышының иң мөһим сәбәптәре итеп билдәләнә. Иң тәүге нәүбәттә, 1917 йылдың октябренә тиклем һуғыштың тамамланыуы һәм аграр мәсьәләһен сисеү — иң мөһим мәсьәләләр булып ҡала килә.

Пролетар революцияһы һәм Граждандар һуғышы үҙ-ара бик тығыҙ бәйле. Ленин һәм большевизмдың башҡа теоретиктары революцияны «граждандар донъяһының өҙөлөүе» тип һанай, улар араһында тигеҙлек билдәһен ҡуялар. Граждандар һуғышына улар — буржуазия һәм халыҡ-ара пролетариат көрәшенә — хәҙерге заман синыфтар көрәшенең «юғары» фазаһы тип ҡарағандар{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t34/p213 Т. 34., С. 213−230.]}}:

Большевиктар власҡа килмәгән саҡта уҡ уларҙың теорияһында милләт-ара һуғыштың синыф-ара (граждандар) һуғышына әйләндереү тураһында ҡануны иң мөһимдәрҙең береһе була{{rp|56}}. Большевиктар [[1914 йыл]]да уҡ «Империалистик һуғышты граждандар һуғышына әйләндерәбеҙ» тигән лозунг ташлайҙар{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t26/p011 Т. 26., С. 13−23.]}}{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t26/p035 Т. 26., С. 36−42.]}}. «Корнилов болаһын» баҫтырғандан һуң «ҡораллы ихтилалға» һәм «граждандар һуғышына» курс тулыһынса бойомға ашырыла башлай.

Большевиктарҙың власҡа килеүе һәм Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы араһында туранан-тура бәйләнеш бар.{{rp|56}}{{rp|13}} Быны Октябрь революцияһы лидеры Л. Д. Троцкий ҙа йәшермәгән::{{rp|57}} «Совет власы — алпауыттарға, буржуазияға һәм кулактарға ҡаршы ойошҡан граждандар һуғышы» — тигән. Тарихсы Ричард Пайпс, большевиктар власҡа граждандар һуғышын асыу өсөн килделәр, тип белдерә.{{rp|57}}

Октябрь революцияһынан һуң, Граждандар һуғышының әүҙем хәрби ғәмәлдәре башланғанға тиклем (1918 йылдың майы), совет дәүләтенең етәкселеге бер нисә сәйәси аҙым эшләй. Тикшеренеүселәрҙең бер өлөшө Граждандар һуғышының сәбәптәре тип ошоларҙы һанай:
* производство средстволарын, банктарҙы һәм эре күсемһеҙ мөлкәтте национализациялау һәм аграр мәсьәләне эсерҙар партияһы программаһына ярашлы сисеү. Алпауыттарҙың мәнфәғәттәренә ҡаршы килгәнлектән, милеген юғалтҡан, элек хакимлыҡ иткән синыфтарҙың ҡаршылашыуы;
* Учредителдәр йыйылышын таратылыуы;
* Германия менән бөлдөргөс һәм хурлыҡлы Брест солохона ҡул ҡуйыу аша һуғыштан сығыу;
* ауылда большевиктарҙың продотрядтары һәм комбедтарының эшмәкәрлеге арҡаһында Совет власы һәм крәҫтиәнлек араһындағы мөнәсәбәттәрҙең ҡырҡа киҫкенләшеүе.

=== Хронологик сиктәре ===
Хәҙерге ваҡыттағы Рәсәй тикшеренеүселәренең (тарихсыларҙың) күпселеге Граждандар һуғышының беренсе акты большевиктар үткәргән Октябрь ҡораллы ихтилалы осоронда [[Петроград]]тағы алыштар тип һанайҙар, ә «ҡыҙылдар» тарафынан 1922 йылдың октябрендә Владивостокты алған саҡта аҙаҡҡы большевиктарға ҡаршы булған эре ҡораллы көстәрҙе ҡыйратыу — уның тамамланыуы.

Граждандар һуғышының барышын үҙ-ара хәрби ғәмәлдәре, ҡатнашыусылар составы һәм тышҡы сәйәси шарттар менән айырылған 3 этапҡа бүлеп була:
* '''Беренсе этап''' — [[1917 йыл]]дың октябренән [[1918 йыл]]дың ноябренә тиклем ([[Беренсе донъя һуғышы]] дәүере, 1917 йылдың 7 ноябре — 1918 йылдың 11 ноябре, «иң беренсе этап»), был ваҡытта бер-береһенә ҡаршы яҡтарҙың ҡораллы көстәренең булдырылыуы һәм нығыныуы, шулай уҡ улар араһында төп фронттарҙың барлыҡҡа килеүе. Граждандар һуғышы был осорҙа бер үк ваҡытта дауам иткән донъя һуғышы менән бергә йәйелә һәм был, үҙ сиратында, Рәсәйҙәге эске сәйәси һәм ҡораллы көрәштә үҙәк державаларҙың һәм Атлантаның әүҙем ҡатнашыуын ылыҡтыра. Хәрби ғәмәлдәр локаль бәрелештәрҙән яйлап киң масштаблы ғәмәлдәргә күсеү менән айырыла{{Sfn|''Зимина В. Д.''|2006|страницы=58−67|с=58−67}}.
* '''Икенсе этап''' — [[1918 йыл]]дың ноябрь айынан [[1920 йыл]]дың март аҙағы — апрель башына тиклем. Ошо арауыҡта [[РККА]] һәм Аҡ армиялар араһында төп бәрелештәр булып үтә һәм Граждандар һуғышында төп боролош күҙәтелә. Был осорҙа сит ил интервенттары яғынан хәрби ғәмәлдәрҙең ҡырҡа кәмеүе күҙәтелә, сөнки донъя һуғышы тамамлана һәм сит илдәрҙең төп контингенты Рәсәй территорияһынан сығарыла. Киң күләмдәге хәрби ғәмәлдәр Рәсәйҙең бөтә территорияһында йәйелә, башта уңыш «аҡтарға» йылмая, аҙаҡтан дошмандың ғәскәрҙәрен тар-мар иткәндән һуң һәм илдең иң мөһим территорияларын үҙ контроле аҫтына алғандан һуң уңыш «ҡыҙылдарға» килә.
* '''Өсөнсө этап''' — [[1920 йыл]]дың мартынан [[1922 йыл]]дың октябренә тиклем. Был осорҙа төп көрәш илдең сиктәрендә бара һәм большевиктар власы өсөн хәүефле булмай.
Генерал Дитерихстың ғәскәрҙәрен (Земская рать) илдән ҡыуғандан һуң Рәсәйҙә көрәште генерал-лейтенант А. Н. Пепеляевтың [[1923 йыл]]дың июненә тиклем Якут крайында һуғышҡан Себер ирекле дружинаһы ғына (Якут походы) һәм ғәскәри старшина Бологовтың казак отряды алып бара. Камчаткала һәм Чукоткала совет власы 1923 йылда урынлаштырыла.

Урта Азияла «баҫмасылар» [[1932 йыл]]ға тиклем, ҡайһы бер айырым операциялар һәм алыштар [[1938 йыл]]ға тиклем, ғәмәлдә булалар.

== Һуғыштың беренсе этабы (октябрь 1917 — ноябрь 1918) ==

'''Октябрь 1917 — февраль 1918'''

1917 йылдың октябре-ноябре — 1918 йылдың феврале осоро большевиктар власының сағыштырмаса тиҙ һәм еңел урынлаштырылыуы һәм дошмандың ҡораллы ҡаршылашыуын юҡҡа сығарылыуы ([[Петроград]], [[Мәскәү]], [[Украина]], [[Дон]] һәм Кубань һ. б.) менән айырылып тора. Большевиктарҙың социаль терәге ошолар була: улар ҡыйыу рәүештә алпауыттарҙың ер биләмәләрен юҡҡа сығаралар, ерҙе крәҫтиәндәрҙең ҡарамағына бирәләр, Рәсәйҙе һуғыштан сығарыу буйынса эш башлайҙар, сәнәғәттә эшселәр контроле индерәләр, элекке империя халыҡтарының дәүләт мөстәҡиллеген яулауға хоҡуғын таныйҙар, шуға күрә халыҡтың төп массаһы уларҙы яҡлап сыҡты.

Большевиктарға ҡаршы көстәрҙең (ирекле офицерлыҡ, тыл частарының казактары, юнкерҙар), киреһенсә, Октябрь революцияһынан һуңғы бер нисә ай дауамында күҙгә күренерлек социаль терәге булмай, шуға күрә улар фронтта ла һәм казак өлкәләрендә лә ҡаршылашыуҙы тейешле кимәлдә ойоштора алмай. Казактар һуғыштан ялыҡҡан, улар һуғышты туҡтатҡан большевиктар менән алышырға теләмәй, шуға күрә атаман А. М. Каледин, генерал М. В. Алексеев һәм Л. Г. Корниловтар Донда күп һанлы армия туплай алмайҙар.
 
''' Октябрь революцияһы '''

[[1917 йыл]]дың 24 октябрендәге (6 ноябре) Петроградтағы хәлдәргә Ваҡытлы хөкүмәттең етәксеһе Керенский «ихтилал хәле» тигән баһа бирә. Керенский Псковҡа, Төньяҡ фронты штабына юллана, унда ул етәкләгән хөкүмәтте яҡлау өсөн фронттан саҡыртылған ғәскәрҙәрҙәр менән осраша. 25 октябрҙә (7 ноябрҙә) юғары баш командующий Керенский һәм Урыҫ армияһының штабы начальнигы генерал Духонин уларға буйһонған ғәскәрҙәргә ышаныслы частарҙы Петроград һәм Мәскәүгә табан йүнәлтергә һәм хәрби көс менән большевиктарҙың ихтилалын баҫырға бойоралар.
25 октябрҙең кисендә Петроградта Советтарҙың II съезы асыла, артабан ул юғары закондар сығарыусы орган тип иғлан ителә. Меньшевиктар һәм эсерҙар фракцияларының ағзалары большевистик түңкәрелеште ҡабул итмәй һәм съезды ташлап сыға, улар «Ватанды һәм революцияны ҡотҡарыу комитетын» ойошторалар.

Съездың беренсе декреттары — Тыныслыҡ тураһында Декрет, Ер тураһында Декрет һәм фронтта үлем язаһын ғәмәлдән сығарыу була. 2 (15) ноябрҙә съезд Рәсәй халыҡтарының хоҡуҡтары Декларацияһын ҡабул итә. Декларацияла Рәсәй территорияһындағы халыҡтарҙың айырымланыуға һәм, уҙ аллы дәүләт төҙөүгә тиклем, үҙбилдәләнеш хоҡуғы иғлан ителә.
25 октября 21 сәғәт 45 минуттағы «Аврора» орудиеһының йәҙрәһеҙ атыуы Ҡышҡы һарайға һөжүм башлауға сигнал бирә. Владимир Антонов-Овсеенко етәкселегендә ҡыҙылгвардиясылар, Петроград гарнизоны частары һәм Балтик флоты Ҡышҡы һарайҙы яулап ала һәм Ваҡытлы хөкүмәтте ҡулға ала. Һөжүм итеүселәргә бер ниндәй ҙә ҡаршылыҡ күрһәтелмәй.

=== Совет власының фронтта һәм тылда урынлаштырылыуы ===

==== Большевиктар һәм ғәмәлдәге армия ====

1917 йылдың 10 ноябрендә Совнарком «Армия һанын яйлап ҡыҫҡартыу тураһында» исемле Декрет ҡабул итә, сөнки беренсе декреттарҙан һуң һалдаттар күпләп фронттарҙан ҡаса башлай, дезертирлыҡты был осорҙа туҡтатыу мөмкинлеге булмай. 3 ғинуарҙан башлап 2 мартҡа тиклем бер-бер артлы 1902 йылғыларҙан 1915 йылғыларға тиклем демобилизация иғлан ителә. Аҙаҡҡы дүрт йыл призыв һалдаттары (1916—1919 йылдар) 1918 йылдың 12 апреленә тиклем демобилизациялана&lt;ref name=&quot;базан&quot;&gt;[http://www.intelros.ru/readroom/mir-i-politika/m9-2012/16499-krestyanskaya-armiya-posle-pervyh-porazheniy-v-noyabre-1917-marte-1918-g.html Базанов С. Н. Крестьянская армия после первых поражений в ноябре 1917 — марте 1918 г. // Журнальный клуб Интелрос «Мир и политика» № 9, 2012]&lt;/ref&gt;.

&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Изображение:Leo Trotzki Oktober 1917.jpg|Ҡыҙыл армияһын төҙөүселәренең береһе [[Троцкий Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]], 1917
Файл:Podvoisky 1903.jpg|Ҡыҙыл армияһы төҙөүселәренең береһе [[Подвойский Николай Ильич|Н. И. Подвойский]]
Файл:В. А. Антонов-Овсеенко.jpg|Ҡыҙыл армияның беренсе военачальниктарының береһе [[Антонов-Овсеенко Владимир Александрович|В. А. Антонов-Овсеенко]], 1917
Файл:Paveldybenko.jpg|Ҡыҙыл флотын төҙөүселәренең береһе [[Дыбенко Павел Ефимович|П. Е. Дыбенко]]
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

Керенский ҡасып киткәндән һуң юғары баш командующий вазифаһын башҡарыусы генерал-лейтенант Н. Н. Духонин Советтарҙың II съезы һайлаған хөкүмәтенең бойороҡтарын үтәүҙән баш тарта. 19 ноябрҙә ул генерал Корниловты һәм генерал Деникинды төрмәнән азат итә.

Балтфлотта большевиктар үҙҙәренең контроле аҫтында булған Центробалтты булдыра. 1917 йылдың октябре — ноябрь башында Төньяҡ армияһының бөтә фронттарында большевиктар үларға буйһонған армияларҙа Хәрби-революцион комитеттарын (ВРК) ойоштора. Ленин яғына бөтә Рәсәй күләмендә большевиктарҙың совет власын урынлаштырыуында мөһим роль уйнаған 40 мең латыш уҡсылары күсә. Большевиктарҙың Төньяҡ һәм Көнбайыш фронттары ғәскәрҙәрен еңеүе Юғары баш командующий ставкаһын юҡҡа сығарыуға шарттар тыуҙыра. Көньяҡ-Көнбайыш, Румын һәм Кавказ фронттарында эштәр башҡасараҡ бара.

Украин Үҙәк радаһы [[Совет Рәсәйе]]нең законлығын таныуҙан баш тарта һәм ғәскәрҙәрҙең украинлаштырыуын һәм үҙҙәренең армияһын булдырыу буйынса эшмәкәрлеген әүҙемләштерә, фронттарҙан украинлаштырылған частарҙы Юғары баш командующийҙың Ставкаһы идаралығынан сығарырға һәм үҙ аллы Украин фронтын булдырырға тырыша&lt;ref name=&quot;mihut&quot; /&gt;, уны большевиктарға ҡаршы булған генерал-полковник Д. Г. Щербачев етәкләй. Украинала большевиктарға ҡаршылыҡ көслө була, ҡоралһыҙ һәм аҙыҡһыҙ ҡалған урыҫ һалдаттары сатнап торған һыуыҡта Рәсәйгә йәйәүләп ҡайтырға мәжбүр булалар.

1917 йылдың 23 декабрендә Тифлиста Кавказ армияһының съезы асыла, съезда ҡатнашыусылар, РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Комитетын (СНК) яҡлап, резолюция ҡабул итәләр.

Элекке армияла, Октябрь түңкәрелешенә тиклем уҡ, ҡатлауҙарға бүленеү процестары барған, шуға күрә армия тарҡалған саҡта кадрҙар киләсәк революцион армияһы өсөн дә, буржуаз-алпауыт контрреволюцияһы өсөн дә тигеҙ бүленә. Февраль революцияһы осоронда барлыҡҡа килгән удар частар, милли формированиелар, казак ғәскәрҙәренең бер өлөшө, юғары штабтар, офицерҙар йәмғиәттәре — был ойошмаларҙың барыһы ла тиерлек Октябрь революцияһы өсөн&lt;ref name=&quot;КакуринВацетис&quot; /&gt; дошмандар көсөн кәүҙәләндерә.

==== Совет власының урынлаштырылыуы. Большевиктарға ҡаршы көстәрҙең ойошоуының башы ====
[[Германия]] менән һуғышты кисекмәҫтән туҡтатыуҙы вәғәҙә итеү һалдаттарҙың «керенщина» осоронда, Урыҫ армияһы тарҡалған саҡта, большевиктарҙың яғына күсеүен әүҙемләштерҙе. Башта илдең күпселек райондарында большевистик властың урынлашыуы бик тиҙ һәм ҡанһыҙ барҙы: 84 губерна һәм башҡа эре ҡалаларҙың тик ун бишендә генә Совет власы ҡораллы көрәш һөҙөмтәһендә урынлашты. Шуға күрә большевиктарға [[1917 йыл]]дың октябренән [[1918 йыл]]дың февраленә тиклемге осорҙа «Совет власының триумфаль үҫеше» тураһында әйтергә сәбәп бар.

Петроградтағы ихтилалдың еңеүе Рәсәйҙең бөтә эре ҡалаларында Советтарға властың күсеүенә баш булды. Мәҫәлән, Мәскәүҙә совет власы Петроградтан Ҡыҙыл гвардия отрядтарының килеүенән һуң урынлашты. Рәсәйҙең үҙәк райондарында Октябрь түңкәрелешенә тиклем урындағы Советтарҙың күпселеге большевиктарҙың ҡулында була (Иваново-Вознесенск, Орехово-Зуево, Шуя, Кинешма, Кострома, Тверь, Брянск, Ярославль, Рязань, Владимир, Ковров, Коломна, Серпухов, Подольск һ. б.), шуға күрә власты был ҡалаларҙа улар бик еңел ала. Ә бына Тула, Калуга, Түбәнге Новгород ҡалаларындағы Советтарҙа большевиктарҙың йоғонтоһо бик мөһим булмай һәм бында процесс ҡатмарлыраҡ үтә.

Волга буйы сәнәғәт ҡалаларында власты большевиктар Петроград менән Мәскәүҙән һуң уҡ алалар. [[Ҡаҙан]]да хәрби округы командованиеһы социалистик партиялар һәм татар милләтселәре менән берлектә ҡаршы торорға маташалар, әммә Ҡыҙыл гвардия отрядтары бөтә әһәмиәтле учреждениеларҙы баҫып ала һәм 8 ноябрҙә ҡала большевиктар ҡулына күсә. Артабан 1917 йылдың ноябренән 1918 йылдың ғинуарына тиклем Ҡаҙан губернаһының өйәҙ ҡалаларында тулыһынса үҙҙәренең власын урынлаштыра. [[Һамар]]ҙа В. Куйбышев етәкселегендә большевиктар власты 8 ноярҙә, бер нисә көндән [[Һарытау]]ҙа, Царицында яулайҙар. [[Әстерхан]]да алыштар 1918 йылдың 7 февраленә тиклем бара. Был ваҡытта большевиктарҙың власы бөтә Волга буйында урынлашҡан була.
 
1917 йылдың 7—8 ноябрендә большевиктар ҡулына Нарва, Ревель, Юрьев, Пярну, артабан Прибалтиканың немецтар аҫтында булмаған биләмәләре күсә. Исколата пленумы (латыш уҡсылары) 21—22 ноябрҙә Совнарком власын таный. Валмиерҙа 29—31 декабрҙә Фрицис Розин етәкселегендә большевиктар яҡлы Латвия хөкүмәте төҙөлә.
1917 йылдың ноябрендә [[Минск]]та Көнбайыш, Минск, Вилена өлкәләренең эшселәр, һалдаттар һәм крәҫтиәндәр съездары уҙғарыла, депутаттар Башҡарма комитетын булдыралар (Облисполкомзап), Бөйөк Белорус радаһы уны танымай. Беренсе Бөтә Белорус съезы большевиктар тарафынан таратып ебәрелә һәм 1918 йылдың ғинуар — февралендә Белоруссияның эре ҡалаларында хакимлыҡ большевиктарға күсә.

Украин Үҙәк радаһы Украинала власты бөтә тулылыҡта алыу өсөн Ваҡытлы хөкүмәттең ҡолауы менән файҙалана. Уңышһыҙ большевистик ихтилалынан һәм Ваҡытлы хөкүмәткә тоғро ҡалған ғәскәрҙәрҙе Киевтан сығарғандан һуң Үҙәк радаһы 7 (20) ноябрҙә 8 губерна территорияһында Украин Халыҡ Республикаһын (УНР) иғлан итә: [[Киев]], Волынск, Подольск, Херсон, Чернигов, Полтава, [[Харьков]], Екатеринослав Һәм Төньяҡ Таврияның өйәҙҙәрендә. УХР етәкселеге Рәсәйҙәге Октябрь ҡораллы түңкәрелеште танымай һәм Киевта автономиялы республикалары Федерацияһы сифатында яңы Рәсәй үҙәге булдырырға тырыша, һәм Рада Дон Ғәскәре атаманы Каледин менән союзға инергә ризалаша&lt;ref name=&quot;mihut&quot;&gt;{{книга|автор =д. и. н. [[Михутина, Ирина Васильевна|Михутина, И. В.]]|заглавие = Украинский Брестский мир. Путь выхода России из первой мировой войны и анатомия конфликта между Совнаркомом РСФСР и правительством Украинской Центральной рады|ссылка = http://www.modernlib.ru/books/mihutina_irina/ukrainskiy_brestskiy_mir/read/|место = М.|издательство = Европа|год = 2007|том = |страницы = |страниц = 288|серия = |isbn = 978-5-9739-0090-8|тираж = 1000}}&lt;/ref&gt;.

Петроградтағы уңышлы ихтилал тураһында ишетеү менән большевиктар Луганск, Макеевка, Горловка, Краматорск һәм башҡа ҡалаларҙа совет власын урынлаштыралар. Донбаста Ҡыҙыл гвардия отрядтары формалаша башлай. Революцияның икенсе көнөндә үк [[Дондағы Ростов]]та (26 октябрь/8 ноябрь) совет власы иғлан ителә. Ғәскәри атаман А. М. Каледин Дон Ғәскәре Өлкәһендә хәрби хәл иғлан итә. Новочеркасск ҡалаһында ирекле отрядтар ойошторола башлай. 2 (15) декабрҙә генерал Калединдың ғәскәрҙәре ҡаты бәрелештәрҙә большевиктарҙы Ростовтан, артабан Таганрогтан ҡыуа һәм Донбасҡа табан юл тота. Үҙәк радаһы совет ғәскәрҙәрен Украина территорияһы аша үткәрмәй.

6 (19) декабрҙә СНК контрреволюция менән көрәшеү өсөн Көньяҡ революцион фронтын булдыра. Фронт ғәскәрҙәре баш командующийы итеп В. А. Антонов-Овсеенко тәғәйенләнә&lt;ref name=autogenerated311&gt;Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). Киев, 1979&lt;/ref&gt;.

11—12 (24—25 яңы стиль буйынса) декабрҙә Харьковта Киев ҡалаһындағы съезға альтернатив булған 1-се Бөтә украин Советтар съезы үтә һәм унда [[Украин Совет Халыҡ республикаһы]] иғлан ителә&lt;ref&gt;[http://bse2.ru/book_view.jsp?idn=030309&amp;page=92&amp;format=djvu Украинская советская социалистическая республика] // Большая советская энциклопедия. — 2-е изд. — {{М}}, 1956. — Т. 44. — С. 92.&lt;/ref&gt;. 1917 (1 ғинуар 1918) йылдың 19 декабрендә Совнарком УСХР-тың Халыҡ секретариатын Украинаның берҙән-бер законлы дәүләте тип таный.
Ике ай дауамында барған алыштар һөҙөмтәһендә совет ғәскәрҙәре һәм Ҡыҙыл гвардия отрядтары бер-бер артлы Таганрогты, Ростовты, Новочеркасскиҙы алалар. Ирекле отрядтар Кубангә сигенә, әммә Кубань казактары, Дон казактары һымаҡ уҡ, яңы власҡа ҡаршы һуғышырға теләмәй. Доброволецтарға Кубандә ауыр партизан һуғышын алып барырға тура килә.
[[Файл:Volunteer Army infantry company.jpg|thumb|Ирекле армия, Аҡтар хәрәкәтенең көньяҡта төп хәрби көсө. 1918 йыл, ғинуар]]

Был ваҡытҡа атаман Каледин үҙ-үҙен атып үлтергән була (29 ғинуар/11 февраль).
Украинала Үҙәк радаға ҡаршы көстәр нығына. Совет власы Екатеринослав, Луганск, Мариуполь, Харьков, Александровск, Одесса ҡалаларында урынлаша (5/18 ғинуар 1918)&lt;ref name=&quot;КакуринВацетис&quot;&gt;{{книга|автор=Какурин Н. Е., Вацетис И. И.|ссылка=|заглавие=Гражданская война. 1918–1921|ответственный=Под ред. А. С. Бубнова и др|место=СПб.|издательство=Полигон|год=2002|серия=Великие противостояния|страниц=672 с.|isbn=5–89173–150–9|тираж=5100}}&lt;/ref&gt;. [[Ҡырым]] менән бәйләнеш булдырыла.

26 ғинуарҙа (8 февралдә) Киев яулана. Муравьев (ғәскәрҙәрҙең Көньяҡ төркөмө штабы начальнигы) Киевта «Ҡыҙыл террор» ойоштора. Бер нисә көн эсендә яҡынса 2000 кеше, башлыса урыҫ офицерҙары, атып үлтерелә.
Украин Үҙәк радаһы сит ил державаларына ярҙам һорап мөрәжәғәт итә.

[[Севастополь]] ҡалаһында большевиктар власты 1917 йылдың 29 ғинуарында ала. 1918 йылдың 25—26 ғинуарында Симферополь ҡалаһы һәм бөтә [[Ҡырым]] яулана. Бында татар милләтсе частары ҡаршылыҡ күрһәтә. Массауи үлтерештәр һәм талауҙар башлана. Большевиктар Ҡырымда ай ярым эсендә 1000 кешене язалай {{sfn|Врангель П. Н. Записки|1928|loc=[[s:Записки. Книга первая (Врангель)|Часть 1.]]

Уралдағы ҡалаларҙың күпселегендә ([[Өфө]], [[Екатеринбург]], [[Силәбе]], Ижевск) һәм завод ҡасабаларында большевиктарға хакимлыҡты урынлаштырыу ҙур ҡыйынлыҡтар тыуҙырмай. Пермьды яулау бер аҙ ауырыраҡ була. Ныҡышмалы ҡораллы көрәш [[Ырымбур губернаһы]]нда йәйелә, бында [[Дутов Александр Ильич|А. И. Дутов]] 8 ноябрҙә Ырымбур казак ғәскәре территорияһында большевиктарҙың власын танымауын иғлан итә һәм үҙ контроле аҫтына [[Ырымбур]]ҙы, [[Силәбе]]не, [[Верхнеурал]]ды ала. [[1918 йыл]]дың 18 ғинуарҙа Василий Блюхер ғәскәре Ырымбурҙы баҫып ала. Дутов үҙенең ғәскәрен тарҡата. Дутов Верхнеуралда яңы ғәскәр төҙөй (ғәскәр Турғай өлкәһенең баш ҡалаһы — Турғай ҡалаһына китә).

[[Себер]]ҙә совет власы ныҡлап Себер тимер юлы буйы һыҙығынан, һыу юлдары буйлап һәм ҙур тораҡ пункттарында нығына. [[1918 йыл]]дың 26 февралендә халыҡ комиссарҙарының Себер Советы һайлана һәм Себер үҙәк башҡарма комитеты («Центросибирь») ойошторола. Ҙур булмаған коммунистик отрядтары һәм  Ҡыҙыл армияһы ирекле шарттарҙа төҙөлә.

Алыҫ Көнсығышта шулай уҡ Советтар булдырыла, бөтә хакимлыҡ эшселәр, крәҫтиән һәм казак депутаттарының Алыҫ Көнсығыш крайы комитеты Советының ҡулында була&lt;ref name=&quot;КакуринВацетис&quot; /&gt;. Иркутскиҙа ғына Ваҡытлы хөкүмәт ғәскәрҙәре менән бик ҡаты бәрелештәр булып ала. Байкал аръяғында атаман Г. М. Семенов ихтилал күтәрә, әммә ул шунда уҡ тиерлек баҫтырыла. Казак отрядтарының ҡалдыҡтары Маньчжурия станцияһы яғына сигенәләр.
1917 йылдың 28 ноябрендә Тифлиста Кавказ аръяғы комиссариаты төҙөлә. Милли формированиеларға һәм аҡ гвардиясыларға таянып, комиссариат үҙенең власын бөтә Кавказ аръяғына йәйелдерә. [[Баҡы]]ла Совет власы урынлаштырыла. [[Совет Рәсәйе]]нә ҡарата комиссариат дошмандарса позицияла була һәм Төньяҡ Кавказдағы  большевиктарға бөтә ҡаршы көстәрҙе яҡлай — Кубанда, Донда, Теректа һәм [[Дағстан]]да. 1918 йылдың 23 февралендә Тифлиста үткән Кавказ аръяғы сеймы тарафынан Кавказ аръяғы демократик федератив республикаһы (ЗДРФ) иғлан ителә.

Төркөстанда, уның үҙәк ҡалаһы [[Ташкент]]та, власты урынлаштырыу еңел бирелмәй, ҡаты алыштар бер нисә көн дауамында бара. Большевиктар яғында тимер юлдары оҫтаханалары эшселәренең ҡораллы формированиелары торһа, уларға ҡаршы — урыҫ армияһы офицерҙары, кадеттар һәм прапорщиктар мәктәбе уҡыусылары. 1918 йылдың ғинуар — февралендә Сәмәрҡәнд, Чарджоу, Коканд автономияһы яулана, март башында — Семиречье казак дәүләте, артабан — бөтә Урта Азия, [[Ҡаҙағстан]], Бохара эмираты (Хиуа ханлығынан башҡа) большевиктарҙың контроле аҫтында була. Апрелдә Төркөстан АССР-ы иғлан ителә.
 
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Файл:Генералъ-отъ-инфантеріи.jpg|Рәсәй көньяғындағы Аҡтар хәрәкәте лидеры, Генераль штабы инфантерия генералы  [[Корнилов, Лавр Георгиевич|Лавр Корнилов]]
Файл:Markov sl1917.jpg|Аҡтар хәрәкәте етәкселеренең береһе, Генераль штабы генерал-лейтенанты [[Марков, Сергей Леонидович|Сергей Марков]]
Файл:Alexander Lukomsky.jpg|Ирекле армияның ойоштороусыларының береһе, Генераль штабы генерал-лейтенанты [[Лукомский, Александр Сергеевич|Александр Лукомский]]
Файл:Anton_Denikin_1918-1919.jpg|Генераль штабы генерал-лейтенанты [[Деникин Антон Иванович|Антон Деникин]]
Файл:Keller fed art.jpg|Кавалерия генералы [[Келлер, Фёдор Артурович|Фёдор Келлер]]
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

==== Ҡыҙыл армияһын төҙөү ====
''Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''[[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы (РККА)]]'''''

Иҫке армияны демобилизациялау менән бер үк ваҡытта Совнарком яңы, ирекле армия булдырыу буйынса хәстәрлек күрә. 1918 йылдың 15 ғинуарында [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] — [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы (РККА)|Ҡыҙыл армия]]һын, 29 ғинуарҙа — Ҡыҙыл флотты булдырыу буйынса декретҡа ҡул ҡуя. Ғәмәлдәге армияла һалдаттар комитеттары һәм ревкомдары үткәргән ирекле ғәскәрҙәргә яҙылыу буйынса кампания күҙгә күренерлек һөҙөмтәләр алып килмәй. Ирекле Ҡыҙыл армияһының хәрби сифаттары түбән була, сөнки улар бөтөнләй төрлө элементтарҙан формалашҡан була — иҫке армияның частары, ҡыҙыл гвардия отрядтары һәм матростар, крәҫтиән ополченецтары — шуға күрә армияла партизанлыҡ сәскә ата (командирҙарҙы һайлау, күмәкләп етәкселек итеү һәм митингтар идаралығы, был осраҡта митингтарҙа яугирҙар операциялар үткәреү мәсьәләләре буйынса бәхәсләшәләр). Шулай булыуға ҡарамаҫтан, Ҡыҙыл армияһының тәүге частары халыҡтың ярҙамына таянып, иҫке армияның складтарындағы боеприпастары менән һәйбәт тәьмин ителеү арҡаһында большевиктарға ҡаршы булған үҙәктәрҙе баҫтырырға мөмкинлек ала, айырып әйткәндә,— Донда һәм Кубандә Совет власын урынлаштырыу, Ирекле армия баҫып алырға маташҡан Екатеринодарҙы ҡулда тотоп ҡалыу.

1918 йылдың 22 апрелендәге «Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл армияһында вазифалар биләү тәртибе» исемле ВЦИК-тың декретына ярашлы командирҙар составы һайлап ҡуйыу юҡҡа сығарыла. Синыф һыҙаттары буйынса ғына командирҙар составын комплектлау мөмкинлеге булмау сәбәпле, уның сафтарына иҫке армия офицерҙарын — «военспецтарҙы» — йәлеп итергә тура килә. Сәйәси контролде ғәмәлгә индереү өсөн Ҡыҙыл армияһында 1918 йылдың март — апрель айҙарында хәрби комиссарҙар институты ойошторола. Шулай итеп, РККА-ның ойоштороу системаһына ике кешенең идара итеүе (двуначалие) принципы индерелә&lt;ref name=&quot;Иовлев&quot;&gt;''А. Иовлев.'' [http://www.rkka.ru/history/edin/edin.htm Введение единоначалия в РККА (1918—1920 гг.)] // [[Военно-исторический журнал]]&lt;/ref&gt;. 1918 йылдың 29 майында дөйөм хәрби мобилизация нигеҙендә регуляр Ҡыҙыл армияһы ойошторола башлай, 1918 йылдың көҙөндә уның һаны 800 мең кеше тәшкил итә, 1919 йылдың башына — 1,7 млн, 1919 йылдың декабренә — 3 млн, 1920 йылдың 1 ноябренә — 5,5 млн.
Ҡыҙыл армияһының күренекле военачальниктары:
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
|[[Вацетис Иоаким Иоакимович|И. И. Вацетис]]
Файл:S S Kamenev 02.gif|[[Каменев Сергей Сергеевич|С. С. Каменев]]
Файл:Александр Егоров.jpg|[[Егоров Александр Ильич|А. И. Егоров]]
Файл:SM-Budyonny-01.jpg|[[Будённый Семён Михайлович|С. М. Будённый]]
Файл:Mikhail_Tukhachevsky.jpg |[[Тухачевский Михаил Николаевич|М. Н. Тухачевский]]
|[[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]]
Файл:Klim voroshilov.JPG|[[Ворошилов Климент Ефремович|К. Е. Ворошилов]]
Файл:Василий Блюхер.jpg|[[Блюхер Василий Константинович|В. К. Блюхер]]
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

=== Учредителдәр йыйылышын таратыу ===
Бөтә Рәсәй Учредителдәр йыйылышына һайлау буйынса ултырыш Петроградтағы Таврия һарайында 1918 йылдың 5 ғинуарында асыла. Эсерҙар етәкселегендә социалистар һәм партияһыҙ делегаттар Совнарком урынына большевиктарҙың лидерҙары Ленин һәм Троцкий инмәгән, яңы демократик хөкүмәт төҙөргә ниәтләйҙәр. Эсерҙар «Хеҙмәтсән һәм иҙелгән халыҡтың хоҡуҡтары декларацияһы» буйынса бәхәстән баш ҡаҡҡандан һуң большевиктар, һул эсерҙар һәм ҡайһы бер милли партияларҙың делегаттары йыйылышты ташлап сыға. Йыйылыштың ҡарарҙары легитимлы булмауына ҡарамаҫтан, ҡалған депутаттар эште дауам итәләр һәм Советтарҙың II съезының декреттарын юҡҡа сығарыу һәм Рәсәй демократик федератив республикаһы булдырыу тураһында ҡарар ҡабул итәләр.

5 ғинуарҙа Петроградта һәм 6 ғинуарҙа Мәскәүҙә Ойоштороу йыйылышын яҡлаған митингтарҙы утҡа тоталар. 6 ғинуарҙа Лениндың бойороғона ярашлы Ойоштороу йыйылышын таратып ебәрәләр һәм большевиктар үҙҙәренең элекке иптәштәренә ҡаршы репрессиялар башлайҙар. Һул эсерҙар ғына Совнаркомда өс урын алалар.

18 ғинуарҙа III Бөтә Рәсәй Советтар Съезы Учредителдәр йыйылышын таратылыуын хупланы. Аҡтар хәрәкәте өсөн, киреһенсә, Учредителдәр йыйылышын ҡабаттан тергеҙеү бер лозунгка әйләнде.

=== Аҙыҡ — түлек диктатураһын индереү ===
Учредителдәр йыйылышын таратҡандан һәм Брест солохона ҡул ҡуйғандан һуң крәҫтиәндәр араһында большевиктарға ҡарата уларҙың аҙыҡ — түлек сәйәсәте айырыуса нәфрәт тыуҙыра. Хәлле крәҫтиәндәр («кулактар») һәм середняктар большевиктарҙан ирекле һатыуҙы көтәләр һәм шул уҡ ваҡытта игенде спекулятив хаҡтар менән һаталар.

[[Германия]] һәм [[Австрия]] ғәскәрҙәренең Украинаны баҫып алыуы һәм Дон өлкәһе территорияһын яулауы игенде Дондан һәм Кубандән алып килеү мөмкинлектәрен сикләй. Ҡалаларҙа икмәк һатыуы ҡырҡа кәмей, сираттар арта, халыҡ араһында паника башлана. Совет власына ҡаршы йүнәлтелгән «ас болалар» йәйелә. Халыҡтың ризаһыҙлығын большевиктар дошмандары үҙ яғына ҡайырырға тырышалар.

Килеп тыуған хәлдән сығыү өсөн 1918 йылдың май айында Наркомпродҡа сикләнмәгән ғәҙәттән тыш вәкәләттәр бирелә. Ирекле һатыу тыйылы һәм икмәкте йәшергән кешеләргә ҡарата язаға тарттырыу саралары ҡарала.
Июнь айында икмәк менән тәьмин итеү Себерҙән һәм Волга буйының ҡайһы бер райондарынан да туҡтай. Был шарттарҙа икмәккә монополияны һаҡлап ҡалыу һәм уны үткәреү өсөн диктатура ысулдарын ҡулланыу халыҡты аслыҡтан һаҡлап ҡалыу өсөн берҙән — бер ысул була.

Хәлле крәҫтиәндәрҙең ҡаршылашыуы көсәйгәндән — көсәйә. Большевиктарҙың ауылда төп ярҙамсылары иң ярлы ҡатлам була. Совет хөкүмәте ярлылар комитеттары (комбедтар) төҙөй башлай. Комбедтарҙы большевиктар хәлле крәҫтиәндәргә ҡаршы йүнәлтәләр. Кулактарҙан конфикацияланған мөлкәт, ер, мал һәм ҡорамалдар ярлылар араһында бүленә.

Комбедтар большевиктар власынан середняктарҙы ситкә этәрҙе, шуға күрә улар кулактар яҡлы булдылар. Большевиктарға ҡаршы элекке фронтовиктар сыға, шул уҡ ваҡытта Брест солохона, продотрядтар һәм комбедтарға ҡаршы сыҡҡан һул эсерҙарының да абруйы арта.

=== Чехословак корпусының ихтилалы. Көнсығышта һуғыштың йәйелеүе ===
[[Файл:Czech Troops.jpg|thumb|[[Чехословак корпусы]]]]
[[Файл:Nikolai Avksentiev.jpg|thumb|Өфө Директо́рияһы лидеры [[Авксентьев Николай Дмитриевич|Н. Д. Авксентьев]]&lt;br /&gt;(Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте)]]

: ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: ''' [[Өфө директорияһы]], [[РККА-ның Көнсығыш фронты]], [[Сембер операцияһы]].'''''
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Изображение:Dutov.jpg|Ырымбур казактары атаманы [[Дутов Александр Ильич|А. И. Дутов]]
Файл:Ataman semenov.jpg|Байкал аръяғы казактары атаманы [[Григорий Михайлович Семёнов|Г. М. Семёнов]]
Файл:Vladimir Kappel.jpg|Генераль штабы генерал-лейтенанты [[Каппель Владимир Оскарович|В. О. Каппель]]
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;
Чехословак корпусы[55] Рәсәй территорияһында Беренсе Донъя һуғышы осоронда булдырыла, башлыса әсирлеккә эләккән чехтарҙан һәм словактарҙан — [[Австро-Венгрия]] армияһының элекке хәрбиҙәренән. 1918 йылдан алып Чехословак корпусы француз командованиеһына буйһона, уның ике дивизияһы Украина территорияһында Францияға ебәреүҙе көтөп ята.

Немецтар һөжүмен башлау менән чехословак корпусы (40 — 45 мең кеше) Совет Рәсәйе территорияһына күсенә. 26 мартта Пензала представители СНК РСФСР-ҙың Совнарком вәкилдәре, Рәсәйҙәге Чехословак милли советы һәм Чехословк корпусы килешеүгә ҡул ҡуялар. Килешеүгә ярашлы чехословактар ҡоралдарының күпселеген тапшырғандан һуң Владивостоккаа китергә тейеш булалар, артабан уларҙы тотҡарламай Көнбайыш Европаға диңгеҙ аша сығарырға тейеш булалар. Чехословактар Транссебер юлы буйлап Пензанан Владивостокка тиклем һибелгән булаю 21 апрелдә Германия баҫымы аҫтында сит эштәре министры Г. В. Чичерин Красноярск советынан чехословак эшелондарын көнсығышҡа табан үткәрмәүен талап итә. Легионерҙар ҡоралһыҙланыуҙы туҡтаталар һәм үҙ яйҙары менән Владивостокка китергә ҡарар итәләр. 21 майҙа мәскәүҙә чехословак эшелондарын тулыһынса ҡоралһыҙландырыу һәм тарҡатыу тураһында бойороҡ наркомвоен Троцкийҙың бойороғо менән нығытыла&lt;ref name=&quot;Троцкий&quot;&gt;[http://www.scepsis.ru/library/id_2834.html Приказ Народного Комиссара по военным делам о разоружении чехословаков]&lt;/ref&gt;. 25—27 майҙа легионерҙар һәм ҡыҙылгвардиясылар араһында бәрелештәр булып ала&lt;ref name=&quot;Салдугеев&quot;&gt;[http://www.lib.csu.ru/vch/1/2005_02/011.pdf Салдугеев Д. В. Чехословацкий легион в России]&lt;/ref&gt;.

Чехословак корпусының болаһы советтарға ҡаршы хөкүмәттәр төҙөүгә булышлыҡ итә. Рәсәйҙең күп кенә төбәктәрендә совет власы ҡолатыла.

1918 йылдың 8 июнендә Һамарҙа Учредителдәр йыйылышының комитеты ([[Комуч]]) булдырыла. Бөтә банктар, сәнәғәт предприятиелары үҙләштерелә, Комуч үҙенең ғәскәрен — Халыҡ армияһын — төҙөй, 23 июндә Омскиҙа Ваҡытлы Cебер хөкүмәте ойошторола.
[[Каппель Владимир Оскарович|В. О. Каппель]] етәкселегендәге ғәскәрҙәр Сызранды, Симбирскиҙы, Өфөнө, Екатеринбургты алалар. Волга буйы көстәренә Урал һәм Ырымбур казак ғәскәрҙәре ҡушыла.

Һөҙөмтәлә, 1918 йылдың август башында Учредителдәр йыйылышының территорияһы Сызрандан Златоустҡа тиклем һуҙыла. Уның контроле аҫтында Сенгилей, Бөгөлмә, Боғорослан, Бәләбәй, Быҙаулыҡ, Бөрө, Өфө булалар&lt;ref name=&quot;Kappel&quot;&gt;Каппель и каппелевцы. 2-е изд., испр. и доп. — {{М}}: НП «Посев», 2007. — ISBN 978-5-85824-174-4&lt;/ref&gt;.

1918 йылдың 7 авгусында Каппель ғәскәрҙәре [[Ҡаҙан]] ҡалаһын һәм [[Рәсәй империяһы]]ның алтын запасының бер өлөшөн алалар.

=== Ҡыҙыл террор ===

Илдәге хәлдәр ҡатмарлашҡан һайын большевиктар реаль һәм потнциаль дошмандарға ҡаршы репрессияларҙы көсәйтә баралар. 1918 йылдың 13 июнь төнөнә ҡарай Пермдә Бөйөк кенәз Михаил Александрович (Александр III улы) үлтерелә. Екатеринбургта [[17 июль]] төнөндә ҡулға алынған элекке император [[Николай II]] ғаиләһе менән бергә атып үлтерелә. Батша ғаиләһен атыу менән бер үк ваҡытта тиерлек Алапаевск ҡалаһында (Екатеринбургтан 140 км алыҫлыҡта) һөргөндә булған бөйөк кенәздәр үлтерелә.

[[30 август]]а [[Ленин Владимир Ильич|Ленин]]ды үлтерергә маташалар, [[Петроград]] ЧК-һы рәйесе М. С. Урицкий үлтерелә. Террористик актарға ҡаршы большевиктар ҡыҙыл террор иғлан итә. ВЧК һәм уның урындағы органдары билдәле сәйәси һәм йәмғиәт эшмәкәрҙәрен, генералдар һәм офицерҙарҙы, дворяндар, буржуазия, интеллигенция һәм руханиҙар вёкилдәрен аманат итеп алалар. ВЧК хөкөмө менән Совет власына ҡаршы хатта һүҙ менән көрәшкәндәргә тиклем ҡырыла. Ғәйепләү өсөн социаль сығышы ла етерлек була. «Синфи дошмандар» өсөн лагерҙар ойошторола башлай (1920 йылдың аҙағына 100-ҙән артыҡ лагерҙар булдырыла, уларҙа яҡынса 75 мең кеше тотола). Ҡыҙыл террор «синфи сит элементтарҙы» ҡырыу һәм халыҡты ҡурҡытыу өсөн массауи ысул булып китә. Яйлап большевистик дәүләт аппаратының эшмәкәрләгендә әлегә тәртиптә булмаған ғәҙәттән тыш саралар үҙәклештерелгән диктатор идаралыҡ ысулдары һәм бөтә социаль төркөмдәргә һәм айырым кешеләргә ҡаршы йүнәлтелгән ойошҡан террор барлыҡҡа килә&lt;ref&gt;name=&quot;Данилин&quot;&lt;/ref&gt;.

=== Һуғышты көньяҡта йәйелдереү ===
[[Файл:Leaders of voluntary army, Markov, Denikin, Alekseev.jpg|thumb|Марков, Деникин, Алексеев.]]
[[Файл:Донского Войска Область 1900.svg|thumb| Дон Ғәскәре өлкәһе [[XX быуат]] башында]]
Март айы аҙағында Донда большевиктарға ҡаршы генерал Краснов етәкселегендәге казактар ихтилалы башлана һәм май уртаһына Дон тулыһынса большевиктарҙан азат була. Дон армияһы ойошторола башлай, июль уртаһына уның һаны 50 мең кеше тәшкил итә. Дон армияһы ике йүнәлештә (Поворино һәм Воронеж) һөжүмен йәйелдерә, әммә совет ғәскәрҙәре уларҙы 24 октябренә туҡтаталар һәм Царицын йүнәлешендә лә Краснов ғәскәрен Дон аръяғына ҡыуалар.

8 меңлек Ирекле армия июнь айында үҙенең икенсе походын (Икенсе Кубань походы) башлай. Генерал Деникин Калнин һәм Сорокин армияларын тар-мар итә. 21 июлдә аҡтар Ставрополде ала, 17 августа — Екатеринодарҙы. Ковтюхтың «Тамань армияһы» (30 меңлек ҡыҙылдар төркөмө)Кубань аръяғына ҡаса. Август аҙағына Кубань ғәскәре территорияһы большевиктарҙан азат ителә. Ирекле армияның һаны 40 мең штыкка ҡылысҡа етә һәм Төньяҡ Кавказға һөжүмен дауам итә.
18 июня 1918 года началось восстание терского казачества под руководством Бичерахова. Казаки нанесли поражение красным войскам и блокировали их остатки в Грозном и Кизляре.

8 июндә ЗДФР 3 дәүләткә бүленә: Грузия, Армения һәм Азербайджан.

1918 йылдың йәйендә Асхабадта эшселәр баш күтәрә. Улар урындағы ҡыҙыл гвардия частарын, «милләтсе»- мадьярҙары ҡыйрата. Эшселәргә төркмән ырыуҙары ҡушыла. Бөтә Каспий аръяғы ихтилалсылар ҡулында була. 1918 йылдың уртаһында Ташкентта большевиктарға ҡаршы йәшерен ойошма булдырыла («Большевизм менән көрәшкән Төркөстан союзы», һуңғараҡ — «Төркөстан хәрби ойошмаһы»). Ихтилал баҫтырылғандан һуң офицерҙар Ташкент офицерҙар партизан отрядын ойоштора, отряд 100 кешенән тора һәм 1919 йылдың март — апрель айҙарында Ферғәнәлә большевиктарға ҡаршы һуғыша.

=== Антанта интервенцияһының  башы ===
1917 йылда Великобритания, Франция һәм Италия большевиктарға ҡаршы булған көстәргә ярҙам итеү тураһында ҡарар итәләр. 22 декабрҙә Парижда үткән Антанта вәкилдәренең конференцияһы Украина, казак өлкәләре, Себер, Кавказ һәм Финляндия хөкүмәттәре менән бәйләнештәр булдырыуҙы һәм уларға кредиттар биреүҙе кәрәкле тип таный. 23 декабрҙә инглиз — француз килешеүе төҙөлә: Бөйөк Британия зонаһына Кавказ һәм казак өлкәләре инә, Франция зонаһына — Бессарабия, Украина һәм Ҡырым. Себер һәм Алыҫ Көнсығыш [[АҠШ]] һәм [[Япония]] мәнфәғәтәре сфераһы тип билдәләнә. Антанта Брест солохон танымауын иғлан итә, шул уҡ ваҡытта большевиктар менән Германияға ҡаршы хәрби ғәмәлдәр тураһында һөйләшеүҙәр алып барырға тырышалар.

1918 йылдың 2 август төнөндә 2-се ранглы капитан Чаплин етәкселегендәге (яҡынса 500 кеше) отряд совет власын Архангельскиҙа юҡҡа сығара. Һуңынан Архангельскиға 2 меңлек инглиз десанты килеп төшә. Ҡораллы көстәр ул ваҡытта 5 рота, эскадрон һәм артиллерия бригадаһынан тора. Частар доброволецтарҙан тора. Урындағы крәҫтиәндәр нейтраль позиция һаҡлайҙар.
Төньяҡта совет командованиеһы 6-сы һәм 7 -се армияларҙан торған Төньяҡ фронтын булдыра (командующийы — Император армияһының элекке генералы Дмитрий Павлович Парский).

== Һуғыштың икенсе этабы (ноябрь 1918 − март 1920) ==

=== Герман ғәскәрҙәрен сығарыу. Ҡыҙыл армияның көнбайышҡа табан һөжүм итеүе. ===
1918 йылдың ноябрендә халыҡ-ара хәле бик ныҡ үҙгәрә. Германия һәм уның союздаштары Октябрь революцияһынан һуң Беренсе донъя һуғышында еңелеүгә дусар булалар. Германия ғәскәрҙәре Рәсәй территорияһында Антанта ғәскәрҙәре килгәнгә тиклем ҡалырға тейеш булалар, әммә был территорияларҙы Ҡыҙыл армияһы биләй башлай һәм тик бер нисә пунктта (Севастополь, Одесса) герман ғәскәрҙәре Антанта ғәскәрҙәре менән алыштырыла.
[[Файл:RA rank insignia 1919-1924.svg|thumb|300px|РККА-ның командирҙар составының еңендәге айырыу билдәләре. 1919 йылдың 19 ғинуарында индерелә]]
Брест солохо буйынса Германияға күскән ерҙәрҙә [[Эстония]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Белоруссия]], [[Польша]], [[Украина]] дәүләттәре барлыҡҡа килә, һуңынан улар Антантаға йөҙөн боралар һәм үҙ армияларын булдыра башлайҙар.
Ҡыҙыл армияһы 1919 йылдың ғинуар уртаһына Прибалтиканың һәм Белоруссияның күпселек өлөшөн яулап ала һәм унда совет хөкүмәттәрен төҙөй.
Украинала украин совет ғәскәрҙәре 1918 йылдың декабрендә — 1919 йылдың ғинуарында — [[Харьков]], [[Полтава]], Екатеринослав ҡалаларын, 1919 йылдың 5 февралендә [[Киев]]ты баҫып алалар. 1919 йылдың апрель аҙағында совет ғәскәрҙәре [[Ҡырым]]ды яулайҙар. Атаман Григорьевтың аҡтар яғына күсеүе һәм Көньяҡ фронтта аҡтарҙың һөжүме башланыуы арҡаһында Украин фронты июндә тарҡатыла һәм көҙгә ҡарай ҡыҙылдар Украинаны ҡалдырып китәләр.

=== Көнсығыштағы алыштар ===
''Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''[[Пермь операцияһы (1919)]], [[Боғорослан операцияһы]], [[Ырымбур операцияһы]], [[Бәләбәй операцияһы]], [[Өфө операцияһы]], [[Екатеринбург операцияһы]], [[Сарапул-Воткинск операцияһы]], [[Силәбе операцияһы]], [[Бөйөк Себер Боҙ походы]]'''.
[[Файл:Kolchak troop inspection 1919.jpg|thumb|Адмирал Колчак яугирҙар араһында]]
[[Файл:Агитационный плакат армии Колчака.jpg|thumb|Колчактың Себер армияһының плакаты]]
18 ноябрҙә Омскиҙа офицерҙарҙың бер төркөмө түңкәрелеш ойоштора, уның һөҙөмтәһендә эсерҙар хөкүмәте ҡыуыла һәм власть урыҫ офицерҙары араһында абруй ҡаҙанған адмирал [[Колчак Александр Васильевич]]ҡа тапшырыла, уға Рәсәйҙең Юғары хакимы исеме бирелә. Колчак хәрби диктатура режимын урынлаштыра һәм армияның үҙгәртеп ҡороуын башлай. Колчактың хакимлығын Антанта союздаштары һәм аҡтар хөкүмәттәренең күпселеге таный.
1918 йылдың декабрендә Колчак ғәскәрҙәре һөжүмгә күсәләр һәм 24 декабрҙә Пермды алалар, әммә Өфө тирәһендә уңышһыҙлыҡҡа осрайҙар һәм һөжүмде туҡтатырға мәжбүр булалар. Аҡтарҙың бөтә ғәскәрҙәре көнсығышта Колчак командованиеһы аҫтында Көнбайыш фронтына берләштерәләләр. Уның состаына Көнбайыш, Себер, Ырымбур һәм Урал армиялары инә.
Ошо уҡ ваҡытта [[РККА-ның Көнсығыш фронты|ҡыҙылдарҙың Көнсығыш фронты]]нда большевиктарға ҡаршы Һамар һәм Сембер губернияларын ялмап алған бик көслө крәҫтиән ихтилалы (Сапан һуғышы) башлана. Баш күтәреүселәрҙең һаны 150 мең кешегә етә. Әммә насар ойошҡан һәм ҡоралланған ихтилалсылар апрель айына Ҡыҙыл армияһы регуляр частары һәм ЧОНН-дың каратель отрядтары тарафынан ҡыйратылалар, ихтилал баҫтырыла.

Март-апрелдә Колчак ғәскәрҙәре [[Өфө]]нө (14 мартта), [[Ижевск]] һәм Воткинскиҙы алғандан һуң, бөтә Уралды биләп алалар һәм алыша-алыша Волгаға табан йырып заслонды  сығырға маташалар, әммә тиҙҙән Ҡыҙыл армияһының өҫтөнлөклө көстәре менән [[Һамар]] һәм [[Ҡаҙан]] тирәһендә туҡтатылалар. 12 апрелдә Көнсығыш фронттағы хәлдәр тураһында тезистарында Ленин «Барыһы ла Колчакка ҡаршы көрәшкә!» лозунгын тәҡдим итә. [[1919 йыл]]дың 28 апрелендә ҡыҙылдар контрһөжүмгә күсәләр һәм уның барышында 9 июндә Өфөнө яулайҙар.

[[Өфө операцияһы]] тамамлағандан һуң Колчак ғәскәрҙәре бөтә фронт буйлап [[Урал]] тауы итәгенә ҡыҫырыҡлана. Республика Реввонсоветы рәйесе Троцкий һәм главком И. И. Вацетис Көнсығыш фронты армияларының һөжүмен туҡтатырға һәм яуланған урында оборонаға күсергә тәҡдим яһайҙар. Партияның Үҙәк комитеты ҡәтғи рәүештә тәҡдимде кире ҡаға. И. И. Вацетис биләгән вазифаһынан бушатыла һәм главком посына С. С. Каменев тәғәйенләнә, шулай итеп, көнсығыштағы һөжүм дауам итә. 1919 йылдың авгусына ҡыҙылдар [[Екатеринбург]] һәм [[Силәбе]]не баҫып алалар.
11 августа совет Көнсығыш фронты составынан Төркөстан фронты бүленеп сыға, уның ғәскәрҙәре Аҡтүбә операцияһы барышында, 13 сентябрҙә, Төркөстан республикаһының Төньяҡ — Көнсығыш фронты ғәскәрҙәре менән тоташа һәм Үҙәк Рәсәй һәм Урта Азия араһындағы бәйләнеште тергеҙә.

1919 йылдың сентябрь-октябрендә [[Тубыл]] һәм Ишем йылғалары араһында аҡтар һәм ҡыҙылдарҙың хәл иткес алышы була. Аҡтар еңелеүгә дусар була. Фронт юҡҡа сыға һәм Колчак армияһының ҡалдыҡтары Себергә сигенәләр. Был сигенеү барышында Колчак ғәскәрҙәре [[Бөйөк Себер Боҙ походы]]н башҡаралар, уның һөҙөмтәһендә Колчак ғәскәрҙәре Көнбайыш Себерҙән Көнсығышҡа сигенәләр һәм 2000 км үтеп, ҡамауҙан ҡотолалар. Колчак өсөн сәйәси мәсьәләләргә ныҡлап төшөнөү хас булмай. Ул большевизмға ҡаршы көрәш байрағы аҫтында төрлө сәйәси көстәрҙе берләштереүгә һәи яңы ҡаты дәүләт власын булдырыуға ирешеүенә ысын күңелдән ышана. Был ваҡытта эсерҙар Колчактың тылында бер нисә бола ойошторалар, уларҙың һөҙөмтәһендә эсерҙар Иркутскиҙы яулап алалар. Ҡалала власты үҙ ҡулына алған эсерҙарҙың Политцентрына 15 ғинуарҙа чехословактар уларҙың һағы аҫтында булған Колчакты тапшыралар&lt;ref&gt;[http://www.dk1868.ru/history/kotomkin.htm ''Котомкин А. Е.'' О чехословацких легионерах в Сибири — Впервые: Париж, 1930.]&lt;/ref&gt;.

[[1920 йыл]]дың 21 ғинуарында Политцентр Колчакты большевиктар ревкомына тапшыра. Адмирал Колчак [[Ленин Владимир Ильич|Ленинды]]ң тура бойороғона ярашлы 1920 йылдың 7 февраль төнөндә атып үлтерелә. Әммә башҡа версиялар ҙа бар: Юғары Хаким адмирал Колчакты һәм Министрҙар Советы рәйесе Пепеляевты атыу тураһындағы ҡарарына  Иркутск хәрби-революцион комитеты рәйесе Ширямов һәм ағзалары А. Своскарев, М. Левенсон һәм Отрадныйҙар ҡул ҡуйғандар. Адмиралды ҡотҡарыу ниәте менән Иркутскиға ашыҡҡан Каппель етәкселегендәге урыҫ частары Иркутскиға һөжүм яһамаҫҫа булалар.

=== Көньяҡтағы алыштар ===
[[Файл:Anton Denikin 1918-1919.jpg|thumb|А. И. Деникин, &lt;br /&gt;ВСЮР-ҙың баш командующийы]]
[[Файл:Стрельба по петлюровцам с платформы бронепоезда.jpg|thumb|Бронепоезд платформаһынан украин ғәскәрҙәренә атыу. Июнь 1919.]]

[[Файл:Evacuation Novorossiisk 1920.jpg|thumb|Новороссийскиҙан аҡтарҙың эвакуацияланыуы]]
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Файл:Mamantov.jpg|Генерал-лейтенант&lt;br&gt;К. К. Мамантов
Файл:Alexander Kutepov.jpg| Инфантерия генералы &lt;br&gt;А. П. Кутепов
Файл:Юзефович Яков Давыдович (1872-1929) - генерал-лейтенант.jpg| Генераль штабы генерал-лейтенанты &lt;br&gt;Я. Д. Юзефович
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;
[[1919 йыл]]дың ғинуарында Краснов өсөнсө тапҡыр Царицынды яуларға маташа, әммә ҡабаттан уңышһыҙлыҡҡа осрай Һәм сигенергә мәжбүр була. Немецтар киткәндән һуң Украина яғынан ҡыҙыл армияһы менән ҡамалған, инглиз-француз союздаштарынан да, Деникиндың доброволецтарынан да һәм большевиктарҙың һуғышҡа ҡаршы агитацияһы арҡаһында Дон армияһы тарҡала башлай. Казатар хеҙмәттән ҡаса йәки ҡыҙылдар яғына күсә башлай — фронт юҡҡа сыға. Большевиктар Донға бәреп инәләр. Казактарға ҡаршы, һуңынан «расказачивание» тип исемләнгән, массауи террор башлана. Март башында ҡыйратҡыс террорға ҡаршы Верхнедон округында казактарҙың ихтилалы башлана (Вёшенское восстание). Баш күтәргән казактар 40 мең штыклы һәм ҡылыслы армия булдыралар, армияға бабайҙар ҙа, үҫмерҙәр ҙә алына, 1919 йылдың 8 июнендә Дон армияһының частары ярҙамға килеп еткәнсе тулы ҡамауҙа һуғышалар.

1919 йылдың 8 ғинуарында Ирекле армия Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре (ВСЮР) составына инә, уны генерал Деникин етәкләй. 1919 йылдың башына Деникин Төньяҡ Кавказда большевиктарҙың ҡаршылауышын баҫтыра, генерал Красновты властан ситләштереп, Дон һәм Кубань казак ғәскәрҙәрен үҙенә буйһондора, Ҡара диңгеҙ порттары аша Антанта илдәренән бик күп ҡорал, боеприпастар, кәрәк-яраҡтар ала. Аҡтар хәрәкәте, был ярҙамға яуап итеп, Рәсәй территорияһындағы яңы дәүләттәрҙе танырға тейеш була.
1919 йылдың ғинуарында Деникин ғәскәрҙәре 90-меңлек большевиктарҙың 11-се армияһын ҡыйраталар һәм тулыһынса Төньяҡ Кавказды яулап алалар. Февралдә иһә ирекле ғәскәрҙәрҙе Донбасҡа һәм Донға ебәреү башлана.
Бөтә аҡгвардиясылар ғәскәрҙәре Деникин етәкселегендәге Рәсәй Көньяғы Ҡораллы көстәренә берләштерәләләр, уның составына Ирекле, Дон, Кавказ армиялары, Төркөстан армияһы һәм Ҡара диңгеҙ флоты инә.
1919 йылдың яҙында Рәсәй Граждандар һуғышының иң ауыр этабына инә. Антантаның Юғары советы сираттағы хәрби походы планын төҙөй&lt;ref&gt;[http://univertv.ru/video/istoriya/istoriya_rossii/stranicy_istorii_rossii_nach_20v/grazhdanskaya_vojna_19181920gg/?mark=new ''Куренышев А. А.'' Гражданская война 1918−1920 гг.: Лекция — Государственный исторический музей, 26.10.2008. // Образовательный видеопортал «Univertv.ru» 02.11.09.]&lt;/ref&gt;. Был юлы «интервенция урыҫ большевиктарға ҡаршы көстәрҙең һәм күрше союздаш дәүләттәрҙең берҙәмлектәге хәрби ғәмәлдәрендә сағылыш табырға тейеш…»&lt;ref&gt;Из истории гражданской войны в СССР: Сборник документов и материалов — {{М}}, 1961. — Т. 2. — С. 12.&lt;/ref&gt;. Буласаҡ һөжүмдә төп роль аҡ армияларға бирелә. Ә ярҙамсы роле — Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша дәүләттәре ғәскәрҙәренә.
1919 йылдың йәйендә ҡораллы көрәш үҙәге Көньяҡ фронтҡа күсә. [[РККА]] ғәскәрҙәре крәҫтиән-казактар ихтилалдарын баҫтырырға мәжбүр була&lt;ref&gt;[http://cdn.scipeople.com/materials/32916/travkryz.pdf ''Михайличенко Д. Ю.'' Травнева військово-політична криза в УСРР, 1919 р. // Вісник Харківського національного університету ім. В. Н. Каразіна. — Сер. Історія України, 2002. — Вип. 5. — Х. — № 556. — С. 130−138.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140718105326/http://cdn.scipeople.com/materials/32916/travkryz.pdf |date=2014-07-18 }}&lt;/ref&gt;, килеп тыуған шарттарҙа Ирекле армия уға ҡаршы торған большевиктар көстәрен ҡыйрата һәм оператив иреккә сыға. 1919 йылдың 12 июнендә Деникин рәсми рәүештә адмирал Колчактың хакимлығын таный.
9 июлдә большевиктарҙың партия Үҙәк комитеты «Барыһы ла Деникин менән көрәшкә» хатын нәшер итә һәм 15 авгусҡа буласаҡ контрһөжүмдең башланыу датаһын билдәләй. Әммә 13 сентәбрҙә Мугоджарская станцияһы районында ҡыҙылдар Төркөстан республикаһы частары менән тоташһалар ҙа, аҡтар үҙ һөжүмен дауам итәләр: 18 августа — [[Николаев]], 23 августа — [[Одесса]], 30 августа — [[Киев]], 20 сентябрҙә — Курск, 30 сентябрҙә — Воронеж, 13 октябрҙә — Орёл яулап алына. Большевиктар катастрофаға яҡын булалар һәм подпольеға китергә әҙерлек башлайҙар. Дәүләт учрежждениелары Вологдаға күсенә башлай, йәшерен Мәскәү партияһы комитеты булдырыла.

Украиналағы Махно рейды ҡыҙылдарға контрһөжүмде көньяҡта башларға форсат бирә һәм улар ВСЮР-ҙы икегә бүлеүгә ирешәләр. Кавказ фронты командующийы Тухачевскийға генерал Деникиндың Ирекле армияһын тар-мар итеү бурысы йөкмәтелә.

20 февралдә аҡтар Ростов һәм Новочеркасскиҙы яулап алалар, әммә дошман Ирекле корпустың тылына ингән була һәм шуға күрә хәрәкәт төньяҡҡа табан үҫешә алмай. Көсөргәнешле алыштарҙа аҡтар 25 февралдә Егорлыцк тирәһендә еңелеүгә дусар булалар һәм Кубань өсөн көрәш ошоноң менән үҙенең тамамланыуына яҡынлаша.
1 мартта Ирекле корпус Дондағы-Ростовты ҡалдыра, һәм аҡ армиялар Кубань йылғаһына табан сигенә{{sfn|Деникин А. И. Очерки|loc=С. 218}}. Казак частары массауи рәүештә ҡыҙылдаға биреләләр йәки «йәшелдәр» яғына күсәләр. Ирекле корпустың ҡалдыҡтары 1920 йылдың 26-27 мартында диңгеҙ юлы менән [[Ҡырым]]ға китә.

Ҡыҙылдар Кубань — Новороссийск операцияһына күсә һәм уның барышында 17 мартта И. П. Уборевич етәкселегендәге Кавказ фронтының 9-сы армияһы Екатеринодарҙы яулай, Кубань йылғаһы аша сығып, 27 мартта Новороссийскиҙы баҫып ала. «Төньяҡ-Кавказ стратегик һөжүм операцияһының төп һөҙөмтәһе — Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәренең төп группировкаһын ҡыйратыу булып тора»&lt;ref name=civilwar5&gt;Гражданская война в СССР, т. 2, с.210&lt;/ref&gt;.
4 ғинуарҙа А. В. Колчак Юғары Хаким вәкәләттәрен — А. И. Деникинға, ә Себер територияһындағы хакимлыҡты атаман Г. М. Семеновҡа тапшыра. 1920 йылдың 4 апрелендә Деникин ВСЮР баш командующийы посын генерал барон П. Н. Врангелгә тапшыра һәм үҙе шул уҡ көндә &quot;Индия императоры &quot; исемле инглиз кораблендә Англияға китә.

=== Юденичтың Петроградҡа һөжүме ===
{{main|Петроградская оборона}}
[[Файл:Nikolay Yudenich.jpg|thumb|[[Юденич Николай Николаевич]] (слева)]]
[[Файл:Petrograd1919.JPG|thumb|Юденич һөжүме ваҡытында Петроградта баррикадалар төҙөү]]

1919 йылдың ғинуарында Гельсингфорста кадет Карташев рәйеслеге аҫтында «Урыҫ сәйәси комитеты» булдырыла. Комитеттың финанс эштәрен үҙ өҫтөнә алған нефтепромышленник С. Г. Лианозов фин банктарында буласаҡ Төньяҡ-Көнбайыш хакимлығының хәжәттәренә яҡынса 2 млн марка ала. Хәрби эшмәкәрлектең ойоштороусыһы Николай Юденич була һәм ул большевиктарға ҡаршы Прибалтикалағы үҙ-үҙен иғлан иткән дәүләттәр һәм Финляндияға таянған Төньяҡ-Көнбайыш фронтын булдырыуҙы планлаштыра.

1919 йылдың 5 июнендә&lt;ref&gt;Телеграмма Колчака о назначении была получена Юденичем 14 июня, а 23 июня Юденич издал свой первый приказ по Северо-Западной армии. ({{книга
 |автор          = [[Корнатовский, Николай Арсеньевич|Корнатовский Н. А.]] 
 |часть          = 
 |заглавие       = Борьба за Красный Петроград
 |оригинал       = 
 |ссылка         = http://militera.lib.ru/h/kornatovsky_na/index.html
 |ответственный  = 
 |издание        = 
 |место          = М.
 |издательство   = [[АСТ (издательство)|АСТ]]
 |год            = 2004
 |том            = 
 |страницы       = 
 |страниц        = 606
 |серия          = Военно-историческая библиотека
 |isbn           = 5-17-022759-0
 |тираж          = 5 000
}})
&lt;/ref&gt; А. В. Колчак Юденичты Төньяҡ-Көнбайыш фронтында большевиктарға ҡаршы һуғышҡан бөтә Рәсәй [[ҡоро ер ғәскәрҙәре|ҡоро ер]] һәм диңгеҙ ҡораллы көстәренә баш командующий итеп тәғәйенләй. 1919 йылдың 11 авгусында Таллинда Төньяҡ-Көнбайыш өлкәһенең Хөкүмәте төҙөлә (Министрҙар советы рәйесе, сит ил эштәре һәм финанстар министры — Степан Лианозов, хәрби министр — Николай Юденич, диңгеҙ министры — Владимир Пилкин һ. б.). Ошо уҡ көндә яңы хөкүмәт бының өсөн ҡорал һәм армия өсөн кәрәк-яраҡтар вәғәҙә иткән инглиздарҙың баҫымы аҫтында Эстонияның дәүләт бойондороҡһоҙлоғон таный һәм Финляндия менән дә һөйләшеүҙәр башлай. Әммә Колчактың Бөтә Рәсәй хөкүмәте финдарҙың һәм прибалттарҙың сепаратистик талаптарын ҡарауҙан баш тарта. Юденич К. Г. Э. Маннергеймдың Печенег ҡултығын һәм Көнбайыш Карелияны ҡушыу буйынса талабына ыңғай ҡарай, әммә Колчак баш тарта, ә Париждағы Рәсәй вәкиле С. Д. Сазонов Балтия янындағы губерналар үҙ аллы дәүләттәр итеп таныла алмай һәм Финляндияның да яҙмышы Рәсәйҙең ҡатнашлығынан тыш хәл ителә алмай, тип белдерә&lt;ref&gt;[http://www.regiment.ru/lib/C/33.htm ''Цветков В. Ж.'' Николай Николаевич Юденич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071201134207/http://www.regiment.ru/lib/C/33.htm |date=2007-12-01 }} // «Вопросы истории», 2002. — № 9. — С. 37−59.&lt;/ref&gt;.
Шулай ҙа Бөйөк Британия Төньяҡ-Көнбайыш хөкүмәтенә ярҙам күрһәтә.
Аҡтар Петроградҡа ике һөжүм башҡара — 1919 йылдың яҙында һәм көҙөндә. 26 августа [[Рига]]ла аҡтар хәрәкәтенең вәкилдәре, Прибалтика дәүләттәре һәм Польша вәкилдәре большевиктарға ҡаршы берлектәге ғәмәлдәр һәм 15 сентябрҙә Петроградҡа һөжүм башлау тураһында ҡарар сығаралар. Әммә совет власы Прибалтика дәүләттәренә солох һөйләшеүҙәрен башлау буйынса тәҡдименән һуң (31 август һәм 11 сентябрҙә), Юденич союздаштарын юғалта.

Юденичтың Петроградҡа көҙгө һөжүме уңышһыҙ була. [[Рәсәй Федерацияһы|РСФСР]] һәм [[Эстония]] араһындағы Тарту солох килешеүенә ҡул ҡуйылғандан һуң Юденичтың Төньяҡ-Көнбайыш армияһының 15 мең һалдаты һәм офицеры ҡоралһыҙландырыла, артабан уларҙың 5 меңе тотола һәм концлагерҙарға оҙатыла&lt;ref name=kup&gt;[http://militera.lib.ru/memo/russian/kuprin_ai/01.html ''Куприн А. И.'' Купол Св. Исаакия Далматского]; [http://www.dk1868.ru/history/Kuprin.htm]&lt;/ref&gt;. 1919 йылда Маннергейм хөкүмәте яңыртылғандан һуң Финляндия ла советтар менән килешеү юлдарын эҙләй башлай.

=== Төньяҡтағы алыштар ===

[[Файл:North2.jpg|thumb|«Козьма Минин» ледоколы Аҡ диңгеҙҙә. 1920 йыл]]
Аҡ армияның  Төньяҡта формалашыуы үтә ауыр шарттарҙа бара, сөнки сәйәси етәкселектә һул (эсер-меньшевиктар) элементтары күселекте тәшкил итә. 
1918 йылдың ноябрь уртаһына  генерал-майор Н. И. Звягинцев барыһы ике рота ғына булдыра ала. Ошо уҡ айҙа уны полковник Нагорнов алыштыра. Был ваҡытҡа М фронтовик - офицерҙар етәкселегендә партизан отрядтары ғәмәлләшә. Күпселегендә улар урындағы крәҫтиәндәрҙән булалар, мәҫәлән, ағалы - ҡусылы прапорщиктар А. һәм И. Бурковтар. Бындай большевиктарға ҡырҡа ҡаршы булған офицерҙарҙың һаны бер нисә йөҙгә еткән. Бынан тыш, Финляндия территорияһынан бүленеп сыҡҡан Карелиял Олонец ирекле армия ғәмәлдә була.

Генерал-майор В. В. Марушевский Архангельск һәм Мурманскиҙың бөтә ғәскәрҙәре командующийы итеп тәғәйенләнә (ваҡытлыса).  Армия офицерҙарыҙың регистрацияһын үткәргәс, иҫәпкә ике мең тирәһе кеше ҡуйыла. Холмогоры, Шенкурск һәм Онегала урыҫ доброволецтары француз сит ил легионына инәләр. Шулай итеп, 1919 йылдың ғинуарына аҡ армия 9 мең штык һәм ҡылыс тәшкил итә. 1918 йылдың ноябрендә генерал Миллер Төньяҡ өлкәһе генерал - губернатор вазифаһына саҡырыу ала. 1 ғинуарҙа Миллер хөкүмәттең сит ил эштәре идарасыһы итеп тәғәйенләнә, ә 15 ғинуарҙа Төньяҡ өлкәһе генерал-губернатор вазифаһы бурыстарын  башҡара башлай, 30 апрелдә ул Колчак А. В. хакимлығын таный.

Армия составы бик тиҙ арта бара, офицерҙарҙы әҙерләү өсөн британ һәм урыҫ хәрби мәктәптәре ойошторола, шулай уҡ Славян- Британия авиация корпусы, Ледовитый океан һәм йылға флотилиялары булдырыла, бронепоездар («Адмирал Колчак» һәм «Адмирал Непенин») төҙөлә. Әммә һуғышҡа һәләтлелек кимәле түбән булып ҡала, дезертирлыҡ һәм уға бәйле болалар арта бара.
Инглиздарҙың киткәненән һуң Миллер большевиктарға ҡаршы көрәшен дауам итә. 1919 йылдың 25 авгусында армияны көсәйтеү өсөн сираттағы мобилизация үткәрелә. 1920 йылдың февраленә Төньяҡ өлкәһе ғәскәрҙәрендә 1492 офицер, 39 822 строевой һәм 13 456 строевой булмаған түбән чиндар — дөйөм һаны 54,7 мең кеше, 161 орудие һәм 1,6 мең пулемёт, милли ополчениела — тағы ла 10 мең кеше иҫәптә тора.
  
Әммә декабрҙә ҡыҙылдар контрһөжүмгә күсәләр, Шенкурскиҙы яулайҙар, Архангельскиға яҡынлашалар.  1920 йылдың 24−25 февралендә Төньяҡ армияһының күпселек өлөшө ҡыҙылдарға бирелә. 19 февралдә Миллер эмиграцияға китә. Генерал Миллер менән бергә  800 хәрбиләр һәм граждан халҡы Рәсәйҙе ташлап китергә мәжбүр була. Төрлө ҡаршылыҡтарға, ҡыйынлыҡтарға ҡарамаҫтан, аҡ моряктар үҙҙәренең отрядын Норвегияға еткерәләр (25 февралдә).

Комиҙа иң аҙаҡҡы алыштар 1920 йылдың 6-9 мартында үтә.Артабан Урал яғынан килеп еткән ҡыҙыл ғәскәрҙәре Усть-Щугорҙы ҡамап алалар һәм капитан шульгин етәкселегендәге гарнизонды ҡыйраталар. Конвой аҫтында Чердынгә ебәрелгән офицерҙар юлда атып үлтерелә. шулай итеп, Төньяҡ армияһы яҡшы ҡоралланғанына ҡарамаҫтан, ҡыҙылдар һөжүмдәренән тарҡала. Еңелеүҙең төп сәбәптәре: тәжрибәле офицер кадрҙары булмауы һәм ғәскәрҙәр составында  алыҫта ятҡан ваҡытлы хөкүмәт өсөн һуғышырға теләге булмаған элекке ҡыҙылармеецтары күп булыуы.

=== Союздаштарҙың аҡтарға ярҙамы ===
[[Файл:BritishInterventionPoster.jpg|thumb|Граждандар һуғышы осорондағы Британия интервенттары плакаты.]]
Германияның Беренсе донъя һуғышында еңелгәненән һуң Англия, Франция һәм АҠШ, башлыса, Колчак һәм Деникиндарҙың хөкүмәттәренә ярҙам менән сикләнәләр. Владивостағы АҠШ консулы Клдуэллға бының хаҡта: «Хөкүмәт рәсми рәүештә үҙ өҫтөнә Колчакка йыһаз һәм аҙыҡ-түлек менән ярҙам итеүҙе бурыс итеп ала…» тип белдерә[76]. АҠШ Колчакка Ваҡытлы хөкүмәт тарафынан бирелгән һәм файҙаланмаған 262 миллион долларлыҡ кредиттарҙы, шулай уҡ 110 миллион долларлыҡ ҡорал тапшыра. 1919 йылдың беренсе яртыһында Колчак АҠШ-тан 250 меңдән ашыу винтовка, меңләп орудиелар һәм пулемёттар ала. Ҡыҙыл Тәре 300 мең комплект урын-ер нәмәләре һәм башҡа милек менән тәьмин итә. 20 мая 1919 йылдың 20 майында Колчакка Владивостоктан 640 вагон һәм 11 паровоз ебәрелә, 10 июндә — 240 000 пар итек, 26 июндә — запастағы частары менән 12 паровоз, 3 июлдә — снарядтары менән 200 орудие, 18 июдәя — 18 паровоз һ. б. Былары әле айырым факттар ғына[77].

1918—1919 йылдарҙың ҡышында йөҙләп меңдәр винтовкалар ебәрелә (250—400 мең Колчакка һәм 380 меңгә яҡын Деникинға), танктар, грузовиктар (1 мең тирәһе), броневиктар һәм самолеттар, боеприпастар һәм бер нисә мең кеше өсөн кейем (обмундирование).

== Һуғыштың өсөнсө этабы (март 1920 − октябрь 1922/1923 йылдың июне) ==
1919 йылдың февраль айы аҙағында Ҡыҙыл Армияның Баш идаралығы, килеп тыуған шарттарҙан сығып, Антанта һәм ВСЮР-ҙың берләшкән көстәренә ҡаршы көрәш алып барыуҙы төп бурыс итеп ҡуя. Большевиктарға ҡаршы көстәрҙе һанға һуҡмауға ҡарамаҫтан, улар 1919 йылдың яҙында үҙенең хәлен ярайһы ғына яҡшыртыуға өлгәшәләр. Март башында Колчактың ғәскәрҙәре (Себер, Көнбайыш, Урал һәм Ырымбур армиялары һәм Көньяҡ армия төркөмө) ҡапыл һөжүмгә күсә. 14 мартта улар Өфөнө яулайҙар. 15 апрелдә көсөргәнешле алыштар һөҙөмтәһендә Боғорослан да бирелә. РКП(б) Үҙәк комитеты талабына ярашлы Көнсығыш фронтҡа башҡа фронттарҙан алынған ғәскәрҙәр ебәрелә. 28 апрелдә контрһөжүмгә Көнсығыш армияһының Көньяҡ армия төркөмө күсә. Ул Көнбайыш армияһын ҡыйрата һәм Боғоросланды ала. Көнсығыш фронтының Төньяҡ армияһы төркөмө Икенсе армия һәм Волга хәрби флотилияһы көстәре менән шул уҡ ваҡытта Себер армияһын тар-мар итә, Сарапулды һәм Ижевскиҙы яулай. 1919 йылдың авгусында Көнсығыш фронты ике яҡҡа таралған йүнәлештәрҙә һөжүмде алып барыу өсөн ике фронтҡа бүленә — Көнсығыш һәм Төркөстан. 1920 йылдың ғинуар айында Көнсығыш фронты ғәскәрҙәре Колчак армияһының ҡыйратыуын тамамлайҙар, Колчак ҡулға алына һәм атып үлтерелә. [[Фрунзе Михаил Васильевич|Фрунзе]] командованиеһы аҫтындағы Төркөстан фронты генерал Беловтың Көньяҡ армияһын еңә һәм сентябрҙә Төркөстан республикаһының ғәскәрҙәре менән тоташа&lt;ref&gt;http://www.psaffect.ru&lt;/ref&gt;.

Көнбайыш фронтының ғәскәрҙәре 1919 йылдың яҙында көрәште [[Карелия]]ла, Прибалтикала һәм [[Белоруссия]]ла фин, герман, поляк, эстон, литва, латыш һәм аҡгвардиясылар ғәскәрҙәренә ҡаршы алып баралар. Май уртаһында [[Петроград]] йүнәлешендә Төньяҡ корпусының һөжүме башлана. Аҡтар 7-се армия частарын ҡыҫырыҡлауға өлгәшәләр һәм Гдов, Ямбург һәм Псковты баҫып алалар. Прибалтика дәүләттәре Хөкүмәте уларҙың бойондороҡһоҙлоғон таныу шарты менән солох һөйләшеүҙәрен башларға ризалашалар. 1920 йылдың 2 февралендә Юрьевта Совет-эстон солох килешеүе төҙөлә. 1919 йылдың 14 мартында Украин фронты ғәскәрҙәре уң яр (правобережная) Украинала һөжүм башлайҙар. Март аҙағына УНР армияһы (Украина халыҡ армияһы) туҡтатыла, 6 апрелдә [[Одесса]] яулана, айҙың аҙағына [[Ҡырым]] да баҫып алына. Июндә украин фронты тарҡатыла. Көньяҡ фронты тылындағы ҡатмарлыҡтар менән Деникин оҫта файҙалана, уның ғәскәрҙәре май айында контрһөжүмгә күсә һәм Көньяҡ фронты армиялары Донбасc өлкәһен, Донбасcты һәм Украинаның бер өлөшөн ҡалдырып китергә мәжбүр итә. Июлдә Көньяҡ фронты 15 августҡа билдәләнгән контрһөжүмгә әҙерлек алып бара. Дон армияһының командованиеһы был операция тураһында мәғлүмәттәр табыуға өлгәшә. Операцияны булдырмау маҡсатында генерал Мамонтов корпусы 10 августа Көньяҡ армияһы тылдары буйлап рейд башлай. Көньяҡ фронты еңелеүгә дусар була. РКП (б)-ның Үҙәк комитеты Көньяҡ фронтты Көнбайыш фронты көстәре менән көсәйтергә була. 1920 йылдың 4 апрелендә Деникин үҙенең ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтарын Ҡырымда аҡгвардиясылар урыҫ армияһын ойоштора башлаған Врангелгә тапшыра.

=== Совет-поляк һуғышы ===
: ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: ''' [[Совет-поляк һуғышы]]''',''' [[Киев операцияһы (1920)]]'''''
[[Файл:Austin-Putilovets «Poznańczyk» near Bobruysk, 1920.jpg|thumb|Захваченный поляками красноармейский [[Остин-Путиловец]], называвшийся «Стенька Разин»]]
[[Файл:Rzeczpospolita 1922.png|thumb|Совет-поляк һуғышы һөҙөмтәләренә ярашлы Польша һәм РСФСР-ҙың сиктәре]]
25 апреля 1920 йылдың 25 апрелендә Франция аҡсаһына йыһазландырылған поляк армияһы Совет Украина сиктәренә бәреп инә һәм 6 майҙа Киевты баҫып ала. Поляк хөкүмәтенең башлығы Й. Пилсудский «диңгеҙҙән диңгеҙгә тиклем» конфедератив дәүләт төҙөү буйынса пландар ҡора, был дәүләткә Польша, Украина, Белоруссия, Литва территориялары инергә тейеш була. Әммә был пландар тормошҡа ашмай. 14 майҙа Көнбайыш фронты (командующийы М. Н. Тухачевский), 26 майҙа — Көньяҡ-Көнбайыш (командующиый А. И. Егоров) ғәскәрҙәренең уңышлы контрһөжүме башлана. Июль уртаһына улар Польша рубеждарына килеп етә.

РКП(б)-ның Үҙәк комитеты Политбюроһы Ҡыҙыл Армия командованиеһы алдында яңы стратегик бурыс ҡуя: алыштар менән Польша территорияһына инергә һәм уның баш ҡалаһын баҫып алырға һәм илдә Совет власын урынлаштырыу буйынса тейешле шарттар тыуҙырырға. Ҡыҙыл армияһының хәл-торошон яҡшы белгән Троцкий үҙенең мемуарҙарында яҙа:
{{Цитата|Были горячие надежды на восстание польских рабочих… У Ленина сложился твёрдый план: довести дело до конца, то есть вступить в Варшаву, чтобы помочь польским рабочим массам опрокинуть правительство Пилсудского и захватить власть… Я застал в центре очень твёрдое настроение в пользу доведения войны „до конца“. Я решительно воспротивился этому. Поляки уже просили мира. Я считал, что мы достигли кульминационного пункта успехов, и если, не рассчитав сил, пройдём дальше, то можем пройти мимо уже одержанной победы — к поражению. После колоссального напряжения, которое позволило 4-й армии в пять недель пройти 650 километров, она могла двигаться вперёд уже только силой инерции. Всё висело на нервах, а это слишком тонкие нити. Одного крепкого толчка было достаточно, чтоб потрясти наш фронт и превратить совершенно неслыханный и беспримерный… наступательный порыв в катастрофическое отступление.}}
Троцкийҙың фекеренән айырмалы рәүештә, Ленин һәм Политбюро ағзаларының барыһы ла тиерлек Польша менән кисекмәҫтән солох килешеүе төҙөү тураһында уның тәҡдимен кире ҡаҡтылар. Варшаваға һөжүмде — Көнбайыш фронтына, ә Львовҡа — Александр Егоров етәкләгән Көньяҡ-Көнбайыш фронтына ышанып тапшыралар.
Большевистик лидерҙарының белдереүҙәренән, дөйөм алғанда, был Европаның эсенә «ҡыҙыл штыкты» индерергә маташыу һәм «Көнбайыш Европа пролетариатын ҡуҙғатыу», уны донъя революцияһына ярҙамға этәреү өсөн эшләнә.

Был маташып ҡарауҙар һәләкәт менән тамамлана. 1920 йылдың авгусында Көнбайыш фронтының ғәскәрҙәре [[Варшава]] аҫтында тулыһынса ҡыйратыла һәм артҡа ташландырыла. Алыш барышында Көнбайыш фронтының биш армия иҫәбенән сигенеп өлгөргән өсөнсөһө генә имен ҡала. Ҡалғандары юҡҡа сығарыла: 4-се армия һәм 15-се армияның бер өлөшө Көнсығыш Пруссияға ҡаса һәм тотҡонға эләгә, Мозырь төркөмө, 15-се, 16-сы армиялар ҡамауҙа ҡалалар һәм тар-мар ителәләр. Әсирлеккә 120 меңдән артыҡ ҡыҙылармеец (200 меңгә тиклем) бирелә. Ҡыҙыл армияның был һәләкәте Граждандар һуғышы осорондағы һәләкәттәрҙән  иң аяныслыһы. Рәсәй мәғлүмәттәренә ярашлы, дөйөм һандан пленға эләккән яҡынса 80 мең ҡыҙылармеец аслыҡ, ауырыуҙар, ғазаптар, мыҫҡыллауҙар һәм язаларҙан һәләк булған&lt;ref&gt;''Райский Н. С.'' Польско-советская война 1919−1920 годов и судьба военнопленных, интернированных, заложников и беженцев.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Михутина И. В.'' Так сколько же военнопленных погибло в польском плену // [[Новая и новейшая история (журнал)|Новая и новейшая история]], 1995. — № 3. — C. 64−69;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www2.ng.ru/polemics/2001-01-13///8_error.html ''Михутина И. В.'' Так была ли «ошибка» // Сайт «Независимой газеты» (www2.ng.ru), 13.01.2001.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929131022/http://www2.ng.ru/polemics/2001-01-13///8_error.html |date=2007-09-29 }}&lt;/ref&gt;.. Поляк лагерҙарында 15 — 20 мең кеше үлгән&lt;ref name=&quot;matveev2006&quot;&gt;''Матвеев Г. Ф.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NEWHIST/PREKATYN.HTM Ещё раз о численности красноармейцев в польском плену в 1919−1920 годах.] // «Новая и новейшая история», 2006. — № 3.&lt;/ref&gt;. Рәсәй һәм поляк яҡтарынан дөйөм һан буйынса мәғлүмәттәр ныҡ айырыла — 85 меңдән 157 мең кешегә тиклем.
Октябрҙә ваҡытлыса солох килешеүе төҙөлә, ә 1921 йылдың мартында тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйыла.  Уның шарттарына ярашлы Украинаның һәм Белоруссияның көнбайыштағы байтаҡ ерҙәре Польшаға бирелә.

Һуғыш барышында бер-береһенә ҡаршы торған бер яҡ та алдына ҡуйылған маҡсаттарға ирешә алмай: Белоруссия һәм Украина Польша менән 1922 йылда [[Совет Социалистик Союзы Республикаһы|Советтар Союзы]] составына ингән республикалар араһында бүлешеg алына. Литва территорияһы Польша менән бойондороҡһоҙ Литва дәүләте араһында бүленә. РСФСР үҙ яғынан Польшаның бойондороҡһоҙлоғон һәм Пилсудский хөкүмәтенең легитимлығын таныуын белдерә, ваҡытлыса «донъя революцияһы» һәм Версаль системаһын юҡҡа сығарыу пландарынан баш тарта. Солох килешеүенә ҡарамаҫтан, ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәр артабанғы егерме йыл дауамында ҡатмарлы булып ҡала, һәм 1939 йылда Польшаны бүлгеләүгә СССР-ҙың ҡатнашыуына алып килә.
Антанта дәүләттеренең үҙ-ара аңлашмаусанлыҡтары яйлап аҡтар хәрәкәтенә һәм ғөмүмән большевиктарға ҡаршы көстәргә ярҙамды юҡҡа сығара һәм халыҡ-ара кимәлендә Советтар Союзын таныуға булышлыҡ итә.

=== Ҡырым ===
[[Файл:Wrangel Pyotr and pilots.jpg|thumb|Генерал барон П. Н. Врангель 5-се авиаотряд осоусылары]]
[[Файл:Kahovka English tank.jpg|thumb|Каховка аҫтындағы алыштар барышында РККА-ның 51-се уҡсылар дивизияһы яугирҙары тартып алған инглиз танкы, 1920 йылдың 14 октябре]]
[[Файл:Перекопско-Чонгарская операция.svg|thumb|Перекоп операцияһына тиклем ғәскәрҙәрҙең ҡуйылышы]] (1920 йылдың 5 ноябренә ҡарата)]]
Совет-поляк һуғышының ҡыҙған мәлендә көньяҡта әүҙем ғәмәлдәргә барон П. Н. Врангель күсә. Бик ҡаты саралар, шул иҫәптән офицерҙарҙы кеше алдында язалауҙар ярҙамында, генерал тарҡалған Деникин дивизияларын тәртипле һәм һуғышҡа һәләтле армияға әүерелдерә.

{{Цитата|Я принял ряд мер для наведения порядка в тылу. На узловых станциях Кременное, Лиман, Лозовая были учреждены особые комендатуры во главе с генералами или штаб-офицерами, при коих состояли особые военно-полевые суды. Все следующие на юг эшелоны осматривались. Имущество разбиралось и бралось на учёт, из боеспособных воинских чинов формировались маршевые команды для отправки на фронт. Уличённых в грабежах, ослушников и дезертиров было приказано немедленно предавать суду и, по утверждению приговора комендантом, таковой приводить в исполнение.
}}{{Конец цитаты|''Врангель П. Н.'' Записки{{sfn|Врангель П. Н. Записки|1928}}}}
Мәскәүгә уңышһыҙ үткәрелгән һөжүменән көс йыйған һуң Урыҫ армияһы Ҡырымдан сығып, июлдең уртаһына Төньяҡ таврияны биләй. Был ваҡытта Ҡырымд ресурстары тулыһынса сарыф ителеп бөткән була. Ҡорал һәм боеприпастар менән тәьмин итеүҙе Врангель тик Франциянан ғына көтә ала, сөнки Англия 1919 йылда уҡ аҡтарға ярҙам итеүен туҡтата.
     
1920 йылдың 14 авгусында Ҡырымдан Кубангә генерал С. Г. Улагай етәкселегендәге десант ебәрелә (4,5 мең штык һәм ҡылыс), ул күп һанлы баш күтәреүселәр менән тоташырға һәм большевиктарға ҡаршы икенсе фронт асыуға өлгәшергә тейеш була. Әммә Улагайҙың хаталары арҡаһында баштағы уңыштарҙы үҫтерергә форсат булмай. Бының менән файҙаланып, ҡыҙылдар үҙенең резервтарын үҙ янына туплай, һан буйынса өҫтөнлөккә өлгәшә һәм Улагайҙың частарын блоклай. Казактар Азов диңгеҙе ярына сигенәләр һәм унан 7 сентябрҙә Ҡырымға эвакуацияланалар.
Июль-август айҙарында врангелевсыларҙың төп көстәре Төньяҡ Таврияла уңышлы оборона алыштарын алып бара, атап әйткәндә, Жлобаның атлы корпусын тулыһынса тар-мар итә. Кубангә уңышһыҙ десанттан һуң Врангель ҡамауҙы йырып сығырға һәм һөжүмгә күскән поляк армияһы менән осрашырға ҡарар ҡыла. Хәрби ғәмәлдәрҙе Днепрҙың уң ярына күсерер алдынан, Врангель үҙенең частарын Ҡыҙыл армия частарын ҡыйратыу маҡсатында Донбасҡа ташлай, әммә тәүге уңышты артабан үҫештереү килеп сыҡмай һәм врангелевсылар Днепрҙың һул ярына сигенә.

Ошо уҡ ваҡытта поляктар, Врангелгә биргән вәғәҙәләрен боҙоп, 1920 йылдың 12 октябрендә большевиктар менән ваҡытлыса килешеү төҙәләр, ҡыҙылдар поляк фронтынан ғәскәрҙәрен Аҡ армияға ҡаршы күсерә башлайҙар. 28 октябрҙә М. Н. Фрунзе етәкселегендәге Көньяҡ фронты частары контрһөжүмгә күсәләр, әммә планлаштырылған ҡамау килеп сыҡмай. Врангелдың төп көстәре Ҡырымға табан сигенә һәм алдан әҙерләнгән оборона рубеждарында нығына.

М. В. Фрунзе күпкә өҫтөнлөк алған көстәре менән 7 ноябрҙә Ҡырымға штурмын башлай&lt;ref&gt;''Какурин Н. Е., Вацетис И. И.'' Гражданская война. 1918−1921 — {{СПб}}: Полигон, 2002. — 672 с. — 5100 экз. — ISBN 5-89173-150-9. [http://militera.lib.ru/h/kakurin_vatsetis/21.html — Гл. 21.]&lt;/ref&gt;,&lt;ref&gt;[http://militera.lib.ru/h/sb_perekop_i_chongar/04.html ''Фрунзе М. В.'' Памяти Перекопа и Чонгара // Перекоп и Чонгар.: Сборник статей и материалов. / Под общей редакцией А. В. Голубева. — {{М}}: Государственное военное издательство, 1933. — 80 с. — 15000.]&lt;/ref&gt;. 11 ноябрҙә Фрунзе генерал Врангелгә фронт радиостанцияһы аша өндәмә менән сығыш яһай:
{{Цитата|Главнокомандующему Вооружёнными силами Юга России генералу Врангелю.&lt;br&gt;
Ввиду явной бесполезности дальнейшего сопротивления ваших войск, грозящего лишь пролитием лишних потоков крови, предлагаю вам прекратить сопротивление и сдаться со всеми войсками армии и флота, военными запасами, снаряжением, вооружением и всякого рода военным имуществом.
В случае принятия вами означенного предложения, Революционный военный совет армий Южного фронта на основании полномочий, представленных ему центральной Советской властью, гарантирует сдающимся, включительно до лиц высшего комсостава, полное прощение в отношении всех проступков, связанных с гражданской борьбой. Всем нежелающим остаться и работать в социалистической России будет дана возможность беспрепятственного выезда за границу при условии отказа на честном слове от дальнейшей борьбы против рабоче-крестьянской России и Советской власти. Ответ ожидаю до 24 часов 11 ноября.
Моральная ответственность за все возможные последствия в случае отклонения делаемого честного предложения падает на вас.&lt;br&gt;
{{Конец цитаты|Командующий Южным фронтом Михаил Фрунзе&lt;ref&gt;ЦГАСА, ф. 101, опч 1, д. 36, лл. 134.&lt;/ref&gt;}}

Тере көс һәм ҡорал өҫтөнлөгөнә ҡарамаҫта, ҡыҙыл ғәскәрҙәре бер нисә көн Ҡырымды яҡлаусыларҙың оборонаһын емерә алмайҙар: 11 ноябрҙә генә аҡтарҙың оборонаһы йырыла. Ҡырымда Урыҫ армияһының һәм граждандарҙың эвакуацияһы башлана. Өс көн эсендә ғәскәрҙәр, уларҙың ғаилә ағзалары, [[Севастополь]], Ялта, Феодосия һәм Керчь диңгеҙ порттары халҡы 126 судноға тейәлә.

12 ноябрҙә Джанкой, 13 ноябрҙә — Симферополь, 15 ноябрҙә — Севастополь, 16 ноябрҙә — Керчь ҡалаларын ҡыҙыл ғәскәрҙәр яулап ала.

Ҡырымды баҫып алғандан һуң большевиктар тарафынан ярымутрауҙа йәшәгән граждан һәм хәрби халҡын массауи атыуҙар башлана. Шаһиттарҙың баһаһы буйынса, 1920 йылдың ноябренән 1921 йылдың мартына тиклем 15 меңдән 120 меңгә тиклем кеше үлтерелгән&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080531052016/http://www.rustrana.ru/article.php?nid=24053 Красный террор в Крыму. 1920—1921 годы]&lt;/ref&gt;.

Үҙ ирке менән илде ташлап китеүселәрҙең һаны 150 мең кеше тәшкил итә.

Аҡ Ҡырымдың ҡолатылыуы менән большевиктарға ҡаршылашыу Рәсәйҙең Европа өлөшөндә туҡтатыла. Ҡыҙыл «диктатура» өсөн көн үҙәгенә бөтә Рәсәйҙе ялмап алған крәҫтиән ихтилалдары мәсьәләһе баҫа.

=== Ҡыҙылдар тылында Советтарға ҡаршы ихтилалдар ===

: ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: ''' [[Ҡарағош яуы]]''', '''[[Башҡортостандағы Крәҫтиәндәр күтәрелеше (1918—1921)]]'''''
1921 йылдың башына 1918 йылдан туҡтамаған крәҫтиән ихтилалдары ысын крәҫтиән һуғыштарына әүерелде. Быға сәбәпсе Ҡыҙыл Армияһының демобилизацияһы булды, сөнки армиянан хәрби эш менән таныш булған миллионлаған ирҙәр ҡайтты. Был һуғыштар Тамбов губернаһы, [[Украина]], [[Дон]], Кубань, Волга буйы, [[Көньяҡ Урал]] һәм [[Себер]]ҙе биләп алды. Крәҫтиәндәр аграр сәйәсәтен үҙгәртеүҙе, РКП (б) диктатын бөтөрөүҙе дөйөм тиң һайлау хоҡуғы нигеҙендәге Учредителдәр йыйылышын саҡырылыуын талап иттеләр. Сығыштарҙы баҫтырыу өсөн Ҡыҙыл армияһының артиллерия, бронетехника һәм авиациялы частары ташланды.
Ризаһыҙлыҡ хәрби көстәргә лә күсә. 1921 йылдың февралендә Петроградта эшселәрҙең забастовкалары һәм ризаһыҙлыҡ белдергән митингтарыбашлана, улар сәйәси һәм иҡтисади мәсьәләләрҙе күтәрә. РКП (б)-ның Петроград комитеты заводтарҙағы һәм фабрикаларҙағы тулҡынланыуҙарҙы бола, фетнә тип квалификациялай һәм ҡалала хәрби положение индерә. Эшсе активистар ҡулға алына.
1921 йылдың 1 мартында Кронштадт хәрби нығытмаһының моряктары һәм ҡыҙылармеецтары (26 мең кешенән торған гарнизон) «За Советы без коммунистов!» лозунгы аҫтында Петроград эшселәреняҡлау буйынса резолюция ҡабул итәләр һәм социалистик партиялары вәкилдәрен тотҡонлоҡтан азат итеүҙе, Советтарға ҡабаттан һайлау үткәреүҙе, сауҙа азатлығын, кустар етештереүҙе, крәҫтиәндәргә үҙҙәренең ере менән иркен ҡулланыуҙы рөхсәт итеүҙе талап итәләр. Матростар менән килешеүгә килеп булмаҫын күргән властар ихтилалды баҫтырыуға әҙерләнә башлай.

[[Файл:No-nb bldsa 6a019.jpg|thumb|210px|[[Голод в Поволжье (1921—1922)|Голод в России]] 1921—1922 годов]]
5 мартта Михаил Тухачевский етәкселегендәге 7-се армия тергеҙелә, уға бик ҡыҫҡа ваҡыт эсендә Кронштадтағы ихтилалды баҫырға бойороҡ бирелә. 1921 йылдың 7 мартында ғәскәрҙәр Кронштадты утҡа тоталар.

8 мартта РКП(б)-ның Х ы асылған көндә Ҡыҙыл армия частары штурмға баралар. Әммә штурм кире кағыла, карательғәскәрҙәре элекке урындарына сигенә. Баш күтәреүселәргә телктәшленк күрһәтеп, күп кенә ҡыҙылармеецтар һәм армия подрпзделениелары ихтилалды баҫтырыуҙа ҡатнашырға теләмәйҙәр. Массауи үлтереүҙәр башлана. Икенсе штурмды үткәреү өсөн Кронштадтҡа иң ышаныслы частарҙы туплайҙар, хатта алышҡа съезд делегаттарын да йәлеп итәләр. нығытманы көслө артиллерия утына тотҡандан һуң 16 март төнөндә яңы штурм башлана. Тухачевскийҙың ғәскәрҙәре нығытмаға бәреп инәләр, бик ҡаты урам алыштары башлана, тик 18 марттың иртәнсәгенә генә кронштадлыларҙың ҡаршылашыуына сик ҡуйыла. Нығытма яҡлаусыларның күпселеге алыштарҙа һәләк була, икенселәре — Финляндияға ҡаса (8 мең, ҡалғандары әсирлеккә биреләләр (улар иҫәбенән ревтрибуналдар хөкөмдәре буйынса 2103 кеше атып үлтерелә.
Большевитарҙың сәйәсәте (һуңынан «хәрби коммунизм» тип аталған): диктатура, икмәк монополияһы, террор, — большевиктарҙы һәләкәткә этәрә ине, әммә Ленин, бер нәмәгә ҡарамаҫтан, тик ошондай сәйәсәт менән генә большевиктар власты үҙ ҡулдарында тотоп ҡала аласаҡ, тип һанай.

Тиҙҙән ил халҡының төп өлөшөн — атап әйткәндә, ваҡ крәҫтиәнлекте — ҡәнәғәтләндергән «Яңы иҡтисади сәйәсәт» (НЭП) ғәмәлгә индерелә:
{{цитата|… 85 % населения были мелкие собственники — крестьяне, а рабочих было — смешно сказать, немногим более 1 % населения (в 1921 году население Сов. России в тогдашних пределах равнялось 134,2 миллиона; индустриальных рабочих было 1 миллион 400 тысяч; эти цифры взяты из официальной истории КПСС, том 4, стр. 8, год издания 1970)&lt;ref&gt;''[[Бажанов, Борис Георгиевич|Бажанов Б.]]'' [http://www.pereplet.ru/history/Author/Russ/B/Bajanov/vospom/glav7.html Воспоминания бывшего секретаря Сталина — Париж: «Третья Волна», 1980; {{СПб}}: «Всемирное слово», 1992. — Гл. 7.]&lt;/ref&gt;.}}

=== Кавказ аръяғында һәм Урта Азияла хәрби ғәмәлдәр ===
&lt;!-- [[Файл:Red Army in Tiflis Feb 25 1921.jpg|thumb|Красная армия в [[Тбилиси]]. [[Советско-грузинская война]]. 1921 год]]--&gt;

1920 йылдың апрелендә Төркөстан фронтының совет ғәскәрҙәре Семиречьела аҡтарҙы еңделәр, шул уҡ айҙа Әзербәйжәндә совет власы урынлаштырыла, 1920 йылдың сентябрендә —Бохарала, 1920 йылдың ноябрендә — Арменияла. Февралдә Персия һәм Афғанистан менән солох килешеүҙәренә ҡул ҡуйыла, 1921 йылдың мартында — Төркиә менән дуҫлыҡ һәм туғанлыҡ тураһында тыныслыҡ килешеүе. Ошо уҡ ваҡытта совет власы Грузияла ла урынлаштырыла.

=== Алыҫ Көнсығышта ҡаршылашыуҙың аҙаҡҡы усаҡтары ===
Алыҫ көнсығышта японлыларҙың әүҙемләшеүенән хәүефләнеп, большевиктар 1920 йылдың башында ғәскәрҙәренең хәрәкәтен көнсығышҡа табан туҡтатып торҙолар, ихтилал ялмап алған Владивостокты формальрәүештә Приморье земство управаһына биреп торалар. 1920 йылдың 6 апрелендә Верхнеудинскиҙа (хәҙер Улан-Удэ) марионетик Алыҫ Көнсығыш республикаһы (ДВР) иғлан ителә.
Апрель-май айҙарында республиканың Халыҡ-революцион армияһы ике мәртәбә хәлде үҙ файҙаһына үҙгәртергә маташа, әммә көстәрҙең самалы булыуы арҡаһында, ике операция ла уңышһыҙлыҡҡа тарый. 1920 йылдың көҙөнә япон ғәскәрҙәре дипломатик тырышлыҡтар ярҙамында Байкал аръяғынан сығарыла, ә өсөнсө, Чита оперцияһы барышында Амур фронтының Халыҡ-революцион арияһы ғәскәрҙәре һәм партизандар атаман Семенов казактарын һәм Колчак ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтарын еңәләр. 22 октябрҙә Чита яулана, ә ноябрь башында Байкал аръяғы тулыһынса баҫып алына. Ҡыйратылған аҡгвардиясылар ҡалдыҡтары Маньчжурияға сигенә. Ошо уҡ ваҡытта япон ғәскәрҙәре Хабаровскиҙан киәләр. Большевик В. Г. Антонов етәкселегендәге Приморье земство управаһы Алыҫ Көнсығыш республикаһын таный.
Әммә 1921 йылдың 26 майында Приморьелағы аҡгвардиясылар түнкәрелеше һөҙөмтәһендә Владивостокта һәм Приморьела власть ҡабаттан Аҡтар хәрәкәте яҡлылары яғына күсә. Владиостокта ҡалған япондарнейтралитет һаҡлап ҡалалар&lt;ref&gt;''Смолин М. Б.'' Тайны русской империи. — {{М}}: Вече, 2003. — ISBN 5-9533-0032-8&lt;/ref&gt;.

1921 йылдың ноябрендә Приморьенан төньяҡҡа табан аҡтарҙың һөжүме башлана, улар хабаровскиҙы яулай, әммә артабан һөжүмде дауам итергә көстәре булмай һәм улар Волочаевка — Верхнеспасская һыҙығында оборонаға күсә һәм бында нығытылған район төҙөйҙәр.

1922 йылдың 5 февралендә [[Блюхер Василий Константинович|Василий Блюхер]] командованиеһы аҫтындағы Халыҡ-революцион армияһы частары һөжүмгә күсәләр һәм 10 февралдә Волочаевканы штурмлай башлайҙар, уның оборонаһы тик 12 февралдә генә ҡолатыла. 14 февралдә ҡыҙылдар Хабаровскиҙы ала.
Сентябрҙә аҡгвардиясылар һөжүмен ҡабатлап ҡарайҙар. 4 — 25 октябрҙә Приморье операцияһы үткәрелә — Граждандар һуғышындағы иң һуңғы эре операция.
24 октябрҙә япон командованиеһы ғәскәрҙәрен Алыҫ Көнсығыштан сығарыу буйынса Алыҫ Көнсығыш республикаһы менән килешеү төҙөргә мәжбүр була.
25 октябрҙә Халыҡ-революцион армияһының частары һәм партизандар Владивостокка инәләр. Аҡгвардиясылар ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтары эвакуциялана.

1923 йылдың апрелендә совет власы Анадырҙа урынлаштырыла, әммә 1 июлгә тиклем генерал А. Н. Пепеляевтың ғәскәрҙәре хәрби ғәмәлдәрен дауам итәләр.

==== Монголияла Бакич отрядының алыштары ====

1921 йылдың апрелендә [[Бакич Андрей Степанович|Бакичты]]ң отрядына (элекке Ырымбур армияһы) Себерҙән сигенгән хорунжий (һуңынан полковник) Токаревтың баш күтәреүсе Халыҡ дивизияһы (1200 кеше тирәһе) ҡушыла. 1921 йылдың майында А. СС. Бакич етәкселегендәге отряд көнсығышҡа табан Монголияға Джунгария һыуһыҙ далалар аша китә (ҡайһы бер тарихсылар тап ошо ваҡиғаларҙы Аслыҡ походы тип һанайҙар).

Кобук йылғаһы янында ҡыҙылдар заслоны аша үтеп, Шара- Сумэ ҡалаһына тиклем барып етә һәм уны өс аҙна ҡамауҙан һуң баҫып ала, 1000 кеше һәләк була. 1921 йылдың сентябрь башында 3 мең кеше бында ҡыҙылдарға биреләләр, ә ҡалғандары Монгол Алтайына китә.Октябрь аҙағында алыштарҙан һуң корпустың ҡалдыҡтары Уланк янында «ҡыҙыл» монгол ғәскәрҙәренә биреләләр, уларҙы 1922 йылда Совет Рәсәйенә ҡайтаралар. А. С. Бакич һәм тағы ла 5 офицер (генерал И. И. Смольнин-Терванд, полковнитар С. Г. Токарев һәм И. З. Сизухин, штабс-капитан Козьминых һәм корнет Шиғабитдинов) 1922 йылдың май аҙағында Новониколаевскиҙа судпроцесынан һуң атып үлтереләләр. 350 кеше монгол далаларында йәшенәләр һәм полковник Кочнев менән улар Гучэнуға сигенәләр һәм 1923 йылдың йәйенә тиклем Ҡытайҙа таралалар.

== Граждандар һуғышында большевиктарҙың еңеүе сәбәптәре ==
Большевиктарға ҡаршы торған көстәрҙең Граждандар һуғышында еңелеү  сәбәптәре бер нисә тиҫтә йыл тарихсылар  араһындағы бәхәстәрҙә тикшерелә. Дөйөм алғанда, сәйәси һәм географик яҡтан аҡтарҙың тарҡаулығы һәм Аҡтар хәрәкәте етәкселәренең дөйөм байраҡтар аҫтында бөтә большевиктарға ҡаршы көстәрҙе берләштерә ала торған һәләте булмауы төп сәбәптәр тип атала.  Хәҙерге замандағы тарихсы Карпов Н. Д. еңелеүҙең төп сәбәптәренең береһе тип Аҡтар хәрәкәтенең сәйәси бушаҡлығын билдәләй. Аҡтарҙың лидерҙары һуғыштың аҙағына тиклем халыҡтың аңына үҙҙәренең төп маҡсаттарын еткерә алманылар. ғәскәрҙәрҙә һәм халыҡ араһында сәйәси эш офицерҙарға йөкмәтелә, улар бындай эште алып барырға һәләтле һәм әҙер булмайҙар. Киреһенсә, Ҡыҙыл Армияһында был функциялар фәҡәт большевистик партияһы ағзаларында ятҡан, улар махсус әҙерлек үткән була һәм ҡеүәтле пропагандистик аппаратҡа таяна Карпов Н. Д. американ яҙыусыһы  А. Р. Вильямстың фекерен килтерә:  «''Первый Совет Народных Комиссаров, если основываться на количестве книг, написанных его членами, и языков, которыми они владеют, по своей культуре и образованности был выше любого кабинета министров в мире''».
Башлыса хәрби белемгә генә эйә булған Аҡтар хәрәкәте етәкселәренә, хатта иң юғары ҡатламдағыларға, сәйәси күҙлектән, большевиктарға ҡаршы ҡуйырлыҡ бер нәмәләре лә булмай. Был йәһәттән Кубань армияһы командующийы генерал А. Г. Шкуроның һүҙҙәре дәлил булып тора: «''Смешно сказать, но приходилось искать добровольческую идеологию в застольных спичах и речах, произнесенных генералом Деникиным по тому или другому случаю; простое сравнение двух-трёх таких „источников“ убеждало в неустойчивости политического мировоззрения их автора…''».

Аҡтар хәрәкәте лидерҙарының аныҡ сәйәси ориентирҙары булмауы башҡарған ғәмәлдәрендә һәм Рәсәйҙәге сәйәси көрәш йөкмәткеһенә һәм мәғәнәһенә бик оригиналь ҡараштарҙың үҫешенә булышлыҡ итә. Мәҫәлән, Дон Ғәскәре атаман  П. Н. Краснов ситуацияға ошондай баһа биргән:

{{начало цитаты}}Дон раскололся в то время на два лагеря — казаки и крестьяне. Крестьяне, за малым исключением, были большевиками. Там, где были крестьянские слободы, восстания против казаков не утихали. Весь север войска Донского…, Таганрогский округ, слободы Орловка и Мартыновка 1-го Донского округа, города Ростов и Таганрог, слобода Батайск были залиты казачьей кровью в борьбе с крестьянами и рабочими. Попытки ставить крестьян в ряды Донских полков кончались катастрофой. Крестьяне изменяли казакам, уходили к большевикам и насильно, на муки и смерть уводили с собою Донских офицеров. Война с большевиками на Дону имела уже характер не политической или классовой борьбы, не Гражданской войны, а войны народной, национальной. Казаки отстаивали свои права от Русских…{{конец цитаты|источник=''Карпов Н. Д.'' Трагедия Белого Юга. 1920 год{{sfn|''Карпов Н. Д.''|2005}}.}}

Граждандар һуғышы ваҡытында иң киҫкен торған проблемаларҙың береһе - массауи дезертирлыҡ булған.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!colspan=&quot;2&quot;|РККА-ла 1919 йылда дезертирлыҡ
|-
! Ай !! Кеше
|-
| февраль || 26 115
|-
| март || 54 696
|-
| апрель || 28 236
|-
| май || 78 876
|-
| июнь || 146 453
|-
| июль || 270 737
|-
| август || 299 839
|-
| сентябрь || 228 850
|-
| октябрь || 190 801
|-
| ноябрь || 263 671
|-
| декабрь || 172 831
|-
| Барыһы || 1 761 105
|}

== Граждандар һуғышы эҙемтәләре ==
[[Файл:Red terror 001.jpg|thumb|Ҡыҙыл террор ҡорбандары]]. Херсон ЧК-да табылған аманатсылар мәйеттәре, Тюльпанов йортоноң подвалы. 1919 йыл.]]
[[Файл:Red terror 002.jpg|thumb|]]
 
[[Файл:Typhus ukrainian family.jpg|thumb|Тиф менән ауырыған крәҫтиәндәр]]
[[Файл:Streetkids RussianCivilWar.JPG|thumb|Ғаиләһеҙ балалар (Граждандар һуғышы осоронда ҡарауһыҙ ҡалған балалар).]]
[[Файл:Refugees on flatcars.jpg|thumb|Ҡасаҡтар]]
1921 йылға Рәсәй ысынлап та емереклектәрҙә ята.Элекке Рәсәй империяһынан Польша, Финляндия, Латвиия, Эстония, Литва, Көнбайыш Украина, Белоруссия, Армениялағы Кара өлкәһе һәм Бессарабия территориялары сығалар.белгестәрҙең мәғлүмәттәренә ярашлы, ҡалған территорияларҙа халыҡтың һаны 135 миллионға етер-етмәҫ була. Һуғыштар, эпидемиялар, эмиграциялар, тыуымдың кәмеүе һөҙөмтәһендә был территорияларҙа 1914 йылдан алып юғалтыуҙар  25 миллиондан да кәм булмай.

Хәрби ғәмәлдәр ваҡытында Донецк күмер бассейны, Баҡы нефть районы, Урал һәм Себер предприятиелары айырыуса ныҡ зыян күрәләр, күп кенә шахталар һәм рудниктар емерәләләр. Яғыулыҡ һәм сеймал етешмәгәнлектән заводтар туҡтала. Эшселәр ҡалаларҙы ташлап китергә һәм ауылдарға күсенергә мәжбүр булалар. Сәнәғәт етештереүенең кимәле 5 мәртәбәгә кәмей. Металлургия металды Петр I осорондағы кимәлдә етештергән. 
А. И. Деникин үҙенең хәтирәләрендә большевиктарҙан зыян күргән Көнсығыш Украины хәлен тасуирлай: биш ай эсендә земство эше һәм ауыл хужалығына йөҙләп миллион аҡсаға торҙолар; финанс-иҡтисади тормош нигеҙенә тиклем ҡыйратыла; аҙыҡ-түлек сәйәсәте йыртҡыстарса төҫ ала, аҙыҡ-түлек диктатураһы ауылды тулыһынса бөлгөнлөккә төшөрә; заводтар һәм фабрикалар зыяраттарҙы хәтерләтә{{sfn|Деникин А. И. Очерки|loc=[http://www.nestormakhno.info/russian/denikin.htm Т. V., Гл. V.]}}.
Ауыл хужалығының етештереүе 40% кәмей.

Граждандар һуғышы осоронда аслыҡтан, ауырыуҙарҙан, террорҙан һәм алыштарҙа (төрлө мәғлүмәттәргә ярашлы) 8 миллиондан 13 миллионға тиклем кеше һәләк була, шул иҫәптән яҡынса 1 млн Ҡыҙыл армияһы яугирҙары. Илдән эмиграцияға 2 млн тирәһе кеше китә. Беренсе донъя һуғышынан һәм Граждандар һуғышынан һуң ҡарауһыҙ ҡалған балаларҙың һаны ҡырҡа арта. Бер мәғлүмәт буйынса, [[1921 йыл]]да Рәсәйҙә 4,5 млн ҡарауһыҙ бала иҫәпләнгән, икенсе мәғлүмәт буйынса -  [[1922 йыл]]да яҡынса 7 млн &lt;ref&gt;''Рожков А. Ю.'' Борьба с беспризорностью в первое советское десятилетие // Вопросы истории, 2000. — № 11. — С. 134.&lt;/ref&gt;.
Халыҡ хужалығына зыяндың күләме 50 млрд алтын һум тәшкил иткән, сәнәғәт етештереүе 1913 йылдың кимәленә ҡарата  4—20 % тиклем кәмегән.

== Һуғыш барышындағы юғалтыуҙар (таблица) ==
{{якорь|Потери}}
{|class=&quot;standard&quot;
|-
!Юғалтыуҙар категорияһы||Һаны (мең кеше)&lt;ref&gt;''Эрлихман В. В.'' Потери народонаселения в XX веке.: Справочник — {{М}}: Издательский дом «Русская панорама», 2004. — ISBN 5-93165-107-1.&lt;/ref&gt;
|-
|'''Барыһы үлтерелгән һәм яраларҙан үлгән'''|| '''2500'''
|-
|Ҡыҙыл армия ||950
|-
|аҡ һәм милли армиялары ||650
|-
|йәшел баш күтәреүселәр|| 900
|-
|'''Террор һөҙөмтәһендә һәләк булған'''|| '''2000'''
|-
| ҡыҙыл террорҙан|| 1200
|-
| аҡ террорҙан|| 300
|-
| йәшел террорҙан|| 500
|-
|'''аслыҡтан һәм эпидемияларҙан үлгән'''|| '''6000'''
|-
|'''Барыһы үлгән'''|| '''10500'''
|-
|Сит илгә сығып киткән || 2000
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=[[Деникин А. И.]] |заглавие=«[[Очерки русской смуты]]» |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство= |год= |том=I—V |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref=Деникин А. И. Очерки}}
** I том: ''«Крушение власти и армии. Февраль—Сентябрь 1917»''. [В 2-х вып.]. {{П.}}: изд-во Поволоцкого, 1921. Вып. 1. — 183 с. Вып. 2. — 238 с.
** II том: ''«Борьба генерала Корнилова. Август 1917 г. Апрель 1918 г.»''. {{П.}}: изд-во Поволоцкого, 1922. — 345 с.
** III том: ''«Белое движение и борьба Добровольческой армии. Май—октябрь 1918 года»''. {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во «Слово», 1924. — 271 с.
** IV том: ''«Вооруженные силы юга России»''. {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во «Слово», 1925. — 244 с.
** V том: «Вооруженные силы юга России». {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во [[Медный всадник (издательство)|«Медный всадник»]], 1926. — 367 с.
* «Гражданская война. Материалы». [в 2 т.]. {{М}}: Высш. военно-ред. совет, 1923. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=453975&amp;basename=OldBook Т. 2]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* ''Горн В.'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8760-gorn-v-grazhdanskaya-voyna-na-severo-zapade-rossii-berlin-1923#page/5/mode/inspect/zoom/4 «Гражданская война на северо-западе России».] — {{comment|Б.|Берлин}}: «Гамаюн», 1923. — 416 с.
* ''[[Гусев, Сергей Иванович (партийный деятель)|Гусев С. И.]]'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=454113&amp;basename=OldBook «Гражданская война и Красная армия. Сб. военно-теор. и военно-полит. ст. (1918—1924)»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. {{М.}}; {{Л.}}: Госиздат, 1925.
* ''Король И.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=461748&amp;basename=OldBook «История гражданской войны и Красной армии. Пособие для занятий с красноармейцами»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. {{М.}}: «Красная звезда», 1925.
* [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=454046&amp;basename=OldBook «Краткий очерк истории гражданской войны»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. {{Л.}}: «Красная звезда», 1925.
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11251-grazhdanskaya-voyna-boevye-deystviya-na-moryah-rechnyh-i-ozernyh-sistemah-l-1925-1926 «Гражданская война: Боевые действия на морях, речных и озерных системах»]. [В 3 т.]. {{Л.}}: Ред.-изд. отд. Мор. сил РККФ, 1925—1926. Т. 2 «Северо-Запад». [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11171-t-2-severo-zapad-ch-1-baltiyskiy-flot-1918-1919-1926 Ч. 1: «Балтийский флот, 1918—1919 гг.»]; [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/10615-t-2-severo-zapad-ch-2-ozernye-i-rechnye-flotilii-1926 Ч. 2: «Озерные и речные флотилии»]. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11172-t-3-yugo-zapad-1925 Т. 3: «Юго-Запад»]
* ''Иванов К.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=454003&amp;basename=OldBook «Красная армия и гражданская война»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. [{{Л.}}]: Изд-во Ленгубпрофсовета, 1926.
* ''Мавроган А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=454051&amp;basename=OldBook «Гражданская война в России (1918—1920 гг.)»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322002352/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=454051&amp;basename=OldBook |date=2014-03-22 }}. {{М.}}; {{Л.}}: «Московский рабочий», 1927.
* ''[[Бубнов, Андрей Сергеевич|Бубнов А. С.]]'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=454035&amp;basename=OldBook «Гражданская война, партия и военное дело»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Сб. {{М}}: Воен. вестник, 1928.
* {{книга |автор=[[Врангель П. Н.]] |часть=«Записки» |заглавие=«Белое дело. Летопись белой борьбы» |викитека= |ответственный=[[Лампе, Алексей Александрович фон|А. А. фон Лампе]] |издание= |место=[[Берлин]] |издательство=[[Медный всадник (издательство)|«Медный всадник»]] |год=1928 |том=V и VI |страницы= |столбцы= |страниц=321 и 265 |серия= |isbn= |тираж= |ref=Врангель П. Н. Записки }}
* «Гражданская война, 1918—1921». [В 3 т.] / под общ. ред. А. С. Бубнова, С. С. Каменева, Р. П. Эйдемана. {{М.}}: «Военный вестник», 1928—1930. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=258141&amp;basename=OldBook Т. 1: «Боевая жизнь Красной армии»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319163417/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=258141&amp;basename=OldBook |date=2014-03-19 }}. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=258142&amp;basename=OldBook Т. 2: «Военное искусство Красной армии»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319163515/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=258142&amp;basename=OldBook |date=2014-03-19 }}
* ''Базь И.'' [http://sovdoc.rusarchives.ru/#showunit&amp;id=10406;tab=img «Почему мы победили в гражданской войне»]. {{М.}}: [[Военгиз]], 1930.
* ''Енборисов Г. В.'' [http://elan-kazak.ru/sites/default/files/IMAGES/ARHIV/Memuar/enborisov-ot-urala_0.pdf «От Урала до Харбина. Памятка о пережитом»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131104005125/http://elan-kazak.ru/sites/default/files/IMAGES/ARHIV/Memuar/enborisov-ot-urala_0.pdf |date=2013-11-04 }}. Шанхай, 1932.
* ''Голубев А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=554801&amp;basename=OldBook «Гражданская война 1918—1920 гг.»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{М.}}: «[[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]», 1932.
* [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=493428&amp;basename=OldBook «Гражданская война»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Лит.-худ. сб. {{М}}; {{Л.}}: [[Гослитиздат]], 1932.
* ''Рабинович С.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;page=1&amp;idbook=519730&amp;basename=OldBook «История гражданской войны. Кратк. очерк»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. 2-е изд., испр. и доп. {{М.}}: [[Соцэкгиз]], 1935.
* {{Книга:Ленин В. И.: ПСС}}
* {{h|БСЭ|1972}}{{БСЭ3|автор=А. В. Голубев, С. Ф. Найда|Гражданская война и военная интервенция 1918−20|7}}
* {{книга |автор= |часть= |заглавие=Герои гражданской войны |оригинал= |ссылка= |ответственный=Институт истории партии МГК и МК КПСС |издание= |место=М. |издательство=«[[Московский рабочий]]» |год=1974 |том= |страницы= |страниц=415 |серия= |isbn= |тираж=75 тыс. |ref=Герои гражданской войны}}
* ''[[Регельсон, Лев Львович|Регельсон Л.]]'' [http://www.lregelson.narod.ru/knigi/trc/trc00.htm «Трагедия Русской Церкви. 1917−1953».] {{П}}.: YMCA-Press, 1977.; {{М.}}: Изд-во Крутицк. подворья; Общество любителей церк. истории, 1996, 2007.
* «Гражданская война и военная интервенция 1918—1922». Энциклопедия. {{М.}}: «[[Советская Энциклопедия]]». 1983
* ''[[Федорченко, Софья Захаровна|Федорченко С. З.]]'' [http://belousenko.com/books/memoirs/fedorchenko_narod_na_vojne.htm «Народ на войне»]. {{М.}}: «[[Советский писатель]]», 1990.
* ''Белаш А. В., Белаш В. Ф.'' «Дороги Нестора Махно. Историческое повествование». {{К}}: «Проза», 1993. ISBN 5-7707-3814-6.
* ''Слободин В. П.'' «Белое движение в годы гражданской войны в России (1917−1922 гг.)». Учебное пособие. — М.: [[МЮИ МВД России]], 1996.
* {{книга|автор=Галин В. В.|заглавие=«Интервенция и гражданская война»|ссылка=|серия=«Тенденции»|место=М.|издательство=«Алгоритм»|год=2004|страниц=608|isbn=5-9265-0140-7|тираж= 1000 экз.}}
* {{книга|заглавие=«Красный террор в годы гражданской войны: по материалам Особой следственной комиссии по расследованию злодеяний большевиков». Сборник документов |ответственный=Под ред. докторов исторических наук Ю. Г. Фельштинского и Г. И. Чернявского |ссылка=|место=М.|издательство=«Терра-Книжный клуб»|год=2004|страниц=512|isbn=|ref=Красный террор}}.
* {{книга|автор=[[Барсенков, Александр Сергеевич|Д. и. н. Барсенков А. С.]], [[Вдовин, Александр Иванович (историк)|д. и. н. Вдовин А. И.]]|заглавие=История России. 1917−2004: Учеб. пособие для студентов вузов|место=М.|издательство=Аспект Пресс|год=2005|ref=''Барсенков А. С., Вдовин А. И.''}}
* {{книга|автор=Карпов Н. Д.|заглавие=«Трагедия Белого Юга. 1920 год»|место=М.|издательство=«Вече»|год=2005|страниц=384|isbn=5-9533-0516-8|ref=''Карпов Н. Д.''}}
* {{книга|автор=Зимина В. Д.|заглавие=«Белое дело взбунтовавшейся России: Политические режимы Гражданской войны. 1917−1920 гг.»|место=М.|издательство=[[Российский государственный гуманитарный университет|РГГУ]]|год=2006|страниц=467|серия=«История и память»|isbn=5-7281-0806-7|ref=''Зимина В. Д.''}}
* {{книга |автор={{nobr|Кирмель Н. С.}} |заглавие=Белогвардейские спецслужбы в Гражданской войне. 1918-1922 гг. |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание=1-е |место=М. |издательство=«Кучково поле» |год=2008 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=512 |серия=«Спецслужбы вчера и сегодня» |isbn=978-5-9950-0020-4 |тираж=1500 |ref=Кирмель Н. С. }}
* {{книга |заглавие=«Революция и гражданская война в России: 1917—1923 гг.» Энциклопедия в 4 томах |ответственный=глав. ред. С. А. Кондратов |место=М. |издательство=«[[Терра (издательство)|Терра]]» |год=2008|том= |страницы= |страниц= |серия=[[Большая энциклопедия «Терра»|Большая энциклопедия]] |isbn=978-5-273-00560-0 |тираж=100 000}}
* {{книга |автор=Авторский коллектив|заглавие=«Гражданская война в России: энциклопедия катастрофы»|ответственный=Составитель и ответственный редактор: [[Володихин, Дмитрий Михайлович|Д. М. Володихин]], научный редактор [[Волков, Сергей Владимирович|С. В. Волков]]|издание=1-е|место=М.|издательство=«Сибирский цирюльник»|год=2010|страницы= |страниц= 400|серия= |isbn= 978-5-903888-14-6|тираж=}}
* {{книга |заглавие=«1920 год в судьбах России и мира: апофеоз Гражданской войны в России и её воздействие на международные отношения» |ссылка= |викитека= |ответственный=отв. ред. В. И. Гол­дин |издание= |место=Архангельск |издательство=«Солти» |год=2010 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=294 |серия= |isbn=5-7536-0372-6 |тираж= |ref= }} Сб. ма­те­ри­а­лов меж­ду­нар. на­уч. конф.
* ''Шишкин В. И.'' [http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2013/10/zaimka-ru_shishkin-fareast.pdf «Геополитическая роль русского Дальнего Востока в период Великой войны 1914—1922 гг.»] // «Гражданская война и иностранная интервенция на Российском Дальнем Востоке: уроки истории. Материалы второй междунар. науч. конф., посв. 90-летию окончания Гражданской войны и иностранной интервенции на российском Дальнем Востоке (Владивосток, 25—27 окт. 2012 г.)». Владивосток, Изд. дом [[Дальневосточный федеральный университет|Дальневост. фед. ун-та]], 2012. С. 88—95.
* ''Сафонов Д. А.'' «Гражданская война в Росси как мифологема в сознании россиян» // «Научный православный взгляд на ложные исторические учения». {{М.}}: Русский издательский центр, 2013. С. 265−274.
* ''Ларьков Н. С., Шишкин В. И.'' [http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2014/01/zaimka-ru_larkov-shishkin-partisans.pdf «Партизанское движение в Сибири во время гражданской войны»] // «Власть и общество в Сибири в XX веке». Сб. науч. ст. Новосибирск, 2013. Вып. 4. С. 76—114.
* {{статья |автор=Климов&amp;nbsp;А. |заглавие=«Белое движение. Краткая история возникновения» |ссылка=http://www.armymuseum.ru/bd_r.html |издание=armymuseum.ru |тип=сайт |место=М. |издательство=[[Центральный музей Вооружённых Сил]] |год= |месяц= |число= |том= |выпуск= |номер= |страницы= |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref= |archiveurl=http://archive.li/GUh6 |archivedate=2012-12-21 }}
* ''[[Регельсон, Лев Львович|Регельсон Л.]]'' [http://www.regels.org/documents.htm «Хронология, документы, фотоматериалы: Русская церковь и Советское государство 1917—1953 гг.»] &lt;!--[http://www.apocalyptism.ru/Russish_Church.htm]--&gt;

=== Историографик тикшеренеүҙәр ===
* {{книга|автор=[[Найда, Сергей Фёдорович|Найда С. Ф.]], Наумов В. П.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=591868&amp;basename=GOPB_AZ Советская историография гражданской войны и иностранной военной интервенции в СССР]|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|год=1966}}
* {{книга|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=282773&amp;basename=GOPB_AZ Зарождение и развитие советской военной историографии]|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1966}}
* {{Книга|автор = Ушаков А. И.|заглавие = История гражданской войны в исследовательской и мемуарной литературе русского зарубежья 1920—30-х гг. Автореф. дис. ... канд. ист. наук|ответственный = |издание = |место = Ярославль|издательство = |год = 1992|страницы = |страниц = |isbn = |ссылка = http://cheloveknauka.com/v/15810/a}}
* {{книга|автор=Голдин В. И.|заглавие=[http://militera.org/?card=23821 Россия в Гражданской войне: очерки новейшей историографии (вторая половина 1980-х — 90-е годы)]|место=Архангельск|издательство=Боргес|год=2000}}
* {{книга|автор=Бухлак Н. В.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=261663&amp;basename=GOPB_AZ Вооружённые формирования на территории Сибири в период Гражданской войны и военной интервенции: историография и источниковедение проблемы. Монография]|место=М.|издательство=МГОУ|год=2007}}
* {{книга|автор=Воронов В. Н., Салов А. В.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=318380&amp;basename=GOPB_AZ Белое движение в Гражданской войне на Юге России (ноябрь 1917—1920 гг.): историография и источниковедение проблемы. Монография]|место=М.|издательство=ПИЮ|год=2007}}
* {{книга|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=507517&amp;basename=GOPB_AZ Белое движение в Гражданской войне: 90 лет изучения. Введение в историографию Белого движения. Коллект. монография]|место=М.|издательство=Изд-во СГУ|год=2008}}
* {{книга|автор=Гришанин П. И.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=328578&amp;basename=GOPB_AZ «Падения» и «взлёты» Белого движения в отечественной историографии]|место=Пятигорск|издательство=ПЛГУ|год=2008}}

=== Библиография ===
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8889 Тематический указатель литературы по гражданской войне]. {{Л.}}, 1929.
* {{Книга|автор = |заглавие = Библиография русской революции и гражданской войны (1917—1921): Из каталога библиотеки Р.З.И. Архива|ответственный = |издание = |место = Прага|издательство = |год = 1938|страницы = |страниц = |isbn = |ссылка = http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=252869&amp;basename=OldBook}}

== Һылтанмалар ==
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/5061-imennoy-spisok-poter-na-frontah-v-lichnom-sostave-raboche-krestyanskoy-krasnoy-armii-za-vremya-grazhdanskoy-voyny-m-1926#page/1/mode/grid/zoom/1 Именной список потерь на фронтах в личном составе рабоче-крестьянской Красной армии за время гражданской войны.] — М.: Упр. устройства и службы войск. ГУРККА, 1926. — 635 c.
* ''Бутаков Я.'' [http://www.stoletie.ru/territoriya_istorii/mif_o_krasnom_kolese_2010-09-16.htm Миф о «красном колесе»: Гражданская война и общественное сознание: полемические заметки // Столетие (www.stoletie.ru), 16.09.2010.]
* {{cite web|url=http://www.ostu.ru/hronos/1918ru.html|title=Гражданская война в России 1918−1920 годы. Хронология|author=Румянцев В.|date=2001-08-12|publisher=// Региональное зеркало проекта «Хронос» на сайте ОрелГТУ (www.ostu.ru)|accessdate=2013-03-28|deadlink=+|archiveurl=http://web.archive.org/web/20120202162947/http://www.ostu.ru/hronos/1918ru.html|archivedate=2012-02-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120202162947/http://www.ostu.ru/hronos/1918ru.html |date=2012-02-02 }}
* {{cite web|url=http://www.anticom.ru/|title=Сайт «Музей и Архив Белого движения. Сервер Белой Гвардии и история анти-коммунистической борьбы»|accessdate=2013-03-28|deadlink=+|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080221065631/http://www.anticom.ru/|archivedate=2008-02-21}}
* [http://www.hrono.ru/heraldicum/flagi/separat.htm ''Russian Centre of Vexillology and Heraldry'' © Флаги государственных образований времён гражданской войны // Проект «Хронос» (www.hrono.ru), 25.8.2004.]
* [http://www.hrono.ru/heraldicum/flagi/interven.htm ''Russian Centre of Vexillology and Heraldry'' © Флаги и знамёна интервентов // Проект «Хронос» (www.hrono.ru), 27.1.2002.]
* [http://www.dk1868.ru Сайт «1868 „Добровольческий Корпус“» (www.dk1868.ru){{v|27|03|2013}}]
* [http://veshki-bazar.by.ru/history.htm Гражданская война на Дону и история казачества] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070503185444/http://veshki-bazar.by.ru/history.htm |date=2007-05-03 }}
* [http://his.1september.ru/2003/19/1.htm ''Аманжолова Дина''. Национальный вопрос в годы гражданской войны в России // Научно-методический журнал (газета) для учителей истории и обществоведения «История» — 2003. — № 19.]
* {{cite web|url=http://kuprienko.info/relations-ukraine-unr-with-soviet-russia-11-1918-04-1919/|title=''Скромницкий А.'' Связи Советской России и Директории Украинской Народной Республики (УНР) (ноябрь 1918 − апрель 1919 год) // Сайт издательства исторической и переводной книги «KUPRIENKO» (kuprienko.info){{ref-uk}}{{v|27|03|2013}}|archiveurl=http://archive.is/BttmE|archivedate=2013-01-08}}
* [http://www.mahno.ru/lit.php Список воспоминаний о Махно и махновщине // Сайт «mahno.ru»{{v|27|03|2013}}]
* [http://fstanitsa.ru/category/metki/verkhne-donskoe-vosstanie Материалы о Верхне-Донском восстании // Сайт «Вольная станица» (fstanitsa.ru){{v|27|03|2013}}]
* {{cite web|url=http://archive.svoboda.org/programs/cicles/civilwar/|title=Революция 1917 года и Гражданская война в России|author=Александр Горянин|date=1997−2000|work=Цикл радиопередач|publisher=[[Радио Свобода]]|accessdate=2012-06-10|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e54ALFC|archivedate=2012-06-24}}
* [[Густерин, Павел Вячеславович|Густерин П.]] [http://ricolor.org/europe/britania/vr/history/22_07_2014/ Советская Россия и Антанта в 1918 году]
* [http://chronocon.org/ru/Russian_Civil_War Интерактивная карта Гражданской войны на проекте «Хронокон»]
* [https://prometej.info/blog/istoriya/krasnye-generaly-grazhdanskoj-vojny/ Красные генералы гражданской войны]

[[Категория:XX быуат һуғыштары]]
[[Категория:Рәсәй һуғыштары]]
[[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]]
[[Категория:Граждандар һуғыштары]]</text>
      <sha1>axkr9lqltxjbad8adb0d1kfc3p94lq2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Парагуша Неджмие</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120782</id>
    <revision>
      <id>1150220</id>
      <parentid>1062770</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:07:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Shtojzovalleee</username>
        <id>35664</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5042" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Парагуша Неджмие''' ([[7 май]] [[1933 йыл]]) — [[Югославия]] Косово йырсыһы һәм артисы (милләте буйынса Косово албаны), уны бик йыш &quot;албан музыкаһы королеваһы&quot; тип атайҙар&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Nexhmije Pagarusha, një fenomen I papërsëritshëm|url=http://www.teksteshqip.com/nexhmije-pagarusha/lajme_1659.php|publisher=teksteshqip.com}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131015122056/http://www.teksteshqip.com/nexhmije-pagarusha/lajme_1659.php |date=2013-10-15 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Nexhmije Pagarusha nderohet nga Nishani me urdhrin &quot;Nderi I Kombit&quot;|url=http://www.teksteshqip.com/nexhmije-pagarusha/lajme_3719.php|publisher=teksteshqip.com}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131015122053/http://www.teksteshqip.com/nexhmije-pagarusha/lajme_3719.php |date=2013-10-15 }}&lt;/ref&gt;.

Малишево, Косово ҡалалары эргәһендәге ҙур булмаған парагуша ауылында тыуа&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Biografia: Nexhmije Pagarusha|url=http://www.rapsodet.com/Tjera/Nexhmije%20Pagarusha/Biografia.htm}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150710064052/http://www.rapsodet.com/Tjera/Nexhmije%20Pagarusha/Biografia.htm |date=2015-07-10 }}&lt;/ref&gt; . Башланғыс мәктәпте тыуған ҡалаһына тамамлай, һуңынан [[Белград]]&lt;nowiki/&gt;ҡа юллана, унда өс йыл музыка мәктәбендә яңғыҙ башҡарыусылар класы буйынса белем ала. Йырсы булараҡ музыка карьераһын Приштина радиоһында [[1948 йыл]]да башлай.

Ҡырҡ йыллыҡ музыка карьераһында йырсы халыҡ музыкаһынан алып классика һәм опера партияларына тиклемтөрлө жанрҙағы әҫәрҙәр башҡара. Ижадына юғары баһа биргән музыка тәнҡитселәренең рецензияларында төрлө ҡушаматтарға лайыҡ була: &quot;Косово һандуғасы&quot; (алб. ''Kosovës Bilbili i''), &quot;албан музыкаһы королеваһы&quot;, &quot;мадам Баттерфляй&quot; һәм башҡалар.

Косовола ғына түгел, башҡа Европа илдәрендә һәм төбәктәрендә, шул иҫәптән [[Албания|Албанияла]], [[Македония]]ла, [[Босния һәм Герцеговина|Босния һәм Герцеговинала]], [[Болгария|Болгарияла]] һәм башҡаларҙа ҙур популярлыҡ яулай. Был илдәрҙә ''Shota ''музыкаль ансамбле менән берлектә бер нисә гастроль туры ойоштора. Косовола &quot;Быуат башҡарыусыһы&quot; тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була (алб. ''Këngëtare e shekullit'').

''Baresha'' композицияһы йырсының иң популяр йырҙарының береһе булып тора&lt;ref&gt;[http://www.discogs.com/Nexhmije-Pagarusha-Nji-Lule/release/2545448 Nexhmije Pagarusha]&lt;/ref&gt;. Уға музыканы Неджмиенең тормош иптәше Реджо Муллика яҙа, текст авторы -  Рифат Кукай. Бынан тыш, Парагуша  төрлө спектаклдәрҙә һәм фильмдарҙа бик күп ролдәр башҡара, актерлыҡ эштәре өсөн бик күп наградаларға лайыҡ була.

Музыкаль карьераһын Парагуша [[1984 йыл]]&lt;nowiki/&gt;да [[Сараево|Сараевола]] ҙур концерттан һуң тамамлай. [[2000 йыл]]да,  эстраданан китеүенә 16 йыл үткәндән һуң һуң,'' Për'' ty йырын албан телешоуында башҡарып, бик аҙға ғына сәхнәгә ҡайта. Хәҙерге ваҡытта Приштиналағы ''Radio Kosova'' һәм ''Radio Blue Skyҙа  ''музыка буйынса өлкән кәңәшсе булып эшләй.

[[2012 йыл]]дың ноябрендә Албания президенты  Нишани Буяра ҡулынан  &quot;Милләт даны&quot; (алб. ''Nderi i Kombit'') орденын ала&lt;ref&gt;{{Citation|title=&quot;Nderi i Kombit&quot;, Nexhmije Pagarusha|date=2012-11-29|url=http://www.gazetaexpress.com/?cid=1,23,97943|publisher=Gazeta Express|access-date=Nov 04,2013|accessdate=Nov 04,2013}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:7 майҙа тыуғандар]]
[[Категория:1933 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>f33qdd8ne2lygkcvjukajz346ehhenn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анисимов Фёдор Иванович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125087</id>
    <revision>
      <id>1150183</id>
      <parentid>1050180</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:11:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4460" xml:space="preserve">{{Яҙыусы 
|Исеме = Фёдор Иванович Анисимов
|Төп исеме = 
|Рәсеме = 
|Киңлек = 
|Рәсем аңлатмаһы = 
|Тыуған ваҡыттағы исеме = 
|Псевдонимдары = 
|Тыуыу датаһы = [[1814]]
|Тыуған урыны = [[Дон]] Ғәскәре өлкәһе Грушевская станицаһы 
|Вафат булыу датаһы = [[1855]]
|Вафат булған урыны = 
|Гражданлығы = 
|Эшмәкәрлек төрө = шағир
|Әүҙемлек йылдары = 
|Йүнәлеше = 
|Жанр = шиғриәт
|Әҫәрҙәренең телдәре = русса
|Дебют = 
|Премиялары = 
|Наградалары = 
|Ҡултамғаһы = 
|Lib = 
|Сайты = 
|Викикитапхана = 
|Викиөҙөмтә = 
|Викимилек = 
}}
{{фш|Анисимов}}
''' Фёдор Иванович Анисимов''' (Дон Ғәскәре өлкәһенең Грушевская станицаһында [[1814 йыл]]да тыуған) — шағир, дон казактарының «Всколыхнулся, взволновался православный тихий Дон» гимны авторы. [[1855 йыл]]да вафат булған.

== Тормошо һәм ижады ==
Фёдор Иванович Анисимов Новочеркасск гимназияһын һәм [[Харьков]] университетын тамамлағас, Новочеркасск гимназияһында математиканан, латин һәм француз телдәренән уҡыта. Уҡытыу эшмәкәрлегендәге уңыштары өсөн ул [[Дон]] училищелары дирекцияһынан бик күп тапҡырҙар маҡталып тора. Анисимовты даими рәүештә дәрәжәһендә күтәрәләр. Фёдор Иванович Анисимов шиғриәтте бик ныҡ ярата, үҙе лә шиғырҙар яҙа. [[1853 йыл]]да [[Ҡырым һуғышы]] башланғас, ул «Всколыхнулся, взволновался православный тихий Дон» шиғырын яҙа, уға үҙе үк көйөн дә яҙып ҡуя. Федор Иванович Анисимовтың был шиғыры бик ҙур патриотик тойғо менән һуғарылып яҙылған:
{{coquote
 |background-color = #eeeeee
 |border = 
 |margin-left = 
 |padding          = 0px 4px 2px 0px
 |text =Всколыхнулся, взволновался

Православный Тихий Дон,

И послушно отозвался 

На призыв монарха он.

Он детей своих сзывает

На кровавый бранный лир,

К туркам в гости снаряжает,

Чтоб добыть России мир. 
 |source = ''&lt;small&gt;&lt;/small&gt;''
 |bq = 
 |center = да
}}

Шиғырҙың тексы әҙ генә үҙгәртелеп, Новочеркасскиҙа [[1918 йыл]]да үткән казактарҙың Оло йыйынында Бөйөктәрҙән-бөйөк [[Дон]] Ғәскәренең рәсми гимны итеп ҡабул ителә.

== Әҙәбиәт ==
* Дон литературный. Писатели России. Шолоховский край. XIX—XXI вв.:справ. изд., Сост. Губанов Г. — Ростов н/Д, 2006. — 512 с. ISBN 5-481-00623-5

== Һылтанмалар ==
* [http://www.cultin.ru/singles-vskolykhnulsya-vzvolnovalsya-pravoslavnyjj-tikhijj-don Всколыхнулся, взволновался православный Тихий Дон]
* [http://rostov-region.ru/books/item/f00/s00/z0000069/st075.shtml Гимн Донского казачьего войска]
* [http://www.cbs-novoch.ru/interesnoe/nov/sl-r.html СЛУЖИТЬ РОССИИ И ТИХОМУ ДОНУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171011205241/http://www.cbs-novoch.ru/interesnoe/nov/sl-r.html |date=2017-10-11 }}
* [https://www.centrinvest.ru/files/articles/pdf/astapenko.pdf КАЗАЧЬЯ ДОЛЯ — ДОН, СТЕПЬ ДА ВОЛЯ]

[[Категория:Алфавит буйынса шағирҙар]]
[[Категория:Ростов өлкәһе]]
[[Категория:Харьков университетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>7k00p9kkbkw5b04zgd6oaxfz3yb0p9f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150185</id>
      <parentid>1150183</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:19:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4460" xml:space="preserve">{{Яҙыусы 
|Исеме = Фёдор Иванович Анисимов
|Төп исеме = 
|Рәсеме = 
|Киңлек = 
|Рәсем аңлатмаһы = 
|Тыуған ваҡыттағы исеме = 
|Псевдонимдары = 
|Тыуыу датаһы = [[1814]]
|Тыуған урыны = [[Дон]] Ғәскәре өлкәһе Грушевская станицаһы 
|Вафат булыу датаһы = [[1855]]
|Вафат булған урыны = 
|Гражданлығы = 
|Эшмәкәрлек төрө = шағир
|Әүҙемлек йылдары = 
|Йүнәлеше = 
|Жанр = шиғриәт
|Әҫәрҙәренең телдәре = русса
|Дебют = 
|Премиялары = 
|Наградалары = 
|Ҡултамғаһы = 
|Lib = 
|Сайты = 
|Викикитапхана = 
|Викиөҙөмтә = 
|Викимилек = 
}}
{{фш|Анисимов}}
''' Фёдор Иванович Анисимов''' (Дон Ғәскәре өлкәһенең Грушевская станицаһында [[1814 йыл]]да тыуған) — шағир, Дон казактарының «Всколыхнулся, взволновался православный тихий Дон» гимны авторы. [[1855 йыл]]да вафат булған.

== Тормошо һәм ижады ==
Фёдор Иванович Анисимов Новочеркасск гимназияһын һәм [[Харьков]] университетын тамамлағас, Новочеркасск гимназияһында математиканан, латин һәм француз телдәренән уҡыта. Уҡытыу эшмәкәрлегендәге уңыштары өсөн ул [[Дон]] училищелары дирекцияһынан бик күп тапҡырҙар маҡталып тора. Анисимовты даими рәүештә дәрәжәһендә күтәрәләр. Фёдор Иванович Анисимов шиғриәтте бик ныҡ ярата, үҙе лә шиғырҙар яҙа. [[1853 йыл]]да [[Ҡырым һуғышы]] башланғас, ул «Всколыхнулся, взволновался православный тихий Дон» шиғырын яҙа, уға үҙе үк көйөн дә яҙып ҡуя. Федор Иванович Анисимовтың был шиғыры бик ҙур патриотик тойғо менән һуғарылып яҙылған:
{{coquote
 |background-color = #eeeeee
 |border = 
 |margin-left = 
 |padding          = 0px 4px 2px 0px
 |text =Всколыхнулся, взволновался

Православный Тихий Дон,

И послушно отозвался 

На призыв монарха он.

Он детей своих сзывает

На кровавый бранный лир,

К туркам в гости снаряжает,

Чтоб добыть России мир. 
 |source = ''&lt;small&gt;&lt;/small&gt;''
 |bq = 
 |center = да
}}

Шиғырҙың тексы әҙ генә үҙгәртелеп, Новочеркасскиҙа [[1918 йыл]]да үткән казактарҙың Оло йыйынында Бөйөктәрҙән-бөйөк [[Дон]] Ғәскәренең рәсми гимны итеп ҡабул ителә.

== Әҙәбиәт ==
* Дон литературный. Писатели России. Шолоховский край. XIX—XXI вв.:справ. изд., Сост. Губанов Г. — Ростов н/Д, 2006. — 512 с. ISBN 5-481-00623-5

== Һылтанмалар ==
* [http://www.cultin.ru/singles-vskolykhnulsya-vzvolnovalsya-pravoslavnyjj-tikhijj-don Всколыхнулся, взволновался православный Тихий Дон]
* [http://rostov-region.ru/books/item/f00/s00/z0000069/st075.shtml Гимн Донского казачьего войска]
* [http://www.cbs-novoch.ru/interesnoe/nov/sl-r.html СЛУЖИТЬ РОССИИ И ТИХОМУ ДОНУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171011205241/http://www.cbs-novoch.ru/interesnoe/nov/sl-r.html |date=2017-10-11 }}
* [https://www.centrinvest.ru/files/articles/pdf/astapenko.pdf КАЗАЧЬЯ ДОЛЯ — ДОН, СТЕПЬ ДА ВОЛЯ]

[[Категория:Алфавит буйынса шағирҙар]]
[[Категория:Ростов өлкәһе]]
[[Категория:Харьков университетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>s8m3q86kunvyl1kspaw0uq7kvev1vxl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артамонов Владимир Иванович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125801</id>
    <revision>
      <id>1150158</id>
      <parentid>1093914</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:02:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9293" xml:space="preserve">{{Хәрби эшмәкәр
|имя = Владимир Иванович Артамонов
|оригинал имени =   
|дата рождения  = 20.11.1906 (7)
|место рождения = Требиятский ҡасабаһы, хәҙерге Нагайбакский районы, {{ТУ|Силәбе өлкәһе|Нагайбакский районында}}
|дата смерти    = 29.09.1944
|место смерти = Хилок ҡалаһы эргәһендә {{ВБУ|Чита өлкәһе|Чита өлкәһендә}}, РСФСР, [[СССР]]&lt;ref&gt;Хәҙерге [[Рәсәй]].&lt;/ref&gt;
|изображение = Артамонов Владимир Иванович.jpg
|ширина = 200px
|описание изображения =     
|прозвище =  
|принадлежность = {{Флагификация|СССР}}
|годы службы = [[1928]]—[[1944]]
|звание = {{ВВС СССР, Полковник}}
|род войск = [[СССР Хәрби-һауа көстәре|ВВС]]
|командовал = 
|часть = 
|сражения = [[Халхин-Голдағы һуғыштар]], &lt;br /&gt;[[Бөйөк Ватан һуғышы]]
|награды = {{{!}} style=&quot;background:transparent&quot;
{{!}} {{Медаль Золотая Звезда}}
{{!}}}
{{{!}} style=&quot;background:transparent&quot;
{{!}} {{Орден Ленина}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени}}{{!!}}{{Орден Отечественной войны 2 степени}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Красной Звезды}}
{{!}}-
{{!}} {{Орден Красного Знамени (Монголия)}}
{{!}}}
|связи = 
|в отставке = 
}}
{{фш}Артамонов}
'''Артамонов Владимир Иванович''' ([[20 ноябрь]] [[1906 йыл]] — {{Дата|29|09|1944|1}}) — [[Советтар Союзы Геройы]] ({{Дата|17|11|1939}}), Халхин-Гол йылғаһындағы һуғыштарҙа 1-се армия төркөмөнөң 100-сө тиҙлекле бомбардировка бригадаһы 38-се бомбардировка авиацияһы полкының эскадрилья командиры вазифаһында һәм [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда 288-се һәм 209-сы бомбардировка авиация полктары командиры вазифаһында ҡатнаша. 1944 йылдан —Эшсе-крәҫтиәндәр Ҡыҙыл Армияһының Хәрби-һауа көстәре генерал-инспекторының өлкән ярҙамсыһы, полковник.

== Биографияһы ==
1906 йылдың 20 ноябрендә Требиятский ҡасабаһында, хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең Нагайбакский районында тыуған. 1908 йылдан алып [[Башҡортостан]]да йәшәй: Әүжән ҡасабаһында, Үҙән ауылында, ә 1924 йылдан — [[Белорет]] ҡалаһында. [[рустар|рус]]. Урта белемле. 1930 йылдан башлап ВКП(б) ағзаһы. 1924—1928 йылдарҙа ВЛКСМ-дың Тамъян-Ҡатай кантон комитетында (Белорет ҡалаһы) комсомол эшендә эшләй.

[[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы|Ҡыҙыл армия]]ға 1928 йылда Белорет ҡала район военкоматы саҡыра. Ҡарауыл ротаһында ҡыҙылармеец булып хеҙмәт итә, кесе авиация буйынса белгестәр мәктәбеендә уҡый. [[1930 йыл]]да [[Ленинград]] хәрби-һауа көстәренең хәрби-теоретик мәктәбен тамамлай. [[1931 йыл]]да — Борисоглебск хәрби лётчиктар мәктәбендә белем ала. [[Воронеж]] ҡалаһында бомбардировка авиацияһы часында лётчик-инструктор булып хеҙмәт итә, ә 1933 йылдан — ТБ-3 бомбардировщигы, авиация отряды, Байкал аръяғы хәрби округында авиация эскадрильяһы командиры.

1939 йылда, 29 майҙан 16 сентябргә тиклем, капитан В. И. Артамонов Халхин-Гол йылғаһында (Монголия) Япон милитаристары менән һуғыштарҙа батырлыҡ күрһәтә.

«Советтар Союзы Геройы» исеме һәм Ленин ордены менән «Алтын Йондоҙ» миҙалы (№ 160) капитан Владимир Иванович Артамоновҡа 1939 йылдың 17 ноябрендә, эскадрилья уңыштары һәм шәхси ҡаһарманлығы өсөн бирелә.

1940 йылда ҡыйыу офицер Н. Е. Жуковский исемендәге Хәрби-һауа инженер академияһы эргәһендәге армия команда составының белемен камиллаштырыу курсын тамамлай, һәм шул уҡ йылдың майынан Ҡыҙыл армия хәрби-һауа көстәре баш идаралығында өлкән инспектор булып хеҙмәт итә башлай.

[[Бөйөк Ватан һуғышы]] ваҡытында 288-се һәм 209-сы бомбардировка авиация полктары командиры Артамонов Владимир Иванович Мәскәүҙе һаҡлай, Курск янында һуғыша. 1944 йылдан полковник И. В. Артамонов — Совет Армияһының Хәрби-һауа көстәре генераль инспекторының өлкән ярҙамсыһы. 1944 йылдың 29 сентябрендә Чита өлкәһе Хилок ауылы янында авиаһәләкәттә һәләк була.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Советтар Союзы Геройы 
* «Алтын Йондоҙ» миҙалы (17.11.1939; № 160)
* [[Ленин ордены]] (17.11.1939)
* [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (29.08.1939)
* [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (31.07.1944)&lt;ref&gt;{{Подвиг Народа|30471590|title=Наградные документы|архив=ЦАМО|фонд=33|опись=690155|дело=1177|лист=1, 3}}ф. 33&lt;span id=&quot;cxmwSA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;, &lt;/span&gt;оп. 690155&lt;span id=&quot;cxmwSA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;, &lt;/span&gt;д. 1177&lt;span id=&quot;cxmwSA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;, &lt;/span&gt;л. 1, 3&lt;span id=&quot;cxmwSA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;)&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt;
* II дәрәжә Ватан һуғышы ордены (07.08.1943)
* Ҡыҙыл Йондоҙ ордены (03.11.1944)
* Монгол Ҡыҙыл Байраҡ ордены

== Хәтер ==
{{Внешнее изображение|image1=[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?id=13954 Надгробный памятник]}}
* Башта Читала ерләнгән&lt;ref&gt;{{ОБД Мемориал|261573468}}&lt;/ref&gt;. Һуңыраҡ булған барлыҡ экипаждың мәйеттәре [[Мәскәү]]гә Дон зыяратына күсереп ерләнә (19-сы участка).
* [[Белорет]] ҡалаһында һәм [[Белорет районы]]ның ([[Башҡортостан]]) Үрге Әүжән ауылындағы урамдар В. И Артамонов исеме менән аталған.
* Үрге Әүжән мәктәбе бинаһына мемориаль таҡта ҡуйылған.
* Чита ҡалаһының Ленин майҙанында — обелиск, һәләк булған урынында — һәйкәл ҡуйылған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Книга:Герои Советского Союза|1}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91749}}{{V|16|11|2021}}  
* {Warheroes|id=1017}} (Советтар Союзы Геройы) (Тикшерелгән 3 сентябрь 2011)

[[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары (Монголия)]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы осоусылары]]
[[Категория:Шәхестәр:Белорет районы]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:20 ноябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1906 йылда тыуғандар]]
[[Категория:29 сентябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1944 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Халхин-Гол буйындағы алыштарҙа ҡатнашыусылар]]</text>
      <sha1>rmldl8h5p93ksgz9pnc1x4omunfpr6a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150159</id>
      <parentid>1150158</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:03:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9295" xml:space="preserve">{{Хәрби эшмәкәр
|имя = Владимир Иванович Артамонов
|оригинал имени =   
|дата рождения  = 20.11.1906 (7)
|место рождения = Требиятский ҡасабаһы, хәҙерге Нагайбакский районы, {{ТУ|Силәбе өлкәһе|Нагайбакский районында}}
|дата смерти    = 29.09.1944
|место смерти = Хилок ҡалаһы эргәһендә {{ВБУ|Чита өлкәһе|Чита өлкәһендә}}, РСФСР, [[СССР]]&lt;ref&gt;Хәҙерге [[Рәсәй]].&lt;/ref&gt;
|изображение = Артамонов Владимир Иванович.jpg
|ширина = 200px
|описание изображения =     
|прозвище =  
|принадлежность = {{Флагификация|СССР}}
|годы службы = [[1928]]—[[1944]]
|звание = {{ВВС СССР, Полковник}}
|род войск = [[СССР Хәрби-һауа көстәре|ВВС]]
|командовал = 
|часть = 
|сражения = [[Халхин-Голдағы һуғыштар]], &lt;br /&gt;[[Бөйөк Ватан һуғышы]]
|награды = {{{!}} style=&quot;background:transparent&quot;
{{!}} {{Медаль Золотая Звезда}}
{{!}}}
{{{!}} style=&quot;background:transparent&quot;
{{!}} {{Орден Ленина}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени}}{{!!}}{{Орден Отечественной войны 2 степени}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Красной Звезды}}
{{!}}-
{{!}} {{Орден Красного Знамени (Монголия)}}
{{!}}}
|связи = 
|в отставке = 
}}
{{фш|Артамонов}}

'''Артамонов Владимир Иванович''' ([[20 ноябрь]] [[1906 йыл]] — {{Дата|29|09|1944|1}}) — [[Советтар Союзы Геройы]] ({{Дата|17|11|1939}}), Халхин-Гол йылғаһындағы һуғыштарҙа 1-се армия төркөмөнөң 100-сө тиҙлекле бомбардировка бригадаһы 38-се бомбардировка авиацияһы полкының эскадрилья командиры вазифаһында һәм [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда 288-се һәм 209-сы бомбардировка авиация полктары командиры вазифаһында ҡатнаша. 1944 йылдан —Эшсе-крәҫтиәндәр Ҡыҙыл Армияһының Хәрби-һауа көстәре генерал-инспекторының өлкән ярҙамсыһы, полковник.

== Биографияһы ==
1906 йылдың 20 ноябрендә Требиятский ҡасабаһында, хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең Нагайбакский районында тыуған. 1908 йылдан алып [[Башҡортостан]]да йәшәй: Әүжән ҡасабаһында, Үҙән ауылында, ә 1924 йылдан — [[Белорет]] ҡалаһында. [[рустар|рус]]. Урта белемле. 1930 йылдан башлап ВКП(б) ағзаһы. 1924—1928 йылдарҙа ВЛКСМ-дың Тамъян-Ҡатай кантон комитетында (Белорет ҡалаһы) комсомол эшендә эшләй.

[[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы|Ҡыҙыл армия]]ға 1928 йылда Белорет ҡала район военкоматы саҡыра. Ҡарауыл ротаһында ҡыҙылармеец булып хеҙмәт итә, кесе авиация буйынса белгестәр мәктәбеендә уҡый. [[1930 йыл]]да [[Ленинград]] хәрби-һауа көстәренең хәрби-теоретик мәктәбен тамамлай. [[1931 йыл]]да — Борисоглебск хәрби лётчиктар мәктәбендә белем ала. [[Воронеж]] ҡалаһында бомбардировка авиацияһы часында лётчик-инструктор булып хеҙмәт итә, ә 1933 йылдан — ТБ-3 бомбардировщигы, авиация отряды, Байкал аръяғы хәрби округында авиация эскадрильяһы командиры.

1939 йылда, 29 майҙан 16 сентябргә тиклем, капитан В. И. Артамонов Халхин-Гол йылғаһында (Монголия) Япон милитаристары менән һуғыштарҙа батырлыҡ күрһәтә.

«Советтар Союзы Геройы» исеме һәм Ленин ордены менән «Алтын Йондоҙ» миҙалы (№ 160) капитан Владимир Иванович Артамоновҡа 1939 йылдың 17 ноябрендә, эскадрилья уңыштары һәм шәхси ҡаһарманлығы өсөн бирелә.

1940 йылда ҡыйыу офицер Н. Е. Жуковский исемендәге Хәрби-һауа инженер академияһы эргәһендәге армия команда составының белемен камиллаштырыу курсын тамамлай, һәм шул уҡ йылдың майынан Ҡыҙыл армия хәрби-һауа көстәре баш идаралығында өлкән инспектор булып хеҙмәт итә башлай.

[[Бөйөк Ватан һуғышы]] ваҡытында 288-се һәм 209-сы бомбардировка авиация полктары командиры Артамонов Владимир Иванович Мәскәүҙе һаҡлай, Курск янында һуғыша. 1944 йылдан полковник И. В. Артамонов — Совет Армияһының Хәрби-һауа көстәре генераль инспекторының өлкән ярҙамсыһы. 1944 йылдың 29 сентябрендә Чита өлкәһе Хилок ауылы янында авиаһәләкәттә һәләк була.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Советтар Союзы Геройы 
* «Алтын Йондоҙ» миҙалы (17.11.1939; № 160)
* [[Ленин ордены]] (17.11.1939)
* [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (29.08.1939)
* [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (31.07.1944)&lt;ref&gt;{{Подвиг Народа|30471590|title=Наградные документы|архив=ЦАМО|фонд=33|опись=690155|дело=1177|лист=1, 3}}ф. 33&lt;span id=&quot;cxmwSA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;, &lt;/span&gt;оп. 690155&lt;span id=&quot;cxmwSA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;, &lt;/span&gt;д. 1177&lt;span id=&quot;cxmwSA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;, &lt;/span&gt;л. 1, 3&lt;span id=&quot;cxmwSA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;)&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt;
* II дәрәжә Ватан һуғышы ордены (07.08.1943)
* Ҡыҙыл Йондоҙ ордены (03.11.1944)
* Монгол Ҡыҙыл Байраҡ ордены

== Хәтер ==
{{Внешнее изображение|image1=[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?id=13954 Надгробный памятник]}}
* Башта Читала ерләнгән&lt;ref&gt;{{ОБД Мемориал|261573468}}&lt;/ref&gt;. Һуңыраҡ булған барлыҡ экипаждың мәйеттәре [[Мәскәү]]гә Дон зыяратына күсереп ерләнә (19-сы участка).
* [[Белорет]] ҡалаһында һәм [[Белорет районы]]ның ([[Башҡортостан]]) Үрге Әүжән ауылындағы урамдар В. И Артамонов исеме менән аталған.
* Үрге Әүжән мәктәбе бинаһына мемориаль таҡта ҡуйылған.
* Чита ҡалаһының Ленин майҙанында — обелиск, һәләк булған урынында — һәйкәл ҡуйылған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Книга:Герои Советского Союза|1}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91749}}{{V|16|11|2021}}  
* {Warheroes|id=1017}} (Советтар Союзы Геройы) (Тикшерелгән 3 сентябрь 2011)

[[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары (Монголия)]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы осоусылары]]
[[Категория:Шәхестәр:Белорет районы]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:20 ноябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1906 йылда тыуғандар]]
[[Категория:29 сентябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1944 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Халхин-Гол буйындағы алыштарҙа ҡатнашыусылар]]</text>
      <sha1>kjwnlvf5eumclkna4whkf6qp89tayx9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131893</id>
    <revision>
      <id>1150174</id>
      <parentid>1145516</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:43:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8656" xml:space="preserve">{{Яҙыусы
 |Исеме             = Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы 
 |Төп исеме         = 
 |Рәсеме            = Изображение 2022-07-02 210647918.png
 |Киңлек            = 
 |Рәсем аңлатмаһы   =
 |Тыуған ваҡыттағы исеме = Яубаҫарова Земфира Хәкимйән ҡыҙы
 |Псевдонимдары     = 
 |Тыуыу датаһы      = 18.03.1966
 |Тыуған урыны      = [[Башҡорт АССР-ы]] {{ТыуғанУрыны|Бөрйән районы|Бөрйән районында}} [[Тимер]] ауылы
 |Гражданлығы       = {{USSR}} → {{RUS}}
 |Эшмәкәрлек төрө   = уҡытыусы, [[журналистика|журналист]], [[шиғриәт|шағир]]
 |Әүҙемлек йылдары  = 
 |Йүнәлеше          = 
 |Жанр              = [[шиғриәт]]
 |Әҫәрҙәренең телдәре = башҡорт телендә
 |Дебют             = 
 |Премиялары        = 
 |Наградалары       = Башҡортостан Республикаһы мәғарифы алдынғыһы, Рәсәй Федерацияһының «Иң яҡшы уҡытыусыһы» конкурсы еңеүсеһе.
 |Ҡултамғаһы        = 
 |Lib               = 
 |Сайты             = 
 |Викикитапхана          = 
 |Викиөҙөмтә        = 
 |Викиһандыҡ        = 
}}
{{фш|Аҡбутина}}
'''Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы''' ([[18 март]] [[1966 йыл]]) — уҡытыусы, журналист, шағир. Рәсәй Федерацияһының (2011) һәм Башҡортостан Республикаһының Журналистар (2011) союздары ағзаһы. Башҡортостан Республикаһы мәғариф алдынғыһы (2015). Рәсәй Федерацияһының «Иң яҡшы уҡытыусыһы» конкурсы еңеүсеһе (2007).

== Биографияһы ==
Земфира Хәкимйән ҡыҙы Аҡбутина (Яубаҫарова) 1966 йылдың 18 мартында [[Башҡорт АССР-ы]] [[Бөрйән районы]] [[Тимер (Бөрйән районы)|Тимер ауылында]] тыуған. [[Тимер ауыл советы (Бөрйән районы)|Тимер]] һигеҙ йыллыҡ мәктәбен тамамлап, артабан уҡыуын Иҫке Монасип урта мәктәбендә дауам итә.

1983—1988 йылдарҙа [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты|Башҡорт дәүләт педагогия институтында]] филология факультетында белем ала.
Хеҙмәт юлын Өфөләге 1-се балалар йортонда башлай. [[Ленинсы (гәзит)|«Ленинсы»]], [[Йәшлек (гәзит)|Йәшлек]] гәзиттәрендә эшләй.

1992 йылдан [[Ейәнсура районы]] [[Ибрай (Ейәнсура районы)|Ибрай]] мәктәбендә уҡыта.

2012 йылдан алып башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларының район методик берекмәһенә етәкселек итә.

2017 йылда башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса районда иң алдынғы уҡытыусы тип табыла. «Һөнәре буйынса иң алдынғы» тигән исем бирелә. Юғары категориялы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы

Ейәнсура районының «Үҫәргән» әҙәби берекмәһенең рәйесе.

2016 йылдан [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы|Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар берлеге]] ағзаһы.

2017 йылдан Рәсәй Федерацияһы Яҙыусылар берлеге ағзаһы

Рәсәй Федерацияһының (2011) һәм Башҡортостан Республикаһының (2011) Журналистар союздары ағзаһы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһы мәғарифы алдынғыһы
* Рәсәй Федерацияһының «Иң яҡшы уҡытыусыһы» конкурсы еңеүсеһе

== Китаптары ==
* Артылғанда быуат түбәләрен…:шиғырҙар. / Иҫәнғол, 2002.-Б.16.
* Атай кеүек булам мин: шиғырҙар / Өфө:Китап, 2005.- Б.16.
* Нур усағы. Шиғырҙар йыйынтығы [Текст] / З.Х Аҡбутина: Өфө.-2001.- Б.432
* Һандыҡ төптәрендә : шиғырҙар, поэма [Текст] / З. Х. Аҡбутина: Өфө:Китап, 2013.-Б.142
* Башҡортостан. Шиғырҙар//Ағиҙел. — 2012. — № 1.-131-133 б.
* Ҡая сәскәһе. Шиғырҙар йыйынтығы.
* «Иҙел ҡыҙы» исемле балалар өсөн китабы (2018)&lt;ref&gt;[https://kulturarb.ru/ba/news/kitap-nәshriәtendә-zemfira-aҡbutinanyң-iҙel-ҡyҙy-isemle-yaңy-kitaby-donya-kүrҙe «Иҙел ҡыҙы»]&lt;/ref&gt;
** Тулыһынса уҡығыҙ. И ҙ е л ҡ ы ҙ ы (Земфира Аҡбутина)&lt;ref&gt;https://ba.wikibooks.org/wiki/И_ҙ_е_л_ҡ_ы_ҙ_ы_(Земфира_Аҡбутина)#Уҫал_ата_ҡаҙ&lt;/ref&gt;

== Видеояҙмалар ==
* Раян Алтыншин. «Һинен тормош минең хыялдарым» М. Туләбаева — З. Аҡбутина, режисёр Наил Хәмитов&lt;ref&gt;https://vk.com/im?sel=276162418&amp;z=video-125889204_456239017%2Fb4b72eb785e7fa0ab4&lt;/ref&gt;

== Шиғырҙарына йырҙар ==
* Тимер — тыуған ауылым. Земфира Аҡбутина һүҙҙәре, Рәхимә Ғәйетбаева көйө Раян Алтыншин йырлай&lt;ref&gt;[https://oosound.ru/?mp3=Тимер+тыуган+ауылым  Тимер — тыуған ауылым]&lt;/ref&gt;
* «Әсәйемә». Земфира Аҡбутина һүҙе, Миңзәлә Түләбаева көйө, [[Алтыншин Раян Мырҙабай улы|Алтыншин Раян]] йырлай&lt;ref&gt;https://stand.hitplayer.ru/?s=%D1%80%D0%B0%D1%8F%D0%BD%20%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD%D1%88%D0%B8%D0%BD&lt;/ref&gt;
* Осоп. З.Аҡбутинаның һүҙҙәре, Ғайсина Гөлшат йырлай&lt;ref&gt;[https://power.gybka.com/song/30605472/Gajsina_Gulshat_stihi_Z._Akbutinoj_-_Osop/ Осоп]&lt;/ref&gt;

== МОҢ АЛЫРҒА КИЛЕГЕҘ!!! (Земфира Аҡбутина ижады) ==
* Аҡбутина Земфира «Автограф» тапшырыуы&lt;ref&gt;[https://vk.com/al_im.php?sel=276162418&amp;z=video-84017763_171053700%2F12aba785337b533092 Аҡбутина Земфира «Автограф» тапшырыуы]&lt;/ref&gt;
* З. Акбутина т-да Атайсал тапшырыуы&lt;ref&gt;[https://power.gybka.com/song/75482589/R._Abdullina._-_Z._Akbutina_t-da_Atajsal_tapshyryuy/ З. Акбутина т-да Атайсал тапшырыуы]&lt;/ref&gt;

== Әҙәбиәт ==
* Бураҡаева М. Һандыҡ төптәрендә ниҙер бар // Йәшлек. — 2013. — 29 ноябрь, — Б.18.

== Һылтанмалар ==
* [http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donyai%D3%99sh%D3%99iesh-38?page=59{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}]
* [http://zmsb.ru/index.php/literaturnaya/15-pisateli-i-poety/157-akbutina-zemfira] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171221030755/http://zmsb.ru/index.php/literaturnaya/15-pisateli-i-poety/157-akbutina-zemfira |date=2017-12-21 }}
* [https://vk.com/club84017763  МОҢ АЛЫРҒА КИЛЕГЕҘ!!! (Земфира Аҡбутина ижады)]
* [http://libmap.bashnl.ru/node/741 Литературная карта РБ]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Башҡортостан журналистары]]
[[Категория:Рәсәй журналистары]]
[[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт педагогия университетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>9u74a7jjbichnqyiv41n9omjvonzrab</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артемьев Михаил Алексеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>132051</id>
    <revision>
      <id>1150206</id>
      <parentid>1124271</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:59:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3394" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Артемьев}}
'''Артемьев Михаил Алексеевич''' ([[12 апрель]] [[1932 йыл]] — [[12 май]] [[2001 йыл]]) — [[йыр]]сы (лирик тенор). 1965—1995 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1976).

== Биографияһы ==
Михаил Алексеевич Артемьев 1932 йылдың 12 апрелендә Урта Волга крайының (хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең) Тоцк ауылында тыуған.

[[1951 йыл]]да [[Ырымбур]] музыка училищеһын тамамлаған (В. Л. Яблоновская класы). [[1952 йыл]]дан алып Волга буйы хəрби округының Йыр һəм бейеү ансамбле солисы, [[1965]]—[[1995]] йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы.

[[2001 йыл]]да [[Өфө]] ҡалаһында вафат була.

== Ижади эшмәкәрлеге ==
Киң диапазонлы, матур тембрлы көслө тауышҡа һəм сағыу актёрлыҡ һəлəтенə эйə булған.
Төп партиялары:
* Владимир Игоревич («Кенəз Игорь» — «Князь Игорь», А. П. Бородин; 1965, дебют)
* Альфред («Травиата», Дж. Верди)
* Герцог («Риголетто», Дж. Верди)
* Неморино («Мөхəббəт эсемлеге» — «Любовный напиток», Г. Доницетти)
* Надир («Ынйы эҙлəүселəр» — «Искатели жемчуга», Ж.Бизе).
Заман композиторҙары операларында бихисап образдар тыуҙырған:
* Вайнонен («Оптимистик трагедия», А. Н. Холминов)
* Мияги («Рихард Зорге», Ю. С. Мейтус)
* Александр («Бер туған Ульяновтар» — «Братья Ульяновы», Ю. С. Мейтус) һәм башҡалар.
Концерт репертуарында — рус һəм сит ил композиторҙарының операларынан ариялар һəм камералы вокаль əҫəрҙəр, рус халыҡ йырҙары һəм боронғо романстар. А. Ф. Ведерников, Т. А. Милашкина, Е. С. Мирошниченко, А. П. Огнивцев, Б. Т. Штоколов һәм башҡалар менән бергə сығыш яһаған. [[СССР]], [[Ҡытай]], [[Польша]] буйлап гастролдəрҙə булған.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы (1976)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|82502}}{{V|10|04|2022}}  

[[Категория:Башҡортостандың халыҡ артистары]]
[[Категория:1932 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:12 апрелдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>beuct1g3dkuxfxw5sva05o2yt0pp51u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әхмәҙиев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>133571</id>
    <revision>
      <id>1150274</id>
      <parentid>805273</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:53:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1422" xml:space="preserve">'''Әхмәҙиев'''  — ир-ат фамилияһы. Әхмәҙи исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт һәм татар халыҡтарында киң ҡулланыла.

'''Әхмәҙиева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Әхмәҙиев Вафа Исхаҡ улы]] (1937—1983) — башҡорт шағиры, әҙәбиәт белгесе. Филология фәндәре кандидаты (1970).
* [[Әхмәҙиев Риф Барый улы]] (13 февраль 1954) — башҡорт әҙәбиәте белгесе, шағир, филология фәндәре докторы (2004), профессор (2010)
* [[Әхмәҙиев Тамимдар Хажғәли улы]] (1923—2001) — тарихсы. Тарих фәндәре кандидаты (1969). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Әхмәҙиев Фәрит Вафа улы]] (11 март 1968) — яҙыусы, тәржемәсе, журналист, ғалим. Философия фәндәре кандидаты (2009).
----
* [[Әхмәҙиева Гөлназ Ғафир ҡыҙы]] (6 апрель 1960) — педагог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000).

{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>0qu5e69apqh9x0925v4jnk3n91pqw0m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150276</id>
      <parentid>1150274</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:57:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1424" xml:space="preserve">'''Әхмәҙиев'''  — ир-ат фамилияһы. Әхмәҙиә исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт һәм татар халыҡтарында киң ҡулланыла.

'''Әхмәҙиева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Әхмәҙиев Вафа Исхаҡ улы]] (1937—1983) — башҡорт шағиры, әҙәбиәт белгесе. Филология фәндәре кандидаты (1970).
* [[Әхмәҙиев Риф Барый улы]] (13 февраль 1954) — башҡорт әҙәбиәте белгесе, шағир, филология фәндәре докторы (2004), профессор (2010)
* [[Әхмәҙиев Тамимдар Хажғәли улы]] (1923—2001) — тарихсы. Тарих фәндәре кандидаты (1969). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Әхмәҙиев Фәрит Вафа улы]] (11 март 1968) — яҙыусы, тәржемәсе, журналист, ғалим. Философия фәндәре кандидаты (2009).
----
* [[Әхмәҙиева Гөлназ Ғафир ҡыҙы]] (6 апрель 1960) — педагог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000).

{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>eybg1qbxqwb9yuk7bor76buzfluhvxb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Асатрян Гегам Магносович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137583</id>
    <revision>
      <id>1150221</id>
      <parentid>1140287</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:07:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5934" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Асатрян}}
'''Асатрян Гегам Магносович''' ({{Lang-hy|Գեղամ Մագնոսի Ասատրյան}}; [[27 ноябрь]] [[1920 йыл]] — [[16 декабрь]] [[1995 йыл]]) — СССР-ҙың  [[театр]] һәм кино рәссамы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1953 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. Әрмән ССР-ының атҡаҙанған рәссамы (1967).

== Биографияһы ==
1920 йылдың 27 ноябрендә [[Ереван]]да тыуған.

[[1939 йыл]]да отличие менән Ереван художество-сәнәғәт училищеһын тамамлай.
Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнаша, орден һәм миҙалдар менән бүләкләнә.&lt;ref&gt;[http://www.podvignaroda.mil.ru/?#id=11505107&amp;tab=navDetailDocument Подвиг народа] webarchive|url=https://www.webcitation.org/69VwzgQq2?url=http://www.podvignaroda.mil.ru/|date=2012-07-29&lt;/ref&gt;

[[1946]]—[[1951 йыл]]дарҙа Ереван художество-театр институтында уҡый. Вуздан һуң институтта педагог итеп ҡалдырыла, бында [[1959 йыл]]ға тиклем эшләй. Гегам Асатряндың остаздары — әрмән оҫталары: Гюрджян Габриэль, Мартирос Сарьян, Ваграм Гайфеджян, Степан Агаджанян, Седрак Аракелян.

[[1951 йыл]]да төрлө күргәҙмәләрҙә ҡатнаша, 200-ҙән ашыу фильм һәм спектаклдәрҙе биҙәй.

[[1953 йыл]]дан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы.

[[1967 йыл]]да уға «Әрмәнстандың атҡаҙанған рәссамы» исеме бирелә.

Үҙенә ҡарата үтә талапсанлығы һөҙөмтәһендә бер ваҡытта ла эштәрен күрһәтергә йөрьәт итмәй. Бары тик үҙе вафат булғас ҡына [[1996]], [[2004]], [[2011 йыл]]дарҙа Әрмәнстан рәссамдарының Үҙәк йортонда уның шәхси күргәҙмәләре ойошторола. Рәссамдың эштәре Әрмәнстан Республикaһының тетар йәмғиәте, Мәҙәниәт министрлығының художество фондтарында, шулай уҡ шәхси тупланмаларҙа һаҡлана&lt;ref&gt;[http://www.panorama.am/am/miscellaneous/2014/07/12/g-asatryan/ Գեղանկարչություն և բեմանկարչություն…Գեղամ Ասատրյան]&lt;/ref&gt;.

== Ижады ==

=== Һүрәттәре ===
* {{comment|«Һары баҫыу»|«Желтое поле»}}
* {{comment|«Арабкирҙа яҙ»|«Весна в Арабкире»}}
* {{comment|«Севан күле»|«Озеро Севан»}}
* «Арарат»
* {{comment|«Тауҙар бейеүе»|«Танец гор»}}
* {{comment|«Бейеклек»|«Высота»}}
* {{comment|«Беҙҙең тауҙар»|«Наши горы»}}
* {{comment|«Көтөүсе»|«Пастух»}}
* {{comment|«Ҡарт Ереван»|«Старый Ереван»}}
* {{comment|«Зәңгәр вазалағы сәскәләр»|«Цветы в синей вазе»}}
* {{comment|«Ауырыу күҙле ҡарт»|«Старик с больным глазом»}}
* {{comment|«Рндамалға юл»|«Дорога в Рндамал»}}
* {{comment|«Көҙгө кис»|«Осенний вечер»}}

=== Постановкалары ===
* «Скала» В.Папазян, реж. А.Кочарян, 1952 й.
* «Медведь» [[Чехов Антон Павлович|А.Чехов]], реж. В.Ачемьян, 1952 й.
* «Иван Рибаков» Гусев, реж. Субинин, 1954 й.
* «Ради чести» Ширванзаде, реж. А.Гулакян, 1956 й.
* «Встреча в поезде», реж. Л.Калантар, 1957 й.
* «Обыкновенное письмо», реж. К.Арзуманян, 1959 й.
* «Невидимый Димка» Носов, реж. О.Мелик-Вртанесян, 1960 й.
* «Родник Эгнар» М.Армен, реж. М.Мариносян, 1962 й.
* О.Генри мотивтары буйынса, реж. Х.Хахвердян, 1962 й.
* «У колодца» Ст. Зорьян, реж. Ж.Аветисян (телефильм) , 1970 й.
* «Льстец» А.Паронян, 1984 й.
* «Царь Мампре» М.Галшоян, 1986 й.

== Альбомдары ==
Гегам Асатряндың 90 йәшенә бағышланған альбом; [[Ереван]], 2010 й.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
*[http://ru.hayazg.info/%D0%90%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%80%D1%8F%D0%BD_%D0%93%D0%B5%D0%B3%D0%B0%D0%BC_%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Биография на сайте Энциклопедии фонда «Хайазг»]
* [http://artru.info/il/ar/1195/ Иллюстрации Гегам Асатрян] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140709082957/http://artru.info/il/ar/1195/ |date=2014-07-09 }}

[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:27 ноябрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1920 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Ереванда тыуғандар]]
[[Категория:16 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1995 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Ереванда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса рәссамдар]]</text>
      <sha1>bd4hq3j79bqv2r2wu6trfzshtn5p1rv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Асатрян Баграт Арташесович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138125</id>
    <revision>
      <id>1150222</id>
      <parentid>861754</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:08:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1921" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Асатрян}}
'''Асатрян Баграт Арташесович''' ({{Lang-hy|Բագրատ  Ասատրյան}}; [[2 февраль]] [[1956 йыл]]) — ғалим-иҡтисадсы, банкир. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1985). Әрмәнстан Үҙәк банкыһының элеккке рәйесе.

== Биографияһы ==
Баграт Арташесович Асатрян 1956 йылдың 2 февралендә Әрмән ССР-ы Сисиан районы Дарпас ауылында тыуған.
* Ереван халыҡ хужалығы институтын иҡтисадсы һөнәре буйынса тамамлай. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1985)&lt;ref&gt;[http://www.imf.org/external/np/eu2/kyrgyz/bios.htm Bagrat Asatryan] на сайте [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D1%8E%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%84%D0%BE%D0%BD%D0%B4 Международного валютного фонда]&lt;/ref&gt;.
* [[1977 йыл|1977]]—[[1978 йыл|1978]] — [[Ереван]] һөт заводында иҡтисадсы.
* [[1978 йыл|1978]]—[[1990 йыл|1990]] — НАН Иҡтисад институты хеҙмәткәре, артабан өлкән хеҙмәткәре.
* [[1990 йыл|1990]]—[[1995 йыл|1995]] — [[Әрмәнстан]] Юғары Советы депутаты.
* [[1994 йыл|1994]]—[[1998 йыл|1998]] — Әрмәнстан Үҙәк банкы рәйесе.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Әрмәнстанда тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
[[Категория:Алфавит буйынса иҡтисадсылар]]</text>
      <sha1>44qhvb5u2r1yh1cm4v1a9vl9sn3rdm0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рәсәй республикаһы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141545</id>
    <revision>
      <id>1150167</id>
      <parentid>1064762</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:29:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45347" xml:space="preserve">{{мөхәррирләү|1=Тутыйғош|2=9 октябрь 2018}}. 
{{Ук}}

{{Викитека-текст|ru:Постановление о провозглашении России республикой|Постановления о провозглашении России республикой|Постановление о провозглашении России республикой|Постановления о провозглашении России республикой}}{{Рәсәй тарихы}}
'''Рәсәй республикаһы''' — Рәсәй территорияһында 1917 йылдың 1 (14) сентябренән 1917 йылдың 25 октябренә (7 ноябрь) тиклем ғәмәлдә булған дәүләттең исеме. Ойоштороу йыйылышы дәүләт ҡоролошо мәсьәләһен хәл иткәнгә тиклем Ваҡытлы Хөкүмәттең 1917 йылдың 1 (14) сентәбрендәге ҡарары менән иғлан ителә&lt;ref&gt;[https://ru.wikisource.org/wiki/Постановление%20о%20провозглашении%20России%20республикой Постановление Временного правительства России «о провозглашении России республикой» от 1 (14) сентября 1917 года]&lt;/ref&gt; {{Ref+|Позднее, {{OldStyleDate|18|января|1918 год|5}}а [[Всероссийское Учредительное собрание]] в законе о земле подтвердило название «Российская республика», а затем провозгласило Россию демократической федеративной республикой&lt;ref&gt;[[s:Постановление о государственном устройстве России (1918)]]&lt;/ref&gt; (однако это не имело практического значения, так как ещё до этого ВЦИК провозгласил федеративное устройство Российской Советской республики&lt;ref&gt;[[Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа]], первоначальный проект принят ВЦИК {{СС3|03.01.1918}} года&lt;/ref&gt;). Словосочетание «Российская Республика» встречается в [[Конституция РСФСР 1918 года|Конституции 1918 года]] два раза (ст. 10 и ст. 20), один раз «Российская Советская Республика» (ст. 2), а в остальных случаях Россия в этом документе именуется «Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика».|group=&quot;~&quot;}}.

Рәсәйҙең Ваҡытлы хөкүмәтен [[Октябрь революцияһы|ҡолатҡандан һуң]] «Рәсәй республикаһы» исеме тәүге осорҙа [[Совет Рәсәйе|совет власы]] тарафынан рәсми исем сифатында файҙалана, артабан яңы төҙөлгән республикаға яңы атама бирәләр — [[Совет Рәсәйе|РСФСР]]{{ref+|«Октябрьская революция продолжила „республиканскую“ линию, хотя новое, уже „советское“ официальное наименование сформировалось далеко не сразу. В документах Советской власти в октябре 1917 г. и в последующее время употреблялись наименования „Россия“, „Республика“, а также „Российская республика“. Последнее, введенное Временным правительством, еще довольно долго употреблялось как официальное наименование и после Октября. В различных документах говорилось о „гражданах Российской Республики“, „собственности Российской Республики“, „территории Российской Республики“. Но наиболее достоверно сохранение наименования, установленного Временным правительством, подтверждалось, по-видимому, Декретом „О порядке утверждения и опубликования законов“ (издан не позднее 11 ноября 1917 г.). Пункт 3 Декрета предписывал, что „после утверждения Правительством состоявшееся постановление в окончательной редакции подписывается именем Российской Республики председателем Совета Народных Комиссаров“.»&lt;ref&gt;{{книга
 | автор         = Белкин А. А.
 | часть         = Официальное наименование государства (фрагмент лекции)
 | заглавие      = Избранные работы 90-х годов по конституционному праву
 | место         = СПб.
 | издательство  = Юридический центр Пресс
 | год           = 2003
 | том           = 
 | страницы      = 101—136
 | страниц       = 321
 | isbn          = 5942011893
}}&lt;/ref&gt;|group=&quot;~&quot;}}.

== Дәүләт ҡоролошо ==
Рәсәй республикаһының дәүләт структураһы дәүләт власының ваҡытлыса органдарынан тора.

* Ваҡытлы хөкүмәт башҡарма һәм закондар сығарыу власының юғары органы булып тора. Уны министр-рәйес етәкләй һәм әлеге хөкүмәт ил менән [[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы|Ойоштороу йыйылышы]] саҡырылғанға тиклем идара итергә тейеш була. Министр-рәйестәре— кенәз Георгий Львов (Яңы стиль менән 1917 йылдың 14 мартынан 6 авгусҡа тиклем) һәм [[Керенский Александр Фёдорович|Александр Керенский]] (1917 йылдың 6 авгусынан). Ваҡытлы хөкүмәт үҙенең власын 1917 йылдың [[Октябрь революцияһы]] һөҙөмтәһендә юғалта;
* Рәсәй Республикаһының Ваҡытлы советы — ваҡытлы парламент (Предпарламент), Ойоштороу йыйылышы саҡырылышына тиклем закондар сығарыу органы булырға тейеш була, әммә һуңыраҡ Ваҡытлы Хөкүмәт ҡарамағындағы кәңәшмә органы ғына булып ҡала. Рәйесе — [[Авксентьев Николай Дмитриевич|Н. Д. Авксентьев]]. [[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы|Халыҡ Комиссарҙары Советы]] тарафынан тартатыла.

Бынан тыш, Ваҡытлы Хөкүмәт бер нисә комиссия ойоштора, комиссияларҙа Рәсәйҙең буласаҡ дәүләт ҡоролошо проекттары ҡарала, шул иҫәптән, яңы төп закондар (конституциялар). Рәсәй империяһының бөтә учреждениелары ла ғәмәлдә ҡала, мәҫәлән, һуңынан большевиктар 1-се һанлы Суд тураһындағы Декретҡа ярашлы тарҡатҡан Хөкүмәт  Сенаты ла. 
== Тарихы ==

=== Февраль революцияһы ===
1917 йылдың ғинуар айында Петроградта бер нисә сәйәси стачка үтә: 9 ғинуар (200 мең кеше), 14 (27) февраль, 17 февраль (2 март). Был стачкалар ябай завод митингыларынан асыҡ сәйәси көрәшкә күсеүҙең башы була.
[[Файл:Feb_1917.jpg|слева|мини|250x250пкс]]
23 февралдә (8 мартта) [[Санкт-Петербург|Петроградта]] «Долой һуғышты», «Долой самодержавиены» лозунгылары аҫтында митингылар һәм забастовклар башлана, тиҙ арала улар массауи сыуалыштарға килтерә, барыһы 90 мең кеше баш күтәрә. Тора-бара стачкалар һәм сәйәси сығыштар Рәсәй монархы власына ҡаршы дөйөм сәйәси демонстрацияға әүрелә башлай.

24—25 февралдә 240 кешене йәлеп иткән дөйөм забастовка башлана. Петроград ҡамауҙа тип иғлан ителә, Николай II указына ярашлы [[Рәсәй империяһының Дәүләт думаһы|Дәүләт думаһының]] ултырыштары тыйыла. Ҡалаға ғәскәрҙәр индерелә, әммә һалдаттар эшселәрҙе утҡа тотоуҙан баш тарта.

1917 йылдың 26 февралендә (11 мартында) демонстранттар колонналары ҡала үҙәгенә юллана. Полиция менән бер нисә бәрелеш булып ала, кискә табан полиция ҡала үҙәгенән демонстранттарҙы ҡыҫырыҡлап сығара.

27 февралдә (12 мартта) дөйөм забастовка ҡораллы ихтилалға әүерелә, Петроградтағы артиллерия складынан эшселәр 40 мең винтовка һәм 30 мең револьвер ала. 27 февралдә иртә менән 600 кешенән торған Волынск полкы запас батальонының әҙерлек командаһы баш күтәрә. Команда начальнигы үлтерелә. Волынск полкына Литва һәм Преображенск полктары ҡушыла.

Дөйөм забастовка ҡораллы ихтилалға әүерелә, ғәскәрҙәрҙең баш күтәреүселәр яғына күсеүе башлана, тиҙҙән уларҙың һаны 66 700 кешегә етә, улар ҡаланың иң мөһим пункттарын, хөкүмәт биналарын баҫып алалар, министрҙарҙы ҡулға алалар. Дума алдында ике юл була: ихтилалға ҡушылырға һәм хәрәкәткә етәкселек итергә тырышыу йәки батшалыҡ менән бергә һәләк булыу. Октябрист М. Родзянко рәйеслегендәге Дәүләт думаһының Ваҡытлы комитеты 28 февралгә ҡараған төндө яңы хөкүмәт ойошторолоуы тураһында иғлан итә.

Бер үк ваҡытта Таврия һарайында Н. С. Чхеидзе һәм А. Ф. Керенский етәкселегендә Петроград советы төҙөлә.

2 (15) мартта Николай II үҙенең һәм улы исеменән Михаил Александровичтың файҙаһына тәхеттән баш тарта, әммә Михаил, бер ниндәй реаль көсө булмауы сәбәпле, власты ҡулға алырға баҙнат итмәй һәм бөтә власты, Ойоштороу йыйылышын саҡырыуға тиклем, Ваҡытлы хөкүмәткә тапшыра. Ойоштороу йыйылышы идара итеү формаһы мәсьәләһен хәл итергә тейеш була, шул уҡ ваҡытта монархияны кире ҡайтарыу мөмкинлеге лә күҙ уңынан ысҡындырылмайь&lt;ref&gt;[http://magazines.russ.ru/nov_yun/1999/4/rodsyan-pr.html М. В. Родзянко. Записки Председателя Государственной Думы]&lt;/ref&gt;. Дәүләт думаһының Ваҡытлы комитеты кенәз Львов етәкселегендә Ваҡытлы хөкүмәт төҙөй, уны социалист Керенский алмаштыра. Ваҡытлы хөкүмәт Ойоштороу йыйылышына һайлауҙар үткәрелеүе тураһында иғлан итә.

Унан алдараҡ Петроград эшсе һәм һалдат депутаттары Советы һайлана. 1 (14 мартта) Петроград советы 1-се һанлы фарман сығара — «Армияны демократлаштырыу тураһында». Совет фарман менән Петроград гарнизонын үҙенең сәйәси етәкселегенә буйһондора һәм Дума комитетын армияны үҙ мәнфәғәтендә ҡулланыуға мөмкинлектән мәхрүм итә. Илдә ике власлылыҡ урынлаша.

Февраль революцияһының тәүге аҙналарында матбуғат эштәре буйынса комитеттар, полиция һәм жандармерия идаралыҡтары бөтөрөлә. Юҡҡа сығарылған вазифалар һәм учреждениелар Ваҡытлы хөкүмәт булдырған комиссарҙар менән алмаштырыла.
[[Файл:Zapadnye_gubernii_Rossii_1917.png|слева|мини|Рәсәй республиканың көнбайыш губернаһы]]
3 (16) мартта яңы юстиция министры Керенский Петроград присяжныйҙар советы ағзалары менән осраша һәм уларҙа министрлыҡтың планы менән таныштыра. «Бөтә тулылыҡта [[Йәһүдтәр|йәһүд]] тиңлеге», ҡатын-ҡыҙҙарға сәйәси хоҡуҡтар бирелеүе иғлан ителә. Артабан элекке вазифалы һәм шәхси кешеләрҙе тикшереү өсөн махсус комиссия булдырыла. Комиссия эше һөҙөмтәләре буйынса, мәҫәлән,  ғүмерлек каторгаға генерал В. А. Сухомлинов хөкөм ителә (уны рус армияһының һуғышҡа әҙер булмауында ғәйепләйҙәр). Ҡалған фигуранттарҙың күпселеге азат ителә.
[[Файл:TaburinChildrens.jpg|справа|мини|350x350пкс|Рәссам В. Табуриндың «Балалар сәйәсәттә» открыткалары. 1917 йыл.]]
6 (19) мартта Рәсәйҙә сәйәси тотҡондарға амнистия иғлан ителә. Әммә енәйәт өсөн хөкөм ителгәндәр ҙә азат итеүҙе талап итәләр (Петроградта уларҙың бер өлөшө азат ителә лә), ил буйлап төрмәләрҙә бола тулҡыны башлана. 17 (30) мартта Ваҡытлы хөкүмәттең «Дөйөм енәйәтсел эш ҡылған кешеләрҙең хәлен еңеләйтеү тураһында» исемле ҡарары сыға. Уның буйынса ҙур булмаған сроктарға хөкөм ителеүселәр кисекмәҫтән азат ителә, каторгаға хөкөм ителгәндәрҙең срогы ике тапҡырға кәметелә, үлем язаһы 15 каторга менән алыштырыла. 1917 йылдың мартына 104,7 тотҡондан 88 мең кеше азат ителә, шул уҡ ваҡытта улар араһында сәйәси тотҡондар 5,7 мең кеше генә тәшкил итә. Амнистия һөҙөмтәһендә енәйәтселек көсәйә, ашығыс рәүештә элекке профессиональ полиция урынына булдырылған милиция енәйәтселеккә ҡаршы тора алмай. Мәҫәлән, [[Мәскәү]]ҙә 1917 йылдың яҙында 20 меңдән ашыу енәйәт теркәлгән. ә шул уҡ ваҡытта 1916 йылдыа — 3,7 меңдән артмаған&lt;ref&gt;А. А. Иванов. Правовая политика Временного правительства в сфере борьбы с преступностью: иллюзии и реальность.//«История государства и права». 2009, № 6&lt;/ref&gt;

25 мартта Ваҡытлы хөкүмәт икмәкте (икмәк монополияһын) дәүләт ҡарамағына тапшырыу тураһында Закон сығара. Барлыҡ иген дәүләт хаҡы менән тапшырыла һәм тик дәүләттең аҙыҡ-түлек органдары тарафынан ғына тартып алына ала (продразверстка).

=== Апрель кризисы ===
1917 йылдың 18 апрелендә (1 май) Ваҡытлы хөкүмәт Рәсәй союздаштарына сит ил эштәре министры П. Милюков ҡул ҡуйған нота ебәрә, әлеге нота Рәсәйҙең сепарат солохо килешеүе төҙөүе буйынса ялған хәбәрҙәрҙе юҡҡа сығара һәм «бөтә халыҡтың донъя һуғышын аҙағына тиклем алып барырға теләүе» тураһында яҙыла. 20 апрелдә, нота баҫылып сыҡҡан көндө, Ваҡытлы хөкүмәт урынлашҡан бина янына бер нисә хәрби подразделение «Долой Милюковты!», «Милюковты отставкаға» плакаттары менән килә.

20 һәм 21 апрелдә Ваҡытлы хөкүмәт яҡлылары демонстрацияға «Милюковҡа — ышаныс», «Ваҡытлы хөкүмәт йәшәһен!» плакаттары менән килә.  21 апрелдә уларға ҡаршы «Долой һуғышты!», «Долой Ваҡытлы хөкүмәтте!», «Бөтә власть — Советтарға!» лозунгылары менән ҡораллы эшселәр демонстрацияһы ойошторола. Ҡаршы тороусы эшселәр Ваҡытлы хөкүмәтте яҡлаусыларға һөжүм итәләр, һәләк булғандар һәм яраланғандар була.

1917 йылдың 29 апрелендә (12 майында) хәрби министр А. Гучков отставкаға китә, 2 майҙа отставкаға Милюков та китә. Ваҡытлы хөкүмәттең беренсе хөкүмәт кризисы 1917 йылдың 5 майында эсерҙар һәм меньшевиктар ҡатнашлығында коалиция хөкүмәтен ойоштороу менән тамамлана, коалицияның башлығы булып Г. Львов ҡала.

=== 1917 йылдың май-июне ===
1917 йылдың май айында украин Үҙәк Радаһы Ваҡытлы хөкүмәттән Украинаға киң автономия биреүҙе һәм украин хәрби частар булдырыуҙы талап итә. Хөкүмәт региондарҙа өҫтөнән контролен юғалта бара. Урындағы Советтарҙың башҡарма комитеттары үҙ белдеге менән һалымдар индерә, ҡайһы бер аҙыҡ-түлекте үҙ ерҙәренән алып сығыуҙы тыя. 17 майҙа [[Кронштадт]] эшсе һәм һалдат депутаттары Советы Кронштадтағы Ваҡытлы хөкүмәт вәкилдәрен үҙ вәкилдәренә алмаштырыу, ә Рәсәй менән мөнәсәбәттәрҙе Петроград советы аша  яйлау тураһында ҡарар сығара.

1917 йылдың май айында Ваҡытлы хөкүмәт аҙыҡ-түлек министрлығын ойоштора, уны 1917 йылдың 5 (18) майынан 25 сентябренә (8 октябрь) тиклем публицист А. В. Пешехонов етәкләй. Ул икмәк монополияһын тормошҡа ашырырға тырыша, әммә артыҡ ҙур һөҙөмтәләргә ирешмәй.
[[Файл:Горящая_Россия_1917.jpg|слева|мини|321x321пкс|Рәсәй — ялҡын ҡапҡан йорт. 1917 йылдың майы. Михаил Дризо һүрәте.]]
Армияла хәрби дисциплина аҫҡай. Частар бойороҡтарҙы үтәүҙән баш тарта. Оҡшамаған командирҙарҙы ҡыуалар. Дошман менән туғанлашыу башлана. Яңы хәрби министр А. Ф. Керенский хәрби частарҙы йөрөп сыға һәм һалдаттарҙы үҙ бурысын үтәүгә өндәй.
[[Файл:Kerensky_war_minister.jpeg|справа|мини|300x300пкс|Хәрби министр Керенский үҙенең ярҙамсылары менән. Һулдан уңға: полковник В. Л. Барановский, генерал-майор Г. А. Якубович, Б. В. Савинков, А. Ф. Керенский һәм полковник Г. Н. Туманов.]]
1917 йылдың 3 (16) июнендә [[Эшсе һәм һалдат депутаттары Советтарының I Бөтә Рәсәй съезы]] асыла. Большевиктарҙың бөтә власты Советтарға тапшырыу тәҡдименә ҡарамаҫтан, Съезд Ваҡытлы хөкүмәтте һәм һуғышты еңеүгә тиклем алып барыуҙы яҡлаған резолюцияны ҡабул итә.

1917 йылдың 7 (20) июнендә Ваҡытлы хөкүмәт  Петроград ситендәге элекке батша министры Дурново дачаһынан анархистарҙы ҡыуып сығарырға була. Әлеге дачала шулай уҡ Выборг районының эшселәр клубы һәм профсоюз учреждениелары урынлашҡан була. Яуап итеп 8 (21) июндә Петроград заводтарының 29 эшсеһе баш күтәрә. РСДРП(б)-ның Үҙәк һәм Петроград комитеттары шул уҡ көндө 10 (23) июнь көнөнә эшселәр һәм һалдаттарҙың тыныс демонстрацияһын иғлан итәләр. Әммә Советтар Съезы был демонстрацияны рөхсәт итмәй.

1917 йылдың 14 (27) июнендә Советтар Съезы 18 июндә (1 июль) Ваҡытлы хөкүмәтте яҡлау демонстрацияһын үткәреү буйынса ҡарар сығара, әммә 500 кеше йыйған демонстрацияла большевиктар яҡлылары «Бөтә власть — Советтарға!», «Долой 10 министр-капиталист!», «Икмәк, тыныслыҡ, азатлыҡ!» лозунгтары күтәреп сығалар. Ошо уҡ дозунгылар аҫтында демонстрациялар Мәскәү, [[Минск]], [[Иваново|Иваново-Вознесенск]], [[Тверь]], [[Түбәнге Новгород]], [[Харьков]] һәм башҡа ҡалаларҙа үтә.

18 июндә анархистар демонстранттарҙы хөкүмәткә ҡаршы эшмәкәрлеге өсөн ҡулға алынғандар ултырған төрмәгә алып киләләр. Уларҙың талабы буйынса ете кеше азат ителә, уларҙы Дурново дачаһына илтәләр. 19 июндә (2 июль) хөкүмәт ғәскәрҙәре дачаны баҫып алып, 60 кешене ҡулға ала. Ҡулға алынғандар араһында Кронштадт матросы Железняк та була, Кронштад «республикаһы» юстиция министрынан ҡулға алынғандарҙы иреккә сығарыуын талап итә.

1917 йылдың башынан алып апрель аҙағына  тиклем Рәсәй армияһының ҙур һөжүме планлаштырыла. Әммә ғәскәрҙәрҙең тарҡалыуы һөжүмде ваҡытында үткәрергә форсат бирмәй. Һөжүм июль аҙағына ҡалдырыла. Фронт командующийҙары менән һөйләшкәндән һуң Юғары Баш командующий М. В. Алексеев 1917 йылдың 30 мартында (12 апрель) 2647-сы һанды директиваға ҡул ҡуя. 22 майҙа (4 июнь) хәрби һәм диңгеҙ министры Керенский талабына ярашлы Ваҡытлы хөкүмәт генерал Алексеевты вазифаһынан бушата, уның урынына генерал Брусилов тәғәйенләнә. Һөжүм Злочев һәм Бржезаны райондарынан Львовҡа табан 16 (29) июндә башлана. Тәүге ике көн уңышлы үтә, әммә артабан һөжүм туҡтала, сөнки ғәскәрҙәр бойороҡтарҙы үтәргә теләмәй. Һөҙөмтәлә, тере көстә һәм техникала өҫтөнлөк булыуына ҡарамаҫтан, һөжүм 20 июндә тулыһынса туҡтатыла.

=== Июль көндәре ===
2 июлдә Ваҡытлы хөкүмәт Украинала край эштәре менән идара итеү өсөн секретариат булдыра, уның составы хөкүмәт һәм Украина араһында хәл ителергә тейеш була. Шулай уҡ айырым хәрби частарҙы украиндар менән генә комплектлау вәғәҙә ителә. Был ҡарар менән Ваҡытлы хөкүмәт ағзалары булған кадеттар — А. И. Шингарев, Д. И. Шаховской, А. А. Мануйлов һәм В. А. Степанов — ҡырҡа риза булмайҙар һәм отставкаға китәләр.

3 июлдә Петроград урамдарында пулемёттар менән ҡоралланған автомобилдәр барлыҡҡа килә. Завод эшселәре баш күтәрә. Әлеге көндөң кисендә Петроград Советы кәңәшмә үткәргән Таврия һарайына «Долой министр-капиталистар!» плакаты тотоп, 1-се пулемёт полкы килә. Биш меңлек халыҡ [[Рәсәй социал-демократик эшселәр (большевиктар) партияһы|РСДРП(б)-ның]] Үҙәк һәм Петроград Советтары урынлашҡан Кшесинскаяның йортона яҡынлаша.
[[Файл:Iyul'skaya_1917_demonstraciya_v_Petrograde.jpg|справа|мини|330x330пкс|Петроградта июль (1917 йыл) демонстрацияһы.]]
4 июлдә Таврия һарайына ҡоарллы һалдаттар һәм эшселәр килеүен дауам итә. Уларға Кронштадтан ҡораллы матростар отряды ҡушыла. Шул уҡ ваҡытта Кшесинская йорто алдында митингылар тынмай, йорт балконынан большевик ораторҙары сығыш яһайҙар. Был көндө демонстранттар алдында 4 июлдең иртәһендә Петроградта Финляндиянан килгән В. И. Ленин да сығыш яһай&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%95%D0%B2%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Александр Рабинович] [http://scepsis.ru/library/id_1502.html Июльское восстание.]&lt;/ref&gt;.

Ваҡытлы хөкүмәткә тоғро ҡалған ғәскәрҙәр менән ҡораллы бәрелештәр башлана. 5 илдә «Тере һүҙ» гәзитендә немец властары тарафынан большевиктарҙың финанслауы тураһындағы мәғлүмәттәр һалдаттарҙы бер аҙ һыуындыра.

1917 йылдың 6 (19) июль көнө дауамында Кшесинская особнягы, Дурново дачаһы һәм [[Петропавловск нығытмаһы]] большевиктарҙан, һалдаттарҙан, матростарҙан таҙартыла. Махсус тикшереү комиссияһы төҙөлә. Хөкүмәткә ҡаршы эшмәкәрлектәре өсөн яуаплылыҡҡа[[ В. И. Ленин]], [[Зиновьев Григорий Евсеевич|Г. Е. Зиновьев]], Л. Д. Троцкий, А. В. Луначарский, А. М. Коллонтай, М. Ю. Козловский, Ф. Ф. Раскольников, С. Г. Рошаль, Я. С. Ганецкий һәм башҡа большевиктар тарттырыла. Ленин ҡулға алыныуҙан ҡотолоп ҡала.

8 июлдә Ваҡытлы хөкүмәт башлығы Г. Е. Львов отставкаға китә, ул социалист министрҙарының кисекмәҫтән республика иғлан итеү һәм ерҙе социялизациялау тураһындағы тәҡдимдәре менән риза булмай. Хөкүмәтте А. Ф. Керенский етәкләй.

Июль кризисы осоронда Фин сеймы [[Финляндия]]ның бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә һәм Ваҡытлы хөкүмәттең компетенцияһын хәрби һәм сит ил сәйәсәте менән сикләй. 1917 йылдың 12 (25) июлендә Сейм Ваҡытлы хөкүмәттән «Финляндияның тартып алғыһыҙ хоҡуҡтарын» таныуын талап итә.Яуап итеп, Ваҡытлы хөкүмәт 18 (31) июлдә Сеймды тарҡата һәм яңы һайлауҙар иғлан итә.

1917 йылдың 6 (19) июлендә Австрия- Германия ғәскәрҙәре 11-се армияның фронтын йырып үтәләр, 7-се һәм 8-се армиялар сигенә. Австрия-Германия ғәскәрҙәре бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ тиерлек алға барала һәм 15 (28) июлдә Броды, Збараж, Збруч йылғаһы линияһында туҡталалар. Көньяҡ-Көнсығыш фронтының юғалтыуҙары 1968 офицер һәм 56 361 һалдат тәшкил итә.

1917 йылдың 12 (25) июлдә фронтта үлем язаһы тергеҙелә. 19 июлдә (1 август) Керенский яңы Юғары баш командующийҙы — генерал Л. Г. Корниловты — тәғәйенләй.

1917 йылдың 25 июлендә (7 август) яңы коалицион Ваҡытлы хөкүмәт төҙөлә.

=== Мәскәү Дәүләт Кәңәшмәһе ===
1917 йылдың 13-15 (28) авгусында Мәскәүҙә Дәүәлт Кәңәшмәһе үтә. Кәңәшмәлә Советтарҙың эшсе һәм һалдат депутаттарының Бөтә Рәсәй үҙәк башҡарма комитетының вәкилдәре, Крәҫтиән депутаттары Советтары һәм фронттың вәкилдәре, бөтә дүрт саҡырылыш Дәүләт думаһы ағзалары, ҡала һәм земство уҙидаралары, сауҙа-сәнәғәт ойошмалары, ауыл хужалығы һәм ер хужалары йәмғиәттәре, университеттар һәм башҡа юғары уҡыу йорттары, профсоюздар, кооперативтар һәм милли ойошмалар вәкилдәре ҡатнаша.

Дон казак ғәскәре атаманы генерал А. М. Калединдың сығышы ҙур резонанс тыуҙыра. Бөтә казак ғәскәрҙәре исеменән ул армияны сәйәсәттән тулыһынса азат итеүҙе, хәрби тәртип нигеҙендә фронттың һәм тылдың берләшеүен, командирҙар власын тергеҙеүҙе, советтарҙы һәм комитеттарҙы бөтөрөүҙе талап итә. Юғары баш командующий Корнилов тың докладында офицерҙарҙы үлтереү, мародерлыҡ һәм дезертирлыҡ факттары күпләп килтерелә. Ул «еңеү хөрмәтенә» хөкүмәт тейешле саралар үткәреүҙе үҙ өҫтөнә алырға тейеш тип һанай&lt;ref name=&quot;kornilov1&quot;&gt;[http://www.dk1868.ru/statii/kornilov2.htm Цветков В. Ж. «Лавр Георгиевич Корнилов»]&lt;/ref&gt;.

=== Корнилов болаһы ===
1917 йылдың 26 авгусында (8 сентябрь) генерал Корнилов «яуапһыҙ ойошмалар» менән көрәш алып барыу өсөн власты бөтә тулылығында үҙ өҫтөнә алырға маташа. Корнилов сығышында Керенскийҙың роле ике йөҙлө булып ҡала килә: генерал Корниловты яҡлаусылар Корниловты хыянатсы тип һанайҙар. Генерал Корнилов етәкселегендәге уңдар большевиктарҙы ғына түгел, Советтарҙы ла ҡыуырға ниәт итәләр. Әгәр Корнилов еңеүгә өлгәшкән хәлдә, Керенский власты үҙ ҡулында һаҡлап ҡала алмаясаҡ ине. Популяр легендаға ярашлы, Корнилов «беренсе бағанаға — Ленинды, ә икенсеһенә Керенскийҙы аҫып ҡуйырға» вәғәҙә иткән&lt;ref&gt;[http://www.emc.komi.com/02/10/116.htm Корниловщина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110713163957/http://www.emc.komi.com/02/10/116.htm |date=2011-07-13 }}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Узники_быховской_тюрьмы.jpg|справа|мини|300x300пкс|Ҡулға алынған генералдар — Корнилов сығышында ҡатнашыусылар («Быховские сидельцы»)]]
{| class=&quot;&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
| width=&quot;95%&quot; |
{{начало цитаты}}Мин контрреволюционер түгел. Яҡындарыма бик ҙур ауырлыҡтар килтергән иҫке режимды мин күрә алманым. Элеккегә ҡайтыу юҡ, һәм булыуы ла мөмкин түгел. Беҙгә ысынлап та Рәсәйҙе ҡотҡара алған, һуғышты намыҫ менән тамамларға мөмкинлек биргән һәм Рәсәйҙе Ойоштороу йыйылышына тиклем алып барып еткерә алған власть кәрәк.{{конец цитаты}}

|}
1917 йылдың 27 авгусында (9 сентябрь) Керенский Корниловтың ғәмәлдәрен бола тип атай һәм уны вазифаһынан бушатып, үҙен Юғары баш командующий итеп иғлан итә.

Яуап өндәмәһендә генерал Корнилов минстр-рәйестең сығышын ялған тип исемләй:
{| class=&quot;&quot; style=&quot;margin-bottom: 33px;&quot;
| width=&quot;95%&quot; |
{{начало цитаты}}Мин, асыҡ сығыш яһарға мәжбүр булған генерал Корнилов, Советтарҙың большевистик күпселеге баҫымы аҫтында Ваҡытлы хөкүмәт герман Генераль штабы пландары менән тулы килешеүҙә эш итә һәм, бер үк ваҡытта дошман көстәренең Рига буйына төшөрөлөүе армияны юҡҡа сығара һәм илде эстән ҡаҡшата, тип белдерәм.{{конец цитаты}}
|}
Генерал А. М. Крымов Корниловтан үҙенең 3-сө кавалерия корпусын Петроградҡа ебәреү тураһында фарман ала.

Керенский корниловсылар менән көрәшеү өсөн большевиктарҙың Ҡыҙыл гвардияһына ҡоралды бирергә рөхсәт итә, контрреволюция менән халыҡ көрәше комитеты булдырыла, яҡынса 60 мең кеше мобилизациялана; һалдаттарға ҡаршы большевик агитаторҙары ебәрелә. Корниловҡа ҡаршы тимер юлсылары ла ҡаршы сыға. 30 августа (12 сентябрь) Ваҡытлы хөкүмәт большевиктарҙы амнистиялай. 3 (16) сентябрҙә «Кресты» төрмәһенән Троцкийҙы азат итәләр.

3-сө кавалерия корпусы Петроградҡа Корниловҡа ярҙамға барыуҙан баш тарта. Корнилов һәм уның көрәштәре ҡулға алына. Крымов атылып үлә.

=== 1917 йылдың сентябрь — октябре ===
Генерал Корниловҡа теләктәшлек йөҙөнән кадеттар отставкаға китә һәм бының менән сираттағы хөкүмәт кризисына юл ҡуялар. Һөҙөмтәлә 1917 йылдың 1 (14) сентябрендә Керенский етәкселегендә 5 кешенән торған Директория («Эшлекле кабинет») булдырыла, һәм Рәсәй республикаһы иғлан ителә. Сентябрь дауамында властың башҡа яңы органдары барлыҡҡа килә: Демократик кәңәшмә һәм Предпарламент. 1917 йылдың 26 сентябренә (9 октябренә) өсөнсө коалицион хөкүмәт төҙөлә.

1917 йылдың ноябрендә Ваҡытлы хөкүмәттең көсәйә барған анархия менән көрәшә алмауы билдәле була. Һуғыш алып барған илдең армияһы бик тиҙ тарҡала; 1917 йылдың февраль-ноябрь айҙарында 1,5 миллион кеше хеҙмәттән ҡаса. Продразверстка сәйәсәте уңышһыҙлыҡҡа осрай, Петроградта һәм Мәскәүҙә икмәк нормаһы бер кешегә 0,5 фунтҡа тиклем кәсей. Ҡалаларҙа забастовка хәрәкәте йәйелә, ауылдарҙа алпауыт ерҙәрен тартып алыу көсәйә.

Ошо шарттарҙа «Советтарҙың большевизациялауы» үтә, айырыуса 1917 йылдың август-октябрь айҙарында. Ноябрь башына ҡарата большевиктар Петроград Советында 90 % урын биләй, Мәскәү Советында — яҡынса 60 %, эре сәнәғәт ҡалаларының урындағы Советтарында күпселекте большевиктар тәшкил итә. 1917 йылдың 17 (30) сентябрендә Моссовет рәйесе итеп большевик В. П. Ногин һайлана, 25 сентябрҙә (8 октябрь) Петросоветта — Троцкий тәғәйенләнә. Большевиктар яғына һалдат комитеттары күсә, беренсе сиратта, Төньяҡ һәм Көнбайыш фронттарынан, Петроград гарнизоны һәм Центробалт.

Октябрь башына ҡарата илдә ғәмәлдә булған 974 Советтарҙың 600 Советы Ваҡытлы хөкүмәтте таратыу һәм «ике власлылыҡ» системаһын бөтөрөү яҡлы була. Шул уҡ ваҡытта крәҫтиән депутаттары Советтарын большевизациялауына өлгәшеп булмай: 455 Советттарҙың 264-дә большевиктар фракциялары бөтөнләй булмай.

Октябрҙә Петроградҡа йәшерен рәүештә Ленин ҡайта. 15 сентябрҙән үк ул үҙенең көрәштәрен Ваҡытлы хөкүмәткә ҡаршы ихтилалға әҙерләй башлай. 25 октябрь (7 ноябрь) ихтилалы һөҙөмтәһендә Ваҡытлы хөкүмәт ҡолатыла.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|group=&quot;~&quot;}}

; Сығанаҡтар
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==

* Суханов Н. Н. [http://www.magister.msk.ru/library/history/xx/suhanov/suhan000.htm Записки о революции]
* Милюков П. Н. «История второй русской революции», Минск, 2002 г.
* [http://ibyu.narod.ru/ Сайт, посвящённый Андрею Ивановичу Шингарёву.]
* [http://www.phido.ru/DownloadFile.aspx?FileName=e5f015af-94f7-48b6-b654-4f2cf0658b2b.pdf&amp;OriginalName=Пьяные_погромы_и_борьба_за_власть_в_1917_Новый_истор.вестник_2008_17.pdf П.Марченя Пьяные погромы и борьба за власть в 1917 г.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* Солженицын А. И. [http://www.solzhenitsyn.ru/proizvedeniya/krasnoe_koleso/krasnoe_koleso_uzel4_kniga2.pdf Апрель Семнадцатого]
* Солженицын А. И. [http://www.solzhenitsyn.ru/proizvedeniya/krasnoe_koleso/krasnoe_koleso_na_obrive_povestvovaniya.pdf На обрыве повествования. Конспект ненаписанных Узлов (V—XX)]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.law.edu.ru/doc/document.asp?docID=1145613 Смыкалин А. С. «Конституция Российской демократической Федеративной республики 1917 года», Екатеринбург, «Чиновник» — № 2(18), — 2002] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110723220654/http://www.law.edu.ru/doc/document.asp?docID=1145613 |date=2011-07-23 }}

[[Категория:Рәсәй тарихындағы дәүләттәр]]
[[Категория:Рәсәй тарихы 1917—1991]]
[[Категория:1917 йылда барлыҡҡа килгәндәр]]</text>
      <sha1>797i9n690tiv4mcjebhfoyknta2rc8t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150168</id>
      <parentid>1150167</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:30:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45348" xml:space="preserve">{{мөхәррирләү|1=Тутыйғош|2=9 октябрь 2018}}. 
{{Ук}}

{{Викитека-текст|:ru:Постановление о провозглашении России республикой|Постановления о провозглашении России республикой|Постановление о провозглашении России республикой|Постановления о провозглашении России республикой}}{{Рәсәй тарихы}}
'''Рәсәй республикаһы''' — Рәсәй территорияһында 1917 йылдың 1 (14) сентябренән 1917 йылдың 25 октябренә (7 ноябрь) тиклем ғәмәлдә булған дәүләттең исеме. Ойоштороу йыйылышы дәүләт ҡоролошо мәсьәләһен хәл иткәнгә тиклем Ваҡытлы Хөкүмәттең 1917 йылдың 1 (14) сентәбрендәге ҡарары менән иғлан ителә&lt;ref&gt;[https://ru.wikisource.org/wiki/Постановление%20о%20провозглашении%20России%20республикой Постановление Временного правительства России «о провозглашении России республикой» от 1 (14) сентября 1917 года]&lt;/ref&gt; {{Ref+|Позднее, {{OldStyleDate|18|января|1918 год|5}}а [[Всероссийское Учредительное собрание]] в законе о земле подтвердило название «Российская республика», а затем провозгласило Россию демократической федеративной республикой&lt;ref&gt;[[s:Постановление о государственном устройстве России (1918)]]&lt;/ref&gt; (однако это не имело практического значения, так как ещё до этого ВЦИК провозгласил федеративное устройство Российской Советской республики&lt;ref&gt;[[Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа]], первоначальный проект принят ВЦИК {{СС3|03.01.1918}} года&lt;/ref&gt;). Словосочетание «Российская Республика» встречается в [[Конституция РСФСР 1918 года|Конституции 1918 года]] два раза (ст. 10 и ст. 20), один раз «Российская Советская Республика» (ст. 2), а в остальных случаях Россия в этом документе именуется «Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика».|group=&quot;~&quot;}}.

Рәсәйҙең Ваҡытлы хөкүмәтен [[Октябрь революцияһы|ҡолатҡандан һуң]] «Рәсәй республикаһы» исеме тәүге осорҙа [[Совет Рәсәйе|совет власы]] тарафынан рәсми исем сифатында файҙалана, артабан яңы төҙөлгән республикаға яңы атама бирәләр — [[Совет Рәсәйе|РСФСР]]{{ref+|«Октябрьская революция продолжила „республиканскую“ линию, хотя новое, уже „советское“ официальное наименование сформировалось далеко не сразу. В документах Советской власти в октябре 1917 г. и в последующее время употреблялись наименования „Россия“, „Республика“, а также „Российская республика“. Последнее, введенное Временным правительством, еще довольно долго употреблялось как официальное наименование и после Октября. В различных документах говорилось о „гражданах Российской Республики“, „собственности Российской Республики“, „территории Российской Республики“. Но наиболее достоверно сохранение наименования, установленного Временным правительством, подтверждалось, по-видимому, Декретом „О порядке утверждения и опубликования законов“ (издан не позднее 11 ноября 1917 г.). Пункт 3 Декрета предписывал, что „после утверждения Правительством состоявшееся постановление в окончательной редакции подписывается именем Российской Республики председателем Совета Народных Комиссаров“.»&lt;ref&gt;{{книга
 | автор         = Белкин А. А.
 | часть         = Официальное наименование государства (фрагмент лекции)
 | заглавие      = Избранные работы 90-х годов по конституционному праву
 | место         = СПб.
 | издательство  = Юридический центр Пресс
 | год           = 2003
 | том           = 
 | страницы      = 101—136
 | страниц       = 321
 | isbn          = 5942011893
}}&lt;/ref&gt;|group=&quot;~&quot;}}.

== Дәүләт ҡоролошо ==
Рәсәй республикаһының дәүләт структураһы дәүләт власының ваҡытлыса органдарынан тора.

* Ваҡытлы хөкүмәт башҡарма һәм закондар сығарыу власының юғары органы булып тора. Уны министр-рәйес етәкләй һәм әлеге хөкүмәт ил менән [[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы|Ойоштороу йыйылышы]] саҡырылғанға тиклем идара итергә тейеш була. Министр-рәйестәре— кенәз Георгий Львов (Яңы стиль менән 1917 йылдың 14 мартынан 6 авгусҡа тиклем) һәм [[Керенский Александр Фёдорович|Александр Керенский]] (1917 йылдың 6 авгусынан). Ваҡытлы хөкүмәт үҙенең власын 1917 йылдың [[Октябрь революцияһы]] һөҙөмтәһендә юғалта;
* Рәсәй Республикаһының Ваҡытлы советы — ваҡытлы парламент (Предпарламент), Ойоштороу йыйылышы саҡырылышына тиклем закондар сығарыу органы булырға тейеш була, әммә һуңыраҡ Ваҡытлы Хөкүмәт ҡарамағындағы кәңәшмә органы ғына булып ҡала. Рәйесе — [[Авксентьев Николай Дмитриевич|Н. Д. Авксентьев]]. [[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы|Халыҡ Комиссарҙары Советы]] тарафынан тартатыла.

Бынан тыш, Ваҡытлы Хөкүмәт бер нисә комиссия ойоштора, комиссияларҙа Рәсәйҙең буласаҡ дәүләт ҡоролошо проекттары ҡарала, шул иҫәптән, яңы төп закондар (конституциялар). Рәсәй империяһының бөтә учреждениелары ла ғәмәлдә ҡала, мәҫәлән, һуңынан большевиктар 1-се һанлы Суд тураһындағы Декретҡа ярашлы тарҡатҡан Хөкүмәт  Сенаты ла. 
== Тарихы ==

=== Февраль революцияһы ===
1917 йылдың ғинуар айында Петроградта бер нисә сәйәси стачка үтә: 9 ғинуар (200 мең кеше), 14 (27) февраль, 17 февраль (2 март). Был стачкалар ябай завод митингыларынан асыҡ сәйәси көрәшкә күсеүҙең башы була.
[[Файл:Feb_1917.jpg|слева|мини|250x250пкс]]
23 февралдә (8 мартта) [[Санкт-Петербург|Петроградта]] «Долой һуғышты», «Долой самодержавиены» лозунгылары аҫтында митингылар һәм забастовклар башлана, тиҙ арала улар массауи сыуалыштарға килтерә, барыһы 90 мең кеше баш күтәрә. Тора-бара стачкалар һәм сәйәси сығыштар Рәсәй монархы власына ҡаршы дөйөм сәйәси демонстрацияға әүрелә башлай.

24—25 февралдә 240 кешене йәлеп иткән дөйөм забастовка башлана. Петроград ҡамауҙа тип иғлан ителә, Николай II указына ярашлы [[Рәсәй империяһының Дәүләт думаһы|Дәүләт думаһының]] ултырыштары тыйыла. Ҡалаға ғәскәрҙәр индерелә, әммә һалдаттар эшселәрҙе утҡа тотоуҙан баш тарта.

1917 йылдың 26 февралендә (11 мартында) демонстранттар колонналары ҡала үҙәгенә юллана. Полиция менән бер нисә бәрелеш булып ала, кискә табан полиция ҡала үҙәгенән демонстранттарҙы ҡыҫырыҡлап сығара.

27 февралдә (12 мартта) дөйөм забастовка ҡораллы ихтилалға әүерелә, Петроградтағы артиллерия складынан эшселәр 40 мең винтовка һәм 30 мең револьвер ала. 27 февралдә иртә менән 600 кешенән торған Волынск полкы запас батальонының әҙерлек командаһы баш күтәрә. Команда начальнигы үлтерелә. Волынск полкына Литва һәм Преображенск полктары ҡушыла.

Дөйөм забастовка ҡораллы ихтилалға әүерелә, ғәскәрҙәрҙең баш күтәреүселәр яғына күсеүе башлана, тиҙҙән уларҙың һаны 66 700 кешегә етә, улар ҡаланың иң мөһим пункттарын, хөкүмәт биналарын баҫып алалар, министрҙарҙы ҡулға алалар. Дума алдында ике юл була: ихтилалға ҡушылырға һәм хәрәкәткә етәкселек итергә тырышыу йәки батшалыҡ менән бергә һәләк булыу. Октябрист М. Родзянко рәйеслегендәге Дәүләт думаһының Ваҡытлы комитеты 28 февралгә ҡараған төндө яңы хөкүмәт ойошторолоуы тураһында иғлан итә.

Бер үк ваҡытта Таврия һарайында Н. С. Чхеидзе һәм А. Ф. Керенский етәкселегендә Петроград советы төҙөлә.

2 (15) мартта Николай II үҙенең һәм улы исеменән Михаил Александровичтың файҙаһына тәхеттән баш тарта, әммә Михаил, бер ниндәй реаль көсө булмауы сәбәпле, власты ҡулға алырға баҙнат итмәй һәм бөтә власты, Ойоштороу йыйылышын саҡырыуға тиклем, Ваҡытлы хөкүмәткә тапшыра. Ойоштороу йыйылышы идара итеү формаһы мәсьәләһен хәл итергә тейеш була, шул уҡ ваҡытта монархияны кире ҡайтарыу мөмкинлеге лә күҙ уңынан ысҡындырылмайь&lt;ref&gt;[http://magazines.russ.ru/nov_yun/1999/4/rodsyan-pr.html М. В. Родзянко. Записки Председателя Государственной Думы]&lt;/ref&gt;. Дәүләт думаһының Ваҡытлы комитеты кенәз Львов етәкселегендә Ваҡытлы хөкүмәт төҙөй, уны социалист Керенский алмаштыра. Ваҡытлы хөкүмәт Ойоштороу йыйылышына һайлауҙар үткәрелеүе тураһында иғлан итә.

Унан алдараҡ Петроград эшсе һәм һалдат депутаттары Советы һайлана. 1 (14 мартта) Петроград советы 1-се һанлы фарман сығара — «Армияны демократлаштырыу тураһында». Совет фарман менән Петроград гарнизонын үҙенең сәйәси етәкселегенә буйһондора һәм Дума комитетын армияны үҙ мәнфәғәтендә ҡулланыуға мөмкинлектән мәхрүм итә. Илдә ике власлылыҡ урынлаша.

Февраль революцияһының тәүге аҙналарында матбуғат эштәре буйынса комитеттар, полиция һәм жандармерия идаралыҡтары бөтөрөлә. Юҡҡа сығарылған вазифалар һәм учреждениелар Ваҡытлы хөкүмәт булдырған комиссарҙар менән алмаштырыла.
[[Файл:Zapadnye_gubernii_Rossii_1917.png|слева|мини|Рәсәй республиканың көнбайыш губернаһы]]
3 (16) мартта яңы юстиция министры Керенский Петроград присяжныйҙар советы ағзалары менән осраша һәм уларҙа министрлыҡтың планы менән таныштыра. «Бөтә тулылыҡта [[Йәһүдтәр|йәһүд]] тиңлеге», ҡатын-ҡыҙҙарға сәйәси хоҡуҡтар бирелеүе иғлан ителә. Артабан элекке вазифалы һәм шәхси кешеләрҙе тикшереү өсөн махсус комиссия булдырыла. Комиссия эше һөҙөмтәләре буйынса, мәҫәлән,  ғүмерлек каторгаға генерал В. А. Сухомлинов хөкөм ителә (уны рус армияһының һуғышҡа әҙер булмауында ғәйепләйҙәр). Ҡалған фигуранттарҙың күпселеге азат ителә.
[[Файл:TaburinChildrens.jpg|справа|мини|350x350пкс|Рәссам В. Табуриндың «Балалар сәйәсәттә» открыткалары. 1917 йыл.]]
6 (19) мартта Рәсәйҙә сәйәси тотҡондарға амнистия иғлан ителә. Әммә енәйәт өсөн хөкөм ителгәндәр ҙә азат итеүҙе талап итәләр (Петроградта уларҙың бер өлөшө азат ителә лә), ил буйлап төрмәләрҙә бола тулҡыны башлана. 17 (30) мартта Ваҡытлы хөкүмәттең «Дөйөм енәйәтсел эш ҡылған кешеләрҙең хәлен еңеләйтеү тураһында» исемле ҡарары сыға. Уның буйынса ҙур булмаған сроктарға хөкөм ителеүселәр кисекмәҫтән азат ителә, каторгаға хөкөм ителгәндәрҙең срогы ике тапҡырға кәметелә, үлем язаһы 15 каторга менән алыштырыла. 1917 йылдың мартына 104,7 тотҡондан 88 мең кеше азат ителә, шул уҡ ваҡытта улар араһында сәйәси тотҡондар 5,7 мең кеше генә тәшкил итә. Амнистия һөҙөмтәһендә енәйәтселек көсәйә, ашығыс рәүештә элекке профессиональ полиция урынына булдырылған милиция енәйәтселеккә ҡаршы тора алмай. Мәҫәлән, [[Мәскәү]]ҙә 1917 йылдың яҙында 20 меңдән ашыу енәйәт теркәлгән. ә шул уҡ ваҡытта 1916 йылдыа — 3,7 меңдән артмаған&lt;ref&gt;А. А. Иванов. Правовая политика Временного правительства в сфере борьбы с преступностью: иллюзии и реальность.//«История государства и права». 2009, № 6&lt;/ref&gt;

25 мартта Ваҡытлы хөкүмәт икмәкте (икмәк монополияһын) дәүләт ҡарамағына тапшырыу тураһында Закон сығара. Барлыҡ иген дәүләт хаҡы менән тапшырыла һәм тик дәүләттең аҙыҡ-түлек органдары тарафынан ғына тартып алына ала (продразверстка).

=== Апрель кризисы ===
1917 йылдың 18 апрелендә (1 май) Ваҡытлы хөкүмәт Рәсәй союздаштарына сит ил эштәре министры П. Милюков ҡул ҡуйған нота ебәрә, әлеге нота Рәсәйҙең сепарат солохо килешеүе төҙөүе буйынса ялған хәбәрҙәрҙе юҡҡа сығара һәм «бөтә халыҡтың донъя һуғышын аҙағына тиклем алып барырға теләүе» тураһында яҙыла. 20 апрелдә, нота баҫылып сыҡҡан көндө, Ваҡытлы хөкүмәт урынлашҡан бина янына бер нисә хәрби подразделение «Долой Милюковты!», «Милюковты отставкаға» плакаттары менән килә.

20 һәм 21 апрелдә Ваҡытлы хөкүмәт яҡлылары демонстрацияға «Милюковҡа — ышаныс», «Ваҡытлы хөкүмәт йәшәһен!» плакаттары менән килә.  21 апрелдә уларға ҡаршы «Долой һуғышты!», «Долой Ваҡытлы хөкүмәтте!», «Бөтә власть — Советтарға!» лозунгылары менән ҡораллы эшселәр демонстрацияһы ойошторола. Ҡаршы тороусы эшселәр Ваҡытлы хөкүмәтте яҡлаусыларға һөжүм итәләр, һәләк булғандар һәм яраланғандар була.

1917 йылдың 29 апрелендә (12 майында) хәрби министр А. Гучков отставкаға китә, 2 майҙа отставкаға Милюков та китә. Ваҡытлы хөкүмәттең беренсе хөкүмәт кризисы 1917 йылдың 5 майында эсерҙар һәм меньшевиктар ҡатнашлығында коалиция хөкүмәтен ойоштороу менән тамамлана, коалицияның башлығы булып Г. Львов ҡала.

=== 1917 йылдың май-июне ===
1917 йылдың май айында украин Үҙәк Радаһы Ваҡытлы хөкүмәттән Украинаға киң автономия биреүҙе һәм украин хәрби частар булдырыуҙы талап итә. Хөкүмәт региондарҙа өҫтөнән контролен юғалта бара. Урындағы Советтарҙың башҡарма комитеттары үҙ белдеге менән һалымдар индерә, ҡайһы бер аҙыҡ-түлекте үҙ ерҙәренән алып сығыуҙы тыя. 17 майҙа [[Кронштадт]] эшсе һәм һалдат депутаттары Советы Кронштадтағы Ваҡытлы хөкүмәт вәкилдәрен үҙ вәкилдәренә алмаштырыу, ә Рәсәй менән мөнәсәбәттәрҙе Петроград советы аша  яйлау тураһында ҡарар сығара.

1917 йылдың май айында Ваҡытлы хөкүмәт аҙыҡ-түлек министрлығын ойоштора, уны 1917 йылдың 5 (18) майынан 25 сентябренә (8 октябрь) тиклем публицист А. В. Пешехонов етәкләй. Ул икмәк монополияһын тормошҡа ашырырға тырыша, әммә артыҡ ҙур һөҙөмтәләргә ирешмәй.
[[Файл:Горящая_Россия_1917.jpg|слева|мини|321x321пкс|Рәсәй — ялҡын ҡапҡан йорт. 1917 йылдың майы. Михаил Дризо һүрәте.]]
Армияла хәрби дисциплина аҫҡай. Частар бойороҡтарҙы үтәүҙән баш тарта. Оҡшамаған командирҙарҙы ҡыуалар. Дошман менән туғанлашыу башлана. Яңы хәрби министр А. Ф. Керенский хәрби частарҙы йөрөп сыға һәм һалдаттарҙы үҙ бурысын үтәүгә өндәй.
[[Файл:Kerensky_war_minister.jpeg|справа|мини|300x300пкс|Хәрби министр Керенский үҙенең ярҙамсылары менән. Һулдан уңға: полковник В. Л. Барановский, генерал-майор Г. А. Якубович, Б. В. Савинков, А. Ф. Керенский һәм полковник Г. Н. Туманов.]]
1917 йылдың 3 (16) июнендә [[Эшсе һәм һалдат депутаттары Советтарының I Бөтә Рәсәй съезы]] асыла. Большевиктарҙың бөтә власты Советтарға тапшырыу тәҡдименә ҡарамаҫтан, Съезд Ваҡытлы хөкүмәтте һәм һуғышты еңеүгә тиклем алып барыуҙы яҡлаған резолюцияны ҡабул итә.

1917 йылдың 7 (20) июнендә Ваҡытлы хөкүмәт  Петроград ситендәге элекке батша министры Дурново дачаһынан анархистарҙы ҡыуып сығарырға була. Әлеге дачала шулай уҡ Выборг районының эшселәр клубы һәм профсоюз учреждениелары урынлашҡан була. Яуап итеп 8 (21) июндә Петроград заводтарының 29 эшсеһе баш күтәрә. РСДРП(б)-ның Үҙәк һәм Петроград комитеттары шул уҡ көндө 10 (23) июнь көнөнә эшселәр һәм һалдаттарҙың тыныс демонстрацияһын иғлан итәләр. Әммә Советтар Съезы был демонстрацияны рөхсәт итмәй.

1917 йылдың 14 (27) июнендә Советтар Съезы 18 июндә (1 июль) Ваҡытлы хөкүмәтте яҡлау демонстрацияһын үткәреү буйынса ҡарар сығара, әммә 500 кеше йыйған демонстрацияла большевиктар яҡлылары «Бөтә власть — Советтарға!», «Долой 10 министр-капиталист!», «Икмәк, тыныслыҡ, азатлыҡ!» лозунгтары күтәреп сығалар. Ошо уҡ дозунгылар аҫтында демонстрациялар Мәскәү, [[Минск]], [[Иваново|Иваново-Вознесенск]], [[Тверь]], [[Түбәнге Новгород]], [[Харьков]] һәм башҡа ҡалаларҙа үтә.

18 июндә анархистар демонстранттарҙы хөкүмәткә ҡаршы эшмәкәрлеге өсөн ҡулға алынғандар ултырған төрмәгә алып киләләр. Уларҙың талабы буйынса ете кеше азат ителә, уларҙы Дурново дачаһына илтәләр. 19 июндә (2 июль) хөкүмәт ғәскәрҙәре дачаны баҫып алып, 60 кешене ҡулға ала. Ҡулға алынғандар араһында Кронштадт матросы Железняк та була, Кронштад «республикаһы» юстиция министрынан ҡулға алынғандарҙы иреккә сығарыуын талап итә.

1917 йылдың башынан алып апрель аҙағына  тиклем Рәсәй армияһының ҙур һөжүме планлаштырыла. Әммә ғәскәрҙәрҙең тарҡалыуы һөжүмде ваҡытында үткәрергә форсат бирмәй. Һөжүм июль аҙағына ҡалдырыла. Фронт командующийҙары менән һөйләшкәндән һуң Юғары Баш командующий М. В. Алексеев 1917 йылдың 30 мартында (12 апрель) 2647-сы һанды директиваға ҡул ҡуя. 22 майҙа (4 июнь) хәрби һәм диңгеҙ министры Керенский талабына ярашлы Ваҡытлы хөкүмәт генерал Алексеевты вазифаһынан бушата, уның урынына генерал Брусилов тәғәйенләнә. Һөжүм Злочев һәм Бржезаны райондарынан Львовҡа табан 16 (29) июндә башлана. Тәүге ике көн уңышлы үтә, әммә артабан һөжүм туҡтала, сөнки ғәскәрҙәр бойороҡтарҙы үтәргә теләмәй. Һөҙөмтәлә, тере көстә һәм техникала өҫтөнлөк булыуына ҡарамаҫтан, һөжүм 20 июндә тулыһынса туҡтатыла.

=== Июль көндәре ===
2 июлдә Ваҡытлы хөкүмәт Украинала край эштәре менән идара итеү өсөн секретариат булдыра, уның составы хөкүмәт һәм Украина араһында хәл ителергә тейеш була. Шулай уҡ айырым хәрби частарҙы украиндар менән генә комплектлау вәғәҙә ителә. Был ҡарар менән Ваҡытлы хөкүмәт ағзалары булған кадеттар — А. И. Шингарев, Д. И. Шаховской, А. А. Мануйлов һәм В. А. Степанов — ҡырҡа риза булмайҙар һәм отставкаға китәләр.

3 июлдә Петроград урамдарында пулемёттар менән ҡоралланған автомобилдәр барлыҡҡа килә. Завод эшселәре баш күтәрә. Әлеге көндөң кисендә Петроград Советы кәңәшмә үткәргән Таврия һарайына «Долой министр-капиталистар!» плакаты тотоп, 1-се пулемёт полкы килә. Биш меңлек халыҡ [[Рәсәй социал-демократик эшселәр (большевиктар) партияһы|РСДРП(б)-ның]] Үҙәк һәм Петроград Советтары урынлашҡан Кшесинскаяның йортона яҡынлаша.
[[Файл:Iyul'skaya_1917_demonstraciya_v_Petrograde.jpg|справа|мини|330x330пкс|Петроградта июль (1917 йыл) демонстрацияһы.]]
4 июлдә Таврия һарайына ҡоарллы һалдаттар һәм эшселәр килеүен дауам итә. Уларға Кронштадтан ҡораллы матростар отряды ҡушыла. Шул уҡ ваҡытта Кшесинская йорто алдында митингылар тынмай, йорт балконынан большевик ораторҙары сығыш яһайҙар. Был көндө демонстранттар алдында 4 июлдең иртәһендә Петроградта Финляндиянан килгән В. И. Ленин да сығыш яһай&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%95%D0%B2%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Александр Рабинович] [http://scepsis.ru/library/id_1502.html Июльское восстание.]&lt;/ref&gt;.

Ваҡытлы хөкүмәткә тоғро ҡалған ғәскәрҙәр менән ҡораллы бәрелештәр башлана. 5 илдә «Тере һүҙ» гәзитендә немец властары тарафынан большевиктарҙың финанслауы тураһындағы мәғлүмәттәр һалдаттарҙы бер аҙ һыуындыра.

1917 йылдың 6 (19) июль көнө дауамында Кшесинская особнягы, Дурново дачаһы һәм [[Петропавловск нығытмаһы]] большевиктарҙан, һалдаттарҙан, матростарҙан таҙартыла. Махсус тикшереү комиссияһы төҙөлә. Хөкүмәткә ҡаршы эшмәкәрлектәре өсөн яуаплылыҡҡа[[ В. И. Ленин]], [[Зиновьев Григорий Евсеевич|Г. Е. Зиновьев]], Л. Д. Троцкий, А. В. Луначарский, А. М. Коллонтай, М. Ю. Козловский, Ф. Ф. Раскольников, С. Г. Рошаль, Я. С. Ганецкий һәм башҡа большевиктар тарттырыла. Ленин ҡулға алыныуҙан ҡотолоп ҡала.

8 июлдә Ваҡытлы хөкүмәт башлығы Г. Е. Львов отставкаға китә, ул социалист министрҙарының кисекмәҫтән республика иғлан итеү һәм ерҙе социялизациялау тураһындағы тәҡдимдәре менән риза булмай. Хөкүмәтте А. Ф. Керенский етәкләй.

Июль кризисы осоронда Фин сеймы [[Финляндия]]ның бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә һәм Ваҡытлы хөкүмәттең компетенцияһын хәрби һәм сит ил сәйәсәте менән сикләй. 1917 йылдың 12 (25) июлендә Сейм Ваҡытлы хөкүмәттән «Финляндияның тартып алғыһыҙ хоҡуҡтарын» таныуын талап итә.Яуап итеп, Ваҡытлы хөкүмәт 18 (31) июлдә Сеймды тарҡата һәм яңы һайлауҙар иғлан итә.

1917 йылдың 6 (19) июлендә Австрия- Германия ғәскәрҙәре 11-се армияның фронтын йырып үтәләр, 7-се һәм 8-се армиялар сигенә. Австрия-Германия ғәскәрҙәре бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ тиерлек алға барала һәм 15 (28) июлдә Броды, Збараж, Збруч йылғаһы линияһында туҡталалар. Көньяҡ-Көнсығыш фронтының юғалтыуҙары 1968 офицер һәм 56 361 һалдат тәшкил итә.

1917 йылдың 12 (25) июлдә фронтта үлем язаһы тергеҙелә. 19 июлдә (1 август) Керенский яңы Юғары баш командующийҙы — генерал Л. Г. Корниловты — тәғәйенләй.

1917 йылдың 25 июлендә (7 август) яңы коалицион Ваҡытлы хөкүмәт төҙөлә.

=== Мәскәү Дәүләт Кәңәшмәһе ===
1917 йылдың 13-15 (28) авгусында Мәскәүҙә Дәүәлт Кәңәшмәһе үтә. Кәңәшмәлә Советтарҙың эшсе һәм һалдат депутаттарының Бөтә Рәсәй үҙәк башҡарма комитетының вәкилдәре, Крәҫтиән депутаттары Советтары һәм фронттың вәкилдәре, бөтә дүрт саҡырылыш Дәүләт думаһы ағзалары, ҡала һәм земство уҙидаралары, сауҙа-сәнәғәт ойошмалары, ауыл хужалығы һәм ер хужалары йәмғиәттәре, университеттар һәм башҡа юғары уҡыу йорттары, профсоюздар, кооперативтар һәм милли ойошмалар вәкилдәре ҡатнаша.

Дон казак ғәскәре атаманы генерал А. М. Калединдың сығышы ҙур резонанс тыуҙыра. Бөтә казак ғәскәрҙәре исеменән ул армияны сәйәсәттән тулыһынса азат итеүҙе, хәрби тәртип нигеҙендә фронттың һәм тылдың берләшеүен, командирҙар власын тергеҙеүҙе, советтарҙы һәм комитеттарҙы бөтөрөүҙе талап итә. Юғары баш командующий Корнилов тың докладында офицерҙарҙы үлтереү, мародерлыҡ һәм дезертирлыҡ факттары күпләп килтерелә. Ул «еңеү хөрмәтенә» хөкүмәт тейешле саралар үткәреүҙе үҙ өҫтөнә алырға тейеш тип һанай&lt;ref name=&quot;kornilov1&quot;&gt;[http://www.dk1868.ru/statii/kornilov2.htm Цветков В. Ж. «Лавр Георгиевич Корнилов»]&lt;/ref&gt;.

=== Корнилов болаһы ===
1917 йылдың 26 авгусында (8 сентябрь) генерал Корнилов «яуапһыҙ ойошмалар» менән көрәш алып барыу өсөн власты бөтә тулылығында үҙ өҫтөнә алырға маташа. Корнилов сығышында Керенскийҙың роле ике йөҙлө булып ҡала килә: генерал Корниловты яҡлаусылар Корниловты хыянатсы тип һанайҙар. Генерал Корнилов етәкселегендәге уңдар большевиктарҙы ғына түгел, Советтарҙы ла ҡыуырға ниәт итәләр. Әгәр Корнилов еңеүгә өлгәшкән хәлдә, Керенский власты үҙ ҡулында һаҡлап ҡала алмаясаҡ ине. Популяр легендаға ярашлы, Корнилов «беренсе бағанаға — Ленинды, ә икенсеһенә Керенскийҙы аҫып ҡуйырға» вәғәҙә иткән&lt;ref&gt;[http://www.emc.komi.com/02/10/116.htm Корниловщина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110713163957/http://www.emc.komi.com/02/10/116.htm |date=2011-07-13 }}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Узники_быховской_тюрьмы.jpg|справа|мини|300x300пкс|Ҡулға алынған генералдар — Корнилов сығышында ҡатнашыусылар («Быховские сидельцы»)]]
{| class=&quot;&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
| width=&quot;95%&quot; |
{{начало цитаты}}Мин контрреволюционер түгел. Яҡындарыма бик ҙур ауырлыҡтар килтергән иҫке режимды мин күрә алманым. Элеккегә ҡайтыу юҡ, һәм булыуы ла мөмкин түгел. Беҙгә ысынлап та Рәсәйҙе ҡотҡара алған, һуғышты намыҫ менән тамамларға мөмкинлек биргән һәм Рәсәйҙе Ойоштороу йыйылышына тиклем алып барып еткерә алған власть кәрәк.{{конец цитаты}}

|}
1917 йылдың 27 авгусында (9 сентябрь) Керенский Корниловтың ғәмәлдәрен бола тип атай һәм уны вазифаһынан бушатып, үҙен Юғары баш командующий итеп иғлан итә.

Яуап өндәмәһендә генерал Корнилов минстр-рәйестең сығышын ялған тип исемләй:
{| class=&quot;&quot; style=&quot;margin-bottom: 33px;&quot;
| width=&quot;95%&quot; |
{{начало цитаты}}Мин, асыҡ сығыш яһарға мәжбүр булған генерал Корнилов, Советтарҙың большевистик күпселеге баҫымы аҫтында Ваҡытлы хөкүмәт герман Генераль штабы пландары менән тулы килешеүҙә эш итә һәм, бер үк ваҡытта дошман көстәренең Рига буйына төшөрөлөүе армияны юҡҡа сығара һәм илде эстән ҡаҡшата, тип белдерәм.{{конец цитаты}}
|}
Генерал А. М. Крымов Корниловтан үҙенең 3-сө кавалерия корпусын Петроградҡа ебәреү тураһында фарман ала.

Керенский корниловсылар менән көрәшеү өсөн большевиктарҙың Ҡыҙыл гвардияһына ҡоралды бирергә рөхсәт итә, контрреволюция менән халыҡ көрәше комитеты булдырыла, яҡынса 60 мең кеше мобилизациялана; һалдаттарға ҡаршы большевик агитаторҙары ебәрелә. Корниловҡа ҡаршы тимер юлсылары ла ҡаршы сыға. 30 августа (12 сентябрь) Ваҡытлы хөкүмәт большевиктарҙы амнистиялай. 3 (16) сентябрҙә «Кресты» төрмәһенән Троцкийҙы азат итәләр.

3-сө кавалерия корпусы Петроградҡа Корниловҡа ярҙамға барыуҙан баш тарта. Корнилов һәм уның көрәштәре ҡулға алына. Крымов атылып үлә.

=== 1917 йылдың сентябрь — октябре ===
Генерал Корниловҡа теләктәшлек йөҙөнән кадеттар отставкаға китә һәм бының менән сираттағы хөкүмәт кризисына юл ҡуялар. Һөҙөмтәлә 1917 йылдың 1 (14) сентябрендә Керенский етәкселегендә 5 кешенән торған Директория («Эшлекле кабинет») булдырыла, һәм Рәсәй республикаһы иғлан ителә. Сентябрь дауамында властың башҡа яңы органдары барлыҡҡа килә: Демократик кәңәшмә һәм Предпарламент. 1917 йылдың 26 сентябренә (9 октябренә) өсөнсө коалицион хөкүмәт төҙөлә.

1917 йылдың ноябрендә Ваҡытлы хөкүмәттең көсәйә барған анархия менән көрәшә алмауы билдәле була. Һуғыш алып барған илдең армияһы бик тиҙ тарҡала; 1917 йылдың февраль-ноябрь айҙарында 1,5 миллион кеше хеҙмәттән ҡаса. Продразверстка сәйәсәте уңышһыҙлыҡҡа осрай, Петроградта һәм Мәскәүҙә икмәк нормаһы бер кешегә 0,5 фунтҡа тиклем кәсей. Ҡалаларҙа забастовка хәрәкәте йәйелә, ауылдарҙа алпауыт ерҙәрен тартып алыу көсәйә.

Ошо шарттарҙа «Советтарҙың большевизациялауы» үтә, айырыуса 1917 йылдың август-октябрь айҙарында. Ноябрь башына ҡарата большевиктар Петроград Советында 90 % урын биләй, Мәскәү Советында — яҡынса 60 %, эре сәнәғәт ҡалаларының урындағы Советтарында күпселекте большевиктар тәшкил итә. 1917 йылдың 17 (30) сентябрендә Моссовет рәйесе итеп большевик В. П. Ногин һайлана, 25 сентябрҙә (8 октябрь) Петросоветта — Троцкий тәғәйенләнә. Большевиктар яғына һалдат комитеттары күсә, беренсе сиратта, Төньяҡ һәм Көнбайыш фронттарынан, Петроград гарнизоны һәм Центробалт.

Октябрь башына ҡарата илдә ғәмәлдә булған 974 Советтарҙың 600 Советы Ваҡытлы хөкүмәтте таратыу һәм «ике власлылыҡ» системаһын бөтөрөү яҡлы була. Шул уҡ ваҡытта крәҫтиән депутаттары Советтарын большевизациялауына өлгәшеп булмай: 455 Советттарҙың 264-дә большевиктар фракциялары бөтөнләй булмай.

Октябрҙә Петроградҡа йәшерен рәүештә Ленин ҡайта. 15 сентябрҙән үк ул үҙенең көрәштәрен Ваҡытлы хөкүмәткә ҡаршы ихтилалға әҙерләй башлай. 25 октябрь (7 ноябрь) ихтилалы һөҙөмтәһендә Ваҡытлы хөкүмәт ҡолатыла.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|group=&quot;~&quot;}}

; Сығанаҡтар
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==

* Суханов Н. Н. [http://www.magister.msk.ru/library/history/xx/suhanov/suhan000.htm Записки о революции]
* Милюков П. Н. «История второй русской революции», Минск, 2002 г.
* [http://ibyu.narod.ru/ Сайт, посвящённый Андрею Ивановичу Шингарёву.]
* [http://www.phido.ru/DownloadFile.aspx?FileName=e5f015af-94f7-48b6-b654-4f2cf0658b2b.pdf&amp;OriginalName=Пьяные_погромы_и_борьба_за_власть_в_1917_Новый_истор.вестник_2008_17.pdf П.Марченя Пьяные погромы и борьба за власть в 1917 г.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* Солженицын А. И. [http://www.solzhenitsyn.ru/proizvedeniya/krasnoe_koleso/krasnoe_koleso_uzel4_kniga2.pdf Апрель Семнадцатого]
* Солженицын А. И. [http://www.solzhenitsyn.ru/proizvedeniya/krasnoe_koleso/krasnoe_koleso_na_obrive_povestvovaniya.pdf На обрыве повествования. Конспект ненаписанных Узлов (V—XX)]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.law.edu.ru/doc/document.asp?docID=1145613 Смыкалин А. С. «Конституция Российской демократической Федеративной республики 1917 года», Екатеринбург, «Чиновник» — № 2(18), — 2002] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110723220654/http://www.law.edu.ru/doc/document.asp?docID=1145613 |date=2011-07-23 }}

[[Категория:Рәсәй тарихындағы дәүләттәр]]
[[Категория:Рәсәй тарихы 1917—1991]]
[[Категория:1917 йылда барлыҡҡа килгәндәр]]</text>
      <sha1>jrfsubyoqpk0sob756gukbsbd1kt26j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зиннуров Нурулла Зиннур улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141726</id>
    <revision>
      <id>1150251</id>
      <parentid>1127504</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:31:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13800" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{Шәхес
 |Исеме                  = Нурулла Зиннур улы Зиннуров
 |Төп исеме       = 
 |Рәсеме          = 
 |Рәсем аңлатмаһы = 
 |Тыуған ваҡыттағы исеме     = Зиннуров Нурулла Зиннур улы  
 |Тыуыу датаһы        = 1901 
 |Тыуған урыны       = {{ТУ|Өфө губернаһы}} Златоуст өйәҙе Нәсибаш улусы Лаҡлы ауылы
 |Вафат булыу датаһы          = 1943
 |Вафат булған урыны          = {{ВБУ|Новосибирск}}
 |Гражданлығы          = СССР
 |Эшмәкәрлек төрө     =  партия һәм дәүләт эшмәкәре, революционер
 |Әүҙемлек йылдары      = [[1918]]—[[1937]]
 |Йүнәлеше          =  партия һәм хужалыҡ эшмәкәрлеге
 |Викикитапхана             = 
}}

'''Зиннуров Нурулла Зиннур улы''' ([[1901]]—[[1943]]) — партия һәм дәүләт эшмәкәре. Сәйәси золом ҡорбаны.

== Биографияһы ==
Нурулла Зиннур улы Зиннуров [[1901 йыл]]да [[Өфө губернаһы]] [[Златоуст өйәҙе]] Нәсибаш улусы [[Лаҡлы]] ауылында тыуған.

[[1914 йыл]]да «Әхмәҙиә» мәҙрәсәһенән рус-татар мәктәбенә уҡырға күсә.

[[1915]]—[[1916 йыл]]дарҙа [[Нәсибаш]]тағы 2-класлы земство училищеһында, [[1917]]—[[1918 йыл]]дарҙа [[Златоуст]]ағы уҡытыусылар семинарияһында уҡый.

== Сәйәси эшмәкәрлеге ==
[[1918 йыл]]дың майында [[Лаҡлы]]ла революцион эшмәкәрлеккә ҡушыла. Аҡ чехтар фетнәһе дәүерендә ике ҡустыһы менән Колчак армияһына алына, әммә Көнгөр ҡалаһында ҡасып ҡотола. Һуңынан Эйхе командалыҡ иткән 26-сы дивизия составында Мырҙалар һәм Нәсибаш улусы ерҙәрен аҡтарҙан азат итеүҙә ҡатнаша.

[[1919 йыл]]дың июнендә Нурулла большевиктар партияһы сафына алына. Златоуст өйәҙендә РКП(б)-ның партия комитеттары ойошторола. 8-се һанлы парткомдың ([[Лаҡлы]], [[Йыланлы]], [[Туғыҙлы]], Вәҡиәр, Иҙрис, Сыбарҡыя ауылдары ингән) тәүге секретары итеп 18 йәшлек Зиннуровты һайлайҙар. Партком секретары булып [[1921 йыл]]ға тиклем эшләй.

[[1920 йыл]]дың [[17 ғинуар]]ында Златоуста өйәҙ йәштәре съезы үтә, шул уҡ йылдың мартында Лаҡлыла йәштәрҙең I бөтә район конференцияһы уҙғарыла. Лаҡлыла 15 кешенән торған тәүге комсомол ячейкаһы ла төҙөлә.

[[1921 йыл]]да Нурулла [[Ҡыҙыл Армия]] сафына алына. [[Ҡазан]]да хәрби уҡыу үткәндән һуң, [[1923]]—[[1924 йыл]]дарҙа уҡсылар дивизион политругы булып Төркөстан фронтында һуғыша.

[[1924]]—[[1926 йыл]]дарҙа [[Үрге Ҡыйғы]] улусы башҡарма комитетының секретары, һуңғараҡ рәйесе булып эшләй, съезда 9-сы кантон башҡарма комитеты ағзаһы итеп һайлана.

[[1924 йыл]]да «Тормош ҡорбандары» тигән пьесаһын яҙа, уны Ҡыйғы эшсе-крәҫтиән халыҡ театры сәхнәһендә ҡуялар. [[1925 йыл]]да, Ҡыҙыл туй үткәреп, Әхмәтсафа Баһауетдинов хәҙрәттең ҡыҙы Фәхитәгә өйләнә.

Бында ул ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты политик секретары Иҫәнсурин менән осраша. Бер аҙҙан Башҡортостанға эшкә ҡайтарыла. 1933—1935 йылдарҙа Аҡһары МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән Күмертау районы Яңы Мораптал ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. Аслыҡтан миктәгән ғаиләләргә мөмкин тиклем ярҙам итергә тырыша. Яңы Мораптал ауылында барлыҡҡа килгән тәүге колхозға ла материаль ярҙам күрһәтә.

1935—1936 Асҡын МТС-ы директоры, шунан 1937 йылдың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй&lt;ref&gt;Абдуллина М. Ф. „Бәлки, мине үлтерерҙәр…“ — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август.&lt;/ref&gt;.

Предприятиеларҙы тулы ҡанлы эшләтеү өсөн бар көсөн биргән, юғары ойоштороу һәләтенә эйә булған коммунисты, Лаҡлынан ебәрелгән ошаҡ хаттарына ышанып, 1937 йылдың ноябрендә ҡулға алалар. 1940 йылда РСФСР УК-ның 58-се ст. буйынса СССР НКВД-ның махсус кәңәшмәһе ҡарары менән Зиннуров Нурулла „контрреволюцион эшмәкәрлеге өсөн“, тип 5 йылға иркенән мәхрүм ителә. 1943 йылда Новосибирск төрмәһендә үлгән. 1958 йылда БАССР Юғары суды ҡарары буйынса аҡланған&lt;ref&gt;Якупов Т. З. Аскинский район: прошлое и настоящее — 2003, 76 с.&lt;/ref&gt;.

== Лаҡлы һәм башҡа ауылдарҙың Башҡорт АССР-ына ҡушылыуы ==
[[1925 йыл]]да Нурулла Зинуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, [[Мәскәү]]гә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны [[Башҡорт АССР-ы|Автономиялы Башҡорт ССР-ы]] составына индереүҙе юллап бара. [[1925 йыл]]дың 16 февралендә ВЦИК ҡарары, 27 февралдә БашЦИК ҡарары менән Лаҡлы менән тағы 30-ға яҡын башҡа ауылдар Автономиялы Башҡортостан составына күсерелә. Халыҡҡа яҙғы сәсеү өсөн ер бирелә.

[[1926 йыл]]дың сентябрендә ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты Зиннуровты Мәскәүгә Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университетына (КУТВ) уҡырға ебәрә. [[1930 йыл]]да йүнәлтмә менән Донбасста Сталин партия ҡала комитетында эшләй. Эшсе-шахтёрҙар араһында ҙур абруй ҡаҙана.

[[1932 йыл]]да Мәскәүгә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтына уҡырға ебәрелә.
{{начало цитаты}}1927 йылда, Әхмәтсафа хәҙрәтте, Нурулла Зинуровтың ҡайныһын, Мәсәғүт төрмәһенә ябып ҡуйғас, уны ихтирам иткән Златоуст округы халҡының баш күтәреүенән ҡурҡып, дин әһелен иреккә сығаралар. 1929 йылдың июнендә, Әхмәтсафа хәҙрәт вафат булғас, мәҙрәсә бинаһында Крәҫтиән йәштәре мәктәбе (ШКМ) асыла. Мәсәғүт кантонында бындай мәктәптәр икәү генә булған: Лаҡлыла һәм Петрушкала.

1931 йылда Әхмәтсафаның өйө ауыл советы йорто итеп файҙаланыла башлай. Мәсет манараһын тик 1935 йылда ғына һүтәләр. Әхмәтсафа хәҙрәттең улдары Вәсил һәм Мөхәммәт, ҡыҙы Фәхитәнең ире Нурулла Зиннуров репрессияға дусар ителәләр{{конец цитаты}}.

== Зинуров Н. З. — МТС политбүлеге начальнигы ==
Оҙаҡламай Нурулла Зинуров ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты политик секретары Иҫәнсурин менән осраша. Бер аҙҙан Башҡортостанға эшкә ҡайтарыла.

[[1933]]—[[1935 йыл]]дарҙа Аҡһары МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән Күмертау районы [[Яңы Мораптал]] ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. Аслыҡтан миктәгән ғаиләләргә мөмкин тиклем ярҙам итергә тырыша. Яңы Мораптал ауылында барлыҡҡа килгән тәүге колхозға ла материаль ярҙам күрһәтә.

[[1935]]—[[1936 йыл]]дарҙа Асҡын МТС-ы директоры, шунан [[1937 йыл]]дың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй&lt;ref&gt;Абдуллина М. Ф. «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август&lt;/ref&gt;.

Предприятиеларҙы тулы ҡанлы эшләтеү өсөн бар көсөн биргән, юғары ойоштороу һәләтенә эйә булған коммунисты, Лаҡлынан ебәрелгән ошаҡ хаттарына ышанып, [[1937 йыл]]дың ноябрендә ҡулға алалар. [[1940 йыл]]да РСФСР УК-ның 58-се ст. буйынса СССР НКВД-ның махсус кәңәшмәһе ҡарары менән Зиннуров Нурулла «контрреволюцион эшмәкәрлеге өсөн» 5 йылға иркенән мәхрүм ителә.

[[1943 йыл]]да [[Новосибирск]] төрмәһендә үлгән. [[1958 йыл]]да БАССР Юғары суды ҡарары буйынса аҡланған&lt;ref&gt;Якупов Т. З. Аскинский район: прошлое и настоящее — 2003, 76 с.&lt;/ref&gt;.

== Зинуровтың исемен мәңгеләштереү ==
[[1986 йыл]]да Лаҡлы мәҙәниәт йортонда Нурулла Зиннуровтың 85 йәшен тантаналы рәүештә билдәләп үтте яҡташтары. Был эште ойоштороу һәм тормошҡа ашырыуҙа крайҙы өйрәнеүсе уҡытыусы Абдуллина Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙының роле ҙур булды. Нурулла Зиннуровтың Шәрифулла Хамматов тураһында яҙылған «Тормош ҡорбандары» тигән пьесаһын сәхнәләштереүҙе ул саҡтағы Салауат райкомының 3-сө секретары тыйҙы.

Үҙгәртеп ҡороу йылдары яңы ғына башлана ине. Абдуллина М. Ф. юллауы буйынса Салауат район башҡарма комитетының [[1987 йыл]]дың 20 апрелендәге 20-се ҡарары менән Лаҡлы ауылының бер урамына Нурулла Зиннуров исеме бирелде.

30-сы йылдарҙа Лаҡлыла бер нисә ер эшкәртеү товариществоһы, ауыл хужалығы артелдәре ойошторолған. «Ҡондоҙ» ТОЗ-ына Нурулла Зиннуров нигеҙ һалған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

== Сығанаҡтар ==

== Әҙәбиәт ==
* ''Зинуров Г. Н.'' История села Лаклы, Уфа, 2004.
* ''Зинуров Г. Н.'' Тропой судьбы (документальная повесть). Уфа: «АльфаРеклама», 2015.
* ''Зинуров Г. Н.'' Имамы села Лаклы, Уфа, издательство «Исламский университет», 2010.
* ''Зинуров Г. Н.'' След на земле. — Ленинское знамя, 1980, 30 август.
* ''Зинуров Г. Н.'' Нурулла Зиннуров (очерк) — Возвращённые имена
* ''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август.

== Һылтанмалар ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Башҡортостанда репрессияланғандар]]
[[Категория:Дәүләт эшмәкәрҙәре]]</text>
      <sha1>84uwv2zxpml8pnjf14is5qe3j6qbger</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150252</id>
      <parentid>1150251</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:32:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12828" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Зиннуров Нурулла Зиннур улы''' ([[1901]]—[[1943]]) — партия һәм дәүләт эшмәкәре. Сәйәси золом ҡорбаны.

== Биографияһы ==
Нурулла Зиннур улы Зиннуров [[1901 йыл]]да [[Өфө губернаһы]] [[Златоуст өйәҙе]] Нәсибаш улусы [[Лаҡлы]] ауылында тыуған.

[[1914 йыл]]да «Әхмәҙиә» мәҙрәсәһенән рус-татар мәктәбенә уҡырға күсә.

[[1915]]—[[1916 йыл]]дарҙа [[Нәсибаш]]тағы 2-класлы земство училищеһында, [[1917]]—[[1918 йыл]]дарҙа [[Златоуст]]ағы уҡытыусылар семинарияһында уҡый.

== Сәйәси эшмәкәрлеге ==
[[1918 йыл]]дың майында [[Лаҡлы]]ла революцион эшмәкәрлеккә ҡушыла. Аҡ чехтар фетнәһе дәүерендә ике ҡустыһы менән Колчак армияһына алына, әммә Көнгөр ҡалаһында ҡасып ҡотола. Һуңынан Эйхе командалыҡ иткән 26-сы дивизия составында Мырҙалар һәм Нәсибаш улусы ерҙәрен аҡтарҙан азат итеүҙә ҡатнаша.

[[1919 йыл]]дың июнендә Нурулла большевиктар партияһы сафына алына. Златоуст өйәҙендә РКП(б)-ның партия комитеттары ойошторола. 8-се һанлы парткомдың ([[Лаҡлы]], [[Йыланлы]], [[Туғыҙлы]], Вәҡиәр, Иҙрис, Сыбарҡыя ауылдары ингән) тәүге секретары итеп 18 йәшлек Зиннуровты һайлайҙар. Партком секретары булып [[1921 йыл]]ға тиклем эшләй.

[[1920 йыл]]дың [[17 ғинуар]]ында Златоуста өйәҙ йәштәре съезы үтә, шул уҡ йылдың мартында Лаҡлыла йәштәрҙең I бөтә район конференцияһы уҙғарыла. Лаҡлыла 15 кешенән торған тәүге комсомол ячейкаһы ла төҙөлә.

[[1921 йыл]]да Нурулла [[Ҡыҙыл Армия]] сафына алына. [[Ҡазан]]да хәрби уҡыу үткәндән һуң, [[1923]]—[[1924 йыл]]дарҙа уҡсылар дивизион политругы булып Төркөстан фронтында һуғыша.

[[1924]]—[[1926 йыл]]дарҙа [[Үрге Ҡыйғы]] улусы башҡарма комитетының секретары, һуңғараҡ рәйесе булып эшләй, съезда 9-сы кантон башҡарма комитеты ағзаһы итеп һайлана.

[[1924 йыл]]да «Тормош ҡорбандары» тигән пьесаһын яҙа, уны Ҡыйғы эшсе-крәҫтиән халыҡ театры сәхнәһендә ҡуялар. [[1925 йыл]]да, Ҡыҙыл туй үткәреп, Әхмәтсафа Баһауетдинов хәҙрәттең ҡыҙы Фәхитәгә өйләнә.

Бында ул ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты политик секретары Иҫәнсурин менән осраша. Бер аҙҙан Башҡортостанға эшкә ҡайтарыла. 1933—1935 йылдарҙа Аҡһары МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән Күмертау районы Яңы Мораптал ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. Аслыҡтан миктәгән ғаиләләргә мөмкин тиклем ярҙам итергә тырыша. Яңы Мораптал ауылында барлыҡҡа килгән тәүге колхозға ла материаль ярҙам күрһәтә.

1935—1936 Асҡын МТС-ы директоры, шунан 1937 йылдың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй&lt;ref&gt;Абдуллина М. Ф. „Бәлки, мине үлтерерҙәр…“ — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август.&lt;/ref&gt;.

Предприятиеларҙы тулы ҡанлы эшләтеү өсөн бар көсөн биргән, юғары ойоштороу һәләтенә эйә булған коммунисты, Лаҡлынан ебәрелгән ошаҡ хаттарына ышанып, 1937 йылдың ноябрендә ҡулға алалар. 1940 йылда РСФСР УК-ның 58-се ст. буйынса СССР НКВД-ның махсус кәңәшмәһе ҡарары менән Зиннуров Нурулла „контрреволюцион эшмәкәрлеге өсөн“, тип 5 йылға иркенән мәхрүм ителә. 1943 йылда Новосибирск төрмәһендә үлгән. 1958 йылда БАССР Юғары суды ҡарары буйынса аҡланған&lt;ref&gt;Якупов Т. З. Аскинский район: прошлое и настоящее — 2003, 76 с.&lt;/ref&gt;.

== Лаҡлы һәм башҡа ауылдарҙың Башҡорт АССР-ына ҡушылыуы ==
[[1925 йыл]]да Нурулла Зинуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, [[Мәскәү]]гә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны [[Башҡорт АССР-ы|Автономиялы Башҡорт ССР-ы]] составына индереүҙе юллап бара. [[1925 йыл]]дың 16 февралендә ВЦИК ҡарары, 27 февралдә БашЦИК ҡарары менән Лаҡлы менән тағы 30-ға яҡын башҡа ауылдар Автономиялы Башҡортостан составына күсерелә. Халыҡҡа яҙғы сәсеү өсөн ер бирелә.

[[1926 йыл]]дың сентябрендә ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты Зиннуровты Мәскәүгә Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университетына (КУТВ) уҡырға ебәрә. [[1930 йыл]]да йүнәлтмә менән Донбасста Сталин партия ҡала комитетында эшләй. Эшсе-шахтёрҙар араһында ҙур абруй ҡаҙана.

[[1932 йыл]]да Мәскәүгә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтына уҡырға ебәрелә.
{{начало цитаты}}1927 йылда, Әхмәтсафа хәҙрәтте, Нурулла Зинуровтың ҡайныһын, Мәсәғүт төрмәһенә ябып ҡуйғас, уны ихтирам иткән Златоуст округы халҡының баш күтәреүенән ҡурҡып, дин әһелен иреккә сығаралар. 1929 йылдың июнендә, Әхмәтсафа хәҙрәт вафат булғас, мәҙрәсә бинаһында Крәҫтиән йәштәре мәктәбе (ШКМ) асыла. Мәсәғүт кантонында бындай мәктәптәр икәү генә булған: Лаҡлыла һәм Петрушкала.

1931 йылда Әхмәтсафаның өйө ауыл советы йорто итеп файҙаланыла башлай. Мәсет манараһын тик 1935 йылда ғына һүтәләр. Әхмәтсафа хәҙрәттең улдары Вәсил һәм Мөхәммәт, ҡыҙы Фәхитәнең ире Нурулла Зиннуров репрессияға дусар ителәләр{{конец цитаты}}.

== Зинуров Н. З. — МТС политбүлеге начальнигы ==
Оҙаҡламай Нурулла Зинуров ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты политик секретары Иҫәнсурин менән осраша. Бер аҙҙан Башҡортостанға эшкә ҡайтарыла.

[[1933]]—[[1935 йыл]]дарҙа Аҡһары МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән Күмертау районы [[Яңы Мораптал]] ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. Аслыҡтан миктәгән ғаиләләргә мөмкин тиклем ярҙам итергә тырыша. Яңы Мораптал ауылында барлыҡҡа килгән тәүге колхозға ла материаль ярҙам күрһәтә.

[[1935]]—[[1936 йыл]]дарҙа Асҡын МТС-ы директоры, шунан [[1937 йыл]]дың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй&lt;ref&gt;Абдуллина М. Ф. «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август&lt;/ref&gt;.

Предприятиеларҙы тулы ҡанлы эшләтеү өсөн бар көсөн биргән, юғары ойоштороу һәләтенә эйә булған коммунисты, Лаҡлынан ебәрелгән ошаҡ хаттарына ышанып, [[1937 йыл]]дың ноябрендә ҡулға алалар. [[1940 йыл]]да РСФСР УК-ның 58-се ст. буйынса СССР НКВД-ның махсус кәңәшмәһе ҡарары менән Зиннуров Нурулла «контрреволюцион эшмәкәрлеге өсөн» 5 йылға иркенән мәхрүм ителә.

[[1943 йыл]]да [[Новосибирск]] төрмәһендә үлгән. [[1958 йыл]]да БАССР Юғары суды ҡарары буйынса аҡланған&lt;ref&gt;Якупов Т. З. Аскинский район: прошлое и настоящее — 2003, 76 с.&lt;/ref&gt;.

== Зинуровтың исемен мәңгеләштереү ==
[[1986 йыл]]да Лаҡлы мәҙәниәт йортонда Нурулла Зиннуровтың 85 йәшен тантаналы рәүештә билдәләп үтте яҡташтары. Был эште ойоштороу һәм тормошҡа ашырыуҙа крайҙы өйрәнеүсе уҡытыусы Абдуллина Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙының роле ҙур булды. Нурулла Зиннуровтың Шәрифулла Хамматов тураһында яҙылған «Тормош ҡорбандары» тигән пьесаһын сәхнәләштереүҙе ул саҡтағы Салауат райкомының 3-сө секретары тыйҙы.

Үҙгәртеп ҡороу йылдары яңы ғына башлана ине. Абдуллина М. Ф. юллауы буйынса Салауат район башҡарма комитетының [[1987 йыл]]дың 20 апрелендәге 20-се ҡарары менән Лаҡлы ауылының бер урамына Нурулла Зиннуров исеме бирелде.

30-сы йылдарҙа Лаҡлыла бер нисә ер эшкәртеү товариществоһы, ауыл хужалығы артелдәре ойошторолған. «Ҡондоҙ» ТОЗ-ына Нурулла Зиннуров нигеҙ һалған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

== Сығанаҡтар ==

== Әҙәбиәт ==
* ''Зинуров Г. Н.'' История села Лаклы, Уфа, 2004.
* ''Зинуров Г. Н.'' Тропой судьбы (документальная повесть). Уфа: «АльфаРеклама», 2015.
* ''Зинуров Г. Н.'' Имамы села Лаклы, Уфа, издательство «Исламский университет», 2010.
* ''Зинуров Г. Н.'' След на земле. — Ленинское знамя, 1980, 30 август.
* ''Зинуров Г. Н.'' Нурулла Зиннуров (очерк) — Возвращённые имена
* ''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август.

== Һылтанмалар ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Башҡортостанда репрессияланғандар]]
[[Категория:Дәүләт эшмәкәрҙәре]]</text>
      <sha1>k2lal1l5dzpiyn02ao41dyekj1cadn1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150271</id>
      <parentid>1150252</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:32:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сәйәси эшмәкәрлеге */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13513" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Зиннуров Нурулла Зиннур улы''' ([[1901]]—[[1943]]) — партия һәм дәүләт эшмәкәре. Сәйәси золом ҡорбаны.

== Биографияһы ==
Нурулла Зиннур улы Зиннуров [[1901 йыл]]да [[Өфө губернаһы]] [[Златоуст өйәҙе]] Нәсибаш улусы [[Лаҡлы]] ауылында тыуған.

[[1914 йыл]]да «Әхмәҙиә» мәҙрәсәһенән рус-татар мәктәбенә уҡырға күсә.

[[1915]]—[[1916 йыл]]дарҙа [[Нәсибаш]]тағы 2-класлы земство училищеһында, [[1917]]—[[1918 йыл]]дарҙа [[Златоуст]]ағы уҡытыусылар семинарияһында уҡый.

== Сәйәси эшмәкәрлеге ==
[[1918 йыл]]дың майында [[Лаҡлы]]ла революцион эшмәкәрлеккә ҡушыла. Аҡ чехтар фетнәһе дәүерендә ике ҡустыһы менән Колчак армияһына алына, әммә Көнгөр ҡалаһында ҡасып ҡотола. Һуңынан Эйхе командалыҡ иткән 26-сы дивизия составында Мырҙалар һәм Нәсибаш улусы ерҙәрен аҡтарҙан азат итеүҙә ҡатнаша.

[[1919 йыл]]дың июнендә Нурулла большевиктар партияһы сафына алына. Златоуст өйәҙендә РКП(б)-ның партия комитеттары ойошторола. 8-се һанлы парткомдың ([[Лаҡлы]], [[Йыланлы]], [[Туғыҙлы]], Вәҡиәр, Иҙрис, Сыбарҡыя ауылдары ингән) тәүге секретары итеп 18 йәшлек Зиннуровты һайлайҙар. Партком секретары булып [[1921 йыл]]ға тиклем эшләй.

[[1920 йыл]]дың [[17 ғинуар]]ында Златоуста өйәҙ йәштәре съезы үтә, шул уҡ йылдың мартында Лаҡлыла йәштәрҙең I бөтә район конференцияһы уҙғарыла. Лаҡлыла 15 кешенән торған тәүге комсомол ячейкаһы ла төҙөлә.

[[1921 йыл]]да Нурулла [[Ҡыҙыл Армия]] сафына алына. [[Ҡазан]]да хәрби уҡыу үткәндән һуң, [[1923]]—[[1924 йыл]]дарҙа уҡсылар дивизион политругы булып Төркөстан фронтында һуғыша.

[[1924]]—[[1926 йыл]]дарҙа [[Үрге Ҡыйғы]] улусы башҡарма комитетының секретары, һуңғараҡ рәйесе булып эшләй, съезда 9-сы кантон башҡарма комитеты ағзаһы итеп һайлана.

[[1924 йыл]]да «Тормош ҡорбандары» тигән пьесаһын яҙа, уны Ҡыйғы эшсе-крәҫтиән халыҡ театры сәхнәһендә ҡуялар. [[1925 йыл]]да, Ҡыҙыл туй үткәреп, Әхмәтсафа Баһауетдинов хәҙрәттең ҡыҙы Фәхитәгә өйләнә. 1925 йылда Нурулла Зиннуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, Мәскәүгә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны Автономиялы Башҡорт ССР-ы составына индереүҙе юллап бара. Мәскәүҙә [[Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университеты]]н (КУТВ), 1932 йылда Мәскәүҙә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтын тамамлай.

Бында ул ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты политик секретары [[Иҫәнсурин Әхмәт Рыҫмөхәмәт улы|Иҫәнсурин]] менән осраша. Бер аҙҙан [[Башҡортостан]]ға эшкә ҡайтарыла. 1933—1935 йылдарҙа [[Аҡһары]] МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән [[Күмертау районы]] [[Яңы Мораптал]] ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. Аслыҡтан миктәгән ғаиләләргә мөмкин тиклем ярҙам итергә тырыша. Яңы Мораптал ауылында барлыҡҡа килгән тәүге колхозға ла материаль ярҙам күрһәтә.

1935—1936 Асҡын МТС-ы директоры, шунан 1937 йылдың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй&lt;ref&gt;Абдуллина М. Ф. „Бәлки, мине үлтерерҙәр…“ — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август.&lt;/ref&gt;.

Предприятиеларҙы тулы ҡанлы эшләтеү өсөн бар көсөн биргән, юғары ойоштороу һәләтенә эйә булған коммунисты, Лаҡлынан ебәрелгән ошаҡ хаттарына ышанып, 1937 йылдың ноябрендә ҡулға алалар. 1940 йылда РСФСР УК-ның 58-се ст. буйынса СССР НКВД-ның махсус кәңәшмәһе ҡарары менән Зиннуров Нурулла „контрреволюцион эшмәкәрлеге өсөн“, тип 5 йылға иркенән мәхрүм ителә. 1943 йылда Новосибирск төрмәһендә үлгән. 1958 йылда БАССР Юғары суды ҡарары буйынса аҡланған&lt;ref&gt;Якупов Т. З. Аскинский район: прошлое и настоящее — 2003, 76 с.&lt;/ref&gt;.

== Лаҡлы һәм башҡа ауылдарҙың Башҡорт АССР-ына ҡушылыуы ==
[[1925 йыл]]да Нурулла Зинуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, [[Мәскәү]]гә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны [[Башҡорт АССР-ы|Автономиялы Башҡорт ССР-ы]] составына индереүҙе юллап бара. [[1925 йыл]]дың 16 февралендә ВЦИК ҡарары, 27 февралдә БашЦИК ҡарары менән Лаҡлы менән тағы 30-ға яҡын башҡа ауылдар Автономиялы Башҡортостан составына күсерелә. Халыҡҡа яҙғы сәсеү өсөн ер бирелә.

[[1926 йыл]]дың сентябрендә ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты Зиннуровты Мәскәүгә Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университетына (КУТВ) уҡырға ебәрә. [[1930 йыл]]да йүнәлтмә менән Донбасста Сталин партия ҡала комитетында эшләй. Эшсе-шахтёрҙар араһында ҙур абруй ҡаҙана.

[[1932 йыл]]да Мәскәүгә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтына уҡырға ебәрелә.
{{начало цитаты}}1927 йылда, Әхмәтсафа хәҙрәтте, Нурулла Зинуровтың ҡайныһын, Мәсәғүт төрмәһенә ябып ҡуйғас, уны ихтирам иткән Златоуст округы халҡының баш күтәреүенән ҡурҡып, дин әһелен иреккә сығаралар. 1929 йылдың июнендә, Әхмәтсафа хәҙрәт вафат булғас, мәҙрәсә бинаһында Крәҫтиән йәштәре мәктәбе (ШКМ) асыла. Мәсәғүт кантонында бындай мәктәптәр икәү генә булған: Лаҡлыла һәм Петрушкала.

1931 йылда Әхмәтсафаның өйө ауыл советы йорто итеп файҙаланыла башлай. Мәсет манараһын тик 1935 йылда ғына һүтәләр. Әхмәтсафа хәҙрәттең улдары Вәсил һәм Мөхәммәт, ҡыҙы Фәхитәнең ире Нурулла Зиннуров репрессияға дусар ителәләр{{конец цитаты}}.

== Зинуров Н. З. — МТС политбүлеге начальнигы ==
Оҙаҡламай Нурулла Зинуров ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты политик секретары Иҫәнсурин менән осраша. Бер аҙҙан Башҡортостанға эшкә ҡайтарыла.

[[1933]]—[[1935 йыл]]дарҙа Аҡһары МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән Күмертау районы [[Яңы Мораптал]] ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. Аслыҡтан миктәгән ғаиләләргә мөмкин тиклем ярҙам итергә тырыша. Яңы Мораптал ауылында барлыҡҡа килгән тәүге колхозға ла материаль ярҙам күрһәтә.

[[1935]]—[[1936 йыл]]дарҙа Асҡын МТС-ы директоры, шунан [[1937 йыл]]дың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй&lt;ref&gt;Абдуллина М. Ф. «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август&lt;/ref&gt;.

Предприятиеларҙы тулы ҡанлы эшләтеү өсөн бар көсөн биргән, юғары ойоштороу һәләтенә эйә булған коммунисты, Лаҡлынан ебәрелгән ошаҡ хаттарына ышанып, [[1937 йыл]]дың ноябрендә ҡулға алалар. [[1940 йыл]]да РСФСР УК-ның 58-се ст. буйынса СССР НКВД-ның махсус кәңәшмәһе ҡарары менән Зиннуров Нурулла «контрреволюцион эшмәкәрлеге өсөн» 5 йылға иркенән мәхрүм ителә.

[[1943 йыл]]да [[Новосибирск]] төрмәһендә үлгән. [[1958 йыл]]да БАССР Юғары суды ҡарары буйынса аҡланған&lt;ref&gt;Якупов Т. З. Аскинский район: прошлое и настоящее — 2003, 76 с.&lt;/ref&gt;.

== Зинуровтың исемен мәңгеләштереү ==
[[1986 йыл]]да Лаҡлы мәҙәниәт йортонда Нурулла Зиннуровтың 85 йәшен тантаналы рәүештә билдәләп үтте яҡташтары. Был эште ойоштороу һәм тормошҡа ашырыуҙа крайҙы өйрәнеүсе уҡытыусы Абдуллина Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙының роле ҙур булды. Нурулла Зиннуровтың Шәрифулла Хамматов тураһында яҙылған «Тормош ҡорбандары» тигән пьесаһын сәхнәләштереүҙе ул саҡтағы Салауат райкомының 3-сө секретары тыйҙы.

Үҙгәртеп ҡороу йылдары яңы ғына башлана ине. Абдуллина М. Ф. юллауы буйынса Салауат район башҡарма комитетының [[1987 йыл]]дың 20 апрелендәге 20-се ҡарары менән Лаҡлы ауылының бер урамына Нурулла Зиннуров исеме бирелде.

30-сы йылдарҙа Лаҡлыла бер нисә ер эшкәртеү товариществоһы, ауыл хужалығы артелдәре ойошторолған. «Ҡондоҙ» ТОЗ-ына Нурулла Зиннуров нигеҙ һалған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

== Сығанаҡтар ==

== Әҙәбиәт ==
* ''Зинуров Г. Н.'' История села Лаклы, Уфа, 2004.
* ''Зинуров Г. Н.'' Тропой судьбы (документальная повесть). Уфа: «АльфаРеклама», 2015.
* ''Зинуров Г. Н.'' Имамы села Лаклы, Уфа, издательство «Исламский университет», 2010.
* ''Зинуров Г. Н.'' След на земле. — Ленинское знамя, 1980, 30 август.
* ''Зинуров Г. Н.'' Нурулла Зиннуров (очерк) — Возвращённые имена
* ''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август.

== Һылтанмалар ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Башҡортостанда репрессияланғандар]]
[[Категория:Дәүләт эшмәкәрҙәре]]</text>
      <sha1>inww89jgf761etpk54v9wr7z513shbe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150272</id>
      <parentid>1150271</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:37:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сәйәси эшмәкәрлеге */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13617" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Зиннуров Нурулла Зиннур улы''' ([[1901]]—[[1943]]) — партия һәм дәүләт эшмәкәре. Сәйәси золом ҡорбаны.

== Биографияһы ==
Нурулла Зиннур улы Зиннуров [[1901 йыл]]да [[Өфө губернаһы]] [[Златоуст өйәҙе]] Нәсибаш улусы [[Лаҡлы]] ауылында тыуған.

[[1914 йыл]]да «Әхмәҙиә» мәҙрәсәһенән рус-татар мәктәбенә уҡырға күсә.

[[1915]]—[[1916 йыл]]дарҙа [[Нәсибаш]]тағы 2-класлы земство училищеһында, [[1917]]—[[1918 йыл]]дарҙа [[Златоуст]]ағы уҡытыусылар семинарияһында уҡый.

== Сәйәси эшмәкәрлеге ==
[[1918 йыл]]дың майында [[Лаҡлы]]ла революцион эшмәкәрлеккә ҡушыла. Аҡ чехтар фетнәһе дәүерендә ике ҡустыһы менән Колчак армияһына алына, әммә Көнгөр ҡалаһында ҡасып ҡотола. Һуңынан Эйхе командалыҡ иткән 26-сы дивизия составында Мырҙалар һәм Нәсибаш улусы ерҙәрен аҡтарҙан азат итеүҙә ҡатнаша.

[[1919 йыл]]дың июнендә Нурулла большевиктар партияһы сафына алына. Златоуст өйәҙендә РКП(б)-ның партия комитеттары ойошторола. 8-се һанлы парткомдың ([[Лаҡлы]], [[Йыланлы]], [[Туғыҙлы]], Вәҡиәр, Иҙрис, Сыбарҡыя ауылдары ингән) тәүге секретары итеп 18 йәшлек Зиннуровты һайлайҙар. Партком секретары булып [[1921 йыл]]ға тиклем эшләй.

[[1920 йыл]]дың [[17 ғинуар]]ында Златоуста өйәҙ йәштәре съезы үтә, шул уҡ йылдың мартында Лаҡлыла йәштәрҙең I бөтә район конференцияһы уҙғарыла. Лаҡлыла 15 кешенән торған тәүге комсомол ячейкаһы ла төҙөлә.

[[1921 йыл]]да Нурулла [[Ҡыҙыл Армия]] сафына алына. [[Ҡазан]]да хәрби уҡыу үткәндән һуң, [[1923]]—[[1924 йыл]]дарҙа уҡсылар дивизион политругы булып Төркөстан фронтында һуғыша.

[[1924]]—[[1926 йыл]]дарҙа [[Үрге Ҡыйғы]] улусы башҡарма комитетының секретары, һуңғараҡ рәйесе булып эшләй, съезда 9-сы кантон башҡарма комитеты ағзаһы итеп һайлана.

[[1924 йыл]]да «Тормош ҡорбандары» тигән пьесаһын яҙа, уны Ҡыйғы эшсе-крәҫтиән халыҡ театры сәхнәһендә ҡуялар. [[1925 йыл]]да, Ҡыҙыл туй үткәреп, Әхмәтсафа Баһауетдинов хәҙрәттең ҡыҙы Фәхитәгә өйләнә. 1925 йылда Нурулла Зиннуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, Мәскәүгә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны Автономиялы Башҡорт ССР-ы составына индереүҙе юллап бара. Мәскәүҙә [[Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университеты]]н (КУТВ), 1932 йылда Мәскәүҙә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтын тамамлай.

Бында ул ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты политик секретары [[Иҫәнсурин Әхмәт Рыҫмөхәмәт улы|Иҫәнсурин]] менән осраша. Бер аҙҙан [[Башҡортостан]]ға эшкә ҡайтарыла. 1933—1935 йылдарҙа [[Аҡһары]] МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән [[Күмертау районы]] [[Яңы Мораптал]] ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. Аслыҡтан миктәгән ғаиләләргә мөмкин тиклем ярҙам итергә тырыша. Яңы Мораптал ауылында барлыҡҡа килгән тәүге колхозға ла материаль ярҙам күрһәтә.

1935—1936 [[Асҡын (Асҡын районы)|Асҡын]] МТС-ы директоры, шунан 1937 йылдың 4 ноябренә саҡлы [[Урмияҙ]] МТС-ы директоры булып эшләй&lt;ref&gt;Абдуллина М. Ф. „Бәлки, мине үлтерерҙәр…“ — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август.&lt;/ref&gt;.

Предприятиеларҙы тулы ҡанлы эшләтеү өсөн бар көсөн биргән, юғары ойоштороу һәләтенә эйә булған коммунисты, Лаҡлынан ебәрелгән ошаҡ хаттарына ышанып, 1937 йылдың ноябрендә ҡулға алалар. 1940 йылда РСФСР УК-ның 58-се ст. буйынса СССР Эске Эштәр Халыҡ Комиссариатының (НКВ) Махсус кәңәшмәһе ҡарары менән Зиннуров Нурулла «контрреволюцион эшмәкәрлеге өсөн», тип 5 йылға иркенән мәхрүм ителә. 1943 йылда [[Новосибирск]] төрмәһендә үлгән. [[1958 йыл]]да БАССР Юғары суды ҡарары буйынса аҡланған&lt;ref&gt;Якупов Т. З. Аскинский район: прошлое и настоящее — 2003, 76 с.&lt;/ref&gt;.

== Лаҡлы һәм башҡа ауылдарҙың Башҡорт АССР-ына ҡушылыуы ==
[[1925 йыл]]да Нурулла Зинуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, [[Мәскәү]]гә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны [[Башҡорт АССР-ы|Автономиялы Башҡорт ССР-ы]] составына индереүҙе юллап бара. [[1925 йыл]]дың 16 февралендә ВЦИК ҡарары, 27 февралдә БашЦИК ҡарары менән Лаҡлы менән тағы 30-ға яҡын башҡа ауылдар Автономиялы Башҡортостан составына күсерелә. Халыҡҡа яҙғы сәсеү өсөн ер бирелә.

[[1926 йыл]]дың сентябрендә ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты Зиннуровты Мәскәүгә Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университетына (КУТВ) уҡырға ебәрә. [[1930 йыл]]да йүнәлтмә менән Донбасста Сталин партия ҡала комитетында эшләй. Эшсе-шахтёрҙар араһында ҙур абруй ҡаҙана.

[[1932 йыл]]да Мәскәүгә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтына уҡырға ебәрелә.
{{начало цитаты}}1927 йылда, Әхмәтсафа хәҙрәтте, Нурулла Зинуровтың ҡайныһын, Мәсәғүт төрмәһенә ябып ҡуйғас, уны ихтирам иткән Златоуст округы халҡының баш күтәреүенән ҡурҡып, дин әһелен иреккә сығаралар. 1929 йылдың июнендә, Әхмәтсафа хәҙрәт вафат булғас, мәҙрәсә бинаһында Крәҫтиән йәштәре мәктәбе (ШКМ) асыла. Мәсәғүт кантонында бындай мәктәптәр икәү генә булған: Лаҡлыла һәм Петрушкала.

1931 йылда Әхмәтсафаның өйө ауыл советы йорто итеп файҙаланыла башлай. Мәсет манараһын тик 1935 йылда ғына һүтәләр. Әхмәтсафа хәҙрәттең улдары Вәсил һәм Мөхәммәт, ҡыҙы Фәхитәнең ире Нурулла Зиннуров репрессияға дусар ителәләр{{конец цитаты}}.

== Зинуров Н. З. — МТС политбүлеге начальнигы ==
Оҙаҡламай Нурулла Зинуров ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты политик секретары Иҫәнсурин менән осраша. Бер аҙҙан Башҡортостанға эшкә ҡайтарыла.

[[1933]]—[[1935 йыл]]дарҙа Аҡһары МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән Күмертау районы [[Яңы Мораптал]] ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. Аслыҡтан миктәгән ғаиләләргә мөмкин тиклем ярҙам итергә тырыша. Яңы Мораптал ауылында барлыҡҡа килгән тәүге колхозға ла материаль ярҙам күрһәтә.

[[1935]]—[[1936 йыл]]дарҙа Асҡын МТС-ы директоры, шунан [[1937 йыл]]дың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй&lt;ref&gt;Абдуллина М. Ф. «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август&lt;/ref&gt;.

Предприятиеларҙы тулы ҡанлы эшләтеү өсөн бар көсөн биргән, юғары ойоштороу һәләтенә эйә булған коммунисты, Лаҡлынан ебәрелгән ошаҡ хаттарына ышанып, [[1937 йыл]]дың ноябрендә ҡулға алалар. [[1940 йыл]]да РСФСР УК-ның 58-се ст. буйынса СССР НКВД-ның махсус кәңәшмәһе ҡарары менән Зиннуров Нурулла «контрреволюцион эшмәкәрлеге өсөн» 5 йылға иркенән мәхрүм ителә.

[[1943 йыл]]да [[Новосибирск]] төрмәһендә үлгән. [[1958 йыл]]да БАССР Юғары суды ҡарары буйынса аҡланған&lt;ref&gt;Якупов Т. З. Аскинский район: прошлое и настоящее — 2003, 76 с.&lt;/ref&gt;.

== Зинуровтың исемен мәңгеләштереү ==
[[1986 йыл]]да Лаҡлы мәҙәниәт йортонда Нурулла Зиннуровтың 85 йәшен тантаналы рәүештә билдәләп үтте яҡташтары. Был эште ойоштороу һәм тормошҡа ашырыуҙа крайҙы өйрәнеүсе уҡытыусы Абдуллина Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙының роле ҙур булды. Нурулла Зиннуровтың Шәрифулла Хамматов тураһында яҙылған «Тормош ҡорбандары» тигән пьесаһын сәхнәләштереүҙе ул саҡтағы Салауат райкомының 3-сө секретары тыйҙы.

Үҙгәртеп ҡороу йылдары яңы ғына башлана ине. Абдуллина М. Ф. юллауы буйынса Салауат район башҡарма комитетының [[1987 йыл]]дың 20 апрелендәге 20-се ҡарары менән Лаҡлы ауылының бер урамына Нурулла Зиннуров исеме бирелде.

30-сы йылдарҙа Лаҡлыла бер нисә ер эшкәртеү товариществоһы, ауыл хужалығы артелдәре ойошторолған. «Ҡондоҙ» ТОЗ-ына Нурулла Зиннуров нигеҙ һалған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

== Сығанаҡтар ==

== Әҙәбиәт ==
* ''Зинуров Г. Н.'' История села Лаклы, Уфа, 2004.
* ''Зинуров Г. Н.'' Тропой судьбы (документальная повесть). Уфа: «АльфаРеклама», 2015.
* ''Зинуров Г. Н.'' Имамы села Лаклы, Уфа, издательство «Исламский университет», 2010.
* ''Зинуров Г. Н.'' След на земле. — Ленинское знамя, 1980, 30 август.
* ''Зинуров Г. Н.'' Нурулла Зиннуров (очерк) — Возвращённые имена
* ''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август.

== Һылтанмалар ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Башҡортостанда репрессияланғандар]]
[[Категория:Дәүләт эшмәкәрҙәре]]</text>
      <sha1>07ssuqb4vsam9nehqhyw9wh4ow2x95o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дауыт ҡаласығы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147945</id>
    <revision>
      <id>1150193</id>
      <parentid>1149968</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:42:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Рөстәм Нурыев [[Давыд-Һарадок]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Дауыт ҡаласығы]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14367" xml:space="preserve">'''Давыд-Һарадок''' ({{Lang-be|Давыд-Гарадок}}) — [[Беларусь|Белоруссияның]] [[Брестская область|Брест өлкәһе]] [[Столинский район|Столинский районындағы]] ҡала ([[1940 йыл|1940]]). [[Горынь (йылға)|Горынь]] йылғаһы буйында урынлашҡан. Халҡы 5892 кеше тәшкил иткән  (2017 йылдың 1 ғинуарына). Житковичи — Давыд-Һарадок — Р88 автомобиль юлында Украина сигендә (Верхний Теребежов) урынлашҡан.

== Тарихы ==
XI быуат аҙағында йәки  XII быуат башында барлыҡҡа килгән. Давыд-Һарадокты  1937 -
1939 йылдарҙа Якимович һәм 1967 йылда П. Ф. Лысенко тикшергән. Вал менән уратып алынған Детинец Непрядва.йылғаһының Горынға ҡушылған морононда  урынлашҡан. Детинецтың мәҙәни ҡатламы 3,5 метрға тиклем урамда ҡеүәткә эйә. Төҙәлмәнең урам  биләмә усадебный  планлаштырылыуы тикшерелгән. Биләмәләре усадьбалары частокол менән кәртәләнгән, эске ихаталарға таҡта түшәмә һалынған. Таш юлы булған мостовые бер нисә урам асылған. Бөтә ҡоролмалар — ер өҫтө майҙаны 20 квадрат метрға тиклемге буралар. Торлаҡтарҙа балсыҡ ҡушып һуғылған мейес емереклектәре тикшерелгән. Ағастан буралған сиркәү асылған &lt;ref&gt;Лысенко е п. ф. туровский ҡала. Минск. 1974. С.
118-142.&lt;/ref&gt;.

Ҡалаға нигеҙ һалыусы тип  Витачевола (1100) үткән кенәздәр съезынан һуң Погорыньеға ла эйә булған  владимир-волынь кенәзе Давыд Игоревич һанала, тап уның хөрмәтенә ҡалаға шундай исем бирелгән дә инде. Урындағы риүәйәткә ярашлы, Давыд-Һарадокҡа суҡындырылған сағында Давыд исемен алған (шул уҡ кеше Туровҡа ла нигеҙ һалған) ятвяж кенәзе нигеҙ һалған. Давыд-Ҡаласығының тирә-яғы башта булып ҡала [[Киев]] Русенә, һуңынан Волынь кенәзлген ҡараған. XII—XIII быуаттарҙа — удел кенәзлеге үҙәге, һуңынан ҡала  [[Бөйөк Литва кенәзлеге]].составында булған. 1509 йылда  [[Пинское княжество|Пинск кенәзлеге составына ингән.]].

XVI быуат уртаһында поляк короле Сигизмунд II Август был ҙур ауылды местечко Вилен воеводаһы кенәз Н. Радзивилл Ҡараға (1558 йылда пожалование грамота менән раҫлаған) бирә. 1586 й. был имениенан польша короле [[Стефан Баторий|Стефан]] [[Стефан Баторий|Баторий]] раҫлаған майорат  булдырылған (вариҫлыҡ тәртибе менән нәҫелдең иң өлкәненә йәки иң өлкән улына күскән биләмә). 

1655 йылдың 16 сентябрендә кенәз Волконский воеводаһының ҡала ситенә килеп еткән рус отряды литва ғәскәрен осратҡан. Волконский литвиндарҙы тар-мар иткән һәм уларҙы ҡабат ҡалаға ҡыҫырыҡлаған, уратып Давыд-Һарадокты ҡамаған һәм уны яндырырға бойорған. Ҡасып өлгөрә алмаған кешеләр күп кенә кеше һәләк булған.

[./https://ru.wikipedia.org/wiki/Речь_Посполитая Речь Посполитаяны 1793 йылда] 2-се бүлгәндән һуң [[Рәсәй империяһы|Рәсәйгә]] күскән һәм Минск губернаһының.өйәҙ үҙәге булған. 1836 йылда ҙур ауыл местечко халҡы крепостной бәйлелектән сығарылған һәм мещандар ҡатламына индерелгән. Ауыл яныңдағы Горынь йылғаһында пристань эшләгән, 1860 йылда бында 12 судноға һәм 6 һалға 11 153 һумлыҡ  27 835 бот тауар тейәлгән.
[[Файл:Davyd-Haradok, Łučnikaŭskaja, Božaha Cieła. Давыд-Гарадок, Лучнікаўская, Божага Цела (1936).jpg|альт=Костёл Божьего Тела (1936)|мини|Аллаһы Тәғәлә Тәне костёлы (1936)]]
1865 йылға ҡарата Давыд-Һарадокта барыһы 3566 халыҡ иҫәпләнгән, 2 православие сиркәүе, католик костел, 3 йәһүд ғибәҙәт мәктәбе, 629 ихата,кирбес һәм  һыра заводтары булған.

Давыд-Һарадокта [[Советская власть|Совет власы]] 1917 йылдың ноябрендә урынлаштырылған. 1918-1920 йй. Давыд-Һарадок - немец, ә һуңыраҡ поляк ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына оккупация; 1921 йылдан алып 1939 йылға саҡлы Польша составында булған.

[[1939 йыл]]&lt;nowiki/&gt;дың сентябрендә ҡала [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|Белорус ССР-ы]]&lt;nowiki/&gt;составына ингән. 1940 йылдан ҡала статусын алған; 1940 й. ғинуарынан Давыд-Һарадок — Белорус ССР-ының  Пинск өлкәһендәге район үҙәге. 

1941 йылдың 7 июлендә  ны  [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия Давыд-Һарадокты]] ҡалдырып китергә мәжбүр булған, һәм уны немец-фашист ғәскәрҙәре баҫып алған.  [[Белорусская операция (1944)|Белорус стратегик һөжүм операцияһы]] барышында 1944 йылдың 9 июлендә [[1-й Белорусский фронт|1-се Белорус фронты ғәскәрҙәре тарафынан азат ителгән.]]

1937-1938 йылдарҙа Давыд-Һарадоктоң үҙәк өлөшөндә детинец ҡаҙыныуҙар үткәрелгән. Бурамалы торлаҡ  һәм хужалыҡ ҡаралтыларының ҡалдыҡтары — Зарубинецкий ауылы торағы селище, бүрәнә урам ҡапламалары, ағас часовня; күп балсыҡ һауыттар. фрагменттары (ҡайһы берҙәрендә оҫтаның келәймәһе бар) табылған. Ағастан ваҡ-төйәк эшләнмәләр (мәҫәлән, саған ағасынан эшләнгән спираль биҙәкле  суҡмар тотҡаһы,  орнаменттар менән циркуль биҙәкле тараҡтар һ. б.), һөйәк беҙҙәр, балыҡ ауы үрә торған энәләр, шулай уҡ тимер һәм бронзанан күп һанлы ваҡ-төйәк эшләнмәләр табылған. Быяла беләҙек һәм шиферлы (ал йә ҡыҙыл һәүерташты тишеп яһалған) ҡул орсоғона тағылған ауырсыҡ пряслица табылыуы XI—XII быуаттарҙа Давыд-Һарадоктың ҡала биләмәһе булыуын раҫлаған. Р. Якимович 1937-1938 йылдарҙағы һәм П. Ф. Лысенконың 1967 йылғы ҡаҙыныуҙары ярҙамында бурамалы торлаҡ, ағас сиркәү, ағас түшәлгән юл мостовая ҡалдыҡтары, бер нисә бай ҡәберлек табылған. үп әйберҙәрҙе табыу, Ағас, һөйәк, тимер, бронза, быяла эшләнмәләр, шулай уҡ балсыҡ һауыт ватыҡтары табылған.

== Халҡы ==

== Иҡтисады ==
Ҡаланың эре сәнәғәт предприятиеһы — «Давыд-Һарадок электромеханик заводы»  ААЙ (460 хеҙмәткәр; электр йәбештергестәр паяльник етештерелгән , йылытҡыстар, шылтыратҡыс ҡыңғырауҙар, СВЧ-мейестәр өсөн электр күсергестәре привод һ. б. приборҙар, «Атлант» һыуытҡыстары өсөн тулыландырғыстар комплектующие етештерәләр &lt;ref&gt;[http://www.minprom.gov.by/organizacii?Filter_ID=60&amp;v_id=07537468 Асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең «Дауыт-Городокский электромеханик заводы»]&lt;/ref&gt;). Шулай уҡ «Берестейский икмәк бешереүсеһе»&lt;ref&gt;[http://stolin.brest-region.gov.by/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=10211&amp;Itemid=668&amp;lang=ru Сәнәғәте]&lt;/ref&gt;.ААЙ-ының филиалы — икмәк заводы ғәмәлдә.

== Белем биреү ==
Белем биреү системаһы составына 2 урта мәктәп инә. Шулай уҡ музыкаль һәм балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе эшләй. Балалар ижады йорто бар.

== Геральдикаһы ==
[[1796 йыл|1796 йылдың]] 22 ғинуарында (17435 һанлы закон)   (Минск наместниклығының башҡа гербтары менән бергә) Давыд-Һарадоктың гербы раҫланды.

«Ҡалҡандың өҫкө өлөшөндә Минск гербы. Түбәндә —  ҡара ҡыр өҫтөндә Припять йылғаһы, уның ярында ике ҡапҡалы һәм ярға терәлгән өс төккә бәйле тауар тейәлгән алтын судно»

Давыд-Һарадок гербы Давыд-Һарадок ҡала башҡарма комитетының [[1997 йыл|1997 йылдың]] 28 июнендәге  17-се һанлы  ҡарары менән раҫланған. Герб 1997 йылдың 1 декабрендә Беларусь Республикаһының Герб  матрикулына 10-сы һан менән индерелгән:

«„рус“тың, йәки „француз“дың ҡара ҡырында, ҡалҡан ында Горынь йылғаһы, һәм уның буйында ике ҡапҡалы көмөш пристань, һәм уға тауар төктәре тейәгән алтын  судноһы терәлә».

== Йәһүд общинаһы ==
1521-1551 йй. Давыд-Һарадок польша королеваһы Бона Сфорцаның биләмәһе булған. Уның уңайлы шарттар булдырыуы арҡаһында, Давыд-Һарадок һәм уның янындағы ерҙәргә Көнбайыш Европанан йәһүдтәр килеп йәшәй баш Давыд-Һарадоклаған. Улар сауҙа һәм һөнәрселек менән шөғөлләнгән.

Бөйөк Литва кенәзлегендә йәһүдтәр, иҡтисади өлкәлә  ҙур ташлама менән файҙаланған, үҙидаралыҡтары булған —община ғәмәлдәрен Кагалда йыйылыш хәл иткәндәр, [[Йәһүдилек|иудаизм]] йәһүд динен тотҡандар. Давыд-Һарадокта ла шулай булған. Бында үҙҙәренең раввины булған, ике синагога, йәһүд мәктәбе эшләгән. законлаштырып була. Йәһүдтәрҙең хоҡуҡи хәле [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|1588]] йылғы [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|Конституция]] менән.ҡанунлаштырылған.

1920-1930 йылдарҙа  Давыд-Һарадоктың йәһүдтәре Үҙәк Юрьев (хәҙер Совет) урамы буйынса йәшәгәндәр, улар йорттарынан туранан-тура урамға сыҡҡандар.

Совет власы килгәс, йәһүдтәр урындағы власть органдарына һайлауҙарҙа әүҙем ҡатнашҡан.

Немец-фашист оккупацияһы осоронда Давыд-Һарадокта  урындағы йәһүдтәр өсөн [[Гетто в Давид-Городке|гетто]] барлыҡҡа килгән, һуңынан уларҙың барыһы ла тиерлек вәхшиҙәрсә үлтерелгән.

== Иҫтәлекле урындары ==

* Георгиев сиркәүе — ағастан, XVII б. аҙағы — XVIII б. башы
* Ҡаҙан сиркәүе — 1913 йыл

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* Давыд-Һарадоктағы гетто

== Иҫкәрмәләр ==

[[Категория:Боронғо Урыҫ ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Брест өлкәһе ҡалалары]]</text>
      <sha1>s4fz9nt6g5bhjomf7x26qzaf4ndhmoh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150199</id>
      <parentid>1150193</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:49:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14343" xml:space="preserve">'''Дауыт ҡаласығы''' ({{Lang-be|Давыд-Гарадок}}) — [[Беларусь|Белоруссияның]] [[Брестская область|Брест өлкәһе]] [[Столинский район|Столинский районындағы]] ҡала ([[1940 йыл|1940]]). [[Горынь (йылға)|Горынь]] йылғаһы буйында урынлашҡан. Халҡы 5892 кеше тәшкил иткән (2017 йылдың 1 ғинуарына). Житковичи — Дауыт ҡаласығы — Р88 автомобиль юлында Украина сигендә (Верхний Теребежов) урынлашҡан.

== Тарихы ==
XI быуат аҙағында йәки XII быуат башында барлыҡҡа килгән. Дауыт ҡаласығын 1937—1939 йылдарҙа Якимович һәм 1967 йылда П. Ф. Лысенко тикшергән. Вал менән уратып алынған Детинец Непрядва йылғаһының Горынға ҡушылған морононда урынлашҡан. Детинецтың мәҙәни ҡатламы 3,5 метрға тиклем урамда ҡеүәткә эйә. Төҙәлмәнең урам биләмә усадебный планлаштырылыуы тикшерелгән. Биләмәләре усадьбалары частокол менән кәртәләнгән, эске ихаталарға таҡта түшәмә һалынған. Таш юлы булған мостовые бер нисә урам асылған. Бөтә ҡоролмалар — ер өҫтө майҙаны 20 квадрат метрға тиклемге буралар. Торлаҡтарҙа балсыҡ ҡушып һуғылған мейес емереклектәре тикшерелгән. Ағастан буралған сиркәү асылған&lt;ref&gt;Лысенко е п. ф. туровский ҡала. Минск. 1974. С.
118—142.&lt;/ref&gt;.

Ҡалаға нигеҙ һалыусы тип Витачевола (1100) үткән кенәздәр съезынан һуң Погорыньеға ла эйә булған владимир-волынь кенәзе Давыд Игоревич һанала, тап уның хөрмәтенә ҡалаға шундай исем бирелгән дә инде. Урындағы риүәйәткә ярашлы, Давыд-Һарадокҡа суҡындырылған сағында Давыд исемен алған (шул уҡ кеше Туровҡа ла нигеҙ һалған) ятвяж кенәзе нигеҙ һалған. Дауыт ҡаласығының тирә-яғы башта булып ҡала [[Киев]] Русенә, һуңынан Волынь кенәзлген ҡараған. XII—XIII быуаттарҙа — удел кенәзлеге үҙәге, һуңынан ҡала [[Бөйөк Литва кенәзлеге]].составында булған. 1509 йылда [[Пинское княжество|Пинск кенәзлеге составына ингән.]].

XVI быуат уртаһында поляк короле Сигизмунд II Август был ҙур ауылды местечко Вилен воеводаһы кенәз Н. Радзивилл Ҡараға (1558 йылда пожалование грамота менән раҫлаған) бирә. 1586 й. был имениенан польша короле [[Стефан Баторий|Стефан]] [[Стефан Баторий|Баторий]] раҫлаған майорат булдырылған (вариҫлыҡ тәртибе менән нәҫелдең иң өлкәненә йәки иң өлкән улына күскән биләмә).

1655 йылдың 16 сентябрендә кенәз Волконский воеводаһының ҡала ситенә килеп еткән рус отряды литва ғәскәрен осратҡан. Волконский литвиндарҙы тар-мар иткән һәм уларҙы ҡабат ҡалаға ҡыҫырыҡлаған, уратып Давыд-Һарадокты ҡамаған һәм уны яндырырға бойорған. Ҡасып өлгөрә алмаған кешеләр күп кенә кеше һәләк булған.

[/https://ru.wikipedia.org/wiki/Речь_Посполитая Речь Посполитаяны 1793 йылда] 2-се бүлгәндән һуң [[Рәсәй империяһы|Рәсәйгә]] күскән һәм Минск губернаһының өйәҙ үҙәге булған. 1836 йылда ҙур ауыл местечко халҡы крепостной бәйлелектән сығарылған һәм мещандар ҡатламына индерелгән. Ауыл яныңдағы Горынь йылғаһында пристань эшләгән, 1860 йылда бында 12 судноға һәм 6 һалға 11 153 һумлыҡ 27 835 бот тауар тейәлгән.
[[Файл:Davyd-Haradok, Łučnikaŭskaja, Božaha Cieła. Давыд-Гарадок, Лучнікаўская, Божага Цела (1936).jpg|альт=Костёл Божьего Тела (1936)|мини|Аллаһы Тәғәлә Тәне костёлы (1936)]]
1865 йылға ҡарата Дауыт ҡаласығында барыһы 3566 халыҡ иҫәпләнгән, 2 православие сиркәүе, католик костел, 3 йәһүд ғибәҙәт мәктәбе, 629 ихата, кирбес һәм һыра заводтары булған.

Дауыт ҡаласығында [[Советская власть|Совет власы]] 1917 йылдың ноябрендә урынлаштырылған. 1918—1920 йй. Дауыт ҡаласығы — немец, ә һуңыраҡ поляк ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына оккупация; 1921 йылдан алып 1939 йылға саҡлы Польша составында булған.

[[1939 йыл]]&lt;nowiki/&gt;дың сентябрендә ҡала [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|Белорус ССР-ы]]&lt;nowiki/&gt;составына ингән. 1940 йылдан ҡала статусын алған; 1940 й. ғинуарынан Дауыт ҡаласығы — Белорус ССР-ының Пинск өлкәһендәге район үҙәге.

1941 йылдың 7 июлендә ны [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия Давыд-Һарадокты]] ҡалдырып китергә мәжбүр булған, һәм уны немец-фашист ғәскәрҙәре баҫып алған. [[Белорусская операция (1944)|Белорус стратегик һөжүм операцияһы]] барышында 1944 йылдың 9 июлендә [[1-й Белорусский фронт|1-се Белорус фронты ғәскәрҙәре тарафынан азат ителгән.]]

1937—1938 йылдарҙа Давыд-Һарадоктоң үҙәк өлөшөндә детинец ҡаҙыныуҙар үткәрелгән. Бурамалы торлаҡ һәм хужалыҡ ҡаралтыларының ҡалдыҡтары — Зарубинецкий ауылы торағы селище, бүрәнә урам ҡапламалары, ағас часовня; күп балсыҡ һауыттар. фрагменттары (ҡайһы берҙәрендә оҫтаның келәймәһе бар) табылған. Ағастан ваҡ-төйәк эшләнмәләр (мәҫәлән, саған ағасынан эшләнгән спираль биҙәкле суҡмар тотҡаһы, орнаменттар менән циркуль биҙәкле тараҡтар һ. б.), һөйәк беҙҙәр, балыҡ ауы үрә торған энәләр, шулай уҡ тимер һәм бронзанан күп һанлы ваҡ-төйәк эшләнмәләр табылған. Быяла беләҙек һәм шиферлы (ал йә ҡыҙыл һәүерташты тишеп яһалған) ҡул орсоғона тағылған ауырсыҡ пряслица табылыуы XI—XII быуаттарҙа Давыд-Һарадоктың ҡала биләмәһе булыуын раҫлаған. Р. Якимович 1937—1938 йылдарҙағы һәм П. Ф. Лысенконың 1967 йылғы ҡаҙыныуҙары ярҙамында бурамалы торлаҡ, ағас сиркәү, ағас түшәлгән юл мостовая ҡалдыҡтары, бер нисә бай ҡәберлек табылған. үп әйберҙәрҙе табыу, Ағас, һөйәк, тимер, бронза, быяла эшләнмәләр, шулай уҡ балсыҡ һауыт ватыҡтары табылған.

== Халҡы ==

== Иҡтисады ==
Ҡаланың эре сәнәғәт предприятиеһы — «Дауыт ҡаласығы электромеханик заводы» ААЙ (460 хеҙмәткәр; электр йәбештергестәр паяльник етештерелгән, йылытҡыстар, шылтыратҡыс ҡыңғырауҙар, СВЧ-мейестәр өсөн электр күсергестәре привод һ. б. приборҙар, «Атлант» һыуытҡыстары өсөн тулыландырғыстар комплектующие етештерәләр&lt;ref&gt;[http://www.minprom.gov.by/organizacii?Filter_ID=60&amp;v_id=07537468 Асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең «Дауыт-Городокский электромеханик заводы»]&lt;/ref&gt;). Шулай уҡ «Берестейский икмәк бешереүсеһе»&lt;ref&gt;[http://stolin.brest-region.gov.by/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=10211&amp;Itemid=668&amp;lang=ru Сәнәғәте]&lt;/ref&gt;.ААЙ-ының филиалы — икмәк заводы ғәмәлдә.

== Белем биреү ==
Белем биреү системаһы составына 2 урта мәктәп инә. Шулай уҡ музыкаль һәм балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе эшләй. Балалар ижады йорто бар.

== Геральдикаһы ==
[[1796 йыл|1796 йылдың]] 22 ғинуарында (17435 һанлы закон) (Минск наместниклығының башҡа гербтары менән бергә) Давыд-Һарадоктың гербы раҫланды.

«Ҡалҡандың өҫкө өлөшөндә Минск гербы. Түбәндә — ҡара ҡыр өҫтөндә Припять йылғаһы, уның ярында ике ҡапҡалы һәм ярға терәлгән өс төккә бәйле тауар тейәлгән алтын судно»

Дауыт ҡаласығы гербы ҡала башҡарма комитетының [[1997 йыл|1997 йылдың]] 28 июнендәге 17-се һанлы ҡарары менән раҫланған. Герб 1997 йылдың 1 декабрендә Беларусь Республикаһының Герб матрикулына 10-сы һан менән индерелгән:

&quot;&quot;рус&quot;тың, йәки &quot;француз&quot;дың ҡара ҡырында, ҡалҡан ында Горынь йылғаһы, һәм уның буйында ике ҡапҡалы көмөш пристань, һәм уға тауар төктәре тейәгән алтын судноһы терәлә&quot;.

== Йәһүд общинаһы ==
1521—1551 йй. Давыд-Һарадок польша королеваһы Бона Сфорцаның биләмәһе булған. Уның уңайлы шарттар булдырыуы арҡаһында, Давыд-Һарадок һәм уның янындағы ерҙәргә Көнбайыш Европанан йәһүдтәр килеп йәшәй баш Давыд-Һарадоклаған. Улар сауҙа һәм һөнәрселек менән шөғөлләнгән.

Бөйөк Литва кенәзлегендә йәһүдтәр, иҡтисади өлкәлә ҙур ташлама менән файҙаланған, үҙидаралыҡтары булған —община ғәмәлдәрен Кагалда йыйылыш хәл иткәндәр, [[Йәһүдилек|иудаизм]] йәһүд динен тотҡандар. Давыд-Һарадокта ла шулай булған. Бында үҙҙәренең раввины булған, ике синагога, йәһүд мәктәбе эшләгән. законлаштырып була. Йәһүдтәрҙең хоҡуҡи хәле [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|1588]] йылғы [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|Конституция]] менән.ҡанунлаштырылған.

1920—1930 йылдарҙа Давыд-Һарадоктың йәһүдтәре Үҙәк Юрьев (хәҙер Совет) урамы буйынса йәшәгәндәр, улар йорттарынан туранан-тура урамға сыҡҡандар.

Совет власы килгәс, йәһүдтәр урындағы власть органдарына һайлауҙарҙа әүҙем ҡатнашҡан.

Немец-фашист оккупацияһы осоронда Давыд-Һарадокта урындағы йәһүдтәр өсөн [[Гетто в Давид-Городке|гетто]] барлыҡҡа килгән, һуңынан уларҙың барыһы ла тиерлек вәхшиҙәрсә үлтерелгән.

== Иҫтәлекле урындары ==
* Георгиев сиркәүе — ағастан, XVII б. аҙағы — XVIII б. башы
* Ҡаҙан сиркәүе — 1913 йыл

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Дауыт ҡаласығында гетто

== Иҫкәрмәләр ==
[[Категория:Боронғо Урыҫ ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Брест өлкәһе ҡалалары]]</text>
      <sha1>bv2u912vzeaq2fo5z65jxs08uhug51r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150204</id>
      <parentid>1150199</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:57:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14319" xml:space="preserve">'''Дауыт ҡаласығы''' ({{Lang-be|Давыд-Гарадок}}) — [[Беларусь|Белоруссияның]] [[Брест өлкәһе]] [[Столин районы]]ндағы ҡала. [1940 йыл]]дан ҡала статусында. [[Горынь (йылға)|Горынь]] йылғаһы буйында урынлашҡан. 2017 йылдың 1 ғинуарына ҡарата ҡала халҡы 5892 кеше тәшкил итә. Житковичи — Дауыт ҡаласығы — Украина сигендә (Үрге Теребежов) Р88 һанлы автомобиль юлында урынлашҡан.

== Тарихы ==
XI быуат аҙағында йәки XII быуат башында барлыҡҡа килгән. Дауыт ҡаласығын 1937—1939 йылдарҙа Якимович һәм 1967 йылда П. Ф. Лысенко тикшергән. Вал менән уратып алынған Детинец Непрядва йылғаһының Горынға ҡушылған морононда урынлашҡан. Детинецтың мәҙәни ҡатламы 3,5 метрға тиклем урамда ҡеүәткә эйә. Төҙәлмәнең урам биләмә усадебный планлаштырылыуы тикшерелгән. Биләмәләре усадьбалары частокол менән кәртәләнгән, эске ихаталарға таҡта түшәмә һалынған. Таш юлы булған мостовые бер нисә урам асылған. Бөтә ҡоролмалар — ер өҫтө майҙаны 20 квадрат метрға тиклемге буралар. Торлаҡтарҙа балсыҡ ҡушып һуғылған мейес емереклектәре тикшерелгән. Ағастан буралған сиркәү асылған&lt;ref&gt;Лысенко е п. ф. туровский ҡала. Минск. 1974. С.
118—142.&lt;/ref&gt;.

Ҡалаға нигеҙ һалыусы тип Витачевола (1100) үткән кенәздәр съезынан һуң Погорыньеға ла эйә булған владимир-волынь кенәзе Давыд Игоревич һанала, тап уның хөрмәтенә ҡалаға шундай исем бирелгән дә инде. Урындағы риүәйәткә ярашлы, Давыд-Һарадокҡа суҡындырылған сағында Давыд исемен алған (шул уҡ кеше Туровҡа ла нигеҙ һалған) ятвяж кенәзе нигеҙ һалған. Дауыт ҡаласығының тирә-яғы башта булып ҡала [[Киев]] Русенә, һуңынан Волынь кенәзлген ҡараған. XII—XIII быуаттарҙа — удел кенәзлеге үҙәге, һуңынан ҡала [[Бөйөк Литва кенәзлеге]].составында булған. 1509 йылда [[Пинское княжество|Пинск кенәзлеге составына ингән.]].

XVI быуат уртаһында поляк короле Сигизмунд II Август был ҙур ауылды местечко Вилен воеводаһы кенәз Н. Радзивилл Ҡараға (1558 йылда пожалование грамота менән раҫлаған) бирә. 1586 й. был имениенан польша короле [[Стефан Баторий|Стефан]] [[Стефан Баторий|Баторий]] раҫлаған майорат булдырылған (вариҫлыҡ тәртибе менән нәҫелдең иң өлкәненә йәки иң өлкән улына күскән биләмә).

1655 йылдың 16 сентябрендә кенәз Волконский воеводаһының ҡала ситенә килеп еткән рус отряды литва ғәскәрен осратҡан. Волконский литвиндарҙы тар-мар иткән һәм уларҙы ҡабат ҡалаға ҡыҫырыҡлаған, уратып Давыд-Һарадокты ҡамаған һәм уны яндырырға бойорған. Ҡасып өлгөрә алмаған кешеләр күп кенә кеше һәләк булған.

[/https://ru.wikipedia.org/wiki/Речь_Посполитая Речь Посполитаяны 1793 йылда] 2-се бүлгәндән һуң [[Рәсәй империяһы|Рәсәйгә]] күскән һәм Минск губернаһының өйәҙ үҙәге булған. 1836 йылда ҙур ауыл местечко халҡы крепостной бәйлелектән сығарылған һәм мещандар ҡатламына индерелгән. Ауыл яныңдағы Горынь йылғаһында пристань эшләгән, 1860 йылда бында 12 судноға һәм 6 һалға 11 153 һумлыҡ 27 835 бот тауар тейәлгән.
[[Файл:Davyd-Haradok, Łučnikaŭskaja, Božaha Cieła. Давыд-Гарадок, Лучнікаўская, Божага Цела (1936).jpg|альт=Костёл Божьего Тела (1936)|мини|Аллаһы Тәғәлә Тәне костёлы (1936)]]
1865 йылға ҡарата Дауыт ҡаласығында барыһы 3566 халыҡ иҫәпләнгән, 2 православие сиркәүе, католик костел, 3 йәһүд ғибәҙәт мәктәбе, 629 ихата, кирбес һәм һыра заводтары булған.

Дауыт ҡаласығында [[Советская власть|Совет власы]] 1917 йылдың ноябрендә урынлаштырылған. 1918—1920 йй. Дауыт ҡаласығы — немец, ә һуңыраҡ поляк ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына оккупация; 1921 йылдан алып 1939 йылға саҡлы Польша составында булған.

[[1939 йыл]]&lt;nowiki/&gt;дың сентябрендә ҡала [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|Белорус ССР-ы]]&lt;nowiki/&gt;составына ингән. 1940 йылдан ҡала статусын алған; 1940 й. ғинуарынан Дауыт ҡаласығы — Белорус ССР-ының Пинск өлкәһендәге район үҙәге.

1941 йылдың 7 июлендә ны [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия Давыд-Һарадокты]] ҡалдырып китергә мәжбүр булған, һәм уны немец-фашист ғәскәрҙәре баҫып алған. [[Белорусская операция (1944)|Белорус стратегик һөжүм операцияһы]] барышында 1944 йылдың 9 июлендә [[1-й Белорусский фронт|1-се Белорус фронты ғәскәрҙәре тарафынан азат ителгән.]]

1937—1938 йылдарҙа Давыд-Һарадоктоң үҙәк өлөшөндә детинец ҡаҙыныуҙар үткәрелгән. Бурамалы торлаҡ һәм хужалыҡ ҡаралтыларының ҡалдыҡтары — Зарубинецкий ауылы торағы селище, бүрәнә урам ҡапламалары, ағас часовня; күп балсыҡ һауыттар. фрагменттары (ҡайһы берҙәрендә оҫтаның келәймәһе бар) табылған. Ағастан ваҡ-төйәк эшләнмәләр (мәҫәлән, саған ағасынан эшләнгән спираль биҙәкле суҡмар тотҡаһы, орнаменттар менән циркуль биҙәкле тараҡтар һ. б.), һөйәк беҙҙәр, балыҡ ауы үрә торған энәләр, шулай уҡ тимер һәм бронзанан күп һанлы ваҡ-төйәк эшләнмәләр табылған. Быяла беләҙек һәм шиферлы (ал йә ҡыҙыл һәүерташты тишеп яһалған) ҡул орсоғона тағылған ауырсыҡ пряслица табылыуы XI—XII быуаттарҙа Давыд-Һарадоктың ҡала биләмәһе булыуын раҫлаған. Р. Якимович 1937—1938 йылдарҙағы һәм П. Ф. Лысенконың 1967 йылғы ҡаҙыныуҙары ярҙамында бурамалы торлаҡ, ағас сиркәү, ағас түшәлгән юл мостовая ҡалдыҡтары, бер нисә бай ҡәберлек табылған. үп әйберҙәрҙе табыу, Ағас, һөйәк, тимер, бронза, быяла эшләнмәләр, шулай уҡ балсыҡ һауыт ватыҡтары табылған.

== Халҡы ==

== Иҡтисады ==
Ҡаланың эре сәнәғәт предприятиеһы — «Дауыт ҡаласығы электромеханик заводы» ААЙ (460 хеҙмәткәр; электр йәбештергестәр паяльник етештерелгән, йылытҡыстар, шылтыратҡыс ҡыңғырауҙар, СВЧ-мейестәр өсөн электр күсергестәре привод һ. б. приборҙар, «Атлант» һыуытҡыстары өсөн тулыландырғыстар комплектующие етештерәләр&lt;ref&gt;[http://www.minprom.gov.by/organizacii?Filter_ID=60&amp;v_id=07537468 Асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең «Дауыт-Городокский электромеханик заводы»]&lt;/ref&gt;). Шулай уҡ «Берестейский икмәк бешереүсеһе»&lt;ref&gt;[http://stolin.brest-region.gov.by/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=10211&amp;Itemid=668&amp;lang=ru Сәнәғәте]&lt;/ref&gt;.ААЙ-ының филиалы — икмәк заводы ғәмәлдә.

== Белем биреү ==
Белем биреү системаһы составына 2 урта мәктәп инә. Шулай уҡ музыкаль һәм балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе эшләй. Балалар ижады йорто бар.

== Геральдикаһы ==
[[1796 йыл|1796 йылдың]] 22 ғинуарында (17435 һанлы закон) (Минск наместниклығының башҡа гербтары менән бергә) Давыд-Һарадоктың гербы раҫланды.

«Ҡалҡандың өҫкө өлөшөндә Минск гербы. Түбәндә — ҡара ҡыр өҫтөндә Припять йылғаһы, уның ярында ике ҡапҡалы һәм ярға терәлгән өс төккә бәйле тауар тейәлгән алтын судно»

Дауыт ҡаласығы гербы ҡала башҡарма комитетының [[1997 йыл|1997 йылдың]] 28 июнендәге 17-се һанлы ҡарары менән раҫланған. Герб 1997 йылдың 1 декабрендә Беларусь Республикаһының Герб матрикулына 10-сы һан менән индерелгән:

&quot;&quot;рус&quot;тың, йәки &quot;француз&quot;дың ҡара ҡырында, ҡалҡан ында Горынь йылғаһы, һәм уның буйында ике ҡапҡалы көмөш пристань, һәм уға тауар төктәре тейәгән алтын судноһы терәлә&quot;.

== Йәһүд общинаһы ==
1521—1551 йй. Давыд-Һарадок польша королеваһы Бона Сфорцаның биләмәһе булған. Уның уңайлы шарттар булдырыуы арҡаһында, Давыд-Һарадок һәм уның янындағы ерҙәргә Көнбайыш Европанан йәһүдтәр килеп йәшәй баш Давыд-Һарадоклаған. Улар сауҙа һәм һөнәрселек менән шөғөлләнгән.

Бөйөк Литва кенәзлегендә йәһүдтәр, иҡтисади өлкәлә ҙур ташлама менән файҙаланған, үҙидаралыҡтары булған —община ғәмәлдәрен Кагалда йыйылыш хәл иткәндәр, [[Йәһүдилек|иудаизм]] йәһүд динен тотҡандар. Давыд-Һарадокта ла шулай булған. Бында үҙҙәренең раввины булған, ике синагога, йәһүд мәктәбе эшләгән. законлаштырып була. Йәһүдтәрҙең хоҡуҡи хәле [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|1588]] йылғы [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|Конституция]] менән.ҡанунлаштырылған.

1920—1930 йылдарҙа Давыд-Һарадоктың йәһүдтәре Үҙәк Юрьев (хәҙер Совет) урамы буйынса йәшәгәндәр, улар йорттарынан туранан-тура урамға сыҡҡандар.

Совет власы килгәс, йәһүдтәр урындағы власть органдарына һайлауҙарҙа әүҙем ҡатнашҡан.

Немец-фашист оккупацияһы осоронда Давыд-Һарадокта урындағы йәһүдтәр өсөн [[Гетто в Давид-Городке|гетто]] барлыҡҡа килгән, һуңынан уларҙың барыһы ла тиерлек вәхшиҙәрсә үлтерелгән.

== Иҫтәлекле урындары ==
* Георгиев сиркәүе — ағастан, XVII б. аҙағы — XVIII б. башы
* Ҡаҙан сиркәүе — 1913 йыл

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Дауыт ҡаласығында гетто

== Иҫкәрмәләр ==
[[Категория:Боронғо Урыҫ ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Брест өлкәһе ҡалалары]]</text>
      <sha1>h76yfyxdwcqb61i1tu0hdirqdx1uix6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150208</id>
      <parentid>1150204</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T16:05:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14381" xml:space="preserve">'''Дауыт ҡаласығы''' ({{Lang-be|Давыд-Гарадок}}) — [[Беларусь|Белоруссияның]] [[Брест өлкәһе]] [[Столин районы]]ндағы ҡала. [1940 йыл]]дан ҡала статусында. [[Горынь (йылға)|Горынь]] йылғаһы буйында урынлашҡан. 2017 йылдың 1 ғинуарына ҡарата ҡала халҡы 5892 кеше тәшкил итә. Р88 һанлы Житковичи — Дауыт ҡаласығы — Украина сиге (Үрге Теребежов) автомобиль юлында урынлашҡан.

== Тарихы ==
Дауыт ҡаласағы һарайы XI быуат аҙағында йәки XII быуат башында төҙөлгән. Уны археолог яҡтан 1937—1939 йылдарҙа Р.Якимович һәм 1967 йылда П.Ф.Лысенко тикшергән. Һарайҙың ур менән уратып алынған төп өлөшө Непрядва йылғаһының Горынь йылғаһына ҡушылған морононда урынлашҡан. Детинецтың мәҙәни ҡатламы 3,5 метрға тиклем урамда ҡеүәткә эйә. Төҙәлмәнең урам биләмә усадебный планлаштырылыуы тикшерелгән. Биләмәләре усадьбалары частокол менән кәртәләнгән, эске ихаталарға таҡта түшәмә һалынған. Таш юлы булған мостовые бер нисә урам асылған. Бөтә ҡоролмалар — ер өҫтө майҙаны 20 квадрат метрға тиклемге буралар. Торлаҡтарҙа балсыҡ ҡушып һуғылған мейес емереклектәре тикшерелгән. Ағастан буралған сиркәү асылған&lt;ref&gt;Лысенко е п. ф. туровский ҡала. Минск. 1974. С.
118—142.&lt;/ref&gt;.

Ҡалаға нигеҙ һалыусы тип Витачевола (1100) үткән кенәздәр съезынан һуң Погорыньеға ла эйә булған владимир-волынь кенәзе Давыд Игоревич һанала, тап уның хөрмәтенә ҡалаға шундай исем бирелгән дә инде. Урындағы риүәйәткә ярашлы, Давыд-Һарадокҡа суҡындырылған сағында Давыд исемен алған (шул уҡ кеше Туровҡа ла нигеҙ һалған) ятвяж кенәзе нигеҙ һалған. Дауыт ҡаласығының тирә-яғы башта булып ҡала [[Киев]] Русенә, һуңынан Волынь кенәзлген ҡараған. XII—XIII быуаттарҙа — удел кенәзлеге үҙәге, һуңынан ҡала [[Бөйөк Литва кенәзлеге]].составында булған. 1509 йылда [[Пинское княжество|Пинск кенәзлеге составына ингән.]].

XVI быуат уртаһында поляк короле Сигизмунд II Август был ҙур ауылды местечко Вилен воеводаһы кенәз Н. Радзивилл Ҡараға (1558 йылда пожалование грамота менән раҫлаған) бирә. 1586 й. был имениенан польша короле [[Стефан Баторий|Стефан]] [[Стефан Баторий|Баторий]] раҫлаған майорат булдырылған (вариҫлыҡ тәртибе менән нәҫелдең иң өлкәненә йәки иң өлкән улына күскән биләмә).

1655 йылдың 16 сентябрендә кенәз Волконский воеводаһының ҡала ситенә килеп еткән рус отряды литва ғәскәрен осратҡан. Волконский литвиндарҙы тар-мар иткән һәм уларҙы ҡабат ҡалаға ҡыҫырыҡлаған, уратып Давыд-Һарадокты ҡамаған һәм уны яндырырға бойорған. Ҡасып өлгөрә алмаған кешеләр күп кенә кеше һәләк булған.

[/https://ru.wikipedia.org/wiki/Речь_Посполитая Речь Посполитаяны 1793 йылда] 2-се бүлгәндән һуң [[Рәсәй империяһы|Рәсәйгә]] күскән һәм Минск губернаһының өйәҙ үҙәге булған. 1836 йылда ҙур ауыл местечко халҡы крепостной бәйлелектән сығарылған һәм мещандар ҡатламына индерелгән. Ауыл яныңдағы Горынь йылғаһында пристань эшләгән, 1860 йылда бында 12 судноға һәм 6 һалға 11 153 һумлыҡ 27 835 бот тауар тейәлгән.
[[Файл:Davyd-Haradok, Łučnikaŭskaja, Božaha Cieła. Давыд-Гарадок, Лучнікаўская, Божага Цела (1936).jpg|альт=Костёл Божьего Тела (1936)|мини|Аллаһы Тәғәлә Тәне костёлы (1936)]]
1865 йылға ҡарата Дауыт ҡаласығында барыһы 3566 халыҡ иҫәпләнгән, 2 православие сиркәүе, католик костел, 3 йәһүд ғибәҙәт мәктәбе, 629 ихата, кирбес һәм һыра заводтары булған.

Дауыт ҡаласығында [[Советская власть|Совет власы]] 1917 йылдың ноябрендә урынлаштырылған. 1918—1920 йй. Дауыт ҡаласығы — немец, ә һуңыраҡ поляк ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына оккупация; 1921 йылдан алып 1939 йылға саҡлы Польша составында булған.

[[1939 йыл]]&lt;nowiki/&gt;дың сентябрендә ҡала [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|Белорус ССР-ы]]&lt;nowiki/&gt;составына ингән. 1940 йылдан ҡала статусын алған; 1940 й. ғинуарынан Дауыт ҡаласығы — Белорус ССР-ының Пинск өлкәһендәге район үҙәге.

1941 йылдың 7 июлендә ны [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия Давыд-Һарадокты]] ҡалдырып китергә мәжбүр булған, һәм уны немец-фашист ғәскәрҙәре баҫып алған. [[Белорусская операция (1944)|Белорус стратегик һөжүм операцияһы]] барышында 1944 йылдың 9 июлендә [[1-й Белорусский фронт|1-се Белорус фронты ғәскәрҙәре тарафынан азат ителгән.]]

1937—1938 йылдарҙа Давыд-Һарадоктоң үҙәк өлөшөндә детинец ҡаҙыныуҙар үткәрелгән. Бурамалы торлаҡ һәм хужалыҡ ҡаралтыларының ҡалдыҡтары — Зарубинецкий ауылы торағы селище, бүрәнә урам ҡапламалары, ағас часовня; күп балсыҡ һауыттар. фрагменттары (ҡайһы берҙәрендә оҫтаның келәймәһе бар) табылған. Ағастан ваҡ-төйәк эшләнмәләр (мәҫәлән, саған ағасынан эшләнгән спираль биҙәкле суҡмар тотҡаһы, орнаменттар менән циркуль биҙәкле тараҡтар һ. б.), һөйәк беҙҙәр, балыҡ ауы үрә торған энәләр, шулай уҡ тимер һәм бронзанан күп һанлы ваҡ-төйәк эшләнмәләр табылған. Быяла беләҙек һәм шиферлы (ал йә ҡыҙыл һәүерташты тишеп яһалған) ҡул орсоғона тағылған ауырсыҡ пряслица табылыуы XI—XII быуаттарҙа Давыд-Һарадоктың ҡала биләмәһе булыуын раҫлаған. Р. Якимович 1937—1938 йылдарҙағы һәм П. Ф. Лысенконың 1967 йылғы ҡаҙыныуҙары ярҙамында бурамалы торлаҡ, ағас сиркәү, ағас түшәлгән юл мостовая ҡалдыҡтары, бер нисә бай ҡәберлек табылған. үп әйберҙәрҙе табыу, Ағас, һөйәк, тимер, бронза, быяла эшләнмәләр, шулай уҡ балсыҡ һауыт ватыҡтары табылған.

== Халҡы ==

== Иҡтисады ==
Ҡаланың эре сәнәғәт предприятиеһы — «Дауыт ҡаласығы электромеханик заводы» ААЙ (460 хеҙмәткәр; электр йәбештергестәр паяльник етештерелгән, йылытҡыстар, шылтыратҡыс ҡыңғырауҙар, СВЧ-мейестәр өсөн электр күсергестәре привод һ. б. приборҙар, «Атлант» һыуытҡыстары өсөн тулыландырғыстар комплектующие етештерәләр&lt;ref&gt;[http://www.minprom.gov.by/organizacii?Filter_ID=60&amp;v_id=07537468 Асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең «Дауыт-Городокский электромеханик заводы»]&lt;/ref&gt;). Шулай уҡ «Берестейский икмәк бешереүсеһе»&lt;ref&gt;[http://stolin.brest-region.gov.by/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=10211&amp;Itemid=668&amp;lang=ru Сәнәғәте]&lt;/ref&gt;.ААЙ-ының филиалы — икмәк заводы ғәмәлдә.

== Белем биреү ==
Белем биреү системаһы составына 2 урта мәктәп инә. Шулай уҡ музыкаль һәм балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе эшләй. Балалар ижады йорто бар.

== Геральдикаһы ==
[[1796 йыл|1796 йылдың]] 22 ғинуарында (17435 һанлы закон) (Минск наместниклығының башҡа гербтары менән бергә) Давыд-Һарадоктың гербы раҫланды.

«Ҡалҡандың өҫкө өлөшөндә Минск гербы. Түбәндә — ҡара ҡыр өҫтөндә Припять йылғаһы, уның ярында ике ҡапҡалы һәм ярға терәлгән өс төккә бәйле тауар тейәлгән алтын судно»

Дауыт ҡаласығы гербы ҡала башҡарма комитетының [[1997 йыл|1997 йылдың]] 28 июнендәге 17-се һанлы ҡарары менән раҫланған. Герб 1997 йылдың 1 декабрендә Беларусь Республикаһының Герб матрикулына 10-сы һан менән индерелгән:

&quot;&quot;рус&quot;тың, йәки &quot;француз&quot;дың ҡара ҡырында, ҡалҡан ында Горынь йылғаһы, һәм уның буйында ике ҡапҡалы көмөш пристань, һәм уға тауар төктәре тейәгән алтын судноһы терәлә&quot;.

== Йәһүд общинаһы ==
1521—1551 йй. Давыд-Һарадок польша королеваһы Бона Сфорцаның биләмәһе булған. Уның уңайлы шарттар булдырыуы арҡаһында, Давыд-Һарадок һәм уның янындағы ерҙәргә Көнбайыш Европанан йәһүдтәр килеп йәшәй баш Давыд-Һарадоклаған. Улар сауҙа һәм һөнәрселек менән шөғөлләнгән.

Бөйөк Литва кенәзлегендә йәһүдтәр, иҡтисади өлкәлә ҙур ташлама менән файҙаланған, үҙидаралыҡтары булған —община ғәмәлдәрен Кагалда йыйылыш хәл иткәндәр, [[Йәһүдилек|иудаизм]] йәһүд динен тотҡандар. Давыд-Һарадокта ла шулай булған. Бында үҙҙәренең раввины булған, ике синагога, йәһүд мәктәбе эшләгән. законлаштырып була. Йәһүдтәрҙең хоҡуҡи хәле [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|1588]] йылғы [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|Конституция]] менән.ҡанунлаштырылған.

1920—1930 йылдарҙа Давыд-Һарадоктың йәһүдтәре Үҙәк Юрьев (хәҙер Совет) урамы буйынса йәшәгәндәр, улар йорттарынан туранан-тура урамға сыҡҡандар.

Совет власы килгәс, йәһүдтәр урындағы власть органдарына һайлауҙарҙа әүҙем ҡатнашҡан.

Немец-фашист оккупацияһы осоронда Давыд-Һарадокта урындағы йәһүдтәр өсөн [[Гетто в Давид-Городке|гетто]] барлыҡҡа килгән, һуңынан уларҙың барыһы ла тиерлек вәхшиҙәрсә үлтерелгән.

== Иҫтәлекле урындары ==
* Георгиев сиркәүе — ағастан, XVII б. аҙағы — XVIII б. башы
* Ҡаҙан сиркәүе — 1913 йыл

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Дауыт ҡаласығында гетто

== Иҫкәрмәләр ==
[[Категория:Боронғо Урыҫ ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Брест өлкәһе ҡалалары]]</text>
      <sha1>3n0nl4gtqgs4vxm1447eudrxxg8mfpa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150209</id>
      <parentid>1150208</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T16:08:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14383" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Дауыт ҡаласығы''' ({{Lang-be|Давыд-Гарадок}}) — [[Беларусь|Белоруссияның]] Брест өлкәһе Столин районындағы ҡала. [[1940 йыл]]дан ҡала статусында. [[Горынь (йылға)|Горынь]] йылғаһы буйында урынлашҡан. 2017 йылдың 1 ғинуарына ҡарата ҡала халҡы 5892 кеше тәшкил итә. Р88 һанлы Житковичи — Дауыт ҡаласығы — Украина сиге (Үрге Теребежов) автомобиль юлында урынлашҡан.

== Тарихы ==
Дауыт ҡаласағы һарайы XI быуат аҙағында йәки XII быуат башында төҙөлгән. Уны археолог яҡтан 1937—1939 йылдарҙа Р.Якимович һәм 1967 йылда П.Ф.Лысенко тикшергән. Һарайҙың ур менән уратып алынған төп өлөшө Непрядва йылғаһының Горынь йылғаһына ҡушылған морононда урынлашҡан. Детинецтың мәҙәни ҡатламы 3,5 метрға тиклем урамда ҡеүәткә эйә. Төҙәлмәнең урам биләмә усадебный планлаштырылыуы тикшерелгән. Биләмәләре усадьбалары частокол менән кәртәләнгән, эске ихаталарға таҡта түшәмә һалынған. Таш юлы булған мостовые бер нисә урам асылған. Бөтә ҡоролмалар — ер өҫтө майҙаны 20 квадрат метрға тиклемге буралар. Торлаҡтарҙа балсыҡ ҡушып һуғылған мейес емереклектәре тикшерелгән. Ағастан буралған сиркәү асылған&lt;ref&gt;Лысенко е п. ф. туровский ҡала. Минск. 1974. С.
118—142.&lt;/ref&gt;.

Ҡалаға нигеҙ һалыусы тип Витачевола (1100) үткән кенәздәр съезынан һуң Погорыньеға ла эйә булған владимир-волынь кенәзе Давыд Игоревич һанала, тап уның хөрмәтенә ҡалаға шундай исем бирелгән дә инде. Урындағы риүәйәткә ярашлы, Давыд-Һарадокҡа суҡындырылған сағында Давыд исемен алған (шул уҡ кеше Туровҡа ла нигеҙ һалған) ятвяж кенәзе нигеҙ һалған. Дауыт ҡаласығының тирә-яғы башта булып ҡала [[Киев]] Русенә, һуңынан Волынь кенәзлген ҡараған. XII—XIII быуаттарҙа — удел кенәзлеге үҙәге, һуңынан ҡала [[Бөйөк Литва кенәзлеге]].составында булған. 1509 йылда [[Пинское княжество|Пинск кенәзлеге составына ингән.]].

XVI быуат уртаһында поляк короле Сигизмунд II Август был ҙур ауылды местечко Вилен воеводаһы кенәз Н. Радзивилл Ҡараға (1558 йылда пожалование грамота менән раҫлаған) бирә. 1586 й. был имениенан польша короле [[Стефан Баторий|Стефан]] [[Стефан Баторий|Баторий]] раҫлаған майорат булдырылған (вариҫлыҡ тәртибе менән нәҫелдең иң өлкәненә йәки иң өлкән улына күскән биләмә).

1655 йылдың 16 сентябрендә кенәз Волконский воеводаһының ҡала ситенә килеп еткән рус отряды литва ғәскәрен осратҡан. Волконский литвиндарҙы тар-мар иткән һәм уларҙы ҡабат ҡалаға ҡыҫырыҡлаған, уратып Давыд-Һарадокты ҡамаған һәм уны яндырырға бойорған. Ҡасып өлгөрә алмаған кешеләр күп кенә кеше һәләк булған.

[/https://ru.wikipedia.org/wiki/Речь_Посполитая Речь Посполитаяны 1793 йылда] 2-се бүлгәндән һуң [[Рәсәй империяһы|Рәсәйгә]] күскән һәм Минск губернаһының өйәҙ үҙәге булған. 1836 йылда ҙур ауыл местечко халҡы крепостной бәйлелектән сығарылған һәм мещандар ҡатламына индерелгән. Ауыл яныңдағы Горынь йылғаһында пристань эшләгән, 1860 йылда бында 12 судноға һәм 6 һалға 11 153 һумлыҡ 27 835 бот тауар тейәлгән.
[[Файл:Davyd-Haradok, Łučnikaŭskaja, Božaha Cieła. Давыд-Гарадок, Лучнікаўская, Божага Цела (1936).jpg|альт=Костёл Божьего Тела (1936)|мини|Аллаһы Тәғәлә Тәне костёлы (1936)]]
1865 йылға ҡарата Дауыт ҡаласығында барыһы 3566 халыҡ иҫәпләнгән, 2 православие сиркәүе, католик костел, 3 йәһүд ғибәҙәт мәктәбе, 629 ихата, кирбес һәм һыра заводтары булған.

Дауыт ҡаласығында [[Советская власть|Совет власы]] 1917 йылдың ноябрендә урынлаштырылған. 1918—1920 йй. Дауыт ҡаласығы — немец, ә һуңыраҡ поляк ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына оккупация; 1921 йылдан алып 1939 йылға саҡлы Польша составында булған.

[[1939 йыл]]&lt;nowiki/&gt;дың сентябрендә ҡала [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|Белорус ССР-ы]]&lt;nowiki/&gt;составына ингән. 1940 йылдан ҡала статусын алған; 1940 й. ғинуарынан Дауыт ҡаласығы — Белорус ССР-ының Пинск өлкәһендәге район үҙәге.

1941 йылдың 7 июлендә ны [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия Давыд-Һарадокты]] ҡалдырып китергә мәжбүр булған, һәм уны немец-фашист ғәскәрҙәре баҫып алған. [[Белорусская операция (1944)|Белорус стратегик һөжүм операцияһы]] барышында 1944 йылдың 9 июлендә [[1-й Белорусский фронт|1-се Белорус фронты ғәскәрҙәре тарафынан азат ителгән.]]

1937—1938 йылдарҙа Давыд-Һарадоктоң үҙәк өлөшөндә детинец ҡаҙыныуҙар үткәрелгән. Бурамалы торлаҡ һәм хужалыҡ ҡаралтыларының ҡалдыҡтары — Зарубинецкий ауылы торағы селище, бүрәнә урам ҡапламалары, ағас часовня; күп балсыҡ һауыттар. фрагменттары (ҡайһы берҙәрендә оҫтаның келәймәһе бар) табылған. Ағастан ваҡ-төйәк эшләнмәләр (мәҫәлән, саған ағасынан эшләнгән спираль биҙәкле суҡмар тотҡаһы, орнаменттар менән циркуль биҙәкле тараҡтар һ. б.), һөйәк беҙҙәр, балыҡ ауы үрә торған энәләр, шулай уҡ тимер һәм бронзанан күп һанлы ваҡ-төйәк эшләнмәләр табылған. Быяла беләҙек һәм шиферлы (ал йә ҡыҙыл һәүерташты тишеп яһалған) ҡул орсоғона тағылған ауырсыҡ пряслица табылыуы XI—XII быуаттарҙа Давыд-Һарадоктың ҡала биләмәһе булыуын раҫлаған. Р. Якимович 1937—1938 йылдарҙағы һәм П. Ф. Лысенконың 1967 йылғы ҡаҙыныуҙары ярҙамында бурамалы торлаҡ, ағас сиркәү, ағас түшәлгән юл мостовая ҡалдыҡтары, бер нисә бай ҡәберлек табылған. үп әйберҙәрҙе табыу, Ағас, һөйәк, тимер, бронза, быяла эшләнмәләр, шулай уҡ балсыҡ һауыт ватыҡтары табылған.

== Халҡы ==

== Иҡтисады ==
Ҡаланың эре сәнәғәт предприятиеһы — «Дауыт ҡаласығы электромеханик заводы» ААЙ (460 хеҙмәткәр; электр йәбештергестәр паяльник етештерелгән, йылытҡыстар, шылтыратҡыс ҡыңғырауҙар, СВЧ-мейестәр өсөн электр күсергестәре привод һ. б. приборҙар, «Атлант» һыуытҡыстары өсөн тулыландырғыстар комплектующие етештерәләр&lt;ref&gt;[http://www.minprom.gov.by/organizacii?Filter_ID=60&amp;v_id=07537468 Асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең «Дауыт-Городокский электромеханик заводы»]&lt;/ref&gt;). Шулай уҡ «Берестейский икмәк бешереүсеһе»&lt;ref&gt;[http://stolin.brest-region.gov.by/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=10211&amp;Itemid=668&amp;lang=ru Сәнәғәте]&lt;/ref&gt;.ААЙ-ының филиалы — икмәк заводы ғәмәлдә.

== Белем биреү ==
Белем биреү системаһы составына 2 урта мәктәп инә. Шулай уҡ музыкаль һәм балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе эшләй. Балалар ижады йорто бар.

== Геральдикаһы ==
[[1796 йыл|1796 йылдың]] 22 ғинуарында (17435 һанлы закон) (Минск наместниклығының башҡа гербтары менән бергә) Давыд-Һарадоктың гербы раҫланды.

«Ҡалҡандың өҫкө өлөшөндә Минск гербы. Түбәндә — ҡара ҡыр өҫтөндә Припять йылғаһы, уның ярында ике ҡапҡалы һәм ярға терәлгән өс төккә бәйле тауар тейәлгән алтын судно»

Дауыт ҡаласығы гербы ҡала башҡарма комитетының [[1997 йыл|1997 йылдың]] 28 июнендәге 17-се һанлы ҡарары менән раҫланған. Герб 1997 йылдың 1 декабрендә Беларусь Республикаһының Герб матрикулына 10-сы һан менән индерелгән:

&quot;&quot;рус&quot;тың, йәки &quot;француз&quot;дың ҡара ҡырында, ҡалҡан ында Горынь йылғаһы, һәм уның буйында ике ҡапҡалы көмөш пристань, һәм уға тауар төктәре тейәгән алтын судноһы терәлә&quot;.

== Йәһүд общинаһы ==
1521—1551 йй. Давыд-Һарадок польша королеваһы Бона Сфорцаның биләмәһе булған. Уның уңайлы шарттар булдырыуы арҡаһында, Давыд-Һарадок һәм уның янындағы ерҙәргә Көнбайыш Европанан йәһүдтәр килеп йәшәй баш Давыд-Һарадоклаған. Улар сауҙа һәм һөнәрселек менән шөғөлләнгән.

Бөйөк Литва кенәзлегендә йәһүдтәр, иҡтисади өлкәлә ҙур ташлама менән файҙаланған, үҙидаралыҡтары булған —община ғәмәлдәрен Кагалда йыйылыш хәл иткәндәр, [[Йәһүдилек|иудаизм]] йәһүд динен тотҡандар. Давыд-Һарадокта ла шулай булған. Бында үҙҙәренең раввины булған, ике синагога, йәһүд мәктәбе эшләгән. законлаштырып була. Йәһүдтәрҙең хоҡуҡи хәле [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|1588]] йылғы [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|Конституция]] менән.ҡанунлаштырылған.

1920—1930 йылдарҙа Давыд-Һарадоктың йәһүдтәре Үҙәк Юрьев (хәҙер Совет) урамы буйынса йәшәгәндәр, улар йорттарынан туранан-тура урамға сыҡҡандар.

Совет власы килгәс, йәһүдтәр урындағы власть органдарына һайлауҙарҙа әүҙем ҡатнашҡан.

Немец-фашист оккупацияһы осоронда Давыд-Һарадокта урындағы йәһүдтәр өсөн [[Гетто в Давид-Городке|гетто]] барлыҡҡа килгән, һуңынан уларҙың барыһы ла тиерлек вәхшиҙәрсә үлтерелгән.

== Иҫтәлекле урындары ==
* Георгиев сиркәүе — ағастан, XVII б. аҙағы — XVIII б. башы
* Ҡаҙан сиркәүе — 1913 йыл

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Дауыт ҡаласығында гетто

== Иҫкәрмәләр ==
[[Категория:Боронғо Урыҫ ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Брест өлкәһе ҡалалары]]</text>
      <sha1>277rxwa8acf9ced122v9wxtiwxq9osm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150211</id>
      <parentid>1150209</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T16:20:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14344" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Дауыт ҡаласығы''' ({{Lang-be|Давыд-Гарадок}}) — [[Беларусь|Белоруссияның]] Брест өлкәһе Столин районындағы ҡала. [[1940 йыл]]дан ҡала статусында. [[Горынь (йылға)|Горынь]] йылғаһы буйында урынлашҡан. 2017 йылдың 1 ғинуарына ҡарата ҡала халҡы 5892 кеше тәшкил итә. Р88 һанлы Житковичи — Дауыт ҡаласығы — Украина сиге (Үрге Теребежов) автомобиль юлында урынлашҡан.

== Тарихы ==
Дауыт ҡаласыҡ һарайы XI быуат аҙағында йәки XII быуат башында төҙөлгән. Уны археолог яҡтан 1937—1939 йылдарҙа Р.Якимович һәм 1967 йылда П.Ф.Лысенко өйрәнгән. Һарайҙың ур менән уратып алынған төп өлөшө Непрядва йылғаһының Горынь йылғаһына ҡушылған морононда урынлашҡан. Һарай үҙәгең мәҙәни ҡатламы 3,5 метрға тиклем ҡеүәткә эйә. Һарай эсе урамдарында йорттарҙың урынлашыу тәртибе яҡшы өйрәнелгән. Йорт биләмәләре текә ҡойма менән кәртәләнгән, ихата эстәрендә таҡта түшәлгән. Таштан түшәлгән бер нисә урам асылған. Барлыҡ ҡоролмалар майҙаны 20 квадрат метр булған бураларҙан тора. Торлаҡтарҙа балсыҡ ҡушып һуғылған мейес емереклектәре табылған. Ағастан буралған сиркәү асылған&lt;ref&gt;Лысенко е п. ф. туровский ҡала. Минск. 1974. С.118—142.&lt;/ref&gt;.

Ҡалаға нигеҙ һалыусы тип Витачевола (1100) үткән кенәздәр съезынан һуң Погорыньеға ла эйә булған владимир-волынь кенәзе Давыд Игоревич һанала, тап уның хөрмәтенә ҡалаға шундай исем бирелгән дә инде. Урындағы риүәйәткә ярашлы, Дауыт ҡаласағы һарайында суҡындырылған сағында Давыд исемен алған (шул уҡ кеше Туровҡа ла нигеҙ һалған) ятвяж кенәзе нигеҙ һалған. Дауыт ҡаласығының тирә-яғы башта булып ҡала [[Киев]] Русенә, һуңынан Волынь кенәзлген ҡараған. XII—XIII быуаттарҙа — удел кенәзлеге үҙәге, һуңынан ҡала [[Бөйөк Литва кенәзлеге]].составында булған. 1509 йылда [[Пинское княжество|Пинск кенәзлеге составына ингән.]].

XVI быуат уртаһында поляк короле Сигизмунд II Август был ҙур ауылды местечко Вилен воеводаһы кенәз Н. Радзивилл Ҡараға (1558 йылда пожалование грамота менән раҫлаған) бирә. 1586 й. был имениенан польша короле [[Стефан Баторий|Стефан]] [[Стефан Баторий|Баторий]] раҫлаған майорат булдырылған (вариҫлыҡ тәртибе менән нәҫелдең иң өлкәненә йәки иң өлкән улына күскән биләмә).

1655 йылдың 16 сентябрендә кенәз Волконский воеводаһының ҡала ситенә килеп еткән рус отряды литва ғәскәрен осратҡан. Волконский литвиндарҙы тар-мар иткән һәм уларҙы ҡабат ҡалаға ҡыҫырыҡлаған, уратып Давыд-Һарадокты ҡамаған һәм уны яндырырға бойорған. Ҡасып өлгөрә алмаған кешеләр күп кенә кеше һәләк булған.

[/https://ru.wikipedia.org/wiki/Речь_Посполитая Речь Посполитаяны 1793 йылда] 2-се бүлгәндән һуң [[Рәсәй империяһы|Рәсәйгә]] күскән һәм Минск губернаһының өйәҙ үҙәге булған. 1836 йылда ҙур ауыл местечко халҡы крепостной бәйлелектән сығарылған һәм мещандар ҡатламына индерелгән. Ауыл яныңдағы Горынь йылғаһында пристань эшләгән, 1860 йылда бында 12 судноға һәм 6 һалға 11 153 һумлыҡ 27 835 бот тауар тейәлгән.
[[Файл:Davyd-Haradok, Łučnikaŭskaja, Božaha Cieła. Давыд-Гарадок, Лучнікаўская, Божага Цела (1936).jpg|альт=Костёл Божьего Тела (1936)|мини|Аллаһы Тәғәлә Тәне костёлы (1936)]]
1865 йылға ҡарата Дауыт ҡаласығында барыһы 3566 халыҡ иҫәпләнгән, 2 православие сиркәүе, католик костел, 3 йәһүд ғибәҙәт мәктәбе, 629 ихата, кирбес һәм һыра заводтары булған.

Дауыт ҡаласығында [[Советская власть|Совет власы]] 1917 йылдың ноябрендә урынлаштырылған. 1918—1920 йй. Дауыт ҡаласығы — немец, ә һуңыраҡ поляк ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына оккупация; 1921 йылдан алып 1939 йылға саҡлы Польша составында булған.

[[1939 йыл]]&lt;nowiki/&gt;дың сентябрендә ҡала [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|Белорус ССР-ы]]&lt;nowiki/&gt;составына ингән. 1940 йылдан ҡала статусын алған; 1940 й. ғинуарынан Дауыт ҡаласығы — Белорус ССР-ының Пинск өлкәһендәге район үҙәге.

1941 йылдың 7 июлендә ны [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия Давыд-Һарадокты]] ҡалдырып китергә мәжбүр булған, һәм уны немец-фашист ғәскәрҙәре баҫып алған. [[Белорусская операция (1944)|Белорус стратегик һөжүм операцияһы]] барышында 1944 йылдың 9 июлендә [[1-й Белорусский фронт|1-се Белорус фронты ғәскәрҙәре тарафынан азат ителгән.]]

1937—1938 йылдарҙа Давыд-Һарадоктоң үҙәк өлөшөндә детинец ҡаҙыныуҙар үткәрелгән. Бурамалы торлаҡ һәм хужалыҡ ҡаралтыларының ҡалдыҡтары — Зарубинецкий ауылы торағы селище, бүрәнә урам ҡапламалары, ағас часовня; күп балсыҡ һауыттар. фрагменттары (ҡайһы берҙәрендә оҫтаның келәймәһе бар) табылған. Ағастан ваҡ-төйәк эшләнмәләр (мәҫәлән, саған ағасынан эшләнгән спираль биҙәкле суҡмар тотҡаһы, орнаменттар менән циркуль биҙәкле тараҡтар һ. б.), һөйәк беҙҙәр, балыҡ ауы үрә торған энәләр, шулай уҡ тимер һәм бронзанан күп һанлы ваҡ-төйәк эшләнмәләр табылған. Быяла беләҙек һәм шиферлы (ал йә ҡыҙыл һәүерташты тишеп яһалған) ҡул орсоғона тағылған ауырсыҡ пряслица табылыуы XI—XII быуаттарҙа Давыд-Һарадоктың ҡала биләмәһе булыуын раҫлаған. Р. Якимович 1937—1938 йылдарҙағы һәм П. Ф. Лысенконың 1967 йылғы ҡаҙыныуҙары ярҙамында бурамалы торлаҡ, ағас сиркәү, ағас түшәлгән юл мостовая ҡалдыҡтары, бер нисә бай ҡәберлек табылған. үп әйберҙәрҙе табыу, Ағас, һөйәк, тимер, бронза, быяла эшләнмәләр, шулай уҡ балсыҡ һауыт ватыҡтары табылған.

== Халҡы ==

== Иҡтисады ==
Ҡаланың эре сәнәғәт предприятиеһы — «Дауыт ҡаласығы электромеханик заводы» ААЙ (460 хеҙмәткәр; электр йәбештергестәр паяльник етештерелгән, йылытҡыстар, шылтыратҡыс ҡыңғырауҙар, СВЧ-мейестәр өсөн электр күсергестәре привод һ. б. приборҙар, «Атлант» һыуытҡыстары өсөн тулыландырғыстар комплектующие етештерәләр&lt;ref&gt;[http://www.minprom.gov.by/organizacii?Filter_ID=60&amp;v_id=07537468 Асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең «Дауыт-Городокский электромеханик заводы»]&lt;/ref&gt;). Шулай уҡ «Берестейский икмәк бешереүсеһе»&lt;ref&gt;[http://stolin.brest-region.gov.by/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=10211&amp;Itemid=668&amp;lang=ru Сәнәғәте]&lt;/ref&gt;.ААЙ-ының филиалы — икмәк заводы ғәмәлдә.

== Белем биреү ==
Белем биреү системаһы составына 2 урта мәктәп инә. Шулай уҡ музыкаль һәм балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе эшләй. Балалар ижады йорто бар.

== Геральдикаһы ==
[[1796 йыл|1796 йылдың]] 22 ғинуарында (17435 һанлы закон) (Минск наместниклығының башҡа гербтары менән бергә) Давыд-Һарадоктың гербы раҫланды.

«Ҡалҡандың өҫкө өлөшөндә Минск гербы. Түбәндә — ҡара ҡыр өҫтөндә Припять йылғаһы, уның ярында ике ҡапҡалы һәм ярға терәлгән өс төккә бәйле тауар тейәлгән алтын судно»

Дауыт ҡаласығы гербы ҡала башҡарма комитетының [[1997 йыл|1997 йылдың]] 28 июнендәге 17-се һанлы ҡарары менән раҫланған. Герб 1997 йылдың 1 декабрендә Беларусь Республикаһының Герб матрикулына 10-сы һан менән индерелгән:

&quot;&quot;рус&quot;тың, йәки &quot;француз&quot;дың ҡара ҡырында, ҡалҡан ында Горынь йылғаһы, һәм уның буйында ике ҡапҡалы көмөш пристань, һәм уға тауар төктәре тейәгән алтын судноһы терәлә&quot;.

== Йәһүд общинаһы ==
1521—1551 йй. Давыд-Һарадок польша королеваһы Бона Сфорцаның биләмәһе булған. Уның уңайлы шарттар булдырыуы арҡаһында, Давыд-Һарадок һәм уның янындағы ерҙәргә Көнбайыш Европанан йәһүдтәр килеп йәшәй баш Давыд-Һарадоклаған. Улар сауҙа һәм һөнәрселек менән шөғөлләнгән.

Бөйөк Литва кенәзлегендә йәһүдтәр, иҡтисади өлкәлә ҙур ташлама менән файҙаланған, үҙидаралыҡтары булған —община ғәмәлдәрен Кагалда йыйылыш хәл иткәндәр, [[Йәһүдилек|иудаизм]] йәһүд динен тотҡандар. Давыд-Һарадокта ла шулай булған. Бында үҙҙәренең раввины булған, ике синагога, йәһүд мәктәбе эшләгән. законлаштырып була. Йәһүдтәрҙең хоҡуҡи хәле [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|1588]] йылғы [[Статут Великого княжества Литовского 1588 года|Конституция]] менән.ҡанунлаштырылған.

1920—1930 йылдарҙа Давыд-Һарадоктың йәһүдтәре Үҙәк Юрьев (хәҙер Совет) урамы буйынса йәшәгәндәр, улар йорттарынан туранан-тура урамға сыҡҡандар.

Совет власы килгәс, йәһүдтәр урындағы власть органдарына һайлауҙарҙа әүҙем ҡатнашҡан.

Немец-фашист оккупацияһы осоронда Давыд-Һарадокта урындағы йәһүдтәр өсөн [[Гетто в Давид-Городке|гетто]] барлыҡҡа килгән, һуңынан уларҙың барыһы ла тиерлек вәхшиҙәрсә үлтерелгән.

== Иҫтәлекле урындары ==
* Георгиев сиркәүе — ағастан, XVII б. аҙағы — XVIII б. башы
* Ҡаҙан сиркәүе — 1913 йыл

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Дауыт ҡаласығында гетто

== Иҫкәрмәләр ==
[[Категория:Боронғо Урыҫ ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Брест өлкәһе ҡалалары]]</text>
      <sha1>kgr0vgzxfwel62ad5y3eeec170ptk8a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Дауыт ҡаласығы</title>
    <ns>1</ns>
    <id>147946</id>
    <revision>
      <id>1150151</id>
      <parentid>1150080</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T12:25:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2529" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Давид-Городок|17 март 2019}}

== Мәҡәлә исеме ==

Мин мәҡәлә исемен '''Дауыт ҡаласығы''' тип атарға тәҡдим итәм.  @[[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Аҡҡашҡа]], @[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]], @[[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]], һеҙҙең фекер нисек? 

@[[Ҡатнашыусы:ČarnaruskiVoin|&lt;bdi&gt;ČarnaruskiVoin&lt;/bdi&gt;]], в данном случае некорректно приводить в пример название статьи в татарском разделе Википедии. В башкирском языке нет такого слова &quot;Һарадок&quot;. Слово &quot;городок&quot; - переводится как &quot;ҡаласыҡ&quot;. Имя Давид на башкирском языке тоже имеет устойчивой название [[Дауыт]]. Я предлагаю название статьи '''Дауыт ҡаласығы'''. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:28, 18 август 2022 (UTC)
* Согласен. Здесь никакого вопроса и не должно быть. Вопрос в другом: почему название статьи меняется без обсуждения? --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 00:59, 19 август 2022 (UTC)
* Дауыт ҡаласығы.(В соответствии с общим правилом именования статей: статьи называются так, как это наиболее знакомо носителям языка с учётом академичности/энциклопедичности)--- [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 10:06, 19 август 2022 (UTC)
* Мәҡәлә йөкмәткеһе буйынса «Дауыт ҡаласығы» исеменә тап килә. Башҡорт энциклопедияһында  «Ҡаласыҡ — археологик ҡомартҡы, нығытылған торама» тип тасуирлана [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 17:08, 19 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>bx0f2ry5tutjjkt4j2muqvyt8rqvoxh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150192</id>
      <parentid>1150151</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:42:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Рөстәм Нурыев [[Фекерләшеү:Давыд-Һарадок]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Дауыт ҡаласығы]]: хатаны төҙөтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2529" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Давид-Городок|17 март 2019}}

== Мәҡәлә исеме ==

Мин мәҡәлә исемен '''Дауыт ҡаласығы''' тип атарға тәҡдим итәм.  @[[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Аҡҡашҡа]], @[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]], @[[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]], һеҙҙең фекер нисек? 

@[[Ҡатнашыусы:ČarnaruskiVoin|&lt;bdi&gt;ČarnaruskiVoin&lt;/bdi&gt;]], в данном случае некорректно приводить в пример название статьи в татарском разделе Википедии. В башкирском языке нет такого слова &quot;Һарадок&quot;. Слово &quot;городок&quot; - переводится как &quot;ҡаласыҡ&quot;. Имя Давид на башкирском языке тоже имеет устойчивой название [[Дауыт]]. Я предлагаю название статьи '''Дауыт ҡаласығы'''. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:28, 18 август 2022 (UTC)
* Согласен. Здесь никакого вопроса и не должно быть. Вопрос в другом: почему название статьи меняется без обсуждения? --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 00:59, 19 август 2022 (UTC)
* Дауыт ҡаласығы.(В соответствии с общим правилом именования статей: статьи называются так, как это наиболее знакомо носителям языка с учётом академичности/энциклопедичности)--- [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 10:06, 19 август 2022 (UTC)
* Мәҡәлә йөкмәткеһе буйынса «Дауыт ҡаласығы» исеменә тап килә. Башҡорт энциклопедияһында  «Ҡаласыҡ — археологик ҡомартҡы, нығытылған торама» тип тасуирлана [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 17:08, 19 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>bx0f2ry5tutjjkt4j2muqvyt8rqvoxh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150201</id>
      <parentid>1150192</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:52:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тупаҫ тәржемә */ яңы бүлек</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3023" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Давид-Городок|17 март 2019}}

== Мәҡәлә исеме ==

Мин мәҡәлә исемен '''Дауыт ҡаласығы''' тип атарға тәҡдим итәм.  @[[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Аҡҡашҡа]], @[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]], @[[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]], һеҙҙең фекер нисек? 

@[[Ҡатнашыусы:ČarnaruskiVoin|&lt;bdi&gt;ČarnaruskiVoin&lt;/bdi&gt;]], в данном случае некорректно приводить в пример название статьи в татарском разделе Википедии. В башкирском языке нет такого слова &quot;Һарадок&quot;. Слово &quot;городок&quot; - переводится как &quot;ҡаласыҡ&quot;. Имя Давид на башкирском языке тоже имеет устойчивой название [[Дауыт]]. Я предлагаю название статьи '''Дауыт ҡаласығы'''. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:28, 18 август 2022 (UTC)
* Согласен. Здесь никакого вопроса и не должно быть. Вопрос в другом: почему название статьи меняется без обсуждения? --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 00:59, 19 август 2022 (UTC)
* Дауыт ҡаласығы.(В соответствии с общим правилом именования статей: статьи называются так, как это наиболее знакомо носителям языка с учётом академичности/энциклопедичности)--- [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 10:06, 19 август 2022 (UTC)
* Мәҡәлә йөкмәткеһе буйынса «Дауыт ҡаласығы» исеменә тап килә. Башҡорт энциклопедияһында  «Ҡаласыҡ — археологик ҡомартҡы, нығытылған торама» тип тасуирлана [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 17:08, 19 август 2022 (UTC)

== Тупаҫ тәржемә ==

@[[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Аҡҡашҡа]] апай. Мәҡәлә бик тупаҫ тәржемә итәлгән. Иғтибарлылаҡ булығыҙ әле. Күп мәҡәлә урынына сифатлы мәҡәлә яҡшыраҡ. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 15:52, 19 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>id9631aos5of7cmmjzbblrh7b9cl8x3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150212</id>
      <parentid>1150201</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T16:23:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>43</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тупаҫ тәржемә */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3336" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Давид-Городок|17 март 2019}}

== Мәҡәлә исеме ==

Мин мәҡәлә исемен '''Дауыт ҡаласығы''' тип атарға тәҡдим итәм.  @[[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Аҡҡашҡа]], @[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]], @[[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]], һеҙҙең фекер нисек? 

@[[Ҡатнашыусы:ČarnaruskiVoin|&lt;bdi&gt;ČarnaruskiVoin&lt;/bdi&gt;]], в данном случае некорректно приводить в пример название статьи в татарском разделе Википедии. В башкирском языке нет такого слова &quot;Һарадок&quot;. Слово &quot;городок&quot; - переводится как &quot;ҡаласыҡ&quot;. Имя Давид на башкирском языке тоже имеет устойчивой название [[Дауыт]]. Я предлагаю название статьи '''Дауыт ҡаласығы'''. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:28, 18 август 2022 (UTC)
* Согласен. Здесь никакого вопроса и не должно быть. Вопрос в другом: почему название статьи меняется без обсуждения? --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 00:59, 19 август 2022 (UTC)
* Дауыт ҡаласығы.(В соответствии с общим правилом именования статей: статьи называются так, как это наиболее знакомо носителям языка с учётом академичности/энциклопедичности)--- [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 10:06, 19 август 2022 (UTC)
* Мәҡәлә йөкмәткеһе буйынса «Дауыт ҡаласығы» исеменә тап килә. Башҡорт энциклопедияһында  «Ҡаласыҡ — археологик ҡомартҡы, нығытылған торама» тип тасуирлана [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 17:08, 19 август 2022 (UTC)

== Тупаҫ тәржемә ==

@[[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Аҡҡашҡа]] апай. Мәҡәлә бик тупаҫ тәржемә итәлгән. Преамбуланы һәм Траих бүлегендә беренсе абзацты яңынан яҙҙым. Һеҙ машина тәржемәһенән ҡулдан эшкәртеп бөтмәгәнгә оҡшаған. Иғтибарлылаҡ булығыҙ, мәҡәләгеҙҙе яңынан мөхәррирләп сығығыҙ әле. Күп мәҡәлә урынына сифатлы мәҡәлә яҡшыраҡ булыр. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 15:52, 19 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>lwak5mqi3t3q82dqlrp4o3ig5zdk8r0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сәғәҙиев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152247</id>
    <revision>
      <id>1150241</id>
      <parentid>891617</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:10:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2001" xml:space="preserve">'''Сәғәҙиев''' — ир-ат фамилияһы. Сәғәҙи исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.

'''Сәғәҙиева'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Сәғҙи Ғабдрахман Ғәйнан улы|Сәғәҙиев (Сәғҙи) Ғабдрахман Ғәйнан улы]] (1889—1965) — шәрҡиәтсе, әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре докторы (1950), профессор (1946).
* [[Һаҙый Сәғҙи|Сәғәҙиев Мөхәммәтһаҙи Ғәйнан улы (Һаҙый Сәғҙи)]] (1883—1933) — яҙыусы, тәржемәсе, журналист.
* [[Сәғәҙиев Һиҙиәт Сибәғәт улы]] (1887—1937) — Башҡорт милли хәрәкәтендә ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының мәғариф халыҡ комиссары (1920—1922), Башҡортостан Баш суды ағзаһы (1923—1930).
----
* [[Сәғәҙиева Зилә Ғәлимйән ҡыҙы]] — Башҡортостан юлдаш телевидениеһы журналисы, Шәйехзада Бабич исемендәге премия лауреаты (2006).
* Сәғәҙиев Морат — Азат Абдуллиндың «Ун өсөнсө председатель» драмаһындағы төп герой, колхоз рәйесе. Артта ҡалған хужалыҡты, «Ҡыҙыл нур» колхозын, алдынғылар рәтенә сығара&lt;ref&gt;[https://infourok.ru/azat_abdullindy_un_sns_predsedatel_dramay_buyynsa_dres-hkm.-347200.htm Азат Абдуллиндың «Ун өсөнсө председатель» драмаһы буйынса дәрес-хөкөм.]&lt;/ref&gt;.

{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>o4xa5n979pm8lu4scn6pin6f5he4pvc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150242</id>
      <parentid>1150241</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:11:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2005" xml:space="preserve">'''Сәғәҙиев''' — ир-ат фамилияһы. Сәғәҙи исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.

'''Сәғәҙиева'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Сәғҙи Ғабдрахман Ғәйнан улы|Сәғәҙиев (Сәғҙи) Ғабдрахман Ғәйнан улы]] (1889—1965) — шәрҡиәтсе, әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре докторы (1950), профессор (1946).
* [[Һаҙый Сәғҙи|Сәғәҙиев Мөхәммәтһаҙи Ғәйнан улы (Һаҙый Сәғҙи)]] (1883—1933) — яҙыусы, тәржемәсе, журналист.
* [[Сәғәҙиев Һиҙиәт Сибәғәт улы]] (1887—1937) — Башҡорт милли хәрәкәтендә ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының мәғариф халыҡ комиссары (1920—1922), Башҡортостан Юғары суды ағзаһы (1923—1930).
----
* [[Сәғәҙиева Зилә Ғәлимйән ҡыҙы]] — Башҡортостан юлдаш телевидениеһы журналисы, Шәйехзада Бабич исемендәге премия лауреаты (2006).
* Сәғәҙиев Морат — Азат Абдуллиндың «Ун өсөнсө председатель» драмаһындағы төп герой, колхоз рәйесе. Артта ҡалған хужалыҡты, «Ҡыҙыл нур» колхозын, алдынғылар рәтенә сығара&lt;ref&gt;[https://infourok.ru/azat_abdullindy_un_sns_predsedatel_dramay_buyynsa_dres-hkm.-347200.htm Азат Абдуллиндың «Ун өсөнсө председатель» драмаһы буйынса дәрес-хөкөм.]&lt;/ref&gt;.

{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>3vjy7wfcascib6iedgbzp7u89f6aa8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артузов Артур Христианович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157883</id>
    <revision>
      <id>1150149</id>
      <parentid>1149962</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T12:04:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Именлек органдарында */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22051" xml:space="preserve">'''Артузов Артур Христианович''' (1918 йылға тиклем — '''Фраучи'''&lt;ref&gt;[http://www.telenir.net/politika/1937_bolshaja_chistka_nkvd_protiv_chk/p1.php Михаил Тумшис, Александр Папчинский Большая чистка. НКВД против ЧК / 1937. Большая чистка. НКВД против ЧК]&lt;/ref&gt; йәки '''Ренуччи'''&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Хенкин Кирилл Викторович|заглавие=Русские пришли|ответственный=|издание=|место=Тель-Авив|издательство=|год=1984|страницы=стр. 28, прим.|страниц=|isbn=}}&lt;/ref&gt;; [[1891 йыл|1891 йылдың 18 феврале]], Тверь губернаһы Устиново — [[1937 йыл|1937 йылдың 21 авгусы]], [[Мәскәү]]) — совет дәүләт именлеге органдары эшмәкәре. Совет разведка һәм контрразведкаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе, корпус комиссары (1935). «Халыҡ дошманы». 1937 йылда атып үлтерелә.

== Биографияһы ==

=== Балалыҡ һәм үҫмер йылдары ===
Артузов Артур Христианович 1891 йылдың 18 февралендә Тверь губернаһының Кашинский өйәҙе Устинов швейцар сыр бешереүсеһе Христиан Фраучи (милләте буйынса итальян) ғаиләһендә тыуған, улар төрлө урында эшләп, рәсәй ҡалаларында сыр эшкәртеү менән шөғөлләнә. Артур Артузовтың әсәһе, Августа Августовна Фраучи (ҡыҙ фамилияһы Дидрикиль), эстон һәм латыш тамырҙарына эйә булған, ә уның ҡартатайҙарының береһе шотланд була. Йәштәр Рәсәйҙә танышалар һәм өйләнешәләр. Фраучи ғаиләһендә алты бала тәрбиәләнә, Артур өлкәне була.

Артузов бала саҡтан Фраучиҙар йортонда йыш ҡунаҡ булған революционер-большевик Михаил Кедров һәм Николай Подвойский менән таныш була. Улар әсәһенең һеңлеләренә өйләнгән була. [[1906 йыл]]дан Артузов легаль булмаған әҙәбиәт таратыуҙа ҡатнаша.

1909 йылдың майында Новгород классик ирҙәр гимназияһын алтын миҙал менән тамамлай һәм Петроград политехник институтының металлургия бүлегенә уҡырға инә һәм 1917 йылдың февралендә уны отличие менән тамамлағандан һуң, профессор Владимир Грум-Гржимайлоның Металлургия бюроһында инженер-проектлаусы булып эшләй.

=== Именлек органдарында ===
1917 йылдың авгусында, [[Түбәнге Тагил]]ға командировкаға барып ҡайтҡандан һуң, инженер-проектлаусы һөнәрен ҡалдырырға ҡарар ҡабул һәм 1917 йылдың декабренә тиклем Армия һәм флотҡа демобилизациялау идаралығында эшләй. 1917 йылдың декабрендә [[Рәсәй социал-демократик эшселәр (большевиктар) партияһы|РСДРП(б)]] сафына инә. 1917 йылдың декабренән 1918 йылдың мартына тиклем ревизия комиссияһы секретары менән эшләү буйынса буйынса айында [[Вологда]]ла һәм [[Архангельск|Архангельскиҙа]] [[РСФСР]] [[Хәрби Эштәр Халыҡ комиссариаты]]ның Ревизия комиссияһында сәркәтип, ә 1918 йылдың мартынан авгусына тиклем Төньяҡ фронтта саҡырылыусыларҙың партизан отряды начальнигы. Артабан эҙмә-эҙлекле Мәскәү хәрби округының хәрби-таныштырыу военно-осведомительный бюроһы һәм [[Революцион хәрби совет|Реввоенсоветтың]] Хәрби контроле әүҙем часы начальнигы вазифаһын биләй.

1919 йылдың ғинуарынан Артузов {{comment|Бөтә Рәсәй Ғәҙәттән тыш хәлдәр комитеты|ВЧК}}-ның Махсус бүлеге махсус вәкәләтле вазифаһына тәғәйенләнә, артабан эҙмә-эҙлекле ВЧК Махсус бүлеге Оператив идаралығы мөдире вазифаһын биләй, 1921 йылдың ғинуарынан — ВЧК-ның Махсус бүлек начальнигы ярҙамсыһы, шул уҡ йылдың июленән — ВЧК-ның Махсус бүлек — [[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы]] {{comment|Берләшкән Дәүләт Сәйәси Идаралығы|ОГПУ}} начальнигы урынбаҫары. «1920 йылдан (эске чекист мәсьәләләре буйынса) Коллегия ағзаһы хоҡуғында», — тип яҙа Артузов автобиографияһында&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;[http://bookatruck.net/book_99_glava_3_GENEZIS_SOVETSKOJJ_KONTRRAZVED.html ГЕНЕЗИС СОВЕТСКОЙ КОНТРРАЗВЕДКИ. ПЕРИОД АРТУЗОВА : Контрразведка. Щит и меч против Абвера и ЦРУ : Экономическая литература] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131230234619/http://bookatruck.net/book_99_glava_3_GENEZIS_SOVETSKOJJ_KONTRRAZVED.html |date=2013-12-30 }}&lt;/ref&gt;. 1920 йылдың йәйендә киң вәкәләткә эйә булып Көнбайыш фронтҡа (фронт һәм армияның махсус бүлектәре эшен күҙәтеү хоҡуғы) бара.

1921 йылдың 18 июлендә Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты Президиумы А. Х. Артузов [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] менән бүләкләнә&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;[http://bookatruck.net/book_99_glava_3_GENEZIS_SOVETSKOJJ_KONTRRAZVED.html ГЕНЕЗИС СОВЕТСКОЙ КОНТРРАЗВЕДКИ. ПЕРИОД АРТУЗОВА : Контрразведка. Щит и меч против Абвера и ЦРУ : Экономическая литература]&lt;/ref&gt;.

Артузов 1922 йылдың июлендә ГПУ/ОГПУ-ның {{comment|Йәшерен-оператив идаралығы|СОУ}}нда яңы төҙөлгән {{comment|Контрразведка бүлеге|КРО}} начальнигы итеп тәғәйенләнә. Контрразведка бүлеген етәкләп, Артузов «Трест» һәм «Синдикат-2» эре операциялары, шулай уҡ бер нисә тиҫтә башҡа аҙ билдәле операциялар етәксеһе була. 1922—1927 йылдарҙа дауам иткән «Трест», операцияһы барышында СССР территорияһында аҡ эмигранттар берекмәһенең ҡоротҡос-разведка эшмәкәрлеге тулыһынса сикләнә. «Синдикат-2» операцияһы һөҙөмтәһендә, «Тыуған илде һәм азатлыҡты яҡлау халыҡ союзы» советтарға ҡаршы эмигрант ойошмаһы етәксеһе Борис Савинков ҡулға алына. 1925 йылда Сидней Рейлиҙы. ҡулға алыу ҙа Артузовтың тағы бер уңышы була. Артузов «Тарантелла» операцияһының инициаторы һәм туранан-тура еренә еткереүсеһе лә була.

1927 йылдың йәйендә Артузов бер ыңғай ОГПУ-ның Йәшерен-оператив идаралығы начальнигы [[Генрих Григорьевич Ягода]]ның 2-се ярҙамсыһы итеп тәғәйенләнә, ә инде 4 ай үтеүгә, ноябрҙә, ул КРО хеҙмәтенән бушатыла&lt;ref&gt;[http://www.tinlib.ru/istorija/kontrrazvedka_sh_it_i_mech_protiv_abvera_i_cru/p1.php Вадим Абрамов Контрразведка Щит и меч. против Абвера и ЦРУ / Контрразведка. Щит и меч против Абвера и ЦРУ]&lt;/ref&gt;. Берләштерелгән Дәүләт Сәйәси Идаралығының Йәшерен-оператив идаралығында СОУ ОГПУ эшләй.

1930 йылдың 1 ғинуарынан Артузов СССР Берләшкән Дәүләт Сәйәси Идаралығының Беренсе Баш Идаралығы (ИНО ОГПУ) начальнигы урынбаҫары итеп, ә 1931 йылдың 1 авгусынан — ИНО начальнигы һәм СССР ОГПУ коллегия ағзаһы вазифаһына тәғәйенләнә. Артузов ИНО ОГПУ-һын етәкләгәндә, тиҫтәләрсә хеҙмәткәр һәм йөҙҙәрсә агент йәлеп итеп, тиҫтәләрсә операциялар үткәрелә. [[Германия]] йүнәлеше совет разведкаһының мөһим эше булған. Артузов хеҙмәткәрҙәре агентура селтәре совет етәкселегенә власҡа килгән Германия милләтсе-социалистик партияһы эсендә булып ятҡан ваҡиғалар, шулай уҡ ҡайһы бер дәүләт органдары һәм махсус хеҙмәттәре эшмәкәрлеге тураһында ҡиммәтле мәғлүмәт еткергән. Артузов Берләшкән Дәүләт Сәйәси Идаралығының ОГПУ Сит ил эштәре бүлегендә хеҙмәт иткән осорҙа данлыҡлы легаль булмаған разведчиктар Фёдор Карин, Арнольд Дейч, Теодор Малли, Дмитрий Быстролетов һәм башҡалар совет разведкаһына эшләй.

Артузов 1934 йылдың майында, бер нисә эш башҡарып, Рәсәй Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы штабының IV (разведка) идаралығы начальнигы урынбаҫары вазифаһына тәғәйенләнә. Быға тиклем IV идаралыҡ начальнигы Ян Берзиндың рәсми беренсе урынбаҫары булмай, ә бары тик ярҙамсылары&lt;ref name=&quot;militera.lib.ru&quot;&gt;[http://militera.lib.ru/research/kolpakidi_prohorov1/04.html ВОЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА -[ Исследования &amp;#x5D;- Колпакиди А. И., Прохоров Д. П. Империя ГРУ. Очерки истории российской военной разведки]&lt;/ref&gt; булған. Тәғәйенләнгән сағында Артузов ИНО ОГПУ-ның бер нисә хеҙмәткәрен&lt;ref&gt;[http://nvo.ng.ru/spforces/2012-03-30/14_karin.html Разведчик-нелегал комкор Федор Карин — Преданность единомышленников зачастую бывает опаснее происков заклятых врагов]&lt;/ref&gt;, (улар араһында иң күренекле тип күрһәтелгәндәре Карин һәм Штейнбрюк, башҡалар араһында Борис Эльман һ. б.) үҙе менән алып килеү хоҡуғы тураһында алдан һөйләшеп ҡуя.

1935 йылдың майында Артузов СССР {{comment|Эске Эштәр Халыҡ Комиссариатының Дәүләт Именлеге Баш Идаралығы Сит ил бүлеге|НКВД ГУГБ ИНО}} начальнигы вазифаһынан бушатыла һәм тулыһынса Рәсәй Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһының Разведка идаралығы штабы эшенә туплана. Колпакиди һәм Прохоров Артузовты бер төркөм хеҙмәткәре менән Разведка Идаралығына күсеүе ИНО ОГПУ-ның көсһөҙләнеүенә алып килә ти. Һәм менән тышҡы сәйәси хәлдәрҙең үҙгәрешен (Германия һәм [[Польша|Польшаның]] яҡынайыуын, [[Япония]] позицияһын), ни өсөн «хәрби разведканың әһәмиәте арта барыуын»&lt;ref name=&quot;militera.lib.ru&quot;&gt;[http://militera.lib.ru/research/kolpakidi_prohorov1/04.html ВОЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА -[ Исследования &amp;#x5D;- Колпакиди А. И., Прохоров Д. П. Империя ГРУ. Очерки истории российской военной разведки]&lt;/ref&gt; шуның менән бәйләй. Артузов етәкселегендә данлыҡлы разведчиктар Шандор Радо, Рихард Зорге, Ян Черняк, Рудольф Гернштадт, Хажи-Үмәр Мамсуров эшләй.

1935 йылдың 21 ноябрендә Артузовҡа корпус комиссары исеме бирелә. 1937 йылдың 11 ғинуарында Артузов Разведка Идаралығы хеҙмәтенән бушатыла һәм СССР Эске Эштәр Халыҡ Комиссариатының {{comment|Эске Эштәр Халыҡ Комиссариаты|НКВД}} архив бүлегенә ғилми хеҙмәткәр вазифаһына тәғәйенләнә. Борис Игнатьевич Гудзь былай хәтерләй:
{{Цитата башы}}Артузов эштәр өйөлгән өҫтәл һәм ике ултырғыс торған кескәй бүлмәлә ултыра ине, яманһыулап былай тине: «Бына, миңә совет дәүләт именлек органдарының тарихын яҙыу эшен тапшырҙылар. Кәрәкле эш, һәм быны минән дә яҡшыраҡ бер кем дә эшләмәҫ».{{Цитата аҙағы}}{{конец цитаты
|источник=[http://www.e-reading.org.ua/chapter.php/145121/6/Mihaiilov%2C_Tomarovskiii_-_Obvinyayutsya_v_shpionazhe.html «Кто виноват — Обвиняются в шпионаже»]}}

=== Ҡулға алыныуы һәм язаланыуы ===
1937 йылдың 13 майында хеҙмәт бурысын үтәгәндә Артузов ҡулға алына. Эске Эштәр Халыҡ Комиссариаты НКВД эсендә алдан һүҙ ҡуйышып контрреволюцион емергес эш алып барған ойошмала ҡатнашыуҙа ғәйепләнә. СССР эске эштәр халыҡ комиссары [[Ежов Николай Иванович|Николай Ежовтың]] № 8 июль 1937 йылдың 8 июлендә сығарылған 1138-се Бойороғо менән элекке вазифаһынан һәм, ғөмүмән, хеҙмәтенән бушатыла. 1937 йылдың 21 авгусында &quot;махсус тәртип&quot;тә юғары язаға хөкөм ителә. Шул уҡ көндө язалана.

1956 йылдың 7 мартында үлгәндән һуң аҡлана.

== Ғаиләһе ==
* ҡатыны Лидия Дмитриевна (ҡыҙ фамилияһы Слугина) — 1918 йылдың октябренән никахта булалар.

Балалары:

* улы Камилл (1923—1997) — билдәле совет скрипкасыһы һәм музыка уҡытыусыһы
* ҡыҙы Лидия (1919 йылғы)
* ҡыҙы Нора (1920 йылғы)

== Хәтер ==
2014 йылдың 19 ноябрендә [[Бөйөк Пётр исемендәге Санкт-Петербург дәүләт политехник университеты|Санкт-Петербург политехник университеты]]&lt;nowiki/&gt;нда совет разведчигы Артур Артузовҡа мемориаль плита асыу тантанаһы уҙҙы&lt;ref&gt;[http://nevnov.ru/city/region/v-peterburgskom-politexe-otkryili-memorialnuyu-ekspozicziyu-v-pamyat-o-legendarnom-chekiste/ Невские Новости: В петербургском Политехе открыли мемориальную экспозицию в память о легендарном чекисте]&lt;/ref&gt;.

== Наградалары ==
* Ике&lt;ref name=&quot;svr&quot;&gt;{{Cite web|url=http://svr.gov.ru/history/ar.htm|title=Биография Артузова-Фраучи на сайте СВР|accessdate=2007-07-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130525002944/http://svr.gov.ru/history/ar.htm|archivedate=2013-05-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525002944/http://svr.gov.ru/history/ar.htm |date=2013-05-25 }}&lt;/ref&gt; [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (18.07.1921, 1932). Башҡа сығанаҡтарҙа&lt;ref name=&quot;petrov&quot;&gt;[http://www.memo.ru/history/NKVD/kto/biogr/gb22.htm Артузов А. Х.] // {{Китап|автор=Петров Н. В., Скоркин К. В.|заглавие=Кто руководил НКВД, 1934—1941 : справочник|ответственный=Под ред. Н. Г. Охотина и А. Б. Рогинского|ссылка=http://www.memo.ru/history/NKVD/kto/index.htm|место=М.|издательство=Звенья|год=1999|страниц=502|тираж=3000|isbn=5-7870-0032-3}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;gladkov&quot;&gt;{{Китап|автор=[[Гладков, Теодор Кириллович|Гладков Т. К.]]|заглавие=Артур Артузов|место=М.|издательство=Молодая гвардия|год=2008|страниц=|серия=Жизнь замечательных людей|isbn=978-5-235-03131-9|тираж=3000}}&lt;/ref&gt; бер орден менән бүләкләнеүе тураһында мәғлүмәт тупланған.
* «ВЧК-ГПУ (V) почётлы хеҙмәткәре» билдәһе (1923)
* «ВЧК-ГПУ (XV) почётлы хеҙмәткәре» билдәһе (20.12.1932)

== Мәҙәниәттә ==
Артузов Артур совет яҙыусыһы Л. В. Никулиндың чекист [[«Трест» операцияһы]] тураһында бәйән иткән «Мёртвая зыбь» романы персонаждарының береһе. 1967 йылда был роман буйынса ҡуйылған «Операция „Трест“» фильмында Артур Христианович ролен [[Джигарханян Армен Борисович|Армен Джигарханян]], ә [[Юлиан Семёнов]] сценарийы буйынса ҡуйылған һәм 1980 йылда экрандарға сыҡҡан ике сериялы «Крах операции „Террор“» тарихи-революцион совет-поляк фильмында — Артём Карапетян уйнай.
Василий Кононюктың «Я — меч, я — пламя!» фантастик романында төп геройҙарҙың береһе булып һынландырылған. &quot;Государственная граница&quot; сериалының дүртенсе {{comment|«Ҡыҙыл ҡом»|«Красный песок»}} фильмында Артузов ролен Гирт Яковлев башҡара.

== Иҫкәрмәләр ==

== Әҙәбиәт ==

== Һылтанмалар ==
[[Категория:Үлгәндән һуң аҡланғандар]]
[[Категория:СССР-ҙа аҡланғандар]]
[[Категория:СССР-ҙа репрессияланғандар]]
[[Категория:СССР разведчиктары]]
[[Категория:РСДРП ағзалары]]
[[Категория:Большевиктар]]
[[Категория:Шәхестәр:СССР махсус хеҙмәттәре]]
[[Категория:Википедия:Тура мәҡәләлә булған Викиһаҡлағысҡа һылтанма]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Дәүләт именлегенең почётлы хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1937 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:21 августа вафат булғандар]]
[[Категория:1891 йылда тыуғандар]]
[[Категория:18 февралдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>nqhdu0x1mumh94t1fofhhv3ud0l5g7a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анисимов Иван Иванович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162125</id>
    <revision>
      <id>1150179</id>
      <parentid>962832</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:00:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8215" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{ФШ|Анисимов}}
'''Анисимов Иван Иванович''' ({{OldStyleDate2|16|февраль|1899|4}} — 10 июнь 1966, [[Мәскәү]]) — совет әҙәбиәт белгесе, Көнбайыш Европа әҙәбиәтен өйрәнеүсе. «И. И. Анисимов классик әҙәби мираҫты иҫ киткес пропагандалаусы була»&lt;ref&gt;[http://lunacharsky.newgod.su/lib/ss-tom-7/pamati-i-i-anisimova Памяти И. И. Анисимова]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Анисимов Иван Иванович [[1899 йыл]]дың [[4 февраль|4 (16) февралендә]] Смоленск губернаһы Глотовка ауылында&lt;ref&gt;Ныне — [[Угранский район]], [[Смоленская область]]&lt;/ref&gt; тыуа. 1918 йылда Ельня гимназияһын тамамлай һәм белем алыуын [[М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты]]ның йәмәғәт фәндәре факультетында дауам итә. [[1925 йыл]]да — МДУ-ны, 1928 йылда Йәмәғәт фәндәрен фәнни-тикшеү институттарының Рәсәй ассоциацияһының Әҙәбиәт һәм тел институтын тамамлай. 1927 йылдан баҫыла башлай&lt;ref&gt;[https://1-9-6-3.livejournal.com/565174.html Обзорные статьи И. И. Анисимова, посвящённые европейской литературе 1920-х, опубликованные в «Вечерней Москве» 1929 и 1930 гг.]&lt;/ref&gt;. [[1934 йыл]]дан — [[СССР Яҙыусылар союзы|СССР Яҙыусылар берлеге]] ағзаһы. 1933—1938 йылдарҙа Ҡыҙыл профессура институтының Дөйөм әҙәбиәт кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта Гослитиздаттың сит ил әҙәбиәте редакцияһы мөдире була 1934—1938 Гослитиздат. 1939 йылдан менән ИМЛИ-ҙа. 1939 йылдан [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|ВКП(б)]] ағзаһы.

Һуғыш ваҡытында ғәмәлдәге армияның батальон комиссары була. Һуғыштан һуң сәнғәт эштәре буйынса комитет рәйесе урынбаҫары, «Советская литература» журналының баш мөхәррире.

1952—1966 йылдарҙа М. Горький исемендәге донъя әҙәбиәте институты директоры. СССР Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (10.06.1960)&lt;ref&gt;Отделение литературы и языка (литературоведение)&lt;/ref&gt;.

Новодевичье зыяратында ерләнгән.

== Наградалары ==

* II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1945)
* [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (27.03.1954)
* миҙалдар&lt;ref&gt;[http://isaran.ru/?q=ru/fund&amp;guid=F130F849-4132-64D1-2A97-D101EC78451F&amp;ida=1 Историческая справка] на сайте [[Архив Российской академии наук|Архива РАН]]&lt;/ref&gt;
* СССР Дәүләт премияһы (1978, үлгәндән һуң) — 200 томлыҡ «Бөтә донъя әҙәбиәте китапханаһын» әҙерләүҙә һәм сығарыуҙа ҡатнашҡаны өсөн&lt;ref&gt;Постановление ЦК КПСС и Совета Министров СССР от 19 октября 1978 года № 852 «О присуждении Государственных премий СССР 1978 года в области литературы, искусства и архитектуры»&lt;/ref&gt;
* В. Г. Белинский исемендәге премия (1967) — «Новая эпоха всемирной литературы» китабы өсөн.

== Төп эштәре ==

* Всемирная литература и социалистическая революция // «Вопросы литературы», 1957, № 8; 1959, № 8;
* Социалистический реализм и новый облик писателя // Проблемы социалистического реализма, М., 1959;
* Классическое наследство и современность, М., 1960;
* Новая эпоха всемирной литературы. М., 1966;
* Мастера культуры. М., 1968 (2-е изд. 1971);
* Живая жизнь классики. М., 1974;
* Французская классика со времён Рабле до Ромена Роллана: статьи, очерки, портреты. М., 1977.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|}}

== Әҙәбиәт ==

* ''Книпович Е.'' История и современность // «Знамя», 1960, № 12;
* Памяти И. И. Анисимова // «Иностранная литература», 1966, № 7;
* ''Трущенко Е. Ф.'' По пути, открытому Октябрём // «Вопросы литературы», 1967, № 7;
* Иван Иванович Анисимов. — М.: Наука, 1976 (Материалы к биобиблиографии учёных СССР. Сер. литературы и языка; вып. 10).
* {{БСЭ3|Анисимов Иван Иванович}}
* {{Китап|автор=[[Яковлев, Борис Григорьевич|Яковлев Б. Г.]]|заглавие=Записки счастливого неудачника|ссылка=https://www.proza.ru/2013/12/12/1754|место=М.|издательство=Новый ключ|год=2011|страниц=256|isbn=978-5-7082-0337-3|ref=Яковлев}}

== Һылтанмалар ==

* Анисимов, Иван Иванович // Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков. — М. : Советская энциклопедия, 1962—1978.
* {{Сотрудник РАН|49545|Ивана Ивановича Анисимова}}
* [http://litpamyatniki.ru/library/70 Статья] на сайте серии «Литературные памятники»
* [http://isaran.ru/?q=ru/fund&amp;guid=F130F849-4132-64D1-2A97-D101EC78451F&amp;ida=1 Историческая справка] на сайте Архива РАН
* ''Огрызко В. В.'' [https://web.archive.org/web/20130124022941/http://litrossia.ru/2012/04/06776.html Влиятельный и агрессивный гангстер] // Литературная Россия. — 2012. — № 4.
{{Тышҡы һытанмалар}}
[[Категория:СССР Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]]
[[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:2-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]]
[[Категория:СССР ФА мөхбир ағзалары]]
[[Категория:Филология фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1966 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 июндә вафат булғандар]]
[[Категория:1899 йылда тыуғандар]]
[[Категория:16 февралдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>bkoef04qdyv6jwjnskrcupl01qq8qjn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150180</id>
      <parentid>1150179</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:04:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8188" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{ФШ|Анисимов}}
'''Анисимов Иван Иванович''' ([[16 февраль]] [[1899 йыл]]—[[10 июнь]] [[1966 йыл]]) — совет әҙәбиәт белгесе, Көнбайыш Европа әҙәбиәтен өйрәнеүсе. «И. И. Анисимов классик әҙәби мираҫты  пропагандалаусы була»&lt;ref&gt;[http://lunacharsky.newgod.su/lib/ss-tom-7/pamati-i-i-anisimova Памяти И. И. Анисимова]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Анисимов Иван Иванович [[1899 йыл]]дың [[4 февраль|4 (16) февралендә]] Смоленск губернаһы Глотовка ауылында&lt;ref&gt;Ныне — [[Угранский район]], [[Смоленская область]]&lt;/ref&gt; тыуа. 1918 йылда Ельня гимназияһын тамамлай һәм белем алыуын [[М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты]]ның йәмәғәт фәндәре факультетында дауам итә. [[1925 йыл]]да — МДУ-ны, 1928 йылда Йәмәғәт фәндәрен фәнни-тикшеү институттарының Рәсәй ассоциацияһының Әҙәбиәт һәм тел институтын тамамлай. 1927 йылдан баҫыла башлай&lt;ref&gt;[https://1-9-6-3.livejournal.com/565174.html Обзорные статьи И. И. Анисимова, посвящённые европейской литературе 1920-х, опубликованные в «Вечерней Москве» 1929 и 1930 гг.]&lt;/ref&gt;. [[1934 йыл]]дан — [[СССР Яҙыусылар союзы|СССР Яҙыусылар берлеге]] ағзаһы. 1933—1938 йылдарҙа Ҡыҙыл профессура институтының Дөйөм әҙәбиәт кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта Гослитиздаттың сит ил әҙәбиәте редакцияһы мөдире була 1934—1938 Гослитиздат. 1939 йылдан менән ИМЛИ-ҙа. 1939 йылдан [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|ВКП(б)]] ағзаһы.

Һуғыш ваҡытында ғәмәлдәге армияның батальон комиссары була. Һуғыштан һуң сәнғәт эштәре буйынса комитет рәйесе урынбаҫары, «Советская литература» журналының баш мөхәррире.

1952—1966 йылдарҙа М. Горький исемендәге донъя әҙәбиәте институты директоры. СССР Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (10.06.1960)&lt;ref&gt;Отделение литературы и языка (литературоведение)&lt;/ref&gt;.

Новодевичье зыяратында ерләнгән.

== Наградалары ==

* II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1945)
* [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (27.03.1954)
* миҙалдар&lt;ref&gt;[http://isaran.ru/?q=ru/fund&amp;guid=F130F849-4132-64D1-2A97-D101EC78451F&amp;ida=1 Историческая справка] на сайте [[Архив Российской академии наук|Архива РАН]]&lt;/ref&gt;
* СССР Дәүләт премияһы (1978, үлгәндән һуң) — 200 томлыҡ «Бөтә донъя әҙәбиәте китапханаһын» әҙерләүҙә һәм сығарыуҙа ҡатнашҡаны өсөн&lt;ref&gt;Постановление ЦК КПСС и Совета Министров СССР от 19 октября 1978 года № 852 «О присуждении Государственных премий СССР 1978 года в области литературы, искусства и архитектуры»&lt;/ref&gt;
* В. Г. Белинский исемендәге премия (1967) — «Новая эпоха всемирной литературы» китабы өсөн.

== Төп эштәре ==

* Всемирная литература и социалистическая революция // «Вопросы литературы», 1957, № 8; 1959, № 8;
* Социалистический реализм и новый облик писателя // Проблемы социалистического реализма, М., 1959;
* Классическое наследство и современность, М., 1960;
* Новая эпоха всемирной литературы. М., 1966;
* Мастера культуры. М., 1968 (2-е изд. 1971);
* Живая жизнь классики. М., 1974;
* Французская классика со времён Рабле до Ромена Роллана: статьи, очерки, портреты. М., 1977.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|}}

== Әҙәбиәт ==

* ''Книпович Е.'' История и современность // «Знамя», 1960, № 12;
* Памяти И. И. Анисимова // «Иностранная литература», 1966, № 7;
* ''Трущенко Е. Ф.'' По пути, открытому Октябрём // «Вопросы литературы», 1967, № 7;
* Иван Иванович Анисимов. — М.: Наука, 1976 (Материалы к биобиблиографии учёных СССР. Сер. литературы и языка; вып. 10).
* {{БСЭ3|Анисимов Иван Иванович}}
* {{Китап|автор=[[Яковлев, Борис Григорьевич|Яковлев Б. Г.]]|заглавие=Записки счастливого неудачника|ссылка=https://www.proza.ru/2013/12/12/1754|место=М.|издательство=Новый ключ|год=2011|страниц=256|isbn=978-5-7082-0337-3|ref=Яковлев}}

== Һылтанмалар ==

* Анисимов, Иван Иванович // Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков. — М. : Советская энциклопедия, 1962—1978.
* {{Сотрудник РАН|49545|Ивана Ивановича Анисимова}}
* [http://litpamyatniki.ru/library/70 Статья] на сайте серии «Литературные памятники»
* [http://isaran.ru/?q=ru/fund&amp;guid=F130F849-4132-64D1-2A97-D101EC78451F&amp;ida=1 Историческая справка] на сайте Архива РАН
* ''Огрызко В. В.'' [https://web.archive.org/web/20130124022941/http://litrossia.ru/2012/04/06776.html Влиятельный и агрессивный гангстер] // Литературная Россия. — 2012. — № 4.
{{Тышҡы һытанмалар}}
[[Категория:СССР Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]]
[[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:2-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]]
[[Категория:СССР ФА мөхбир ағзалары]]
[[Категория:Филология фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1966 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 июндә вафат булғандар]]
[[Категория:1899 йылда тыуғандар]]
[[Категория:16 февралдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>0iw8jbaclmeddc4nwaifdmly520fwls</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162652</id>
    <revision>
      <id>1150152</id>
      <parentid>1150098</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T12:30:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ғаиләһе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7282" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{ФШ|Миһранов}}

'''Миһранов Ғәлимулла Ғимран улы''' ([[1924]]—[[2005]]) — педагог һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1963). «Почёт билдәһе» ордены (1972) кавалеры.

== Биографияһы ==
Ғәлимулла Ғимран улы Миһранов [[1924 йыл]]дың 15 октябрендә Автономлы Башҡорт ССР-ының [[Мәсәғүт кантоны]] биләмәһенә ҡараған (хәҙерге — Салауат районы) [[Лағыр]] ауылында тыуған. Әсәһе йәшләй вафат була. 

Атаһы Миһранов Ғимран Миһран улын «Башташ» колхозы рәйесе итеп тәғәйенләгәнлектән, бәләкәй Ғәлимулла Башташ (Илсекәй) башланғыс мәктәбендә уҡый.

1939 йылда Лағыр ете йыллыҡ мәктәбен тамамлай һәм Мәсәғүт педагогия техникумына уҡырға инә. Бөйөк Ватан һуғышының икенсе йылында уҡыуын тамамлай.

Мәктәп уҡытыусыһы булырға әҙерләнгән егет 1942 йылда пехота хәрби училищеһына ебәрелә. Йәш лейтенант [[1943 йыл]] апрель айында 17-се һауа-десант бригадаһы составында Белоруссияны гитлерсыларҙан азат итеүҙә ҡатнаша. Ҡыйыу десантсы дошман тылына бер нисә тапҡыр парашют менән төшә. Һәр бер операцияла ла ҡаһарманлыҡ күрһәтә.

«Батырлыҡ өсөн» миҙалы һәм башҡа хәрби наградаларға лайыҡ була.

[[1945 йыл]]дың декабрендә армия сафынан ҡайтарылған йәш яугир педагогты Урмансы башланғыс мәктәбенә уҡытыусы итеп тәғәйенләйҙәр. Ситтән тороп уҡыу бүлегендә [[Мәсәғүт уҡытыусылар институты]]н тамамлай.

Бер нисә йыл эшләп, тәжрибә туплағас, уны Салауат районы мәғариф бүлегенә инспектор итеп эшкә саҡыралар.

[[1950]] йылдың авгусында Урмансы ете йыллыҡ мәктәбе директоры һәм рус теле уҡытыусыһы булып эшләй.

Тәжрибәле етәксе булараҡ, Ғәлимулла Ғимран улы урта мәктәпкә әйләнгән Ҡалмаҡол мәктәбенә директор итеп тәғәйенләнә, һәм 1967—1969 йылдарҙа шунда эшләй.
Ғаилә хәле буйынса, ҡабат Урмансы ауылына ҡайта, һәм 1985 йылда хаҡлы ялға киткәнсе, Урмансы һигеҙ йыллыҡ мәктәбендә директор, рус теле уҡытыусыһы булып эшләй.

== Ғаиләһе ==
1949 йылда Урмансыла тыуып үҫкән Мәрфуға Шаһи ҡыҙы менән сәстәрен сәскә бәйләйҙәр.
5 балаға ғүмер бирә улар. 

Рима Ғәлимулла ҡыҙы Ханова (1949—2010) Илсекәй төп мәктәбенең рус теле уҡытыусыһы, директор урынбаҫары булып эшләне. Тормош иптәше Ханов Таһирйән Рәхимйән улы менән игеҙәк ҡыҙҙар — Зөлфиә менән Әлфиәне һәм улы Фәнилде үҫтерҙеләр. Зөлфиә менән Әлфиә икеһе лә уҡытыусы һөнәрен һайланы.
Рима Ғәлимулла ҡыҙы — Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы.

Рим Ғәлимулла улы (1953), тормош иптәше, рус теле уҡытыусыһы Ғәлиә Вәрис ҡыҙы менән, оҙаҡ йылдар [[Тирмән]] урта мәктәбендә математика фәнен уҡыта. Ике ҡыҙ тәрбиәләп үҫтерҙеләр, юғары белем бирҙеләр. Рим Ғәлимулла улы Тирмән урта мәктәбе директоры булып эшләне.

Нәғимулла Ғәлимулла улы Миһранов (1955) — Күмертау үҙәк ҡала дауаханаһының абруйлы хирург-гастроэнтерологы, бүлек мөдире. Ике ҡыҙы һәм бер улы бар.

Мөрсәлим ауылында йәшәүсе Рәйхана Ғәлимулла ҡыҙы (1958-2021) тормош иптәше Рәсүл Йәнгиров менән өс бала тәрбиәләп, тормош юлына сығарҙы.

Лилиә Ғәлимулла ҡыҙы (1960—2007) Тирмән ауылында башҡорт теле уҡытыусыһы булды. Тормош иптәше Даян менән ике балаға ғүмер бирҙеләр. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Лилиә йәшләй вафат булып ҡуйҙы.

== Наградалары ==
* [[«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы]] (1945)
* [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы]] (1963)
* [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт билдәһе» ордены]] (1972) 
* II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1985)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Л. К. Галинурова. Заслуженные учителя Российской Федерации в Республике Башкортостан
* Земля салаватская, земля батыра./ Автор-составитель: Сабирьянова С. Г. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 400 с.{{ref-ru}}
* Ләйсән Йәһүҙина. Яҡты эҙе ҡалды. Йүрүҙән. 38-39 һаны, 7 май, 2005 йыл.

== Һылтанмалар ==
* https://lagerevo.ucoz.org/index/veterany_vernuvshiesja_s_vov/0-55 Лағыр ауылының һуғыш ветерандары исемлеге
* https://vk.com/wall224929995_8535  На стр. Фаины Тарзимановой — от правнучки Мигранова Г. Г. Алсу
* https://cdn.moypolk.ru/soldier/migranov-galimulla-gimranovich-1  фотография Мигранова Галимуллы Гимрановича

[[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡортостан көрәшселәре]]</text>
      <sha1>im7rl57nnd856sclu4dxxsj81fxyl9v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артемьев Ринат Александрович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162992</id>
    <revision>
      <id>1150205</id>
      <parentid>1146505</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:57:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4001" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Артемьев}}
'''Артемьев Ринат Александрович''' ([[20 июль]] [[1958]] йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре, &quot;АЖИО&quot; финанс компанияһының президенты. Өфө ҡалаһының Орджоникидзе районы 48-се Нева һайлау учаткаһы буйынса [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты &lt;ref&gt;[http://gsrb.ru/ru/about/deputaty-proshlykh-sozyvov/37940/  12 созыв (БАССР)]&lt;/ref&gt;. Милләте — татар.

== Биографияһы == 
Ринат Александрович Артемьев 1958 йылдың 20 июлендә Башҡорт АССР-ы [[Көйөргәҙе районы|Күмертау районы]] [[Көйөргәҙе районы|Ермолаевка ҡасабаһында]] донъяға килгән. Урта мәктәпте тамамлағас Башҡорт дәүләт университетына уҡырға килә.

1980 йылда  [[Башҡорт дәүләт университеты]]н уңышлы тамамлай.&lt;ref&gt;Артемьев Ринат Александрович/Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Т. 2. — Уфа, 2005.удк 930 ISBN 5-8258-0204-5&lt;/ref&gt;

1980 йылда, университетты тамамлағас, хеҙмәт юлын [[Нефть химияһы һәм катализ институты (Рәсәй Фәндәр академияһы)|Нефть химияһы фәнни-тикшереү институтында]] инженеры булып эшләй башлай, йәмәғәт эшендә актив ҡатнаша.

1983 йылда Өфө ҡалаһының [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]]комсомол райкомының икенсе секретары итеп һайлана.

1983-1985 йылдарҙа Совет Армияһы сафына хәрби хеҙмәткә саҡырыла. 

Армияла хеҙмәт итеп ҡайтҡас, Өфө ҡалаһында нефтехимия фәнни-эҙләнеү институтының бүлек начальнигы булып эшләй башлай. 

1993 йылдан &quot;АЖИО&quot; финанс компанияһының президенты вазифаһын башҡара&lt;ref&gt;Народные депутаты Республики Башкортостан. Двенадцатый созыв. - Уфа, Китап, 1994. - с. 16.&lt;/ref&gt;.
	
Өфө ҡалаһының Орджоникидзе районы 48-се Нева һайлау учаткаһы буйынса [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш Юғары Советына депутат итеп һайлана.

== Ғаиләһе ==
Ғаиләһендә бер ул үҫтергән.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* Народные депутаты Республики Башкортостан. Двенадцатый созыв. - Уфа, Китап, 1994. - с. 16.

== Һылтанмалар ==
* [http://gsrb.ru/ru/about/deputaty-proshlykh-sozyvov/37940/  12 созыв (БАССР)]

[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын  тамамлаусылар]] 
[[Категория:12-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]


[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын  тамамлаусылар]]

[[Категория:12-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Иҡтисад эшмәкәрҙәре]]</text>
      <sha1>kd56hw15hx0fhf21tswy2t7cghk1545</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оло Суҡы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164576</id>
    <revision>
      <id>1150248</id>
      <parentid>1064529</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:22:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.65.113.190</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологияһы */ http://vohuman.ru/sanskrit/slovar-sanskrit-s2.html</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6728" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Оло Суҡы'''&lt;ref&gt;[http://loadmap.net/ru?qq=54.8733%2058.8484&amp;z=12&amp;s=-1&amp;c=45&amp;g=1 Топокарты ГГЦ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151222131535/http://loadmap.net/ru?qq=54.8733%2058.8484&amp;z=12&amp;s=-1&amp;c=45&amp;g=1 |date=2015-12-22 }}&lt;/ref&gt; (һирәкләп — '''Оло Суҡаҡ''', '''Оло Һуҡа, Оло Һыуыҡ''') — [[Урал тауҙары|- Урал тауҙары]] системаһы [[тау һырты]], [[Силәбе өлкәһе|Силәбе өлкәһендә]] урынлашҡан.

== Тасуирламаһы ==
[[Файл:Zyuratkul_National_Park_Map.png|слева|мини|Схема милли паркы «Зюраткуль»]]

Һырт өлөшләтә «[[Йөрәккүл (милли парк)|Йөрәккүл]]» милли паркы сигендә урынлашҡан, уларҙың аралығында [[Кесе Һатҡы]] һәм [[Йүрүҙән]] йылғалары аға. Көнбайыш бейек тау зонаһының үҙәк, һырт-арҡа өлөштәре тип аталған төбәккә ҡарай.

Көньяҡ Уралдың бик күп тауҙары кеүек, Оло Суҡы һырты көньяҡ-көнбайыштан төньяҡ-көнсығышҡа тиклем һуҙыла. Көньяҡ-көнсығышта Оло Суҡыға ике тау — Оло һәм Кесе Уван килеп терәлә. Көньяғында һырт [[Йүрүҙән]] йылғаһы үҙәне менән сиктәш, уның артынса [[Егәлге]] һырты китә . Оло Суҡының көнсығыш тармағының төньяҡ-көнсығыш дауамы булып ''Москаль'' һырты, артабан — [[Йөрәккүл (тау һырты)|Йөрәккүл]] һәм [[Магнит (тау)|Магнит һырттары]] һуҙылып китә. Был 50 км һырттар [[сылбыр]]ы тектоник яҡтан бер [[антиклинорий]] тәшкил итә.

Оло Суҡының бейеклеге барлыҡ дауамында 1 000 метрҙан ашыу. Һырт ҡаяларының, үркәстәренең , һикәлтәләренең һәм таш һибелмәләренең күп булыуы менән айырылып тора. Шулай ҙа төньяҡта хәл икенсе — унда киң яйла (яҫы тау) урынлашҡан&lt;ref name=&quot;suka&quot;&gt;{{Cite web|url=http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/hrebtyi/52-hrebet-bolshaja-suka.html|title=Хребет Большая Сука|publisher=// yuzhnyj-ural.ru|accessdate=2012-1-8|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AWXbp7VY?url=http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/hrebtyi/52-hrebet-bolshaja-suka.html|archivedate=2012-09-08}}&lt;/ref&gt;.

== Этимологияһы ==
[[Пётр Симон Паллас|П. С. Паллас]] XVIII быуатта һырт исеменең ике вариантын теркәп алған (Большая и Малая Сука): ''Суҡа'' һәм ''Суҡатау''. Атамаларҙың килеп сығышының өс версияһы бар:
* «Һуҡа» тигәндән килеп сыҡҡан тигән фараз. Ысынлап, алыҫтан һуҡа менән оҡшашлыҡ күҙәтелә. Әммә [[Төрки телдәр|төркисәгә]] һүҙ [[Урыҫ теле|урыҫ теленән]]алынған тип һанала, тимәк, атама сағыштырмаса яҡын арала килеп сыҡҡан була, ә был бик шикле.

* Башҡортса ''суҡы'' (йәки ''суҡаҡ'') — «нимәнеңдер ослайып сығып торған урыны»&lt;ref&gt;Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 2-се том, 240-сы бит&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.toposural.ru/s.html|title=''Шувалов Н. И.'' От Парижа до Берлина по карте Челябинской области: Топонимический словарь. — 2-е изд., переработанное и дополненное — Челябинск: Южно-Уральское книжное издательство, 1989. — 160с.|accessdate=2013-08-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130805115913/http://toposural.ru/s.html|archivedate=2013-08-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130805115913/http://toposural.ru/s.html |date=2013-08-05 }}&lt;/ref&gt;. Мәгәр тау ике һыртлы, шуға күрә ул да шикле һанала.
* Ысынбарлыҡҡа иң яҡыны, бәлки, башҡортса &quot;''Һыуыҡ'' &quot; ''(суук)'' тигәндән килеп сыҡҡан, тигән фараздыр .&lt;ref&gt;http://vohuman.ru/sanskrit/slovar-sanskrit-s2.html&lt;/ref&gt;


Билдәле урал топонимисы [[Матвеев Александр Константинович|К. Матвеев]] , ''Төлөк'' ауылы урыҫтары һыртты «Сука» (йәғни кәнтәй) тип атай, тип билдәләй, ''йәнәһе унда менеп йөрөү бик уңайһыҙ''&lt;ref name=&quot;suka&quot;&gt;{{Cite web|url=http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/hrebtyi/52-hrebet-bolshaja-suka.html|title=Хребет Большая Сука|publisher=// yuzhnyj-ural.ru|accessdate=2012-1-8|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AWXbp7VY?url=http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/hrebtyi/52-hrebet-bolshaja-suka.html|archivedate=2012-09-08}}&lt;/ref&gt;.&lt;div style=&quot;float:left&quot;&gt;[[Файл:Sibirka_191117_b174.jpg|слева|мини|Оло Суҡы һәм Оло Сибирка ҡасабаһы (Москаль һыртынан күренеш)]]&lt;/div&gt;

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://bigenc.ru/literature/text/4932082 Южный Урал//Большая российская энциклопедия]
* [http://www.xn--74-6kca2cwbo.xn--p1ai/nature/mountains/bolshaya_suka_hrebet/ Хребет Большая Сука]
* [https://nashural.ru/mesta/hrebet-bolshaya-suka-kak-dobratsya-fotografii-koordinaty/ Хребет Большая Сука. Как добраться, фотографии, координаты//Наш Урал]

== Сығанаҡтар ==
* Урал// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 27-се т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[[Категория:Силәбе өлкәһенең тау һырттары]]
[[Категория:Башҡортостан тау һырттары]]
[[Категория:Урал тау һырттары]]</text>
      <sha1>t0zdtdi549t366djkvryrx1v1ycspkr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150250</id>
      <parentid>1150248</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:24:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.65.113.190</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологияһы */ https://yandex.ru/search/?text=%D1%81%D1%83%D0%BA%D1%85%D0%B0&amp;lr=21&amp;clid=2270456&amp;win=504</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6834" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Оло Суҡы'''&lt;ref&gt;[http://loadmap.net/ru?qq=54.8733%2058.8484&amp;z=12&amp;s=-1&amp;c=45&amp;g=1 Топокарты ГГЦ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151222131535/http://loadmap.net/ru?qq=54.8733%2058.8484&amp;z=12&amp;s=-1&amp;c=45&amp;g=1 |date=2015-12-22 }}&lt;/ref&gt; (һирәкләп — '''Оло Суҡаҡ''', '''Оло Һуҡа, Оло Һыуыҡ''') — [[Урал тауҙары|- Урал тауҙары]] системаһы [[тау һырты]], [[Силәбе өлкәһе|Силәбе өлкәһендә]] урынлашҡан.

== Тасуирламаһы ==
[[Файл:Zyuratkul_National_Park_Map.png|слева|мини|Схема милли паркы «Зюраткуль»]]

Һырт өлөшләтә «[[Йөрәккүл (милли парк)|Йөрәккүл]]» милли паркы сигендә урынлашҡан, уларҙың аралығында [[Кесе Һатҡы]] һәм [[Йүрүҙән]] йылғалары аға. Көнбайыш бейек тау зонаһының үҙәк, һырт-арҡа өлөштәре тип аталған төбәккә ҡарай.

Көньяҡ Уралдың бик күп тауҙары кеүек, Оло Суҡы һырты көньяҡ-көнбайыштан төньяҡ-көнсығышҡа тиклем һуҙыла. Көньяҡ-көнсығышта Оло Суҡыға ике тау — Оло һәм Кесе Уван килеп терәлә. Көньяғында һырт [[Йүрүҙән]] йылғаһы үҙәне менән сиктәш, уның артынса [[Егәлге]] һырты китә . Оло Суҡының көнсығыш тармағының төньяҡ-көнсығыш дауамы булып ''Москаль'' һырты, артабан — [[Йөрәккүл (тау һырты)|Йөрәккүл]] һәм [[Магнит (тау)|Магнит һырттары]] һуҙылып китә. Был 50 км һырттар [[сылбыр]]ы тектоник яҡтан бер [[антиклинорий]] тәшкил итә.

Оло Суҡының бейеклеге барлыҡ дауамында 1 000 метрҙан ашыу. Һырт ҡаяларының, үркәстәренең , һикәлтәләренең һәм таш һибелмәләренең күп булыуы менән айырылып тора. Шулай ҙа төньяҡта хәл икенсе — унда киң яйла (яҫы тау) урынлашҡан&lt;ref name=&quot;suka&quot;&gt;{{Cite web|url=http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/hrebtyi/52-hrebet-bolshaja-suka.html|title=Хребет Большая Сука|publisher=// yuzhnyj-ural.ru|accessdate=2012-1-8|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AWXbp7VY?url=http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/hrebtyi/52-hrebet-bolshaja-suka.html|archivedate=2012-09-08}}&lt;/ref&gt;.

== Этимологияһы ==
[[Пётр Симон Паллас|П. С. Паллас]] XVIII быуатта һырт исеменең ике вариантын теркәп алған (Большая и Малая Сука): ''Суҡа'' һәм ''Суҡатау''. Атамаларҙың килеп сығышының өс версияһы бар:
* «Һуҡа» тигәндән килеп сыҡҡан тигән фараз. Ысынлап, алыҫтан һуҡа менән оҡшашлыҡ күҙәтелә. Әммә [[Төрки телдәр|төркисәгә]] һүҙ [[Урыҫ теле|урыҫ теленән]]алынған тип һанала, тимәк, атама сағыштырмаса яҡын арала килеп сыҡҡан була, ә был бик шикле.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://yandex.ru/search/?text=сукха&amp;lr=21&amp;clid=2270456&amp;win=504&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* Башҡортса ''суҡы'' (йәки ''суҡаҡ'') — «нимәнеңдер ослайып сығып торған урыны»&lt;ref&gt;Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 2-се том, 240-сы бит&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.toposural.ru/s.html|title=''Шувалов Н. И.'' От Парижа до Берлина по карте Челябинской области: Топонимический словарь. — 2-е изд., переработанное и дополненное — Челябинск: Южно-Уральское книжное издательство, 1989. — 160с.|accessdate=2013-08-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130805115913/http://toposural.ru/s.html|archivedate=2013-08-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130805115913/http://toposural.ru/s.html |date=2013-08-05 }}&lt;/ref&gt;. Мәгәр тау ике һыртлы, шуға күрә ул да шикле һанала.
* Ысынбарлыҡҡа иң яҡыны, бәлки, башҡортса &quot;''Һыуыҡ'' &quot; ''(суук)'' тигәндән килеп сыҡҡан, тигән фараздыр .&lt;ref&gt;http://vohuman.ru/sanskrit/slovar-sanskrit-s2.html&lt;/ref&gt;


Билдәле урал топонимисы [[Матвеев Александр Константинович|К. Матвеев]] , ''Төлөк'' ауылы урыҫтары һыртты «Сука» (йәғни кәнтәй) тип атай, тип билдәләй, ''йәнәһе унда менеп йөрөү бик уңайһыҙ''&lt;ref name=&quot;suka&quot;&gt;{{Cite web|url=http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/hrebtyi/52-hrebet-bolshaja-suka.html|title=Хребет Большая Сука|publisher=// yuzhnyj-ural.ru|accessdate=2012-1-8|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AWXbp7VY?url=http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/hrebtyi/52-hrebet-bolshaja-suka.html|archivedate=2012-09-08}}&lt;/ref&gt;.&lt;div style=&quot;float:left&quot;&gt;[[Файл:Sibirka_191117_b174.jpg|слева|мини|Оло Суҡы һәм Оло Сибирка ҡасабаһы (Москаль һыртынан күренеш)]]&lt;/div&gt;

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://bigenc.ru/literature/text/4932082 Южный Урал//Большая российская энциклопедия]
* [http://www.xn--74-6kca2cwbo.xn--p1ai/nature/mountains/bolshaya_suka_hrebet/ Хребет Большая Сука]
* [https://nashural.ru/mesta/hrebet-bolshaya-suka-kak-dobratsya-fotografii-koordinaty/ Хребет Большая Сука. Как добраться, фотографии, координаты//Наш Урал]

== Сығанаҡтар ==
* Урал// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 27-се т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[[Категория:Силәбе өлкәһенең тау һырттары]]
[[Категория:Башҡортостан тау һырттары]]
[[Категория:Урал тау һырттары]]</text>
      <sha1>0fh53lqx4xxghfuru6t2vu66i22qjdo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артемьев Василий Григорьевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>175356</id>
    <revision>
      <id>1150203</id>
      <parentid>1036061</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:56:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15245" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Артемьев}}
'''Артемьев Василий Григорьевич''' ([[24 июль]] [[1987 йыл]]; Зеленоград) — [[Рәсәй]]ҙең профессиональ регбисы, Рәсәйҙең ЦСК командаһы өсөн сиктәге һаҡсы (вингер) йәки на команданы ябыусы (фул-бека) позицияларында уйнай. 2016 һәм 2018 йылдарҙа Рәсәйҙең иң яҡшы регбисы

== Биографияһы ==

=== Шәхси тормошо ===
Ғаиләнең бөтә ағзалары ла юғары белем ала, олатаһы һәм өләсәһе институтты ҡыҙыл дипломға тамамлай. Ағаһы әлеге мәлдә ГИТИС-тың режиссерҙар әҙерләү факультетында өсөнсө юғары белем ала. Ҡатыны — София. Театрҙар менән ҡыҙыҡһына. Инглиз телендә иркен һөйләшә.

«Rugby» журналының мөхәрририәт советы ағзаһы булып тора&lt;ref&gt;[https://rugby.ru/upload/iblock/ea8/ea8866221db108f930d22f23841d9ebe.pdf Выпуск 02 (04) / 2019]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

=== Бала сағы ===
Василий 9 йәшендә Зеленоград ҡалаһының Балаларҙың һәм үҫмерҙәрҙең спорт мәктәбендә регби менән шөғөлләнә башлай. Өлкән кластарҙа уҡый башлағанға тиклем, Ирландияға барып, Блэкрок-колледжын тамамлай. Дублин университеты колледжының юридик факультетына уҡырға инә, унда уны регби фанаты булған факультет деканы саҡыра. Юридик факультетта уҡыу урынына Василий регби буйынса командала урын һәм махсус степендия алыуға өлгәшә. 2009 йылда университетты уңышлы тамамлап, сығарылыш имтихандарын тапшыра.

=== Клуб карьераһы ===
Университеты студенты булараҡ, Василий «Ленстер» командаһының йәштәр составында уйнай, ә төп состав Про12 һәм Хейнекен кубогы өсөн ярыштарҙа ҡатнаша. 2009 йылда Василий Рәсәйгә ҡайта һәм «ВВА-Мәскәү яны» командаһы составына инә. 2011 йылдың февраль уртаһында, «Нортгемптон Сэйнтс» кғомандаһы менән ике йылға контракт төҙөп (тәүҙә уны «Сейл Шаркс» үҙ составына алырға тырыша), бөтәһен дә шаҡ ҡатырып, Англияға күсенә. 2013 йылда «Ҡыҙыл Яр» менән өс йыллыҡ контракт төҙөй&lt;ref&gt;[http://www.rugbyveterans.ru/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1188%3A----l-r&amp;Itemid=52 Василий Артемьев переходит в «Красный Яр»]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. 2014 йылда команданың иң яҡшы уйынсыһы булып таныла&lt;ref&gt;[http://www.yar-rugby.ru/news/vasiliy-artemyev-luchshiy-regbist-kya-bayzat-khamidova-luchshaya-regbistka.htm Василий Артемьев — лучший регбист «КЯ»! Байзат Хамидова — лучшая регбистка!]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. 2019 йылда, чемпионат тамамланғандан һуң, Мәскәүҙең ЦСКА-һына күсә. .

=== Йыйылма командалағы карьераһы ===
Студент сағында уҡ Артемьев, Ирландияның үҫмерҙәр йыйылма командаһы өсөн сығыш яһап, яҡшы уйын күрһәтә. 2009 йылдан ул Рәсәй йыйылма команда өсөн сығыш яһай: ул ғинуарҙән апрелгә тиклем Рәсәй командаһының уҡыу-күнекмә сборҙарында була, май айында имтихандар алдынан унан китә. 2010 йылда Василий Черчилль Кубогы ярыштарында өс осрашыуҙа уйнай һәм үҙенең сығышынтарында «Нортгемптон Сэйнтс» скауттарының иғтибарын йәлеп итә: осрашыуҙарҙың береһендә бер үҙе бөтә һаҡсылар аша үтеп, зачет зонаһына үтә. 2011 йылда Яңы Зеландияла үткән донъя чемпионатында сығыш яһай, Ирландияға ҡаршы матчта 5 очко йыя.

2019 йылда Василий Артемьев Японияла үткән донъя чемпионатында, Рәсәй йыйылма командаһының капитаны булып, 4 матчтың бөтәһендә лә уйнай.

== Ҡаҙаныштар ==
* 1 [[Регби буйынса рәсәй чемпионаты|Рәсәй чемпионы]] — 2008, 2009, 2010, 2013, 2015
* 1 [[Регби буйынса рәсәй кубогы|Рәсәй Кубогы хужаһы]] — 2010, 2013, 2015, 2018, 2019
* 1 [[Регби буйынса рәсәй суперкубогы|Рәсәйҙең Суперкубогы хужаһы]] — 2016

== Статистика ==
2021 йылдың 3 февраленә ҡарата. Еврокубоктар календарь йыл буйынса иҫәпләнә.
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;text-align:center; width:65em&quot;
| colspan=&quot;3&quot; bgcolor=&quot;#f9f9f9&quot; |
| rowspan=&quot;101&quot; bgcolor=&quot;#f9f9f9&quot; |
| colspan=&quot;6&quot; |Даими этабы
| rowspan=&quot;101&quot; bgcolor=&quot;#f9f9f9&quot; |
| colspan=&quot;6&quot; |Плей-офф
| rowspan=&quot;101&quot; bgcolor=&quot;#f9f9f9&quot; |
| colspan=&quot;6&quot; |Кубок
| rowspan=&quot;101&quot; bgcolor=&quot;#f9f9f9&quot; |
| colspan=&quot;6&quot; |ЕвроКубок
|- bgcolor=&quot;#e0e0e0&quot; style=&quot;font-weight:bold;&quot;
|Миҙгел
|Команда
|Лига
|Шәхси
|Дөйөм
|П.
|Р
|Ш.
|Д
|Һәм
|Тураһында
|П.
|Р
|Ш.
|Д
|Һәм
|Тураһында
|П.
|Р
|Ш.
|Д
|Һәм
|Тураһында
|П.
|Р
|Ш.
|Д
|-
|2020/21
|ЦСКА
|РРПЛ
|Туғыҙ
|Ун
|Ике
|—
|—
|—
|Бер
|Ун
|Ике
|—
|—
|—
|Бер
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|- bgcolor=&quot;#e0e0e0&quot; style=&quot;font-weight:bold;&quot;
| colspan=&quot;3&quot; |Карьераһында бөтәһе
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|}
{| class=&quot;wikitable centre alternance&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:90%;&quot;
|+ class=&quot;hidden&quot; |Попытки за сборную
!№
!Место проведения
!Дата
!Соперник
!Счёт
!Позиция
!Соревнование
|-
| align=&quot;center&quot; |1
|{{Флаг России}} Сочи
|13 марта 2010
|{{Флаг Германии}} Германия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|48 - 11}}
| align=&quot;center&quot; |14
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|Отбор к Кубку Мира 2011}}
|-
| align=&quot;center&quot; |2
|{{Флаг США}} Глендейл
|5 июня 2010
|{{Флаг США}} США
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||red|39 - 22}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;3&quot; |{{S|Кубок Черчилля}}
|-
| align=&quot;center&quot; |3
|{{Флаг США}} Глендейл
|9 июня 2010
|{{Флаг Англии}} Англия А
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||red|49 - 17}}
| align=&quot;center&quot; |14
|-
| align=&quot;center&quot; |4
|{{Флаг США}} Гаррисон
|19 июня 2010
|{{Флаг Уругвая}} Уругвай
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|38 - 19}}
| align=&quot;center&quot; |11
|-
| align=&quot;center&quot; |5-6
|{{Флаг России}} Сочи
|12 февраля 2011
|{{Флаг Португалии}} Португалия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||red|19 - 22}}
| align=&quot;center&quot; |14
| rowspan=&quot;2&quot; |{{S|[[Чемпионат Европы по регби|Кубок европейских наций по регби]]}}
|-
| align=&quot;center&quot; |7
|{{Флаг Украины}} Одесса
|12 марта 2011
|{{Флаг Украины}} Украина
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|5 - 41}}
| align=&quot;center&quot; |14
|-
| align=&quot;center&quot; |8
|{{Флаг США}} Эшер
|8 июня 2011
|{{Флаг Канады}} Канада
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||red|34 - 18}}
| align=&quot;center&quot; |14
| rowspan=&quot;2&quot; |{{S|Кубок Черчилля}}
|-
| align=&quot;center&quot; |9
|{{Флаг США}} Ворчестер
|19 июня 2011
|{{Флаг США}} США
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||red|25 - 32}}
| align=&quot;center&quot; |14
|-
| align=&quot;center&quot; |10
|{{Флаг Новой Зеландии}} Роторуа
|25 сентября 2011
|{{Флаг Ирландии}} Ирландия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||red|62 - 12}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|[[Чемпионат мира по регби 2011|Кубок Мира 2011]]}}
|-
| align=&quot;center&quot; |11-12
|{{Флаг России}} Москва
|19 мая 2012
|{{Флаг Испании}} Испания
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|41 - 37}}
| align=&quot;center&quot; |14
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|[[Чемпионат Европы по регби|Кубок европейских наций по регби]]}}
|-
| align=&quot;center&quot; |13
|{{Флаг Португалии}} Коимбра
|9 марта 2013
|{{Флаг Португалии}} Португалия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|23 - 31}}
| align=&quot;center&quot; |14
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|Квалификация к Кубку Мира 2015}}
|-
| align=&quot;center&quot; |14
|{{Флаг России}} Сочи
|8 марта 2014
|{{Флаг Португалии}} Португалия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|34 - 18}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|[[Чемпионат Европы по регби|Кубок европейских наций по регби]]}}
|-
| align=&quot;center&quot; |15
|{{Флаг Бельгии}} Брюссель
|15 марта 2014
|{{Флаг Бельгии}} Бельгия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|20 - 34}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;2&quot; |{{S|Квалификация к Кубку Мира 2015}}
|-
| align=&quot;center&quot; |16
|{{Флаг Уругвая}} Монтевидео
|11 октября 2014
|{{Флаг Уругвая}} Уругвай
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||red|36 - 27}}
| align=&quot;center&quot; |15
|-
| align=&quot;center&quot; |17
|{{Флаг Гонконга}} Гонконг
|15 ноября 2014
|{{Флаг Гонконга}} Гонконг
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|27 - 39}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|Кубок Наций в Гонконге}}
|-
| align=&quot;center&quot; |18-19
|{{Флаг Германии}} Пфорцхайм
|14 февраля 2015
|{{Флаг Германии}} Германия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|22 - 46}}
| align=&quot;center&quot; |14
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|[[Чемпионат Европы по регби|Кубок европейских наций по регби]]}}
|-
| align=&quot;center&quot; |20
|{{Флаг Гонконга}} Гонконг
|13 ноября 2015
|{{Флаг Португалии}} Португалия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|12 - 23}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;3&quot; |{{S|Кубок Наций в Гонконге}}
|-
| align=&quot;center&quot; |21-22
|{{Флаг Гонконга}} Гонконг
|17 ноября 2015
|{{Флаг Зимбабве}} Зимбабве
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|50 - 5}}
| align=&quot;center&quot; |15
|-
| align=&quot;center&quot; |23
|{{Флаг Гонконга}} Гонконг
|21 ноября 2015
|{{Флаг Гонконга}} Гонконг
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|12 - 31}}
| align=&quot;center&quot; |15
|-
| align=&quot;center&quot; |24
|{{Флаг Португалии}} Лиссабон
|19 марта 2016
|{{Флаг Португалии}} Португалия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|21 - 53}}
| align=&quot;center&quot; |14
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|[[Чемпионат Европы по регби|Кубок европейских наций по регби]]}}
|-
| align=&quot;center&quot; |25
|{{Флаг России}} Сочи
|19 марта 2017
|{{Флаг Германии}} Германия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|52 - 25}}
| align=&quot;center&quot; |11
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|Отбор к [[Чемпионат мира по регби 2019|Кубку мира 2019]]}}
|-
| align=&quot;center&quot; |26
|{{Флаг Уругвая}} Монтевидео
|18 июня 2017
|{{Флаг Намибии}} Намибия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|10 - 31}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|Кубок Наций в Уругвае}}
|-
| align=&quot;center&quot; |27
|{{Флаг России}} Краснодар
|10 ноября 2018
|{{Флаг Намибии}} Намибия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|47 - 20}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;1&quot; |{{S|Тест матч}}
|-
| align=&quot;center&quot; |28
|{{Флаг России}} Сочи
|16 февраля 2019
|{{Флаг Бельгии}} Бельгия
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||green|64 - 7}}
| align=&quot;center&quot; |15
| rowspan=&quot;2&quot; |{{S|[[Чемпионат Европы по регби|Кубок европейских наций по регби]]}}
|-
| align=&quot;center&quot; |29
|{{Флаг Румынии}} Ботошани
|9 марта 2019
|{{Флаг Румынии}} Румыния
| align=&quot;center&quot; |{{Oncolor||red|22 - 20}}
| align=&quot;center&quot; |14
|-
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{Instagram|va_rugby}}
* {{cite web|url=http://www.espn.co.uk/scrum/rugby/player/91260.html|title=Профиль|publisher=[[ESPN]]|lang=en|accessdate=2020-03-09}}
* [https://web.archive.org/web/20121025011746/http://akzia.ru/lifestyle/14-07-2011/2966.html Акция: Василий Артемьев (Регбист)]{{ref-ru}}
* [http://rugbyday.ru/2012/01/rossijskie-regbisty-na-mirovoj-arene-zaklyuchitelnaya-chast/ Российские регбисты на мировой арене. Заключительная часть]{{ref-ru}}
* [http://www.inoprosport.ru/rugby/7313-vasilii-artemev-nedorogoi-universalnyi-regbist.html Василий Артемьев — недорогой, универсальный регбист]{{ref-ru}}
* [https://www.sports.ru/tribuna/blogs/openletter/2588884.html Открытое письмо усатого капитана: как стать своим в Ирландии, вернуться в Россию и продвигать тут любимый спорт]

{{Регбист года в России}}
{{Россия на ЧМ по регби 2011}}
{{Россия на ЧМ по регби-7 2013}}
{{Россия на ЧМ по регби 2019}}
{{ВС}}

[[Категория:Рәсәйҙең халыҡ-ара класлы спорт мастерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1987 йылда тыуғандар]]
[[Категория:24 июлдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>fels28ec1nrxdejhe900rg5lv0j2f08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҡбутин Сәйетғәли Мысырғәли улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>176332</id>
    <revision>
      <id>1150172</id>
      <parentid>1069064</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:41:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5376" xml:space="preserve">{{Orphan|date=сентябрь 2021}}
{{фш|Аҡбутин}}
{{Ук}}
'''Аҡбутин Сәйетғәли Мысырғәли улы''' ({{lang-ru| Акбутин Саитгалий Мысыргалиевич}}; [[1921]] — ?) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 148-се артиллерия-миномёт полкының 1-се батареяһы 2-се орудие яһаусыһы (заряжающий). Гвардия сержанты&lt;ref&gt;[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/914-akbutin-saitgali-musyrgalievich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Акбутин Саитгалий Мусыргалиевич]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pamyat-naroda.ru&quot;&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie33749655/ Память народа. Акбутин Саитгалий Мусыргалиевич]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Сәйетғәли Мысырғәли улы Аҡбутин [[1921 йыл]]да БАССР-ҙың [[Ейәнсура районы]] Түбәнге Бикбирҙе ауылында тыуған.

[[1941 йыл]]да Ейәнсура районы хәрби комиссариаты [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]] сафына саҡыра&lt;ref name=&quot;pamyat-naroda.ru&quot;&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie33749655/ Память народа. Акбутин Саитгалий Мусыргалиевич]&lt;/ref&gt;.

== Хәрби хеҙмәте ==
Гвардия сержанты Аҡбутин Сәйетғәли Мысырғәли улы 1-се Белорус фронты 7-се кавалерия корпусы составындағы дүрт орденлы 16-сы гвардия Чернигов (112-се Башҡорт) кавалерия дивизияһы 148-се артиллерия-миномёт полкының 1-се батареяһы 2-се орудие яһаусыһы булып хеҙмәт итә&lt;ref name=&quot;pamyat-naroda.ru&quot;&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie33749655/ Память народа. Акбутин Саитгалий Мусыргалиевич]&lt;/ref&gt;.

Гвардия сержанты Аҡбутин Сәйетғәли Мысырғәли улының ҡаһарманлығы «Батырлыҡ өсөн» миҙалы менән баһалана:
{{цитата|[[1943 йыл]]дың 15 октябрендә Жиличи ауылы янындағы һуғышта 148-се артиллерия-миномёт полкының 1-се батареяһы 2-се орудие яһаусыһы Аҡбутин Сәйетғәли Мысырғәли улы 2-се орудиенан тура тоҫҡап дошмандың тиҫтәгә яҡын һалдатын юҡ итте. [[1921 йыл]]ғы, ВЛКСМ ағзаһы, башҡорт, РККА сафына 1941 йылда Башҡорт АССР-ы район хәрби комиссариаты тарафынан саҡырылған&lt;ref name=&quot;pamyat-naroda.ru&quot;&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie33749655/ Память народа. Акбутин Саитгалий Мусыргалиевич]&lt;/ref&gt;.|}}

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Батырлыҡ өсөн» миҙалы (1943)&lt;ref&gt;[https://1418museum.ru/heroes/27397202/ Дорога памяти. Акбутин Саитгалий Мусыргалиевич]&lt;/ref&gt;

== Хәтер ==
Аҡбутин Сәйетғәли Мысырғәли улының исеме [[Башҡортостан]]да нәшер ителгән баҫмаларҙа&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01000853663 РГБ: Они вернулись с победой. Зианчуринский район, т. 6, 2003] ISBN 5-295-03308-2&lt;/ref&gt; һәм БР-ҙың [[Ейәнсура районы]] Түбәнге Бикбирҙе ауылында Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар хөрмәтенә ҡуйылған һәйкәлдәге исемлеккә индерелгән.

== Сығанаҡтар ==
* ЦАМО. Фонд 33. Опись 690155. Единица хранения 5512.

== Һылтанмалар ==
* [http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/914-akbutin-saitgali-musyrgalievich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Акбутин Саитгалий Мысыргалиевич]{{ref-ru}}{{V|24|07|2021}}
* [https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie33749655/ Память народа. Акбутин Саитгалий Мусыргалиевич]{{ref-ru}}{{V|24|07|2021}}
* [https://1418museum.ru/heroes/27397202/ Дорога памяти. Акбутин Саитгалий Мусыргалиевич]
* [https://search.rsl.ru/ru/record/01000853663 РГБ: Они вернулись с победой. Зианчуринский район, т. 6, 2003] ISBN 5-295-03308-2

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}
{{Портал|Башҡорт атлы дивизияһы}}
{{Башҡорт атлы дивизияһы}}

[[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]]
[[Категория:1908 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>3ztnhn86bq6rrj2uppx9pdsi6i32s99</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғәбиҙуллин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>178553</id>
    <revision>
      <id>1150225</id>
      <parentid>1076538</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:18:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1075" xml:space="preserve">'''Ғәбиҙуллин''' — ир-ат фамилияһы. Ғәбиҙулла исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт һәм татар халыҡтарында киң ҡулланыла. 

'''Ғәбиҙуллина'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Ғәбиҙуллин Зәйнулла Ғәйнулла улы]] (1941—2014) — СССР һәм Рәсәй ғалимы.
* [[Ғәбиҙуллин Ринат Ғиндулла улы]] (1942 й.) — журналист, сәйәсмән.
* [[Ғәбиҙуллин Рәмил Ғиниәт улы]] (1952 й.) — дәүләт эшмәкәре.
* [[Ғәбиҙуллин Самат Мәһәҙи улы]] (1939—1997) — журналист, шағир.
* [[Ғәбиҙуллин Фәнзил Нәғим улы]] (1939 й.) — мәғариф эшмәкәре.
----
* [[Ғәбиҙуллина Фәниә Рауил ҡыҙы]] (1957 й.) — журналист, шағир һәм яҙыусы.


{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>jiwrwj0s30hkxbogwzywrx749wm5y0s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әбүбәкер (исем)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>179114</id>
    <revision>
      <id>1150281</id>
      <parentid>1081189</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:36:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5975" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Әбүбәкер''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] ир-ат исеме. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла осратырға мөмкин.

== Этимологияһы ==
Әбүбәкер — башҡорт теленә ғәрәп теленән ингән. Ике төрлө мәғәнәлә аңлатыла: 1) әбү (ата)+ бәкер (саф, тоғро, намыҫлы) тикшереүсе; 2) дөйә балаһы мәғәнәләрен аңлатҡан ир-ат исеме&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.

== Билдәле кешеләр ==
[[Диваев Әбүбәкер Әхмәтйән улы]] ([[6 декабрь]] [[1855 йыл]] — [[5 февраль]] [[1933 йыл]]) — [[башҡорт]] этнографы, төркиәтсе. Коллегия теркәүсеһе (1881). Тормошон [[Урта Азия]] һәм [[Ҡаҙағстан]] [[төрки халыҡтар]]ының фольклорын, этнографияһын, телен, тарихын өйрәнеүгә арнаған атаҡлы ғалим һәм мәғрифәтсе, башҡорттарҙан тәүге профессорҙарҙың береһе.&lt;br&gt;

[[Усманов Әбүбәкер Нурийән улы]] ([[24 апрель]] [[1910 йыл]] — [[13 июнь]] [[1982 йыл]]) — ғалим-[[тарих]]сы һәм фольклорсы, дәүләт һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. 1937—1971 йылдарҙа (өҙөклөктәр менән) [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]] хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1939 йылға тиклем һәм 1943 йылдан институт директоры, 1940 йылдан [[Башҡорт АССР-ы Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Сәнғәт эштәре идаралығы начальнигы, 1948 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1960). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970).

== Фамилия ==
* [[Әбүбәкеров Мисбах Иҙрис улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Мисбах Идрисович}}) ([[1914]]—[[1945]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] 148-се гвардия артиллерия-миномёт полкы 5-се батареяһының ҡороусыһы (зарядлаусы) була. Гвардия рядовойы, ҡыҙылармеец.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Мөнир Риза улы]] ([[7 март]] [[1954 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәре, үҙешмәкәр рәссам. 1995 йылдан — [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы ойоштороу бүлегенең баш белгесе, 1998—2015 йылдарҙа кеше хоуҡтары буйынса сектор мөдире.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Мәғсүм Әбүбәкер улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Магасум Абубакирович}}) ([[1902]]—[[1942]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында химик химик вазифаһын башҡара. Ҡыҙылармеец.

* [[Әбүбәкеров Риза Вәхит улы]] ([[10 октябрь]] [[1902 йыл]] — [[10 июль]] [[1938 йыл]]) — [[башҡорт]] [[СССР|совет]] дәүләт эшмәкәре. (1930—1935 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Мәғариф халыҡ комиссары. Сәйәси золом ҡорбаны.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Әкрәм Әғзәм улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Акрам Агзамович}}) ([[1910]]—[[1943]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]нда повозочный (арбасы) булып хеҙмәт итә. Гвардия ҡыҙылармеецы.

* [[Әбүбәкеров Әхмәт Мәхмүт улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Ахмет Махмутович}}) ([[1908]]—[[1944]]) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы 313-сө (62-се гвардия) кавалерия полкында зенит ҡоролмаһы пулемётсыһы (номеры — ппс 1927 ч 771). Ҡыҙылармеец.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкерова Гөлназ Әхмәт ҡыҙы]] ([[18 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — Рәсәй шашкасыһы, урыҫ һәм халыҡ-ара шашка буйынса махсуслашҡан. Рәсәй һәм Европа беренселегенең күп тапҡырҙар еңеүсеһе. Спорт мастерлығына кандидат. Халыҡ-ара шашка буйынса Рәсәй йәштәр йыйылма командаһы ағзаһы (2004).

== Ауылдар ==
[[Әбүбәкер]] ({{lang-ru|Абубакирово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Хәйбулла районы]]ндағы ауыл. Ауыл Ташлы йылғаһы буйында урынлашҡан.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
{{Исемдәр донъяһында}}

{{Аҙаштар исемлеге}}
 
[[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]]</text>
      <sha1>68gyf6i3r8602v9zah0nrmasdij8w9g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150282</id>
      <parentid>1150281</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:37:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5974" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Әбүбәкер''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] ир-ат исеме. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла осратырға мөмкин.

== Этимологияһы ==
Әбүбәкер — башҡорт теленә ғәрәп теленән ингән. Ике төрлө мәғәнәлә аңлатыла: 1) әбү (ата)+ бәкер (саф, тоғро, намыҫлы) тикшереүсе; 2) дөйә балаһы мәғәнәләрен аңлатҡан ир-ат исеме&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.

== Билдәле кешеләр ==
[[Диваев Әбүбәкер Әхмәтйән улы]] ([[6 декабрь]] [[1855 йыл]] — [[5 февраль]] [[1933 йыл]]) — [[башҡорт]] этнографы, төркиәтсе. Коллегия теркәүсеһе (1881). Тормошон [[Урта Азия]] һәм [[Ҡаҙағстан]] [[төрки халыҡтар]]ының фольклорын, этнографияһын, телен, тарихын өйрәнеүгә арнаған атаҡлы ғалим һәм мәғрифәтсе, башҡорттарҙан тәүге профессорҙарҙың береһе.&lt;br&gt;

[[Усманов Әбүбәкер Нурийән улы]] ([[24 апрель]] [[1910 йыл]] — [[13 июнь]] [[1982 йыл]]) — ғалим-[[тарих]]сы һәм фольклорсы, дәүләт һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. 1937—1971 йылдарҙа (өҙөклөктәр менән) [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]] хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1939 йылға тиклем һәм 1943 йылдан институт директоры, 1940 йылдан [[Башҡорт АССР-ы Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Сәнғәт эштәре идаралығы начальнигы, 1948 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1960). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970).

== Фамилия ==
* [[Әбүбәкеров Мисбах Иҙрис улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Мисбах Идрисович}}) ([[1914]]—[[1945]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] 148-се гвардия артиллерия-миномёт полкы 5-се батареяһының ҡороусыһы (зарядлаусы) була. Гвардия рядовойы, ҡыҙылармеец.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Мөнир Риза улы]] ([[7 март]] [[1954 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәре, үҙешмәкәр рәссам. 1995 йылдан — [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы ойоштороу бүлегенең баш белгесе, 1998—2015 йылдарҙа кеше хоуҡтары буйынса сектор мөдире.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Мәғсүм Әбүбәкер улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Магасум Абубакирович}}) ([[1902]]—[[1942]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында химик химик вазифаһын башҡара. Ҡыҙылармеец.

* [[Әбүбәкеров Риза Вәхит улы]] ([[10 октябрь]] [[1902 йыл]] — [[10 июль]] [[1938 йыл]]) — [[башҡорт]] [[СССР|совет]] дәүләт эшмәкәре. (1930—1935 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Мәғариф халыҡ комиссары. Сәйәси золом ҡорбаны.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Әкрәм Әғзәм улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Акрам Агзамович}}) ([[1910]]—[[1943]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]нда повозочный (арбасы) булып хеҙмәт итә. Гвардия ҡыҙылармеецы.

* [[Әбүбәкеров Әхмәт Мәхмүт улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Ахмет Махмутович}}) ([[1908]]—[[1944]]) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы 313-сө (62-се гвардия) кавалерия полкында зенит ҡоролмаһы пулемётсыһы (номеры — ппс 1927 ч 771). Ҡыҙылармеец.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкерова Гөлназ Әхмәт ҡыҙы]] ([[18 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — Рәсәй шашкасыһы, урыҫ һәм халыҡ-ара шашка буйынса махсуслашҡан. Рәсәй һәм Европа беренселегенең күп тапҡырҙар еңеүсеһе. Спорт мастерлығына кандидат. Халыҡ-ара шашка буйынса Рәсәй йәштәр йыйылма командаһы ағзаһы (2004).

== Ауылдар ==
[[Әбүбәкер]] ({{lang-ru|Абубакирово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Хәйбулла районы]]ндағы ауыл. Ауыл Ташлы йылғаһы буйында урынлашҡан.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
{{Исемдәр донъяһында}}

{{Аҙаштар исемлеге}}
 
[[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]]</text>
      <sha1>6mipaea8gd75ha5x86xnmjzynlqgw6x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150283</id>
      <parentid>1150282</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:40:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5965" xml:space="preserve">'''Әбүбәкер''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] ир-ат исеме. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла осратырға мөмкин.

== Этимологияһы ==
Әбүбәкер — башҡорт теленә ғәрәп теленән ингән. Ике төрлө мәғәнәлә аңлатыла: 1) әбү (ата)+ бәкер (саф, тоғро, намыҫлы) тикшереүсе; 2) дөйә балаһы мәғәнәләрен аңлатҡан ир-ат исеме&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;.

== Билдәле кешеләр ==
[[Диваев Әбүбәкер Әхмәтйән улы]] ([[6 декабрь]] [[1855 йыл]] — [[5 февраль]] [[1933 йыл]]) — [[башҡорт]] этнографы, төркиәтсе. Коллегия теркәүсеһе (1881). Тормошон [[Урта Азия]] һәм [[Ҡаҙағстан]] [[төрки халыҡтар]]ының фольклорын, этнографияһын, телен, тарихын өйрәнеүгә арнаған атаҡлы ғалим һәм мәғрифәтсе, башҡорттарҙан тәүге профессорҙарҙың береһе.&lt;br&gt;

[[Усманов Әбүбәкер Нурийән улы]] ([[24 апрель]] [[1910 йыл]] — [[13 июнь]] [[1982 йыл]]) — ғалим-[[тарих]]сы һәм фольклорсы, дәүләт һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. 1937—1971 йылдарҙа (өҙөклөктәр менән) [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]] хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1939 йылға тиклем һәм 1943 йылдан институт директоры, 1940 йылдан [[Башҡорт АССР-ы Халыҡ Комиссарҙары Советы]] ҡарамағындағы Сәнғәт эштәре идаралығы начальнигы, 1948 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1960). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970).

== Фамилия ==
* [[Әбүбәкеров Мисбах Иҙрис улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Мисбах Идрисович}}) ([[1914]]—[[1945]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] 148-се гвардия артиллерия-миномёт полкы 5-се батареяһының ҡороусыһы (зарядлаусы) була. Гвардия рядовойы, ҡыҙылармеец.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Мөнир Риза улы]] ([[7 март]] [[1954 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәре, үҙешмәкәр рәссам. 1995 йылдан — [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы ойоштороу бүлегенең баш белгесе, 1998—2015 йылдарҙа кеше хоуҡтары буйынса сектор мөдире.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Мәғсүм Әбүбәкер улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Магасум Абубакирович}}) ([[1902]]—[[1942]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында химик химик вазифаһын башҡара. Ҡыҙылармеец.

* [[Әбүбәкеров Риза Вәхит улы]] ([[10 октябрь]] [[1902 йыл]] — [[10 июль]] [[1938 йыл]]) — [[башҡорт]] [[СССР|совет]] дәүләт эшмәкәре. (1930—1935 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Мәғариф халыҡ комиссары. Сәйәси золом ҡорбаны.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкеров Әкрәм Әғзәм улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Акрам Агзамович}}) ([[1910]]—[[1943]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]нда повозочный (арбасы) булып хеҙмәт итә. Гвардия ҡыҙылармеецы.

* [[Әбүбәкеров Әхмәт Мәхмүт улы]] ({{lang-ru|Абубакиров Ахмет Махмутович}}) ([[1908]]—[[1944]]) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы 313-сө (62-се гвардия) кавалерия полкында зенит ҡоролмаһы пулемётсыһы (номеры — ппс 1927 ч 771). Ҡыҙылармеец.&lt;br&gt;

* [[Әбүбәкерова Гөлназ Әхмәт ҡыҙы]] ([[18 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — Рәсәй шашкасыһы, урыҫ һәм халыҡ-ара шашка буйынса махсуслашҡан. Рәсәй һәм Европа беренселегенең күп тапҡырҙар еңеүсеһе. Спорт мастерлығына кандидат. Халыҡ-ара шашка буйынса Рәсәй йәштәр йыйылма командаһы ағзаһы (2004).

== Ауылдар ==
[[Әбүбәкер]] ({{lang-ru|Абубакирово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Хәйбулла районы]]ндағы ауыл. Ауыл Ташлы йылғаһы буйында урынлашҡан.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
{{Исемдәр донъяһында}}

{{Аҙаштар исемлеге}}
 
[[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]]</text>
      <sha1>494pq9gzcnjs2kwwfmwzxly07fz7a37</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үтәғолова Зөһрә Әхмәҙи ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>179966</id>
    <revision>
      <id>1150279</id>
      <parentid>1106129</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:17:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3952" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Үтәғолова Зөһрә Әхмәҙи ҡыҙы''' ([[15 август]] [[1961 йыл]] — [[БАССР]]-ҙың [[Бөрйән районы]] Асҡар ауылы) — журналист, [[уҡытыусы]], шағирә, БР [[яҙыусылар союзы]] һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы (2014)

== Биографияһы ==
Үтәғолова [[Зөһрә]] Әхмәҙи ҡыҙы 1961 йылдың 15 авгусында [[БАССР]]-ҙың Бөрйән районы [[Аҫҡар]] ауылында тыуа. [[1983 йыл]]да [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]]н тамамлай. [[1983 йыл]]да [[Исламбай]] тулы булмаған урта мәктәбендә уҡыта башлай, бер үк ваҡытта [[«Совет Башҡортостаны» гәзите]] редакцияһында ауыл хәбәрсеһе.&lt;br&gt;
[[2000 йыл|2000]] — [[2016 йыл]]дарҙа [[Мифтахетдин Аҡмулла]] исемендәге [[Яныбай Хамматов|Я. Хамматов]] исемендәге 22-се һанлы Башҡорт гимназияһы уҡытыусыһы. Гимназияла [[радио]] тапшырыуҙар бүлеген, [[журналистика]] түңәрәге алып бара. Зөһрә Үтәғолованың шиғырҙарына Р.Сәлишев, А.Усманов, Ғ.Бирҙеғолова, Д.Солтанов, М.Ҡасимова йырҙар яҙа. [[2005 йыл|2005]] — [[2016 йыл]]дарҙа «Иҙел башы» әҙәби берекмәһе рәйесе, [[2017 йыл]]дан — [[Сабир Шәрипов|С. Шәрипов]] исемендәге «Иҙел башы» әҙәби берләшмәһе сәркәтибе). Зөһрә Үтәғолованың [[ҡобайыр]] һәм шиғырҙарының төп темалары — туған телгә һөйөү, [[халыҡ]] [[йола]]лары, тыуған яҡтың [[тәбиғәт]]ен һаҡлау.

== Ижады ==
«Юл япрағы» (2001)[https://74kurultay.ru/wp-content/uploads/2021/11/8.-Октябрь-2019.pdf]&lt;br&gt;
«Һыу юлы» (2009)[https://74kurultay.ru/wp-content/uploads/2021/11/8.-Октябрь-2019.pdf]&lt;br&gt;
«Һыу юлы» (2009) шиғырҙар йыйынтыҡтары&lt;br&gt;
«Салауат вариҫтары» коллектив йыйынтығы.[https://search.rsl.ru/ru/record/01004376777]&lt;br&gt;
«Ҡунаҡ күрһәтәм». Өфө, 2013.[https://74kurultay.ru/wp-content/uploads/2021/11/8.-Октябрь-2019.pdf]&lt;br&gt;
«Йәнле мунсаҡ». Өфө, 2019.[http://iskanderia.ru/index.php?newsid=1849]

== Маҡтаулы исемдәре ==
БР Яҙыусылар союзы һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы (2014).&lt;br&gt;
«Илһам шишмәләре» төбәк-ара фестивале лауреаты.&lt;br&gt;
«Иң яҡшы башҡорт теле уҡытыусыһы» республика грантын яулаусы (2012).&lt;br&gt;
БР Мәғариф министрлығының Почёт Грамотаһы. (2012).

== Һылтанмалар ==
[[Категория:Аҫҡар]][[Категория:1961 йылда тыуғандар]][[Категория:15 августа тыуғандар]][[Категория:Бөрйән районы]][[Категория:Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтын тамамлаусылар]][[Категория:Исламбай]][[Категория:Уҡытыусылар]][[Категория:Шағирҙар]][[Категория:Башҡортостан уҡытыусылары]][[Категория:Башҡорт шағирҙары]][[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]][[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]]</text>
      <sha1>rvrlzulcygs1vfbfu6dk617j02b4j3s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мозаһитов Риф Имам улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>181333</id>
    <revision>
      <id>1150244</id>
      <parentid>1105045</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:12:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>аныҡлаштырыу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6216" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Мозаһитов Риф Имам улы''' ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990).

== Биографияһы ==
Риф Имам улы Мозаһитов 1932 йылдың 8 ғинуарында Башҡорт АССР-ының Ҡарағош районы Иҫке Хәлекәй ауылында (хәҙер Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлебаш районы]] [[Хәлекәй]] ауылы) тыуған. [[1957 йыл]]да Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлетамаҡ]] мәҙәни-ағартыу мәктәбен тамамлай. [[1951]]-[[1960  йыл]]дарҙа [[Стәрлебаш]] район мәҙәниәт йорто директоры.булып эшләй. 1960—75 йылдарҙа, [[1983]]—[[1984 йыл]]дарҙа, [[1999]]—[[2000 йыл]]дарҙа һәм [[2004 йыл]]да — Салауат драма театры актёры, 1975—1982 йылдарҙа, 1989—1992 йылдарҙа — Башҡорт дәүләт академия драма театрында, 1992—1994 йылдарҙа , 1996—1999 йылдарҙа Туймазы татар драма театры актёры&lt;ref name=&quot;Б.Э.&quot; /&gt;.
Риф Имам улы Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрына 1975 йылда саҡырыла, Сәләмәтлегенә бәйле сәбәптәр менән театрҙан айырылып торған саҡтары ла була&lt;ref name=&quot;Р.Т.&quot; /&gt;.  [[Риф Тойғонов]] актёр тураһында былай тип яҙа:

{{Цитата|Башҡорт сәхнәһенең Мересьевы… Икенсе төрлөрәк әйткәндә, Риф Имам улы Мозаһитовтың үҙенсәленкле ижад юлы сәхнәгә үҙ-үҙеңде аямай хеҙмәт итеүҙең ҡыйыу өлгөһө ул. Риф Мозаһитов Салауат башҡорт драма театрында эшләгән саҡта (1968 йыл) коллектив Ишембайҙа [[Баязит Бикбай]]ҙың «Ҡарлуғас» спектакле менән сығыш яһай. Староста ролен башҡарған Риф Мозаһитов уйын барышында оркестр «соҡорона» йығылып төшә, аяғын имгәтә. Ана шул имгәнгән аяғын ул ун йылдан һуң ҡырҡтырырға мәжбүр була&lt;ref name=&quot;Р.Т.&quot;&gt;[http://bash.bashdram.ru/pomnim-pochitaem/mozaһitov-rif-imam-uly-1932-2016.html Риф Тойғонов «Башҡортостан» гәзите,1992 йыл,10 март ]&lt;/ref&gt;…
}}

== Ижады ==
Риф Имам улы — бай репертуарлы актёр. Ул драматургияның төрлө жанрҙарында сығыш яһай.
Салауат башҡорт драма театрында уйнаған төп ролдәре: Харис бай («Зимагорҙар», [[Сәғит Мифтахов|С. М. Мифтахов;]] дебют, 1961), Ғәни бай («Еҙнәкәй», [[Хәбибулла  Ибраһимов|Х. К. Ибраһимов]]), Ҡазый Ризуан («Ҡыйыу ҡыҙҙар», Т.Ғиззәт),А. А. Дударевтың «Ҡояш байыр алдынан» («Вечер»; 2002) спектаклдәрен һ.б. ҡуя&lt;ref name=&quot;Б.Э.&quot;&gt;[http://bashenc.online/ba/articles/87888/ Башҡорт энциклопедияһы / Мозаһитов Риф Имам улы]&lt;/ref&gt;.


Башҡорт драма театрында — Сәлмән («Зәйтүнгөл», [[Нәжиб Асанбаев|Н.Асанбаев]]), Дионис («Ташлама утты, Прометей!»), Ирдәүләт («Ҡыҙ урлау»; икеһе лә — [[М. Кәрим|М.Кәрим]]). 

{{Цитата|Академия драма театры сәхнәһендә ижад ителгән Ирдәүләт образы Риф Мозаһитовтың бөтә оҫталығын туплаған ҙур уңышы ул. Юғары кимәлдәге ошо роль иҫәбенә [[Фәрит Богданов]]тың &quot;Аманатҡа хыянат&quot;тан — Ғарифуллин һәм [[Илдар Юзиев|Илдар Юзеев]]тың «Аҡ ҡалфағым төшөрҙөм ҡулдан…» драмаһынан суҡындырылған татар Иванов образдары ла ихлас дәғүә итә&lt;ref name=&quot;Р.Т.&quot; /&gt;.
}}
Туймазы татар драма театрында — Хәбир Исламов («Йондоҙом минең», Ш. Р.Рәхмәтуллин), Нурмөхәмәт («Илгизәр+Вера», [[Туфан Миңнуллин|Т.Ғ.Миңнуллин]]), Солтанбәк («Аршин мал алан», У. А.Ғәджибәков). Туймазы татар драма театрында [[Лек Вәлиев|Л. В.Вәлиев]]тең «Их, кәләше лә кәләше!» (1992)&lt;ref name=&quot;Б.Э.&quot; /&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|87888}}{{V|08|01|2022}}
* [http://bash.bashdram.ru/pomnim-pochitaem/mozaһitov-rif-imam-uly-1932-2016.html/ Риф Тойғонов «Башҡортостан» гәзите,1992 йыл,10 март ]{{V|08|01|2022}}

[[Категория:Башҡорт АССР-ының халыҡ артистары]]
[[Категория: Актёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]</text>
      <sha1>16hssbehc4h8tzfb23vpt7sbdqergg7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150258</id>
      <parentid>1150244</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:52:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6226" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Мозаһитов Риф Имам улы''' ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990).

== Биографияһы ==
Риф Имам улы Мозаһитов 1932 йылдың 8 ғинуарында Башҡорт АССР-ының Ҡарағош районы Иҫке Хәлекәй ауылында  &lt;ref&gt;хәҙер Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлебаш районы]] [[Хәлекәй]] ауылы&lt;/ref&gt; тыуған. [[1957 йыл]]да Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлетамаҡ]] мәҙәни-ағартыу мәктәбен тамамлай. [[1951]]-[[1960  йыл]]дарҙа [[Стәрлебаш]] район мәҙәниәт йорто директоры.булып эшләй. 1960—75 йылдарҙа, [[1983]]—[[1984 йыл]]дарҙа, [[1999]]—[[2000 йыл]]дарҙа һәм [[2004 йыл]]да — Салауат драма театры актёры, 1975—1982 йылдарҙа, 1989—1992 йылдарҙа — Башҡорт дәүләт академия драма театрында, 1992—1994 йылдарҙа , 1996—1999 йылдарҙа Туймазы татар драма театры актёры&lt;ref name=&quot;Б.Э.&quot; /&gt;.
Риф Имам улы Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрына 1975 йылда саҡырыла, Сәләмәтлегенә бәйле сәбәптәр менән театрҙан айырылып торған саҡтары ла була&lt;ref name=&quot;Р.Т.&quot; /&gt;.  [[Риф Тойғонов]] актёр тураһында былай тип яҙа:

{{Цитата|Башҡорт сәхнәһенең Мересьевы… Икенсе төрлөрәк әйткәндә, Риф Имам улы Мозаһитовтың үҙенсәленкле ижад юлы сәхнәгә үҙ-үҙеңде аямай хеҙмәт итеүҙең ҡыйыу өлгөһө ул. Риф Мозаһитов Салауат башҡорт драма театрында эшләгән саҡта (1968 йыл) коллектив Ишембайҙа [[Баязит Бикбай]]ҙың «Ҡарлуғас» спектакле менән сығыш яһай. Староста ролен башҡарған Риф Мозаһитов уйын барышында оркестр «соҡорона» йығылып төшә, аяғын имгәтә. Ана шул имгәнгән аяғын ул ун йылдан һуң ҡырҡтырырға мәжбүр була&lt;ref name=&quot;Р.Т.&quot;&gt;[http://bash.bashdram.ru/pomnim-pochitaem/mozaһitov-rif-imam-uly-1932-2016.html Риф Тойғонов «Башҡортостан» гәзите,1992 йыл,10 март ]&lt;/ref&gt;…
}}

== Ижады ==
Риф Имам улы — бай репертуарлы актёр. Ул драматургияның төрлө жанрҙарында сығыш яһай.
Салауат башҡорт драма театрында уйнаған төп ролдәре: Харис бай («Зимагорҙар», [[Сәғит Мифтахов|С. М. Мифтахов;]] дебют, 1961), Ғәни бай («Еҙнәкәй», [[Хәбибулла  Ибраһимов|Х. К. Ибраһимов]]), Ҡазый Ризуан («Ҡыйыу ҡыҙҙар», Т.Ғиззәт),А. А. Дударевтың «Ҡояш байыр алдынан» («Вечер»; 2002) спектаклдәрен һ.б. ҡуя&lt;ref name=&quot;Б.Э.&quot;&gt;[http://bashenc.online/ba/articles/87888/ Башҡорт энциклопедияһы / Мозаһитов Риф Имам улы]&lt;/ref&gt;.


Башҡорт драма театрында — Сәлмән («Зәйтүнгөл», [[Нәжиб Асанбаев|Н.Асанбаев]]), Дионис («Ташлама утты, Прометей!»), Ирдәүләт («Ҡыҙ урлау»; икеһе лә — [[М. Кәрим|М.Кәрим]]). 

{{Цитата|Академия драма театры сәхнәһендә ижад ителгән Ирдәүләт образы Риф Мозаһитовтың бөтә оҫталығын туплаған ҙур уңышы ул. Юғары кимәлдәге ошо роль иҫәбенә [[Фәрит Богданов]]тың &quot;Аманатҡа хыянат&quot;тан — Ғарифуллин һәм [[Илдар Юзиев|Илдар Юзеев]]тың «Аҡ ҡалфағым төшөрҙөм ҡулдан…» драмаһынан суҡындырылған татар Иванов образдары ла ихлас дәғүә итә&lt;ref name=&quot;Р.Т.&quot; /&gt;.
}}
Туймазы татар драма театрында — Хәбир Исламов («Йондоҙом минең», Ш. Р.Рәхмәтуллин), Нурмөхәмәт («Илгизәр+Вера», [[Туфан Миңнуллин|Т.Ғ.Миңнуллин]]), Солтанбәк («Аршин мал алан», У. А.Ғәджибәков). Туймазы татар драма театрында [[Лек Вәлиев|Л. В.Вәлиев]]тең «Их, кәләше лә кәләше!» (1992)&lt;ref name=&quot;Б.Э.&quot; /&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|87888}}{{V|08|01|2022}}
* [http://bash.bashdram.ru/pomnim-pochitaem/mozaһitov-rif-imam-uly-1932-2016.html/ Риф Тойғонов «Башҡортостан» гәзите,1992 йыл,10 март ]{{V|08|01|2022}}

[[Категория:Башҡорт АССР-ының халыҡ артистары]]
[[Категория: Актёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]</text>
      <sha1>g3vxfjh6ndpobj59vu4v7bur3ubrtk1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артамонов Игорь Георгиевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183296</id>
    <revision>
      <id>1150160</id>
      <parentid>1136986</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:04:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15541" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Артамонов}}
'''Артамонов Игорь Георгиевич''' ([[14 март]] [[1967 йыл|1967]], [[Будённовск]], [[Ставрополь крайы]], [[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|РСФСР]], [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]) — Рәсәй сәйәсмәне, иҡтисадсы. 2019 йылдың 13 сентябренән Липецк өлкәһе хакимиәте башлығы (2018 йылдың 2 октябренән 2019 йылдың 13 сентябренә тиклем Липецк өлкәһе хакимиәте башлығы вазифаһын башҡарыусы){{Sfn|Официальный портал Администрации Липецкой области}}.

== Биографияһы ==
1967 йылдың 14 мартында [[Ставрополь крайы]]ның [[Будённовск|Буденновск]] ҡалаһында тыуған. Бәләкәй ғаиләлә үҫкән. Игорь бала сағында атаһы вафат була. Уны әсәһе һәм өлкән апаһы тәрбиәләп үҫтергән, уларҙың береһе лә хәҙер тере түгел. Һәр ваҡыт яҡшы уҡый, мәктәптә математиканы һәм шахмат уйынын ярата, шахмат ярыштарында ҡатнаша. Спорт менән мауыға, футбол һәм волейбол менән шөғөлләнә&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot;&gt;{{публикация|статья
|автор= Мурадьян
|автор имя= Лия
|автор2= Клюева
|автор2 имя= Юлия
|заглавие= Игорь Артамонов играет на саксофоне, любит шахматы, спорт и математику
|подзаголовок= Каким знают нынешнего врио губернатора Липецкой области школьные друзья и бывшие коллеги [фото, видео]
|тип= газ
|издание= Комсомольская правда Липецк
|год= 2018
|месяц= 10
|день= 09
|номер= 
|ссылка= https://www.lipetsk.kp.ru/daily/26892/3936615/
|архив= 
|архив дата= 
}}&lt;/ref&gt;.

Финляндия сигендә Ҡыҙыл Байраҡлы Төньяҡ-Көнбайыш сик буйы округы Реболь сик буйы отрядының «Вента» заставаһында хеҙмәт итә. 1987 йылда сержант булып ялға сыға&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://23fev.tilda.ws/|title=Дембельский альбом Игоря Артамонова|publisher=LipetskMedia.ru|accessdate=2019-02-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190705051200/http://23fev.tilda.ws/|archivedate=2019-07-05|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;.

1990 йылда [[Г. В. Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университеты|Г. В. Плеханов исемндәге Мәскәү халыҡ хужалығы институтын]] тамамлай&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;.

«МВА-Финанс» программаһы буйынса «[[Юғары иҡтисад мәктәбе]]» Милли тикшеренеү университетында идара итеү кадрҙары резервын үҫтереү программаһы буйынса [[Рәсәй Федерацияһы]] Хөкүмәте ҡарамағындағы Халыҡ хужалығы академияһында уҡый&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;&lt;ref name=Finparty&gt;{{cite web |url=https://finparty.ru/personal/igor-artamonov/ |title=Биография — Игорь Артамонов |website=Finparty }}&lt;/ref&gt;.
.

1992 йылдан — Рәсәй Һаҡлыҡ банкы Буденновск бүлексәһенең кредитлау һәм иҡтисади эш бүлеге мөдире, 1994 йылдан — бүлексә идарасыһы урынбаҫары&lt;ref name=Finparty /&gt;.

1996 йылда Рәсәй Һаҡлыҡ банкы 1812-се Будённовск бүлексәһе идарасыһы итеп тәғәйенләнә&lt;ref name=Finparty /&gt;.

2000 йылдан алып — Рәсәйҙең Сбербанк Ставрополь банкының&lt;&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;, артабан Төньяҡ-Кавказ һаҡлыҡ банкының клиенттар менән эште ойоштороу идараһы директоры. Банк Идараһы составына инә&lt;&lt;ref name=Finparty /&gt;.

2001 йылда Рәсәй Сбербанкы Төньяҡ-Кавказ банкының кредитлау бүлеген етәкләй&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;, 2004 йылда идара рәйесе урынбаҫары итеп тәғәйенләнә&lt;ref name=Finparty /&gt;.

2003—2004 йылдарҙа Рәсәй Сбербанкының Алыҫ Көнсығыш банкы менән идара итеү буйынса ваҡытлы хәкимиәтендә эшләй.

2007—2011 йылдарҙа Рәсәй Сбербанкы Көнбайыш Себер банкын етәкләй&lt;ref name=Finparty /&gt;&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;.

2011 йылдың июненән Рәсәй Сбербанкы Идараһы Рәйесе урынбаҫары вазифаһында эшләй&lt;&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;.

2013 йылдың 7 июнендә Рәсәй Сбербанкы Вице-президенты — Урта Рәсәй банкы Рәйесе итеп тәғәйенләнә&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;&lt;ref name=Finparty /&gt;. Был вазифаларҙа йыл ярым эшләү дәүерендә Урта Рәсәй банкы Сбербанк системаһының территориаль бүлексәләре рейтингының һуңғы позицияларынан беренсе баҫҡысҡа күтәрелә&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Спикер Игорь Артамонов |subtitle=Сбербанк России. Вице-президент и председатель Среднерусского банка |website=Ведомости Конференции |publisher=АО Бизнес Ньюс Медиа |url=https://events.vedomosti.ru/speakers/artamonov-igor-33883 |accessdate=2019-07-24 }}&lt;/ref&gt;.

2018 йылдан [[Рәсәй Федерацияһы Президенты]] ҡарамағындағы Рәсәй дәүләт хеҙмәте һәм идара итеү академияһында кадрҙар резервын үҫтереү программаһы буйынса уҡый&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.admlip.ru/authorities/glava-administratsii-lipetskoy-oblasti/ |title=Органы власти |publisher=Администрация Липецкой области |lang=ru|accessdate=2018-11-29}}&lt;/ref&gt;.

2018 йылдың 2 октябрендә [[Липецк өлкәһе]] губернаторы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы итеп тәғәйенләнә&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;. [[Рәсәй Президенты]] [[Путин Владимир Владимирович|Владимир Путин]] «Липецк өлкәһе хакимиәте башлығы вәкәләттәрен ваҡытынан алда туҡтатыу тураһында» указға ҡул ҡуя. [[Липецк өлкәһе]] хакимиәте башлығын һайланғанға тиклем Игорь Артамоновты Липецк өлкәһе хакимиәте башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы итеп тәғәйенләй&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://kremlin.ru/acts/news/58678 |title=Игорь Артамонов назначен врио главы администрации Липецкой области |subtitle=Владимир Путин подписал Указ «О досрочном прекращении полномочий главы администрации Липецкой области» |date=2018-10-02 |website=Президент России |accessdate=2019-07-24 |lang=ru |deadlink=no |archivedate= |archiveurl= }}&lt;/ref&gt;.

Берҙәм тауыш биреү көнөндә, 2019 йылдың 8 сентябрендә, [[Липецк өлкәһе]] хакимиәте башлығын һайлауҙың беренсе турында ул 67,29 % һөҙөмтәһе менән еңеп сыға. Уның вәкәләтлек мөҙҙәте 2024 йылда тамамланасаҡ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/4087293|title=Артамонов победил на выборах губернатора Липецкой области с 67,29% голосов|date=2019-09-09|publisher=www.kommersant.ru|lang=ru|accessdate=2019-09-10}}&lt;/ref&gt;. Вазифаға инеү13 сентябргә тәғәйенләнә&lt;ref&gt;{{cite web |lang=ru |url=https://ria.ru/20190909/1558482552.html |title=Инаугурацию главы Липецкой области планируют провести в пятницу |date=2019-09-09 |website=РИА Новости |accessdate=2019-09-09 |deadlink=no |archivedate= |archiveurl= }}&lt;/ref&gt;.

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән, ике балаһы бар{{Sfn|ТАСС-ДОСЬЕ, 2 октября 2018}}.

* Улы элек Сбербанкта эшләгән, 2019 йылдан биотехнологиялар менән шөғөлләнә{{Sfn|Сизов|2019}}&lt;ref name=&quot;Липецкмедиа 2018-10-21&quot;&gt;{{Cite web|url=http://lipetskmedia.ru/news/view/118398-_Doch_Igorya.html|title=«Дочь Игоря Артамонова жива и здорова»}}&lt;/ref&gt;.
* Ҡыҙы (2019 йылға ҡарата) мәктәп уҡыусыһы{{Sfn|Сизов|2019}}&lt;ref name=&quot;Липецкмедиа 2018-10-21&quot; /&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* II дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштары өсөн» орден миҙалы&lt;ref name=&quot;КП-2018-10-09&quot; /&gt;{{sfn|РИА Новости|2018}}.
* 2018 йылда [[Рәсәй Федерацияһы]]ның [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почет ордены]] менән бүләкләнә&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.

== Милке һәм килеме ==
2017 йылда иғлан ителгән йыллыҡ килеме 131 миллион 130 мең һум тәшкил итә&lt;ref&gt;{{публикация|книга |заглавие=Сведения о доходах временно исполняющего обязанности главы администрации Липецкой области, его супруги и несовершеннолетних детей за период с 1 января 2017 года по 31 декабря 2017 года, а также об имуществе и обязательствах имущественного характера по состоянию на 2 октября 2018 года |ссылка=http://admlip.ru/doc/app/corrup/13-15.rar |архив дата=2017-06-28 |архив= https://web.archive.org/web/20170628051107/http://admlip.ru/doc/app/corrup/13-15.rar |вид= электр. док |страницы= 1 |страниц= 1 |издательство=Администрация Липецкой области}}&lt;/ref&gt;, 2018 йылда — 195 млн 813 мең 856 һум. 2018 йылдың 31 декабренә ҡарата милке: фатир майҙаны 150,1 м², парковка урыны 16,9 м², дача участкаһы 2500 м², торлаҡ йорт 346,2 м², шулай уҡ Porsche Panamera автомобиле&lt;ref&gt;{{публикация|книга |заглавие= Сведения о доходах, расходах, об имуществе и обязательствах имущественного характера лиц, замещающих государственные должности в администрации Липецкой области, а также их супруг (супругов) и несовершеннолетних детей за период с 1 января 2018 года по 31 декабря 2018 года |вид= электр. док |страницы= 1 |страниц= 4 |ссылка=http://admlip.ru/doc/app/corrup/gos_dlz_2018.doc |архив дата=2019-07-24 |архив=https://web.archive.org/web/20190724213635/http://admlip.ru/doc/app/corrup/gos_dlz_2018.doc |издательство=Администрация Липецкой области}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{публикация|статья
|автор= Сизов
|автор имя= Игорь
|заглавие= Игорь Артамонов: «Я хочу гордиться результатами своей работы»
|тип= журн
|издание= Липецкая газета: итоги недели
|год= 2019
|месяц= 01
|день= 21
|номер=
|страницы= —
|ссылка= http://itogi.lpgzt.ru/aticle/igor-artamonov-ya-khochu-gorditsya-rezultatami-svoey-raboty-.htm
|архив=
|архив дата=
|ref= Сизов
}}
* {{cite web
|url= https://tass.ru/info/5628487
|title= Биография врио губернатора Липецкой области Игоря Артамонова 
|subtitle= Артамонов был назначен на эту должность 2 октября 2018 года
|date= 2018-10-02
|website= [[ТАСС]]
|lang=ru
|accessdate= 2019-07-25
|ref= ТАСС-ДОСЬЕ, 2 октября 2018
}}
* {{cite web
|url= http://admlip.ru/authorities/glava-administratsii-lipetskoy-oblasti/
|title= Глава администрации Липецкой области
|subtitle= Игорь Артамонов вступил в должность главы администрации Липецкой области
|date= 2019-09-13
|website= Официальный портал
|publisher= Администрация Липецкой области
|ref= Официальный портал Администрации Липецкой области
}}
* {{публикация|статья
|заглавие= Биография Игоря Артамонова
|тип= электр. изд.
|издание= РИА Новости
|год= 2018
|месяц= 10
|день= 02
|ссылка= https://ria.ru/spravka/20181002/1529830409.html
|архив= https://web.archive.org/web/20190425114152/https://ria.ru/20181002/1529830409.html
|архив дата= 2019-04-25
|ref= РИА Новости
}}
== Һылтанмалар ==
* [http://artamonovigor.ru/ Портал «Развиваем Липецкую область вместе!»]

[[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Почёт ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:«Берҙәм Рәсәй» ағзалары]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1967 йылда тыуғандар]]
[[Категория:14 мартта тыуғандар]]</text>
      <sha1>dqywebwtmg6sy7obmuxu4pkmr6xdq2o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зиннуров Гранит Нурулла улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183729</id>
    <revision>
      <id>1150253</id>
      <parentid>1140164</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:35:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тормош һәм хеҙмәт юлы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9470" xml:space="preserve">{{Ук}}
''' Зиннуров Гранит Нурулла улы''' (2 август [[1934 йыл|1934]]) — инженер-электрик, крайҙы өйрәнеүсе, публицист. [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н тамамлаған&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Гранит Нурулла улы Зиннуров [[1934 йыл]]дың 2 авгусында [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|БАССР]]-ҙың Малаяҙ районы (хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]) Иҫке Ҡаратаулы ауылында партия һәм совет хеҙмәткәре Нурулла Зиннуров һәм уның ҡатыны Фәхитә Әхмәтсафа ҡыҙы ғаиләһендә тыуған.
 
Атаһы [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы|Нурулла Зиннур улы Зиннуров]] ([[1901 йыл|1901]]—[[1943 йыл|1943]]) заманына ҡарта алдынғы ҡарашлы, белемгә ынтылған кеше була. 1925 йылда Лаҡлы мәҙрәсәһе уҡытыусыһы, ахун Әхмәтсафа Баһауетдинов хәҙрәттең ҡыҙы Фәхитәгә өйләнә. 1925 йылда Нурулла Зинуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, Мәскәүгә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны Автономиялы Башҡорт ССР-ы составына индереүҙе юллап бара. Мәскәүҙә Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университетын (КУТВ), 1932 йылда Мәскәүҙә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтын тамамлай. Нурулла Зиннуров 1933—1935 йылдарҙа Аҡһары МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән Күмертау районы Яңы Мораптал ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. 1935—1936 Асҡын МТС-ы директоры, шунан 1937 йылдың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй. 1937 йылдың ноябрендә ҡулға алына&lt;ref&gt;''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август&lt;/ref&gt;.

Тормоштоң күп һынауҙарын үтә сәйәси золом ҡорбаны улы Гранит. Башланғыс белемде ата-әсәһенең тыуған ауылы Лаҡлы мәктәбендә ала, Лаҡлы балалар йортонда ла йәшәргә тура килә уға. Иҫке Ҡаратаулы урта мәктәбен тамамлай.

[[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]нда белем ала, инжененр-электрик һөнәренә эйә була&lt;ref&gt;''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8&lt;/ref&gt;.

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
[[1952 йыл]]да Гранит Нурулла улы хеҙмәт юлын башлай.

[[1954 йыл|1954]]-[[1956 йыл]]дарҙа [[Совет Армияһы]]нда Һауа-десант ғәскәрҙәрендә хеҙмәт итә. [[Венгрия]]лағы мадьяр ихтилалы осоронда хәрби хәрәкәттәрҙә ғәскәри разведка командиры сифатында ҡатнаша.

[[1965 йыл]]да [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н инженер-электрик һөнәре (411И) буйынса тамамлай.

[[Силәбе трактор заводы]]нда инженер-көйләүсе, цех энергетигы, сәнәғәт тракторҙарын эшләп сығарыусы 9 цехты берләштергән производство (етештереү) энергетигы булып эшләй. Заводта нәшер ителгән күп тиражлы гәзиттә мәҡәләләре донъя күрә. Шул уҡ ваҡытта 7 йыл дауамында техникумда уҡыта һәм Силәбе политехник институтында «Промышленая электроника» курсы буйынса лекциялар уҡый.

[[1973 йыл]]да СССР Трактор һәм ауыл хужалығы машиналары төҙөлөшө министрының&lt;ref&gt;[https://docs.cntd.ru/document/765711273 СОВЕТ МИНИСТРОВ СССР ПОСТАНОВЛЕНИЕ от 11 апреля 1968 года N 232 Об утверждении Положения о Министерстве тракторного и сельскохозяйственного машиностроения]&lt;/ref&gt; бойороғо буйынса [[Чебоксар]] ҡалаһына Сәнәғәт тракторҙары заводы (ЧЗПТ) ойоштороу эшенә ебәрелә. Бында ул сәнәғәт электроникаһы бүлеге начальнигы булып эшләй. Вазифаһы буйынса АҠШ, Япония, Италия, Германия, Франция фирмалары менән килешеү эштәре башҡара.

1980 йылда саҡырыу уйынса Башҡортостанға ҡайта. Өфө Коммутацион аппараттар заводын (УЗКА) ойоштороу эштәренең башында торҙо. Коммутацион аппараттар заводының импорт ҡорамалдарҙы монтажлау һәм көйләү буйынса баш механик урынбаҫары булып хаҡлы ялға сыҡҡансы хеҙмәт итә.

Зиннуров Гранит Нурулла улы — крайҙы өйрәнеүсе, публицист, «История села Лаклы», «Тропой судьбы» китаптары авторы. Салауат районы гәзиттәрендә Лаҡлы ауылы тарихыыына арналған «След на земле» һәм «На своей земле» очерктары донъя күрҙе. «Революцией призванные», «Возвращённые имена» йыйынтыҡтарында комиссар [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] һәм [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы|Нурулла Зиннуров]] тураһында очерктары баҫылып сыҡты&lt;ref&gt;[https://www.culture.ru/events/1139120/kruglyi-stol-istoriya-sela-lakly-salavatskogo-raiona-respubliki-bashkortostan Зинуров Гранит Нуруллович. История села Лаклы]&lt;/ref&gt;.

== Ғаиләһе ==
Гранит Нурулла улы Зиннуров ҡатыны Лилиә менән өс бала тәрбиәләп үҫтерҙе&lt;ref&gt;''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8 &lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==

== Китаптары ==
* ''Г. Н. Зинуров'' История села Лаклы, Уфа, 2004
* ''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8
* ''Зинуров Г. Н.'' Имамы села Лаклы
* ''Зинуров Г. Н.'' Нурулла Зиннуров (очерк о Нурулле Зиннурове) — Возвращённые имена

== Ваҡытлы матбуғатта ==
* ''Зинуров Г. Н.'' След на земле. — Ленинское знамя, 1980, 30 август
* ''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август

== Һылтанмалар ==
* [https://www.culture.ru/events/1139120/kruglyi-stol-istoriya-sela-lakly-salavatskogo-raiona-respubliki-bashkortostan Зинуров Гранит Нуруллович. История села Лаклы]
* [https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>l07ylrwz1y422njvt5667gyc6x236ud</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150269</id>
      <parentid>1150253</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:20:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9623" xml:space="preserve">{{Ук}}
''' Зиннуров Гранит Нурулла улы''' (2 август [[1934 йыл|1934]]) — инженер-электрик, крайҙы өйрәнеүсе, публицист. [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н тамамлаған&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Гранит Нурулла улы Зиннуров [[1934 йыл]]дың 2 авгусында [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|БАССР]]-ҙың Малаяҙ районы (хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]) Иҫке Ҡаратаулы ауылында партия һәм совет хеҙмәткәре Нурулла Зиннуров һәм уның ҡатыны Фәхитә Әхмәтсафа ҡыҙы ғаиләһендә тыуған.
 
Атаһы [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы|Нурулла Зиннур улы Зиннуров]] ([[1901 йыл|1901]]—[[1943 йыл|1943]]) заманына ҡарта алдынғы ҡарашлы, белемгә ынтылған кеше була. 1925 йылда Лаҡлы мәҙрәсәһе уҡытыусыһы, ахун Әхмәтсафа Баһауетдинов хәҙрәттең ҡыҙы Фәхитәгә өйләнә. 1925 йылда Нурулла Зинуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, Мәскәүгә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны Автономиялы Башҡорт ССР-ы составына индереүҙе юллап бара. Мәскәүҙә Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университетын (КУТВ), 1932 йылда Мәскәүҙә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтын тамамлай. Нурулла Зиннуров 1933—1935 йылдарҙа Аҡһары МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән Күмертау районы Яңы Мораптал ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. 1935—1936 Асҡын МТС-ы директоры, шунан 1937 йылдың 4 ноябренә саҡлы Үрмиәзе МТС-ы директоры булып эшләй. 1937 йылдың ноябрендә ҡулға алына&lt;ref&gt;''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август&lt;/ref&gt;.

Тормоштоң күп һынауҙарын үтә сәйәси золом ҡорбаны улы Гранит. Башланғыс белемде ата-әсәһенең тыуған ауылы Лаҡлы мәктәбендә ала, Лаҡлы балалар йортонда ла йәшәргә тура килә уға. Иҫке Ҡаратаулы урта мәктәбен тамамлай.

[[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]нда белем ала, инжененр-электрик һөнәренә эйә була&lt;ref&gt;''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8&lt;/ref&gt;.

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
[[1952 йыл]]да Гранит Нурулла улы хеҙмәт юлын башлай.

[[1954 йыл|1954]]-[[1956 йыл]]дарҙа [[Совет Армияһы]]нда Һауа-десант ғәскәрҙәрендә хеҙмәт итә. [[Венгрия]]лағы мадьяр ихтилалы осоронда хәрби хәрәкәттәрҙә ғәскәри разведка командиры сифатында ҡатнаша.

[[1965 йыл]]да [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н инженер-электрик һөнәре (411И) буйынса тамамлай.

[[Силәбе трактор заводы]]нда инженер-көйләүсе, цех энергетигы, сәнәғәт тракторҙарын эшләп сығарыусы 9 цехты берләштергән производство (етештереү) энергетигы булып эшләй. Заводта нәшер ителгән күп тиражлы гәзиттә мәҡәләләре донъя күрә. Шул уҡ ваҡытта 7 йыл дауамында техникумда уҡыта һәм Силәбе политехник институтында «Промышленая электроника» курсы буйынса лекциялар уҡый.

[[1973 йыл]]да СССР Трактор һәм ауыл хужалығы машиналары төҙөлөшө министрының&lt;ref&gt;[https://docs.cntd.ru/document/765711273 СОВЕТ МИНИСТРОВ СССР ПОСТАНОВЛЕНИЕ от 11 апреля 1968 года N 232 Об утверждении Положения о Министерстве тракторного и сельскохозяйственного машиностроения]&lt;/ref&gt; бойороғо буйынса [[Чебоксар]] ҡалаһына Сәнәғәт тракторҙары заводы (ЧЗПТ) ойоштороу эшенә ебәрелә. Бында ул сәнәғәт электроникаһы бүлеге начальнигы булып эшләй. Вазифаһы буйынса АҠШ, Япония, Италия, Германия, Франция фирмалары менән килешеү эштәре башҡара.

1980 йылда саҡырыу уйынса Башҡортостанға ҡайта. Өфө Коммутацион аппараттар заводын (УЗКА) ойоштороу эштәренең башында торҙо. Коммутацион аппараттар заводының импорт ҡорамалдарҙы монтажлау һәм көйләү буйынса баш механик урынбаҫары булып хаҡлы ялға сыҡҡансы хеҙмәт итә.

Зиннуров Гранит Нурулла улы — крайҙы өйрәнеүсе, публицист, «История села Лаклы», «Тропой судьбы» китаптары авторы. Салауат районы гәзиттәрендә Лаҡлы ауылы тарихыыына арналған «След на земле» һәм «На своей земле» очерктары донъя күрҙе. «Революцией призванные», «Возвращённые имена» йыйынтыҡтарында комиссар [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] һәм [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы|Нурулла Зиннуров]] тураһында очерктары баҫылып сыҡты&lt;ref&gt;[https://www.culture.ru/events/1139120/kruglyi-stol-istoriya-sela-lakly-salavatskogo-raiona-respubliki-bashkortostan Зинуров Гранит Нуруллович. История села Лаклы]&lt;/ref&gt;.

== Ғаиләһе ==
Гранит Нурулла улы Зиннуров ҡатыны Лилиә менән өс бала тәрбиәләп үҫтерҙе&lt;ref&gt;''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8 &lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==

== Китаптары ==
* ''Г. Н. Зинуров'' История села Лаклы, Уфа, 2004
* ''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8
* ''Зинуров Г. Н.'' Имамы села Лаклы
* ''Зинуров Г. Н.'' Нурулла Зиннуров (очерк о Нурулле Зиннурове) — Возвращённые имена

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы]]
* [[Әхмәҙиә мәҙрәсәһе]]
* [[Лаҡлы]]

== Ваҡытлы матбуғатта ==
* ''Зинуров Г. Н.'' След на земле. — Ленинское знамя, 1980, 30 август
* ''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август

== Һылтанмалар ==
* [https://www.culture.ru/events/1139120/kruglyi-stol-istoriya-sela-lakly-salavatskogo-raiona-respubliki-bashkortostan Зинуров Гранит Нуруллович. История села Лаклы]
* [https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>98mhlvla0b9v7ieidsjmwaqobkuffro</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150270</id>
      <parentid>1150269</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:27:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9715" xml:space="preserve">{{Ук}}
''' Зиннуров Гранит Нурулла улы''' (2 август [[1934 йыл|1934]]) — инженер-электрик, крайҙы өйрәнеүсе, публицист. [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н тамамлаған&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Гранит Нурулла улы Зиннуров [[1934 йыл]]дың 2 авгусында [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|БАССР]]-ҙың Малаяҙ районы (хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]) Иҫке Ҡаратаулы ауылында партия һәм совет хеҙмәткәре Нурулла Зиннуров һәм уның ҡатыны Фәхитә Әхмәтсафа ҡыҙы ғаиләһендә тыуған.
 
Атаһы [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы|Нурулла Зиннур улы Зиннуров]] ([[1901 йыл|1901]]—[[1943 йыл|1943]]) заманына ҡарта алдынғы ҡарашлы, белемгә ынтылған кеше була. 1925 йылда Лаҡлылағы [[Әхмәҙиә мәҙрәсәһе]] уҡытыусыһы, ахун Әхмәтсафа Баһауетдинов хәҙрәттең ҡыҙы Фәхитәгә өйләнә. 1925 йылда Нурулла Зиннуров, ауылдашы Хәйруллин Әхмәтнур менән, Мәскәүгә, ВЦИК преседателе М. И. Калининға, ауыл халҡы исеменән Лаҡлыны Автономиялы Башҡорт ССР-ы составына индереүҙе юллап бара. Мәскәүҙә [[Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университеты]]н (КУТВ), 1932 йылда Мәскәүҙә Ҡыҙыл профессураның Аграр институтын тамамлай. Нурулла Зиннуров 1933—1935 йылдарҙа [[Аҡһары]] МТС-ының политбүлек начальнигы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең инициативаһы менән [[Күмертау районы]] [[Яңы Мораптал]] ауылында Чапай МТС-ын ойоштора. 1935—1936 [[Асҡын (Асҡын районы)|Асҡын]] МТС-ы директоры, шунан 1937 йылдың 4 ноябренә саҡлы [[Урмияҙ]] МТС-ы директоры булып эшләй. [[1937 йыл]]дың ноябрендә ҡулға алына&lt;ref&gt;''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август&lt;/ref&gt;.

Тормоштоң күп һынауҙарын үтә сәйәси золом ҡорбаны улы Гранит. Башланғыс белемде ата-әсәһенең тыуған ауылы Лаҡлы мәктәбендә ала, Лаҡлы балалар йортонда ла йәшәргә тура килә уға. Иҫке Ҡаратаулы урта мәктәбен тамамлай.

[[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]нда белем ала, инжененр-электрик һөнәренә эйә була&lt;ref&gt;''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8&lt;/ref&gt;.

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
[[1952 йыл]]да Гранит Нурулла улы хеҙмәт юлын башлай.

[[1954 йыл|1954]]-[[1956 йыл]]дарҙа [[Совет Армияһы]]нда Һауа-десант ғәскәрҙәрендә хеҙмәт итә. [[Венгрия]]лағы мадьяр ихтилалы осоронда хәрби хәрәкәттәрҙә ғәскәри разведка командиры сифатында ҡатнаша.

[[1965 йыл]]да [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н инженер-электрик һөнәре (411И) буйынса тамамлай.

[[Силәбе трактор заводы]]нда инженер-көйләүсе, цех энергетигы, сәнәғәт тракторҙарын эшләп сығарыусы 9 цехты берләштергән производство (етештереү) энергетигы булып эшләй. Заводта нәшер ителгән күп тиражлы гәзиттә мәҡәләләре донъя күрә. Шул уҡ ваҡытта 7 йыл дауамында техникумда уҡыта һәм Силәбе политехник институтында «Промышленая электроника» курсы буйынса лекциялар уҡый.

[[1973 йыл]]да СССР Трактор һәм ауыл хужалығы машиналары төҙөлөшө министрының&lt;ref&gt;[https://docs.cntd.ru/document/765711273 СОВЕТ МИНИСТРОВ СССР ПОСТАНОВЛЕНИЕ от 11 апреля 1968 года N 232 Об утверждении Положения о Министерстве тракторного и сельскохозяйственного машиностроения]&lt;/ref&gt; бойороғо буйынса [[Чебоксар]] ҡалаһына Сәнәғәт тракторҙары заводы (ЧЗПТ) ойоштороу эшенә ебәрелә. Бында ул сәнәғәт электроникаһы бүлеге начальнигы булып эшләй. Вазифаһы буйынса АҠШ, Япония, Италия, Германия, Франция фирмалары менән килешеү эштәре башҡара.

1980 йылда саҡырыу уйынса Башҡортостанға ҡайта. Өфө Коммутацион аппараттар заводын (УЗКА) ойоштороу эштәренең башында торҙо. Коммутацион аппараттар заводының импорт ҡорамалдарҙы монтажлау һәм көйләү буйынса баш механик урынбаҫары булып хаҡлы ялға сыҡҡансы хеҙмәт итә.

Зиннуров Гранит Нурулла улы — крайҙы өйрәнеүсе, публицист, «История села Лаклы», «Тропой судьбы» китаптары авторы. Салауат районы гәзиттәрендә Лаҡлы ауылы тарихыыына арналған «След на земле» һәм «На своей земле» очерктары донъя күрҙе. «Революцией призванные», «Возвращённые имена» йыйынтыҡтарында комиссар [[Хамматов Шәрифулла Хәбибулла улы|Шәрифулла Хамматов]] һәм [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы|Нурулла Зиннуров]] тураһында очерктары баҫылып сыҡты&lt;ref&gt;[https://www.culture.ru/events/1139120/kruglyi-stol-istoriya-sela-lakly-salavatskogo-raiona-respubliki-bashkortostan Зинуров Гранит Нуруллович. История села Лаклы]&lt;/ref&gt;.

== Ғаиләһе ==
Гранит Нурулла улы Зиннуров ҡатыны Лилиә менән өс бала тәрбиәләп үҫтерҙе&lt;ref&gt;''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8 &lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==

== Китаптары ==
* ''Г. Н. Зинуров'' История села Лаклы, Уфа, 2004
* ''Г. Зинуров.'' Тропой судьбы: Документальная повесть, — Уфа: «АльфаРеклама», 2015. — 334 с. ISBN 978-5-906165-55-8
* ''Зинуров Г. Н.'' Имамы села Лаклы
* ''Зинуров Г. Н.'' Нурулла Зиннуров (очерк о Нурулле Зиннурове) — Возвращённые имена

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы]]
* [[Әхмәҙиә мәҙрәсәһе]]
* [[Лаҡлы]]

== Ваҡытлы матбуғатта ==
* ''Зинуров Г. Н.'' След на земле. — Ленинское знамя, 1980, 30 август
* ''Абдуллина М. Ф.'' «Бәлки, мине үлтерерҙәр…» (Н. З. Зинуров тураһында) — Совет Башҡортостаны, 1989, 192-се һан, 20 август

== Һылтанмалар ==
* [https://www.culture.ru/events/1139120/kruglyi-stol-istoriya-sela-lakly-salavatskogo-raiona-respubliki-bashkortostan Зинуров Гранит Нуруллович. История села Лаклы]
* [https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>rxbgei9hgdlh6foj6fwpck4x1vcxjow</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әбүбәкеров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184264</id>
    <revision>
      <id>1150280</id>
      <parentid>1147084</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:34:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3036" xml:space="preserve">'''Әбүбәкеров''' — башҡорт фамилияһы. [[Әбүбәкер (исем)|Әбүбәкер]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла бындай фамилиялы кешеләр бар. 

'''Әбүбәкерова'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Әбүбәкеров Мисбах Иҙрис улы]] (1914—1945) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] 148-се гвардия артиллерия-миномёт полкы 5-се батареяһының ҡороусыһы (зарядлаусы) була. Гвардия рядовойы, ҡыҙылармеец.
* [[Әбүбәкеров Мөнир Риза улы]] (1954) — дәүләт хеҙмәткәре, үҙешмәкәр рәссам. 1995 йылдан — [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы ойоштороу бүлегенең баш белгесе, 1998—2015 йылдарҙа кеше хоуҡтары буйынса сектор мөдире.
* [[Әбүбәкеров Мәғсүм Әбүбәкер улы]] (1902—1942) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 313-сө кавалерия полкында химик химик вазифаһын башҡара. Ҡыҙылармеец.
* [[Әбүбәкеров Риза Вәхит улы]] (1902—1938) — [[башҡорт]] [[СССР|совет]] дәүләт эшмәкәре. (1930—1935 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Мәғариф халыҡ комиссары. Сәйәси золом ҡорбаны.
* [[Әбүбәкеров Әкрәм Әғзәм улы]] (1910—1943) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]нда повозочный (арбасы) булып хеҙмәт итә. Гвардия ҡыҙылармеецы.
* [[Әбүбәкеров Әхмәт Мәхмүт улы]] (1908—1944) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы 313-сө (62-се гвардия) кавалерия полкында зенит ҡоролмаһы пулемётсыһы (номеры — ппс 1927 ч 771). Ҡыҙылармеец.
------------------
* [[Әбүбәкерова Гөлназ Әхмәт ҡыҙы]] (1996 йыл) — Рәсәй шашкасыһы, урыҫ һәм халыҡ-ара шашка буйынса махсуслашҡан. Рәсәй һәм Европа беренселегенең күп тапҡырҙар еңеүсеһе. Спорт мастерлығына кандидат. Халыҡ-ара шашка буйынса Рәсәй йәштәр йыйылма командаһы ағзаһы (2004).

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
[[Әбүбәкер]] ауылы

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>e0qdc6j3dwl26fulhv6glvhjjvl5ti6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Гудзь Борис Игнатьевич</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184731</id>
    <revision>
      <id>1150150</id>
      <timestamp>2022-08-19T12:22:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{ТИМ|ru|Гудзь, Борис Игнатьевич|19 август 2022 йыл}}  {{Юбилярға Википедия бүләге|Akkashka}} ~~~~&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="302" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Гудзь, Борис Игнатьевич|19 август 2022 йыл}} 
{{Юбилярға Википедия бүләге|Akkashka}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 12:22, 19 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>a0mgt0wdpdzge0s4xo38yahn0et5c91</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абдулғужин Рәүил Сәлим улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184732</id>
    <revision>
      <id>1150153</id>
      <timestamp>2022-08-19T12:49:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Абдулғужин Рәүил Сәлим улы''' (1942), геолог. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004).   == Биографияһы == Рәүил Сәлим улы Абдулғужин 1942 йылда Башҡортостан Республикаһының Ейәнсура районы Хоҙайбәндә ауылында тыуған.   == Тормош һәм хе...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1802" xml:space="preserve">'''Абдулғужин Рәүил Сәлим улы''' (1942), геолог. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004). 

== Биографияһы ==
Рәүил Сәлим улы Абдулғужин 1942 йылда Башҡортостан Республикаһының Ейәнсура районы Хоҙайбәндә ауылында тыуған.
 
== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1967 йылдан Бүребай, 1981 йылдан «Башкиргеология» берекмәһенең Көньяҡ-көнсығыш геология-разведка экспедицияһы геологы.

1986 йылдан — Сибай ҡалаһындағы Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты (Сибай ҡалаһы), 1988 йылдан — Ырымбур өлкәһендәге Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты геологы.

1990 йылдан — Бүребай тау-байыҡтырыу комбинаты, 2000—2004 йылдарҙа Хәйбулла тау компанияһы геологы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы]] (2004)
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог  Республики Башкортостан» Абдулгужину Р.С.]
* [https://excheck.pro/person/026705048252-abdulguzhin-ravil-salimovich ИП Абдулгужин Равиль Салимович 2007-2010 гг.]

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>t9mvpbno5ufl08uef292qqkjbiyf8hu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150154</id>
      <parentid>1150153</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T12:51:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2037" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Абдулғужин Рәүил Сәлим улы''' (1942), геолог. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004). 

== Биографияһы ==
Рәүил Сәлим улы Абдулғужин 1942 йылда Башҡортостан Республикаһының Ейәнсура районы Хоҙайбәндә ауылында тыуған.
 
== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1967 йылдан Бүребай, 1981 йылдан «Башкиргеология» берекмәһенең Көньяҡ-көнсығыш геология-разведка экспедицияһы геологы.

1986 йылдан — Сибай ҡалаһындағы Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты (Сибай ҡалаһы), 1988 йылдан — Ырымбур өлкәһендәге Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты геологы.

1990 йылдан — Бүребай тау-байыҡтырыу комбинаты, 2000—2004 йылдарҙа Хәйбулла тау компанияһы геологы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы]] (2004)&lt;ref&gt; [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог  Республики Башкортостан» Абдулгужину Р.С.]&lt;/ref&gt;
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог  Республики Башкортостан» Абдулгужину Р.С.]
* [https://excheck.pro/person/026705048252-abdulguzhin-ravil-salimovich ИП Абдулгужин Равиль Салимович 2007-2010 гг.]

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>nxm9sfz3xpgbfmggzm0yyuqv2tr1301</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150155</id>
      <parentid>1150154</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T12:59:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2039" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Абдулғужин Рәүил Сәлим улы''' (1942), геолог. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004).

== Биографияһы ==
Рәүил Сәлим улы Абдулғужин 1942 йылда Башҡортостан Республикаһының Ейәнсура районы Хоҙайбәндә ауылында тыуған.
 

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1967 йылдан Бүребай, 1981 йылдан «Башкиргеология» берекмәһенең Көньяҡ-көнсығыш геология-разведка экспедицияһы геологы.

1986 йылдан — Сибай ҡалаһындағы Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты (Сибай ҡалаһы), 1988 йылдан — Ырымбур өлкәһендәге Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты геологы.

1990 йылдан — Бүребай тау-байыҡтырыу комбинаты, 2000—2004 йылдарҙа Хәйбулла тау компанияһы геологы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004)&lt;ref&gt; [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]&lt;/ref&gt;
 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]
* [https://excheck.pro/person/026705048252-abdulguzhin-ravil-salimovich ИП Абдулгужин Равиль Салимович 2007—2010 гг.]

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>hnvwcfgsx62yxox4jkq6ab321g7xub8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150161</id>
      <parentid>1150155</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:19:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2122" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Абдулғужин Рәүил Сәлим улы''' (1942) — геолог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004).

== Биографияһы ==
Рәүил Сәлим улы Абдулғужин 1942 йылда Башҡортостан Республикаһының [[Ейәнсура районы]] [[Хоҙайбәндә]] ауылында тыуған.
 

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1967 йылдан Бүребай, 1981 йылдан «Башкиргеология» берекмәһенең Көньяҡ-көнсығыш геология-разведка экспедицияһы геологы.

1986 йылдан — Сибай ҡалаһындағы [[Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты|Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты (Сибай ҡалаһы)]], 1988 йылдан — Ырымбур өлкәһендәге Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты геологы.

1990 йылдан — Бүребай тау-байыҡтырыу комбинаты, 2000—2004 йылдарҙа Хәйбулла тау компанияһы геологы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004)&lt;ref&gt; [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]&lt;/ref&gt;
 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]
* [https://excheck.pro/person/026705048252-abdulguzhin-ravil-salimovich ИП Абдулгужин Равиль Салимович 2007—2010 гг.]

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>bqnz7bzcy8hyxjk6v0ek2lzisqptwsu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150162</id>
      <parentid>1150161</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:20:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тормош һәм хеҙмәт юлы */ викилаштырыу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2130" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Абдулғужин Рәүил Сәлим улы''' (1942) — геолог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004).

== Биографияһы ==
Рәүил Сәлим улы Абдулғужин 1942 йылда Башҡортостан Республикаһының [[Ейәнсура районы]] [[Хоҙайбәндә]] ауылында тыуған.
 

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1967 йылдан Бүребай, 1981 йылдан «Башкиргеология» берекмәһенең Көньяҡ-көнсығыш геология-разведка экспедицияһы геологы.

1986 йылдан — Сибай ҡалаһындағы [[Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты|Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты (Сибай ҡалаһы)]], 1988 йылдан — Ырымбур өлкәһендәге [[Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты]] геологы.

1990 йылдан — [[Бүребай тау-байыҡтырыу комбинаты]], 2000—2004 йылдарҙа Хәйбулла тау компанияһы геологы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004)&lt;ref&gt; [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]&lt;/ref&gt;
 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]
* [https://excheck.pro/person/026705048252-abdulguzhin-ravil-salimovich ИП Абдулгужин Равиль Салимович 2007—2010 гг.]

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>g1zew8iamxdp2sk7h5cdcqs0ps2e8tf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150163</id>
      <parentid>1150162</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:21:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>added [[Category:Алфавит буйынса геологтар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2203" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Абдулғужин Рәүил Сәлим улы''' (1942) — геолог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004).

== Биографияһы ==
Рәүил Сәлим улы Абдулғужин 1942 йылда Башҡортостан Республикаһының [[Ейәнсура районы]] [[Хоҙайбәндә]] ауылында тыуған.
 

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1967 йылдан Бүребай, 1981 йылдан «Башкиргеология» берекмәһенең Көньяҡ-көнсығыш геология-разведка экспедицияһы геологы.

1986 йылдан — Сибай ҡалаһындағы [[Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты|Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты (Сибай ҡалаһы)]], 1988 йылдан — Ырымбур өлкәһендәге [[Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты]] геологы.

1990 йылдан — [[Бүребай тау-байыҡтырыу комбинаты]], 2000—2004 йылдарҙа Хәйбулла тау компанияһы геологы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004)&lt;ref&gt; [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]&lt;/ref&gt;
 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]
* [https://excheck.pro/person/026705048252-abdulguzhin-ravil-salimovich ИП Абдулгужин Равиль Салимович 2007—2010 гг.]

{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Алфавит буйынса геологтар]]</text>
      <sha1>lcnimspsvmzxtv24uzehv7warc7t0bq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150210</id>
      <parentid>1150163</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T16:18:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2202" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Абдулғужин Рәүил Сәлим улы''' (1942) — геолог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004).

== Биографияһы ==
Рәүил Сәлим улы Абдулғужин 1942 йылда Башҡортостан Республикаһының [[Ейәнсура районы]] [[Хоҙайбәндә]] ауылында тыуған.
 
== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1967 йылдан Бүребай, 1981 йылдан «Башкиргеология» берекмәһенең Көньяҡ-көнсығыш геология-разведка экспедицияһы геологы.

1986 йылдан — Сибай ҡалаһындағы [[Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты|Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты (Сибай ҡалаһы)]], 1988 йылдан — Ырымбур өлкәһендәге [[Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты]] геологы.

1990 йылдан — [[Бүребай тау-байыҡтырыу комбинаты]], 2000—2004 йылдарҙа Хәйбулла тау компанияһы геологы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған геологы (2004)&lt;ref&gt; [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]&lt;/ref&gt;
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://docs.cntd.ru/document/935107435 О присвоении почетного звания «Заслуженный геолог Республики Башкортостан» Абдулгужину Р. С.]
* [https://excheck.pro/person/026705048252-abdulguzhin-ravil-salimovich ИП Абдулгужин Равиль Салимович 2007—2010 гг.]

{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Алфавит буйынса геологтар]]</text>
      <sha1>ezm2h1t1jhic211sev16ukw4izb3bm7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артамонов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184733</id>
    <revision>
      <id>1150157</id>
      <timestamp>2022-08-19T13:59:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Артамонов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы.  '''Артамонова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Артамонов Владимир Иванович]] ([[20 ноябрь]] [[1906 йыл]] — [[29 сентябрь]] [[1944 йыл]]) — [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[Артамонов Игорь Георгиевич]] (14...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="590" xml:space="preserve">'''Артамонов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы.

'''Артамонова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артамонов Владимир Иванович]] ([[20 ноябрь]] [[1906 йыл]] — [[29 сентябрь]] [[1944 йыл]]) — [[Советтар Союзы Геройы]].
* [[Артамонов Игорь Георгиевич]] ([[14 март]] [[1967 йыл]]) — Рәсәй сәйәсмәне, иҡтисадсы.
---------------
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>r9b7tt9xv6kplcvgs1pg8ekznrd5w40</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡалып:Флагификация/Российская республика</title>
    <ns>10</ns>
    <id>184734</id>
    <revision>
      <id>1150164</id>
      <timestamp>2022-08-19T14:23:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>күсерелгән ru  Шаблон:Флагификация/Российская республика</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="281" xml:space="preserve">{{ {{{1&lt;noinclude&gt;|флагификация/флаг&lt;/noinclude&gt;}}}
| variant = {{{variant|}}}
| размер = {{{размер|}}}
| alias = Россия Республикаһы
| flag alias = Flag of Russia.svg
| flag alias-ВМФ = Naval ensign of Russia.svg
| var1 = ВМФ
}}</text>
      <sha1>rn9wzhb5aem2vd1vvcp3r9bqt3x48iw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150165</id>
      <parentid>1150164</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:25:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="281" xml:space="preserve">{{ {{{1&lt;noinclude&gt;|флагификация/флаг&lt;/noinclude&gt;}}}
| variant = {{{variant|}}}
| размер = {{{размер|}}}
| alias = Россия республикаһы
| flag alias = Flag of Russia.svg
| flag alias-ВМФ = Naval ensign of Russia.svg
| var1 = ВМФ
}}</text>
      <sha1>m1u3q9990oqlbmzrt0q4q42v9dong72</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Россия республикаһы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184735</id>
    <redirect title="Рәсәй республикаһы" />
    <revision>
      <id>1150166</id>
      <timestamp>2022-08-19T14:25:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>[[Рәсәй республикаһы]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Рәсәй республикаһы]]</text>
      <sha1>epz6fa8lzfxyyovihrp3yqjvqz1d0h8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҡбутин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184736</id>
    <revision>
      <id>1150169</id>
      <timestamp>2022-08-19T14:37:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Аҡбутин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.  '''Аҡбутина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == *  [[Аҡбутин Сәйетғәли  Мысырғәли улы]] (1921 — ?) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры. ------- * [[Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы]] * Аҡбу...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="534" xml:space="preserve">'''Аҡбутин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҡбутина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
*  [[Аҡбутин Сәйетғәли  Мысырғәли улы]] (1921 — ?) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры.
-------
* [[Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы]]
* [[Аҡбутина Әлфиә Носрат ҡыҙы]]
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>2kmjnqawikbzmiqnkni5um5orw8bxri</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150170</id>
      <parentid>1150169</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:39:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="795" xml:space="preserve">'''Аҡбутин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҡбутина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
*  [[Аҡбутин Сәйетғәли  Мысырғәли улы]] (1921 — ?) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры.
-------
* [[Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы]] ([[18 март]] [[1966 йыл]]) — уҡытыусы, журналист, шағир. Рәсәй Федерацияһының (2011) һәм Башҡортостан Республикаһының Журналистар (2011) союздары ағзаһы. 
* [[Аҡбутина Әлфиә Носрат ҡыҙы]]
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>oamih8c6pq43j8gfftzo50y7efbnset</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150171</id>
      <parentid>1150170</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:40:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1051" xml:space="preserve">'''Аҡбутин''' — башҡорт ир-ат фамилияһы.

'''Аҡбутина'''  — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
*  [[Аҡбутин Сәйетғәли  Мысырғәли улы]] (1921 — ?) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры.
-------
* [[Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы]] ([[18 март]] [[1966 йыл]]) — уҡытыусы, журналист, шағир. Рәсәй Федерацияһының (2011) һәм Башҡортостан Республикаһының Журналистар (2011) союздары ағзаһы. 
* [[Аҡбутина Әлфиә Носрат ҡыҙы]] ([[9 октябрь]] [[1955 йыл]]) — журналист, тәржемәсе. 1988 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. 2015 йылдан [[Башҡорт Википедияһы]]ның әүҙем мөхәррире.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>fcu4wswcmvar4zuunzgf3k4qeqsfp1j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҡбутина</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184737</id>
    <redirect title="Аҡбутин" />
    <revision>
      <id>1150173</id>
      <timestamp>2022-08-19T14:42:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>[[Аҡбутин]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Аҡбутин]]</text>
      <sha1>a3a6cdzg5ts0kewbdmm6tu1c3vxu7wd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анисимов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184738</id>
    <revision>
      <id>1150176</id>
      <timestamp>2022-08-19T14:55:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.  '''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Анисимов Иван Иванович]] * [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]] * [[Анисимов Фёдор Иванович]] ------- * Анисимова Нина Алекс...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="651" xml:space="preserve">'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Анисимов Иван Иванович]]
* [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]]
* [[Анисимов Фёдор Иванович]]
-------
* [[Анисимова Нина Александровна]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Анисимовка (Кыртомка ҡушылдығы)]];
* [[Анисимова Поляна]]
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>op7jx8nds2a2g3oriy5q4dmozue8ak2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150177</id>
      <parentid>1150176</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:56:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шулай уҡ ҡарағыҙ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="788" xml:space="preserve">'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Анисимов Иван Иванович]]
* [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]]
* [[Анисимов Фёдор Иванович]]
-------
* [[Анисимова Нина Александровна]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Анисимовка (Кыртомка ҡушылдығы)]];
* [[Анисимова Поляна]] — ({{lang-ru|Анисимова Поляна}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Шаран районы]]ндағы ауыл.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>nr63c7uhru1kxwoozox6u7r2orohx3u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150178</id>
      <parentid>1150177</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:58:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шулай уҡ ҡарағыҙ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="888" xml:space="preserve">'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Анисимов Иван Иванович]]
* [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]]
* [[Анисимов Фёдор Иванович]]
-------
* [[Анисимова Нина Александровна]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Анисимовка (Кыртомка ҡушылдығы)]] [[Рәсәй]] йылғаһы. Свердловск өлкәһе биләмәләрендә аға ;
* [[Анисимова Поляна]] — ({{lang-ru|Анисимова Поляна}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Шаран районы]]ндағы ауыл.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>dt4u8ks1q44e5p3iyvu906nb0pkynwi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150181</id>
      <parentid>1150178</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:05:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1077" xml:space="preserve">'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Анисимов Иван Иванович]] ([[16 февраль]] [[1899 йыл]]—[[10 июнь]] [[1966 йыл]]) — совет әҙәбиәт белгесе, Көнбайыш Европа әҙәбиәтен өйрәнеүсе.
* [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]]
* [[Анисимов Фёдор Иванович]]
-------
* [[Анисимова Нина Александровна]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Анисимовка (Кыртомка ҡушылдығы)]] [[Рәсәй]] йылғаһы. Свердловск өлкәһе биләмәләрендә аға ;
* [[Анисимова Поляна]] — ({{lang-ru|Анисимова Поляна}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Шаран районы]]ндағы ауыл.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>bp2ep337vvqc3oj0bvhdfpufis3qmxl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150182</id>
      <parentid>1150181</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:06:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1174" xml:space="preserve">'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Анисимов Иван Иванович]] ([[16 февраль]] [[1899 йыл]]—[[10 июнь]] [[1966 йыл]]) — совет әҙәбиәт белгесе, Көнбайыш Европа әҙәбиәтен өйрәнеүсе.
* [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]] ([[7 ноябрь]] [[1934]] — [[9 июнь]] [[2002]]) — журналист, шағир. 
* [[Анисимов Фёдор Иванович]]
-------
* [[Анисимова Нина Александровна]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Анисимовка (Кыртомка ҡушылдығы)]] [[Рәсәй]] йылғаһы. Свердловск өлкәһе биләмәләрендә аға ;
* [[Анисимова Поляна]] — ({{lang-ru|Анисимова Поляна}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Шаран районы]]ндағы ауыл.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>3j9bg9hvvfyq6qiawxiuntu1n5fyuu7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150184</id>
      <parentid>1150182</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:16:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1374" xml:space="preserve">'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Анисимов Иван Иванович]] ([[16 февраль]] [[1899 йыл]]—[[10 июнь]] [[1966 йыл]]) — совет әҙәбиәт белгесе, Көнбайыш Европа әҙәбиәтен өйрәнеүсе.
* [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]] ([[7 ноябрь]] [[1934]] — [[9 июнь]] [[2002]]) — журналист, шағир. 
* [[Анисимов Фёдор Иванович]]  (1814 йыл—1855 йыл) — шағир, дон казактарының «Всколыхнулся, взволновался православный тихий Дон» гимны авторы.
-------
* [[Анисимова Нина Александровна]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Анисимовка (Кыртомка ҡушылдығы)]] [[Рәсәй]] йылғаһы. Свердловск өлкәһе биләмәләрендә аға ;
* [[Анисимова Поляна]] — ({{lang-ru|Анисимова Поляна}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Шаран районы]]ндағы ауыл.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>4e8tb97zdewpl3wa252cpzt7h2vtdwt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150187</id>
      <parentid>1150184</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:22:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1523" xml:space="preserve">'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Анисимов Иван Иванович]] ([[16 февраль]] [[1899 йыл]]—[[10 июнь]] [[1966 йыл]]) — совет әҙәбиәт белгесе, Көнбайыш Европа әҙәбиәтен өйрәнеүсе.
* [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]] ([[7 ноябрь]] [[1934]] — [[9 июнь]] [[2002]]) — журналист, шағир. 
* [[Анисимов Фёдор Иванович]]  (1814 йыл—1855 йыл) — шағир, дон казактарының «Всколыхнулся, взволновался православный тихий Дон» гимны авторы.
-------
* [[Анисимова Нина Александровна]] —  ([[14 ғинуар]] [[1909 йыл]] — [[23 сентябрь]] [[1979 йыл]]) — балет артисы һәм балетмейстер.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Анисимовка (Кыртомка ҡушылдығы)]] [[Рәсәй]] йылғаһы. Свердловск өлкәһе биләмәләрендә аға ;
* [[Анисимова Поляна]] — ({{lang-ru|Анисимова Поляна}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Шаран районы]]ндағы ауыл.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>nftg8s049qyeu32gdywih6un0wq9fe4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150189</id>
      <parentid>1150187</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:24:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1518" xml:space="preserve">'''Анисимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Анисимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Анисимов Иван Иванович]] ([[16 февраль]] [[1899 йыл]]—[[10 июнь]] [[1966 йыл]]) — совет әҙәбиәт белгесе, Көнбайыш Европа әҙәбиәтен өйрәнеүсе.
* [[Ансимов Анатолий Дмитриевич]] ([[7 ноябрь]] [[1934]] — [[9 июнь]] [[2002]]) — журналист, шағир. 
* [[Анисимов Фёдор Иванович]]  (1814 йыл—1855 йыл) — шағир, дон казактарының «Всколыхнулся, взволновался православный тихий Дон» гимны авторы.
-------
* [[Анисимова Нина Александровна]] ([[14 ғинуар]] [[1909 йыл]] — [[23 сентябрь]] [[1979 йыл]]) — балет артисы һәм балетмейстер.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Анисимовка (Кыртомка ҡушылдығы)]] [[Рәсәй]] йылғаһы. Свердловск өлкәһе биләмәләрендә аға ;
* [[Анисимова Поляна]] — ({{lang-ru|Анисимова Поляна}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Шаран районы]]ндағы ауыл.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>2g18w7xybw2oboqjqkfrn1d6sjj8itx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анисимова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184739</id>
    <redirect title="Анисимов" />
    <revision>
      <id>1150188</id>
      <timestamp>2022-08-19T15:24:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>[[Анисимов]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Анисимов]]</text>
      <sha1>dyiyb8byppxsuzau73sbmc3o90jddri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артемьев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184740</id>
    <revision>
      <id>1150190</id>
      <timestamp>2022-08-19T15:40:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.  '''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Артемьев Василий Григорьевич]] [[Артемьев Ринат Александрович]] [[Артемьев Александр Спиридонович]] Артемьев М...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="643" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]]
[[Артемьев Ринат Александрович]]
[[Артемьев Александр Спиридонович]]
[[Артемьев Михаил Алексеевич]]
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]]
* [[Артемь-Вань-Ю]]
* Артемьев —
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>ji9p4uj581u7bebvwfeqn9oi5yjpbhr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150191</id>
      <parentid>1150190</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:40:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="650" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]]
* [[Артемьев Ринат Александрович]]
* [[Артемьев Александр Спиридонович]]
* [[Артемьев Михаил Алексеевич]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]]
* [[Артемь-Вань-Ю]]
* Артемьев —
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>2usozahnunyxwk1i8ssr9pgy5hd2rmq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150194</id>
      <parentid>1150191</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:43:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="740" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]] (24 июль 1987 йыл) — Рәсәйҙең профессиональ регбисы.
* [[Артемьев Ринат Александрович]]
* [[Артемьев Александр Спиридонович]]
* [[Артемьев Михаил Алексеевич]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]]
* [[Артемь-Вань-Ю]]
* Артемьев —
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>qywcg8as1pigtw8x6izcsrz5i6aupj4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150195</id>
      <parentid>1150194</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:44:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="821" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]] (24 июль 1987 йыл) — Рәсәйҙең профессиональ регбисы.
* [[Артемьев Ринат Александрович]] (20 июль 1958 йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Артемьев Александр Спиридонович]]
* [[Артемьев Михаил Алексеевич]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]]
* [[Артемь-Вань-Ю]]
* Артемьев —
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>eupfyyltgob0drbb96vxl7iqiohzcht</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150196</id>
      <parentid>1150195</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:46:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1041" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]] (24 июль 1987 йыл) — Рәсәйҙең профессиональ регбисы.
* [[Артемьев Ринат Александрович]] (20 июль 1958 йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Артемьев Александр Спиридонович]]  (14 сентябрь 1924 йыл — 5 август 1998 йыл) — сыуаш прозаигы, шағир, әҙәби тәнҡитсе һәм тәржемәсе. Сыуашстандың халыҡ яҙыусыһы.
* [[Артемьев Михаил Алексеевич]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]]
* [[Артемь-Вань-Ю]]
* Артемьев —
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>fnyweu158xktm0r5jexmbmd8zsafmwm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150197</id>
      <parentid>1150196</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:47:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1307" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]] (24 июль 1987 йыл) — Рәсәйҙең профессиональ регбисы.
* [[Артемьев Ринат Александрович]] (20 июль 1958 йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Артемьев Александр Спиридонович]]  (14 сентябрь 1924 йыл — 5 август 1998 йыл) — сыуаш прозаигы, шағир, әҙәби тәнҡитсе һәм тәржемәсе. Сыуашстандың халыҡ яҙыусыһы.
* [[Артемьев Михаил Алексеевич]] 12 апрель 1932 йыл — 12 май 2001 йыл) — йырсы (лирик тенор). 1965—1995 йылдарҙа Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы. Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]]
* [[Артемь-Вань-Ю]]
* Артемьев —
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>dto1myhezmzhtmcsriulr8vy8bdlssv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150198</id>
      <parentid>1150197</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:48:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шулай уҡ ҡарағыҙ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1366" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]] (24 июль 1987 йыл) — Рәсәйҙең профессиональ регбисы.
* [[Артемьев Ринат Александрович]] (20 июль 1958 йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Артемьев Александр Спиридонович]]  (14 сентябрь 1924 йыл — 5 август 1998 йыл) — сыуаш прозаигы, шағир, әҙәби тәнҡитсе һәм тәржемәсе. Сыуашстандың халыҡ яҙыусыһы.
* [[Артемьев Михаил Алексеевич]] 12 апрель 1932 йыл — 12 май 2001 йыл) — йырсы (лирик тенор). 1965—1995 йылдарҙа Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы. Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]] — ике боронғо дворяндар нәҫеле.
* [[Артемь-Вань-Ю]]
* Артемьев —
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>knq4ccmsqmtc07r2mdf0eshb73pu9fv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150200</id>
      <parentid>1150198</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:49:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шулай уҡ ҡарағыҙ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1486" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]] (24 июль 1987 йыл) — Рәсәйҙең профессиональ регбисы.
* [[Артемьев Ринат Александрович]] (20 июль 1958 йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Артемьев Александр Спиридонович]]  (14 сентябрь 1924 йыл — 5 август 1998 йыл) — сыуаш прозаигы, шағир, әҙәби тәнҡитсе һәм тәржемәсе. Сыуашстандың халыҡ яҙыусыһы.
* [[Артемьев Михаил Алексеевич]] 12 апрель 1932 йыл — 12 май 2001 йыл) — йырсы (лирик тенор). 1965—1995 йылдарҙа Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы. Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]] — ике боронғо дворяндар нәҫеле.
* [[Артемь-Вань-Ю]] — Рәсәйҙәге йылға. Ямал-Ненец АО, Ханты-Манси биләмәләрендә аға.
* Артемьев —
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>oe4v0mtsvbrrs7fscnjbnjxl6zqermq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150202</id>
      <parentid>1150200</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:53:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шулай уҡ ҡарағыҙ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1593" xml:space="preserve">'''Арте́мьев'''  — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла.

'''Арте́мьева''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Артемьев Василий Григорьевич]] (24 июль 1987 йыл) — Рәсәйҙең профессиональ регбисы.
* [[Артемьев Ринат Александрович]] (20 июль 1958 йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре.
* [[Артемьев Александр Спиридонович]]  (14 сентябрь 1924 йыл — 5 август 1998 йыл) — сыуаш прозаигы, шағир, әҙәби тәнҡитсе һәм тәржемәсе. Сыуашстандың халыҡ яҙыусыһы.
* [[Артемьев Михаил Алексеевич]] 12 апрель 1932 йыл — 12 май 2001 йыл) — йырсы (лирик тенор). 1965—1995 йылдарҙа Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы. Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Артемьевтар]] — ике боронғо дворяндар нәҫеле.
* [[Артемь-Вань-Ю]] — Рәсәйҙәге йылға. Ямал-Ненец АО, Ханты-Манси биләмәләрендә аға.
* [[Артемьев ( Ай кратеры)]] — Айҙың икенсе яғында урынлашҡан ҙур  кратер.
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>53gnrvyk5lbbtr0i6hui9ooxykb1ckl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артемьева</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184741</id>
    <redirect title="Артемьев" />
    <revision>
      <id>1150207</id>
      <timestamp>2022-08-19T16:00:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>[[Артемьев]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Артемьев]]</text>
      <sha1>346fpt0rgbbz6z2nadhnke5mw41kzoq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Абдулғужин Рәүил Сәлим улы</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184742</id>
    <revision>
      <id>1150213</id>
      <timestamp>2022-08-19T16:55:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Юбилярға Википедия бүләге|Akkashka}} ~~~~&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="215" xml:space="preserve">{{Юбилярға Википедия бүләге|Akkashka}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 16:55, 19 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>r7a9bh870z797gg0705fmdnd0xgy0pp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сәфәров Тәүис Әғләм улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184743</id>
    <revision>
      <id>1150214</id>
      <timestamp>2022-08-19T17:57:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Ук}} '''Сәфәров Тәүис Әғләм улы''' (19.8.1937—7.10.2008), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп эшмәкәре. 1989—2001 йылдарҙа хәҙерге Рәсәй сауҙа-иҡтисад университетының Өфө институты ректоры. Тарих фәндәре кандидаты (1981), иҡтисад фәндәре докторы (2003). Башҡортостан...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6994" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Сәфәров Тәүис Әғләм улы''' (19.8.1937—7.10.2008), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп эшмәкәре. 1989—2001 йылдарҙа хәҙерге Рәсәй сауҙа-иҡтисад университетының Өфө институты ректоры. Тарих фәндәре кандидаты (1981), иҡтисад фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сауҙа хеҙмәткәре (1998)&lt;ref&gt;{{БЭ2013|79717}}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Тәүис Әғләм улы Сәфәров [[1937 йыл]]дың 19 авгусында [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Кушнаренко районы]] [[Илек (Кушнаренко районы)|Илек]] ауылында күп балалы колхозсы ғаиләһендә тыуған. 1945 йылда Илек ете йыллыҡ мәктәбенә уҡырға инә.
1952 йылда мәктәпте тик «5» билдәләренә тамамлай һәм Кушнаренко педагогия училищеһына уҡырға инә. Уҡыу дәүерендә уҡыу йортоноң йәмәғәт эштәрендә әүҙем ҡатнаша, төркөм комсоргы була.
1956 йылда Өфө педагогия институтының тарих факультетына уҡырға инә. 1957 йылда институт университет тип үҙгәртелә. Юғары уҡыу йортонда ла алдынғы студент була&lt;ref&gt;{{БЭ2013|79717}}&lt;/ref&gt;. 

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1961 йылда Тәүис Әғләм улы Сәфәров тыуған Кушнаренко районы Ҡаратәкә ауылындағы 8 йыллыҡ мәктәбенең директоры булып хеҙмәт юлын башлай. 1962 йылда Иҫке Ҡамышлы мәктәбе директоры итеп тәғәйенләнә. Бында йәштәр мәктәбен аса. Ике мәктәп тә райондың алдынғы мәктәптәре тип иҫәпләнә.

1964 йылда аспирантураға уҡырға керә.

1967 йылдың ноябренән 1989 йылдың октябренә тиклем СССР Фәндәр Академияһы Башҡорт филиалы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының ғилми хеҙмәткәре.
1972 йылда Башҡорт дәүләт институты преподавателе. 1977 йылдан — Башҡорт дәүләт медицина институты преподавателе, 1979 йылдан — Бөтә Союз сауҙа-иҡтисад ситтән тороп уҡыу университетының Өфө факультеты преподавателе булып эшләй.
 
1989 йылдың ноябрендә Совет сауҙаһы ситтән тороп уҡыу институтының Өфө уҡытыу-консультация пункты мөдире итеп йүнәлтелә.

1990 йылда пункт факультет итеп үҙгәртелә һәм Сәфәров Т. Ә. факультет деканы итеп тәғәйенләнә.

1993 йылда факультет Мәскәү Дәүләт коммерция институтының Өфө филиалы статусын ала һәм Сәфәров Тәүис Әғләм улы ректор вазифаһына тәғәйенләнә. Сәфәров Тәүис Әғләм улы етәкселек иткән осорҙа (2001 йылға тиклем) Рәсәй сауҙа-иҡтисад университеты Өфө институтының материаль-техник базаһы нығына, белгестәр әҙерләү кимәле яҡшыра. Сәфәров Т. Ә. Башҡортостан Республикаһының йәмәғәт тормошонда әүҙем ҡатнаша.

Ғалим Т. Ә. Сәфәров 77 фәнни хеҙмәт авторы. Сәфәровтың фәнни тикшеренеүҙәре Башҡортостан Республикаһының тышҡы иҡтисад эшмәкәрлегенә, Рәсәй Федерацияһы төбәгенең донъя хужалығына интеграцияһы мәсьәләләренә бағышланған.

Сәфәров Тәүис Әғләм улы 2008 йылдың 7 октябрендә вафат була&lt;ref&gt;[http://ilik-bibl.ucoz.ru/index/safarov_tavis_agljamovich/0-54 Иликовская сельская модельная библиотека. Сафаров Тавис Аглямович]&lt;/ref&gt;. 

== Ғаиләһе ==
Курсташы Рәмзиә менән ғаилә ҡора. Ҡыҙҙары — Тамара&lt;ref&gt;[http://ilik-bibl.ucoz.ru/index/safarov_tavis_agljamovich/0-54 Иликовская сельская модельная библиотека. Сафаров Тавис Аглямович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сауҙа хеҙмәткәре (1998).
* БР Сауҙа министрлығының Почёт Грамотаһы (1996)
* Өфө ҡала советының Почёт Грамотаһы&lt;ref&gt; {{БЭ2013|79717}}&lt;/ref&gt;

== Хеҙмәттәре ==
* Т. А. Сафаров. Внешнеэкономический комплекс региона России в условиях интеграции в мировое хозяйство
* Развитие внешнеэкономических связей Республики Башкортостан в 90‑е годы. М., 1998; Социально-экономические проблемы образования в условиях перехода к рынку. Уфа, 1999 (авторҙаш)&lt;ref&gt;[https://www.dissercat.com/content/vneshneekonomicheskii-kompleks-regiona-rossii-v-usloviyakh-integratsii-v-mirovoe-khozyaistvo Т. А. Сафаров. Внешнеэкономический комплекс региона России в условиях интеграции в мировое хозяйство]&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|79717}}
* [http://ilik-bibl.ucoz.ru/index/safarov_tavis_agljamovich/0-54 Иликовская сельская модельная библиотека. Сафаров Тавис Аглямович]
* [https://www.dissercat.com/content/vneshneekonomicheskii-kompleks-regiona-rossii-v-usloviyakh-integratsii-v-mirovoe-khozyaistvo Т. А. Сафаров. Внешнеэкономический комплекс региона России в условиях интеграции в мировое хозяйство]

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>iib4c3upn3s9yxcvv5s6515skg359uz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150223</id>
      <parentid>1150214</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:08:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6995" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Сәфәров Тәүис Әғләм улы''' (19.8.1937—7.10.2008), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп эшмәкәре. 1989—2001 йылдарҙа хәҙерге Рәсәй сауҙа-иҡтисад университетының Өфө институты ректоры. Тарих фәндәре кандидаты (1981), иҡтисад фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сауҙа хеҙмәткәре (1998)&lt;ref&gt;{{БЭ2013|79717}}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Тәүис Әғләм улы Сәфәров [[1937 йыл]]дың 19 авгусында [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Кушнаренко районы]] [[Илек (Кушнаренко районы)|Илек]] ауылында күп балалы колхозсы ғаиләһендә тыуған. 1945 йылда Илек ете йыллыҡ мәктәбенә уҡырға инә.
1952 йылда мәктәпте тик «5» билдәләренә тамамлай һәм Кушнаренко педагогия училищеһына уҡырға инә. Уҡыу дәүерендә уҡыу йортоноң йәмәғәт эштәрендә әүҙем ҡатнаша, төркөм комсоргы була.
1956 йылда Өфө педагогия институтының тарих факультетына уҡырға инә. 1957 йылда институт университет тип үҙгәртелә. Юғары уҡыу йортонда ла алдынғы студент була&lt;ref&gt;{{БЭ2013|79717}}&lt;/ref&gt;.

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
1961 йылда Тәүис Әғләм улы Сәфәров тыуған Кушнаренко районы Ҡаратәкә ауылындағы 8 йыллыҡ мәктәбенең директоры булып хеҙмәт юлын башлай. 1962 йылда Иҫке Ҡамышлы мәктәбе директоры итеп тәғәйенләнә. Бында йәштәр мәктәбен аса. Ике мәктәп тә райондың алдынғы мәктәптәре тип иҫәпләнә.

1964 йылда аспирантураға уҡырға керә.

1967 йылдың ноябренән 1989 йылдың октябренә тиклем СССР Фәндәр Академияһы Башҡорт филиалы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының ғилми хеҙмәткәре.
1972 йылда Башҡорт дәүләт институты преподавателе. 1977 йылдан — Башҡорт дәүләт медицина институты преподавателе, 1979 йылдан — Бөтә Союз сауҙа-иҡтисад ситтән тороп уҡыу университетының Өфө факультеты преподавателе булып эшләй.
 
1989 йылдың ноябрендә Совет сауҙаһы ситтән тороп уҡыу институтының Өфө уҡытыу-консультация пункты мөдире итеп йүнәлтелә.

1990 йылда пункт факультет итеп үҙгәртелә һәм Сәфәров Т. Ә. факультет деканы итеп тәғәйенләнә.

1993 йылда факультет Мәскәү Дәүләт коммерция институтының Өфө филиалы статусын ала һәм Сәфәров Тәүис Әғләм улы ректор вазифаһына тәғәйенләнә. Сәфәров Тәүис Әғләм улы етәкселек иткән осорҙа (2001 йылға тиклем) Рәсәй сауҙа-иҡтисад университеты Өфө институтының материаль-техник базаһы нығына, белгестәр әҙерләү кимәле яҡшыра. Сәфәров Т. Ә. Башҡортостан Республикаһының йәмәғәт тормошонда әүҙем ҡатнаша.

Ғалим Т. Ә. Сәфәров 77 фәнни хеҙмәт авторы. Сәфәровтың фәнни тикшеренеүҙәре Башҡортостан Республикаһының тышҡы иҡтисад эшмәкәрлегенә, Рәсәй Федерацияһы төбәгенең донъя хужалығына интеграцияһы мәсьәләләренә бағышланған.

Сәфәров Тәүис Әғләм улы 2008 йылдың 7 октябрендә вафат була&lt;ref&gt;[http://ilik-bibl.ucoz.ru/index/safarov_tavis_agljamovich/0-54 Иликовская сельская модельная библиотека. Сафаров Тавис Аглямович]&lt;/ref&gt;.

== Ғаиләһе ==
Курсташы Рәмзиә менән ғаилә ҡора. Ҡыҙҙары — Тамара&lt;ref&gt;[http://ilik-bibl.ucoz.ru/index/safarov_tavis_agljamovich/0-54 Иликовская сельская модельная библиотека. Сафаров Тавис Аглямович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сауҙа хеҙмәткәре (1998).
* БР Сауҙа министрлығының Почёт Грамотаһы (1996)
* Өфө ҡала советының Почёт Грамотаһы&lt;ref&gt; {{БЭ2013|79717}}&lt;/ref&gt;

== Хеҙмәттәре ==
* Т. А. Сафаров. Внешнеэкономический комплекс региона России в условиях интеграции в мировое хозяйство
* Развитие внешнеэкономических связей Республики Башкортостан в 90‑е годы. М., 1998; Социально-экономические проблемы образования в условиях перехода к рынку. Уфа, 1999 (авторҙаш)&lt;ref&gt;[https://www.dissercat.com/content/vneshneekonomicheskii-kompleks-regiona-rossii-v-usloviyakh-integratsii-v-mirovoe-khozyaistvo Т. А. Сафаров. Внешнеэкономический комплекс региона России в условиях интеграции в мировое хозяйство]&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|79717}}
* [http://ilik-bibl.ucoz.ru/index/safarov_tavis_agljamovich/0-54 Иликовская сельская модельная библиотека. Сафаров Тавис Аглямович]
* [https://www.dissercat.com/content/vneshneekonomicheskii-kompleks-regiona-rossii-v-usloviyakh-integratsii-v-mirovoe-khozyaistvo Т. А. Сафаров. Внешнеэкономический комплекс региона России в условиях интеграции в мировое хозяйство]

{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>4oe9nkl5ihjgv4le2vv9tpr3ujbzt6p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Асатрян</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184744</id>
    <revision>
      <id>1150216</id>
      <timestamp>2022-08-19T18:02:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;Асатря́н (арм. Ասատրյան) —  әрмән фамилияһы.  == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Асатрян Гегам Магносович]] * [[Асатрян Баграт Арташесович]] {{фамилиялаштар исемлеге}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="284" xml:space="preserve">Асатря́н (арм. Ասատրյան) —  әрмән фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Асатрян Гегам Магносович]]
* [[Асатрян Баграт Арташесович]]
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>ixkiugdqayvx3ss6av0c5kcxjg95qpl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150217</id>
      <parentid>1150216</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:04:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="638" xml:space="preserve">'''Асатря́н''' (арм. Ասատրյան) —  әрмән фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Асатрян Гегам Магносович]] ([[27 ноябрь]] [[1920 йыл]] — [[16 декабрь]] [[1995 йыл]]) — СССР-ҙың театр һәм кино рәссамы. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1953 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. Әрмән ССР-ының атҡаҙанған рәссамы (1967).
* [[Асатрян Баграт Арташесович]]
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>au0qbiosil6rq5wrp640ti3noxymho9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150218</id>
      <parentid>1150217</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:05:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="870" xml:space="preserve">'''Асатря́н''' (арм. Ասատրյան) —  әрмән фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Асатрян Гегам Магносович]] ([[27 ноябрь]] [[1920 йыл]] — [[16 декабрь]] [[1995 йыл]]) — СССР-ҙың театр һәм кино рәссамы. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1953 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. Әрмән ССР-ының атҡаҙанған рәссамы (1967).
* [[Асатрян Баграт Арташесович]] (2 февраль 1956 йыл) — ғалим-иҡтисадсы, банкир. Иҡтисад фәндәре кандидаты. Әрмәнстан Үҙәк банкыһының элеккке рәйесе.

Биографияһы
{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>t1ldh6fkdzo7di9sxm9sdoch5nngedm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150219</id>
      <parentid>1150218</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:05:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="848" xml:space="preserve">'''Асатря́н''' (арм. Ասատրյան) —  әрмән фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Асатрян Гегам Магносович]] ([[27 ноябрь]] [[1920 йыл]] — [[16 декабрь]] [[1995 йыл]]) — СССР-ҙың театр һәм кино рәссамы. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1953 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. Әрмән ССР-ының атҡаҙанған рәссамы (1967).
* [[Асатрян Баграт Арташесович]] (2 февраль 1956 йыл) — ғалим-иҡтисадсы, банкир. Иҡтисад фәндәре кандидаты. Әрмәнстан Үҙәк банкыһының элеккке рәйесе.


{{фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>8oo5uvjx05t6nzb9gxky4ch1o9h0gnl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Сәфәров Тәүис Әғләм улы</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184745</id>
    <revision>
      <id>1150224</id>
      <timestamp>2022-08-19T18:09:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Юбилярға Википедия бүләге|Akkashka}} ~~~~&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="215" xml:space="preserve">{{Юбилярға Википедия бүләге|Akkashka}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 18:09, 19 август 2022 (UTC)</text>
      <sha1>kl3xscecx4n6ikqok3on45lbtdizo8b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғиндуллин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184746</id>
    <revision>
      <id>1150227</id>
      <timestamp>2022-08-19T18:32:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Ғиндуллин''' — ир-ат фамилияһы. Ғиндулла исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт һәм татар халыҡтарында киң ҡулланыла.  '''Ғиндуллина'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Ғиндуллин Илүс Ғиндулла улы]] (1937), хеҙмәт ветераны, алдынғы не...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1736" xml:space="preserve">'''Ғиндуллин''' — ир-ат фамилияһы. Ғиндулла исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт һәм татар халыҡтарында киң ҡулланыла.

'''Ғиндуллина'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Ғиндуллин Илүс Ғиндулла улы]] (1937), хеҙмәт ветераны, алдынғы нефтсе. 1965—1997 йылдарҙа «Южарланнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы операторы. Ленин (1986), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Дүртөйлө районы Йосоп ауылынан.
* [[Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы]] — Башҡортостан Республикаһының 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт, инновацион үҫеш, сауҙа, эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса комитеты составында.
* [[Арсен Ғиндуллин]] — «Батыр» хоккей клубы — Башҡортостандың Нефтекама ҡалаһында 2011 йылда Рәсәйҙә ойошторолған шайбалы хоккей буйынса йәштәр командаһы һөжүмсеһе.


----

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>cwpsbycrtxln8eapkxb9dauqnhqum4z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150228</id>
      <parentid>1150227</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:32:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1734" xml:space="preserve">'''Ғиндуллин''' — ир-ат фамилияһы. Ғиндулла исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт һәм татар халыҡтарында киң ҡулланыла.

'''Ғиндуллина'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Ғиндуллин Илүс Ғиндулла улы]] (1937), хеҙмәт ветераны, алдынғы нефтсе. 1965—1997 йылдарҙа «Южарланнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы операторы. Ленин (1986), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Дүртөйлө районы Йосоп ауылынан.
* [[Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы]] — Башҡортостан Республикаһының 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт, инновацион үҫеш, сауҙа, эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса комитеты составында.
* [[Арсен Ғиндуллин]] — «Батыр» хоккей клубы — Башҡортостандың Нефтекама ҡалаһында 2011 йылда Рәсәйҙә ойошторолған шайбалы хоккей буйынса йәштәр командаһы һөжүмсеһе.
----

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>00n21pxayov4nyjrjyuyfxl3hb1xkh2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150234</id>
      <parentid>1150228</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T19:55:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1871" xml:space="preserve">'''Ғиндуллин''' — ир-ат фамилияһы. Ғиндулла исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт һәм татар халыҡтарында киң ҡулланыла.

'''Ғиндуллина'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Ғиндуллин Илүс Ғиндулла улы]] (1937), хеҙмәт ветераны, алдынғы нефтсе. 1965—1997 йылдарҙа «Южарланнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы операторы. Ленин (1986), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Дүртөйлө районы Йосоп ауылынан.
* [[Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы]] (13.08.[[1965 йыл|1965]]) — шәхси эшҡыуар, ойоштороусы, директор. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт, инновацион үҫеш, сауҙа, эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса комитеты составында. Йәмәғәт эшмәкәре.
* [[Арсен Ғиндуллин]] — «Батыр» хоккей клубы — Башҡортостандың Нефтекама ҡалаһында 2011 йылда Рәсәйҙә ойошторолған шайбалы хоккей буйынса йәштәр командаһы һөжүмсеһе.
----

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>62kfecatja48mjc0r0874un8fq290wt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150275</id>
      <parentid>1150234</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:53:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1869" xml:space="preserve">'''Ғиндуллин''' — ир-ат фамилияһы. Ғиндулла исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт һәм татар халыҡтарында киң ҡулланыла.

'''Ғиндуллина''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Ғиндуллин Илүс Ғиндулла улы]] (1937), хеҙмәт ветераны, алдынғы нефтсе. 1965—1997 йылдарҙа «Южарланнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы операторы. Ленин (1986), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Дүртөйлө районы Йосоп ауылынан.
* [[Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы]] (13.08.[[1965 йыл|1965]]) — шәхси эшҡыуар, ойоштороусы, директор. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт, инновацион үҫеш, сауҙа, эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса комитеты составында. Йәмәғәт эшмәкәре.
* [[Арсен Ғиндуллин]] — «Батыр» хоккей клубы — Башҡортостандың Нефтекама ҡалаһында 2011 йылда Рәсәйҙә ойошторолған шайбалы хоккей буйынса йәштәр командаһы һөжүмсеһе.
----
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>oou365k8srtd7s3unstap77ckxoy5l5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184747</id>
    <revision>
      <id>1150230</id>
      <timestamp>2022-08-19T19:26:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Ук}} '''Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы''' (13.08.1965) — шәхси эшҡыуар, ойоштороусы, директор. Башҡортостан Республикаһының 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт,...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5018" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы''' (13.08.1965) — шәхси эшҡыуар, ойоштороусы, директор. Башҡортостан Республикаһының 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт, инновацион үҫеш, сауҙа, эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса комитеты составында. Йәмәғәт эшмәкәре.

== Бографияһы ==
Фәрит Хөрмәтулла улы Ғиндуллин 1965 йылдың 13 авгусында Башҡортостан Республикаһы Саҡмағош районы Күсәкәй ауылында тыуған.

1988 йылда «Автоматик электрон бәйләнеш» һөнәре буйынса Өфө радиоэлектроника приборҙары төҙөү техникумын тамамлай.

2002 йылда — Бөтә Рәсәй финанс-иҡтисад ситтән тороп уҡыу институтының финанстар һәм кредит факультетын тамамлай

2012 — Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Башҡортостан дəүлəт хеҙмəте һəм идара итеү академияһында «стратегик дәүләт идаралығы» һөнәренә эйә була. 

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
Хеҙмәт юлын 1988 йылда Өфө коммутацион аппаратура заводында радиоэлектрон аппаратура көйләүсеһе булып башлай.

1993 йылда «Сталкер-эскорт» ТОО ПК шәхси предприятиеһын ойоштороусы һәм директоры. 

1997—2002 йылдарҙа «АиФ» ЯСЙ-те етәкләй. 1999 йылдан алып шәхси эшҡыуар. 

2005 йылдан «АиФ» ЯСЙ-ен ойоштороусы һәм директоры, 2019 йылдың сентябренән «АиФ» ЯСЙ-ен ойоштороусы.

Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡала Советының өс саҡырылышы: I — 2006 – 2008 йй., II — 2008 – 2012 йй., III — 2012 – 2016 йй. депутаты итеп һайлана.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
2017 йылдан алып әлеге көнгә тиклем Башҡорт сауҙа Ассоциацияһы рәйесе.
Башҡортостан Республикаһы Бәләкәй эшҡыуарлыҡты үҫтереү һәм уға ярҙам итеү фондын ойоштороусы. Өфө ҡалаһының Эшҡыуарҙар союзы советы ағзаһы.

2018—2019 йылдарҙа Өфө ҡала округының Йәмәғәт палатаһы ағзаһы.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
Награжден Почетной грамотой Министерства промышленности и торговли РФ, Почетной грамотой министерства сельского хозяйства Республики Башкортостан, Почетным знаком Государственного Собрания «За особый вклад в развитие законодательства Республики Башкортостан» – Курултая Республики Башкортостан, Почетной грамотой г.о. город Уфа Республики Башкортостан, нагрудным знаком «За заслуги перед городом», Благодарственным письмом Главы Республики Башкортостан, Благодарственным письмом Государственного комитета Республики Башкортостан по торговле и защите прав потребителей.

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән, хәләл ефете менән өс бала тәрбиәләй.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://bashkortostan.er.ru/person/2175a46d-a61c-472b-b897-ede2a35c5218 «Единая Россия». Гиндуллин Фарит Хурматуллович]
* [https://deputat.bashkortostan.ru/deputies/20053/  Гиндуллин Фарит Хурматуллович]
* [https://prufy.ru/news/society/124388-gossobranie_bashkirii_pokidaet_deputat_farit_gindullin_vladelets_seti_produktovykh_magazinov/ Госсобрание Башкирии покидает депутат Фарит Гиндуллин – владелец сети продуктовых магазинов]
{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>bqevsbftsmzjsqomohsp7wbypb01886</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150231</id>
      <parentid>1150230</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T19:38:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5044" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы''' (13.08.1965) — шәхси эшҡыуар, ойоштороусы, директор. Башҡортостан Республикаһының 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт, инновацион үҫеш, сауҙа, эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса комитеты составында. Йәмәғәт эшмәкәре.

== Бографияһы ==
Фәрит Хөрмәтулла улы Ғиндуллин 1965 йылдың 13 авгусында Башҡортостан Республикаһы Саҡмағош районы Күсәкәй ауылында тыуған.

1988 йылда «Автоматик электрон бәйләнеш» һөнәре буйынса Өфө радиоэлектроника приборҙары төҙөү техникумын тамамлай.

2002 йылда — Бөтә Рәсәй финанс-иҡтисад ситтән тороп уҡыу институтының финанстар һәм кредит факультетын тамамлай

2012 — Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Башҡортостан дəүлəт хеҙмəте һəм идара итеү академияһында «стратегик дәүләт идаралығы» һөнәренә эйә була. 

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
Хеҙмәт юлын 1988 йылда Өфө коммутацион аппаратура заводында радиоэлектрон аппаратура көйләүсеһе булып башлай.

1993 йылда «Сталкер-эскорт» ТОО ПК шәхси предприятиеһын ойоштороусы һәм директоры. 

1997—2002 йылдарҙа «АиФ» ЯСЙ-те етәкләй. 1999 йылдан алып шәхси эшҡыуар. 

2005 йылдан «АиФ» ЯСЙ-ен ойоштороусы һәм директоры, 2019 йылдың сентябренән «АиФ» ЯСЙ-ен ойоштороусы.

Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡала Советының өс саҡырылышы: I — 2006 – 2008 йй., II — 2008 – 2012 йй., III — 2012 – 2016 йй. депутаты итеп һайлана.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
2017 йылдан алып әлеге көнгә тиклем Башҡорт сауҙа Ассоциацияһы рәйесе.
Башҡортостан Республикаһы Бәләкәй эшҡыуарлыҡты үҫтереү һәм уға ярҙам итеү фондын ойоштороусы. Өфө ҡалаһының Эшҡыуарҙар союзы советы ағзаһы.

2018—2019 йылдарҙа Өфө ҡала округының Йәмәғәт палатаһы ағзаһы.

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән, хәләл ефете менән өс бала тәрбиәләй.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* РФ Сәнәғәт һәм сауҙа министрлығының Почёт грамотаһы.
* Башҡортостан Республикаһы Ауыл хужалығы министрлығының Почёт грамотаһы
* Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы—Ҡоролтайҙың «Башҡортостан Республикаһы ҡануниәтен үҫтереүгә айырыуса ҙур өлөш индергәне өсөн» Почётлы билдәһе
* Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округының  Почёт грамотаһы
* «Өфө ҡалаһы алдындағы ҡаҙаныштары өсөн» күкрәккә таға торған билдә
* Башҡортостан Республикаһы Башлығының Рәхмәт хаты
* Башҡортостан Республикаһының Сауҙа һәм ҡулланыусыларҙың хоҡуҡтары яҡлау буйынса дәүләт комитетының Рәхмәт хаты 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://bashkortostan.er.ru/person/2175a46d-a61c-472b-b897-ede2a35c5218 «Единая Россия». Гиндуллин Фарит Хурматуллович]
* [https://deputat.bashkortostan.ru/deputies/20053/  Гиндуллин Фарит Хурматуллович]
* [https://prufy.ru/news/society/124388-gossobranie_bashkirii_pokidaet_deputat_farit_gindullin_vladelets_seti_produktovykh_magazinov/ Госсобрание Башкирии покидает депутат Фарит Гиндуллин – владелец сети продуктовых магазинов]
{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>b90yzhhkn3o4jh3ldeeu4xw52dad5bj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150232</id>
      <parentid>1150231</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T19:53:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5163" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ғиндуллин Фәрит Хөрмәтулла улы''' (13.08.[[1965 йыл|1965]]) — шәхси эшҡыуар, ойоштороусы, директор. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 6-сы саҡырылыш (2018—2023) Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың «Берҙәм Рәсәй» бөтә Рәсәй сәйәси партияһы фракцияһы депутаты, Сәнәғәт, инновацион үҫеш, сауҙа, эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса комитеты составында. Йәмәғәт эшмәкәре.

== Бографияһы ==
Фәрит Хөрмәтулла улы Ғиндуллин [[1965 йыл]]дың 13 авгусында [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Саҡмағош районы]] [[Күсәкәй (Саҡмағош районы)|Күсәкәй]] ауылында тыуған.

[[1988 йыл]]да «Автоматик электрон бәйләнеш» һөнәре буйынса Өфө радиоэлектроника приборҙары төҙөү техникумын тамамлай.

[[2002 йыл]]да — Бөтә Рәсәй финанс-иҡтисад ситтән тороп уҡыу институтының финанстар һәм кредит факультетын тамамлай

[[2012 йыл|2012]] — [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Башҡортостан дəүлəт хеҙмəте һəм идара итеү академияһы]]нда «стратегик дәүләт идаралығы» һөнәренә эйә була.

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
Хеҙмәт юлын 1988 йылда Өфө коммутацион аппаратура заводында радиоэлектрон аппаратура көйләүсеһе булып башлай.

[[1993 йыл]]да «Сталкер-эскорт» ТОО ПК шәхси предприятиеһын ойоштороусы һәм директоры.

1997—2002 йылдарҙа «АиФ» ЯСЙ-те етәкләй. 1999 йылдан алып шәхси эшҡыуар.

2005 йылдан «АиФ» ЯСЙ-ен ойоштороусы һәм директоры, 2019 йылдың сентябренән «АиФ» ЯСЙ-ен ойоштороусы.

Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡала Советының өс саҡырылышы: I — 2006—2008 йй., II — 2008—2012 йй., III — 2012—2016 йй. депутаты итеп һайлана.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
[[2017 йыл]]дан алып әлеге көнгә тиклем Башҡорт сауҙа Ассоциацияһы рәйесе.
Башҡортостан Республикаһы Бәләкәй эшҡыуарлыҡты үҫтереү һәм уға ярҙам итеү фондын ойоштороусы. Өфө ҡалаһының Эшҡыуарҙар союзы советы ағзаһы.

2018—2019 йылдарҙа Өфө ҡала округының Йәмәғәт палатаһы ағзаһы.

== Ғаиләһе ==
Өйләнгән, хәләл ефете менән өс бала тәрбиәләй.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* РФ Сәнәғәт һәм сауҙа министрлығының Почёт грамотаһы.
* Башҡортостан Республикаһы Ауыл хужалығы министрлығының Почёт грамотаһы
* Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы—Ҡоролтайҙың «Башҡортостан Республикаһы ҡануниәтен үҫтереүгә айырыуса ҙур өлөш индергәне өсөн» Почётлы билдәһе
* Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округының Почёт грамотаһы
* «Өфө ҡалаһы алдындағы ҡаҙаныштары өсөн» күкрәккә таға торған билдә
* Башҡортостан Республикаһы Башлығының Рәхмәт хаты
* Башҡортостан Республикаһының Сауҙа һәм ҡулланыусыларҙың хоҡуҡтары яҡлау буйынса дәүләт комитетының Рәхмәт хаты

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://bashkortostan.er.ru/person/2175a46d-a61c-472b-b897-ede2a35c5218 «Единая Россия». Гиндуллин Фарит Хурматуллович]
* [https://deputat.bashkortostan.ru/deputies/20053/  Гиндуллин Фарит Хурматуллович]
* [https://prufy.ru/news/society/124388-gossobranie_bashkirii_pokidaet_deputat_farit_gindullin_vladelets_seti_produktovykh_magazinov/ Госсобрание Башкирии покидает депутат Фарит Гиндуллин — владелец сети продуктовых магазинов]
{{Тышҡы һылтанмалар}}</text>
      <sha1>rpjpd9nt600w8j0yd61dcybi4svl5vz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сәғәҙәтов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184748</id>
    <revision>
      <id>1150238</id>
      <timestamp>2022-08-20T05:02:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;''' Сәғәҙәтов''' — ир-ат фамилияһы. Ғиндулла исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.  ''' Сәғәҙәтова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Сәғәҙәтов Хәбибулла Сәғит улы]]  — ([[1915 йыл]] — 5 ма...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2143" xml:space="preserve">''' Сәғәҙәтов''' — ир-ат фамилияһы. Ғиндулла исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.

''' Сәғәҙәтова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Сәғәҙәтов Хәбибулла Сәғит улы]]  — ([[1915 йыл]] — [[5 март]] [[1974 йыл]]&lt;ref&gt;[https://www.moypolk.ru/soldier/sagadatov-habibulla-sagitovich Бессмертный полк.Белорецк. Сагадатов Хабибулла Сагитович]&lt;/ref&gt;) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры, гвардия кесе сержанты&lt;ref name=&quot;СХС&quot;&gt;[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/26-lichnyj-sostav-divizii/bukva-s/1647-sagadatov-khabibulla-sagitovich?Itemid=104 Шаймуратовцы. САГАДАТОВ Хабибулла Сагитович]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://1418museum.ru/ САГАДАТОВ ХАБИБУЛЛА|ХАБИБУЛА САГИТОВИЧ]&lt;/ref&gt;. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1945), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (1945) кавалеры&lt;ref name=&quot;СХС&quot; /&gt;.
* [[Сәғәҙәтов Һиҙиәт Сәғәҙәт улы]] ([[17 август]] [[1896 йыл]] — [[1968 йыл]]) — уҡытыусы. 1918 йылдан хәҙерге Әбйәлил районы мәктәптәре уҡытыусыһы, 1932 йылдан һәм 1946—1956 йылдарҙа район мәғариф бүлеге инспекторы, 1942—1946 йылдарҙа мәғариф бүлеге мөдире. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1954), [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1949), [[Ленин ордены]] кавалеры (1949).
* Сәғәҙәтов Рафаэль — БР-ҙың Әбйәлил районы Нияҙғол ауылы егете, Афған һуғышында ҡатнашҡан.
----

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>gkir9vr7j1cu7nijykfak7cukscfkt0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150243</id>
      <parentid>1150238</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:11:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2141" xml:space="preserve">''' Сәғәҙәтов''' — ир-ат фамилияһы. Сәғәҙәт исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.

''' Сәғәҙәтова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Сәғәҙәтов Хәбибулла Сәғит улы]]  — ([[1915 йыл]] — [[5 март]] [[1974 йыл]]&lt;ref&gt;[https://www.moypolk.ru/soldier/sagadatov-habibulla-sagitovich Бессмертный полк.Белорецк. Сагадатов Хабибулла Сагитович]&lt;/ref&gt;) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры, гвардия кесе сержанты&lt;ref name=&quot;СХС&quot;&gt;[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/26-lichnyj-sostav-divizii/bukva-s/1647-sagadatov-khabibulla-sagitovich?Itemid=104 Шаймуратовцы. САГАДАТОВ Хабибулла Сагитович]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://1418museum.ru/ САГАДАТОВ ХАБИБУЛЛА|ХАБИБУЛА САГИТОВИЧ]&lt;/ref&gt;. II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1945), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (1945) кавалеры&lt;ref name=&quot;СХС&quot; /&gt;.
* [[Сәғәҙәтов Һиҙиәт Сәғәҙәт улы]] ([[17 август]] [[1896 йыл]] — [[1968 йыл]]) — уҡытыусы. 1918 йылдан хәҙерге Әбйәлил районы мәктәптәре уҡытыусыһы, 1932 йылдан һәм 1946—1956 йылдарҙа район мәғариф бүлеге инспекторы, 1942—1946 йылдарҙа мәғариф бүлеге мөдире. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1954), [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1949), [[Ленин ордены]] кавалеры (1949).
* Сәғәҙәтов Рафаэль — БР-ҙың Әбйәлил районы Нияҙғол ауылы егете, Афған һуғышында ҡатнашҡан.
----

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>mbih0x1gqx7h83qpxf5l9f7dezxsft2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184749</id>
    <revision>
      <id>1150245</id>
      <timestamp>2022-08-20T05:19:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>яңы мәғлүмәт</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="975" xml:space="preserve">'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' (15 июнь 1956 йыл) — педагог. 1977—2013  йылдарҙа Мәсетле районы Яңы Мөслим урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы  уҡытыусылары»  конкурсы еңеүсеһе (2008).


[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниктары]]</text>
      <sha1>e37rvvdjxi4p4lejkufcn00l974ensk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150246</id>
      <parentid>1150245</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:20:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1072" xml:space="preserve">'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы  уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).


[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниктары]]</text>
      <sha1>d51d2f25tkwjdkrfw5s70w4r9r4b0x9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150247</id>
      <parentid>1150246</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:21:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>өҫтәмә мәғлүмәт</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2093" xml:space="preserve">'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы  уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

Биографияһы
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы Абдулла ауылында тыуған. 
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң Мәсәғүт педагогия училищеһына (200... йылдан – колледж) уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы Фәнгә мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.  

1977-2013  йылдарҙа Мәсетле районы Яңы Мөслим урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй. 

[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниктары]]</text>
      <sha1>e63nykhzkqoc6nqdgw4wzasj1e554y5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150249</id>
      <parentid>1150247</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:22:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>өҫтәмә мәғлүмәт</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2877" xml:space="preserve">'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы  уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы Абдулла ауылында тыуған. 
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң Мәсәғүт педагогия училищеһына (200... йылдан – колледж) уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы Фәнгә мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.  

1977-2013  йылдарҙа Мәсетле районы Яңы Мөслим урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй. 

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай. 

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы»  билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары»  конкурсында еңеү яулай.

[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниктары]]</text>
      <sha1>9hj0o606nz0h13smt8p02v2od6d556p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150259</id>
      <parentid>1150249</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:09:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */ аныҡлаштырыу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2980" xml:space="preserve">'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы  уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған. 
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң Мәсәғүт педагогия училищеһына (200... йылдан – колледж) уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы Фәнгә мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.  

1977-2013  йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй. 

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай. 

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы»  билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары»  конкурсында еңеү яулай.

[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниктары]]</text>
      <sha1>sq13ybpf9kyxmt8bw9oag644tvt3zjw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150260</id>
      <parentid>1150259</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:11:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>уҡ</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2989" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы  уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған. 
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң Мәсәғүт педагогия училищеһына (200... йылдан – колледж) уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы Фәнгә мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.  

1977-2013  йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй. 

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай. 

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы»  билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары»  конкурсында еңеү яулай.

[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниктары]]</text>
      <sha1>cjejm5s8io68my39ilum498yg86ynia</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150261</id>
      <parentid>1150260</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:11:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2895" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы  уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған. 
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң Мәсәғүт педагогия училищеһына (200... йылдан – колледж) уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы Фәнгә мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.  

1977-2013  йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй. 

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай. 

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы»  билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф»  өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары»  конкурсында еңеү яулай.

[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]</text>
      <sha1>0k1t6qntsc33sdflg7grebeyxmz4pxp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150262</id>
      <parentid>1150261</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:16:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3316" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған.
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң Мәсәғүт педагогия училищеһына (200… йылдан — колледж) уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы Фәнгә мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.

1977—2013 йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй.

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай.

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы» билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсында еңеү яулай.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992);
* Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]</text>
      <sha1>qn42vwp9g5doe1rftzqw4y1ggfou4z9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150264</id>
      <parentid>1150262</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:23:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3348" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған.
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң Мәсәғүт педагогия училищеһына &lt;ref&gt;хәҙер Мәсәғүт педагогия  колледжы&lt;/ref&gt; уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы Фәнгә мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.

1977—2013 йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй.

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай.

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы» билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсында еңеү яулай.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992);
* Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]</text>
      <sha1>i4bzwvj5wi7812mwp5ouoyfdg5u7tys</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150265</id>
      <parentid>1150264</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:30:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3437" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған.
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң  хәҙерге Мәсәғүт педагогия  колледжына&lt;ref&gt;[http://bashenc.online/ba/articles/89137 Башҡорт энциклопедияһы / Мәсәғүт педагогия колледжы]&lt;/ref&gt; уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы Фәнгә мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.

1977—2013 йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй.

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай.

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы» билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсында еңеү яулай.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992);
* Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]</text>
      <sha1>bvijwq2i0qkwlmq7a9ysnxt1ytvaie7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150266</id>
      <parentid>1150265</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:31:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3441" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған.
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң  хәҙерге Мәсәғүт педагогия  колледжына&lt;ref&gt;[http://bashenc.online/ba/articles/89137 Башҡорт энциклопедияһы / Мәсәғүт педагогия колледжы]&lt;/ref&gt; уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы [[Фәнгә]] мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.

1977—2013 йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй.

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай.

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы» билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсында еңеү яулай.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992);
* Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]</text>
      <sha1>5c0so0llm4e6032qnwbbtkyp8n2pt39</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150267</id>
      <parentid>1150266</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:33:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3465" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Ҡаҙыева}}
'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған.
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң  хәҙерге Мәсәғүт педагогия  колледжына&lt;ref&gt;[http://bashenc.online/ba/articles/89137 Башҡорт энциклопедияһы / Мәсәғүт педагогия колледжы]&lt;/ref&gt; уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы [[Фәнгә]] мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.

1977—2013 йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй.

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай.

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы» билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсында еңеү яулай.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992);
* Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]</text>
      <sha1>hqacem7z0gjiuxeiouskmzsl258lslo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150268</id>
      <parentid>1150267</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:43:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3466" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Ҡаҙыева}}
'''Ҡаҙыева Розалия Мәүләүи ҡыҙы''' ([[15 июнь]] [[1956 йыл]]) — [[Педагогика|педагог]]. 1977—2013 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992). [[Рәсәй Федерацияһы]] «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).

== Биографияһы ==
Розалия Мәүләүи ҡыҙы Ҡаҙыева (ҡыҙ фамилияһы Фатихова) 1956 йылдың 15 июнендә Башҡорт АССР-ының Мәсетле районы [[Абдулла (Мәсетле районы)|Абдулла]] ауылында тыуған.
1971 йылда урындағы һигеҙ йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң  хәҙерге Мәсәғүт педагогия  колледжына&lt;ref&gt;[http://bashenc.online/ba/articles/89137/ Башҡорт энциклопедияһы / Мәсәғүт педагогия колледжы]&lt;/ref&gt; уҡырға инә. Был махсус урта уҡыу йортонда башланғыс синыфтар уҡытыусыһы һөнәре алғандан һуң 1975 йылдың авусында йүнәлтмә менән Тәтешле районы [[Фәнгә]] мәктәбендә үҙ аллы хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай.

1977—2013 йылдарҙа Мәсетле районы [[Яңы Мөслим (Мәсетле районы)|Яңы Мөслим]] урта мәктәбенең башланғыс синыфтар уҡытыусыһы булып эшләй.

1989 йылда [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультетын ситтән тороп тамамлай.

Намыҫлы һәм емешле хеҙмәте өсөн 1992 йылда «РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы» билдәһе, СССР (1990) һәм РСФСР (1992) Мәғариф министрлыҡтарының Почёт грамоталары менән бүләкләнә. 2008 йылда Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсында еңеү яулай.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1992);
* Рәсәй Федерацияһы «Мәғариф» өҫтөнлөклө проектының «Илдең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе (2008).
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
[[Категория:15 июндә тыуғандар]]
[[Категория:1956 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Мәсетле районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәсәғүт педагогия училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Уҡытыусылар]]</text>
      <sha1>131ba8xsqymermk9ybg1brgsdcvy1an</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зиннуров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184750</id>
    <revision>
      <id>1150254</id>
      <timestamp>2022-08-20T05:36:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Зиннуров''' — ир-ат фамилияһы. Зиннур исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.  '''Зиннурова'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.  == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Зиннуров Рафаил Нариман улы]] ([[26 июль]] [[1953 йыл]]) — Рәсә...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3170" xml:space="preserve">'''Зиннуров''' — ир-ат фамилияһы. Зиннур исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.

'''Зиннурова'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Зиннуров Рафаил Нариман улы]] ([[26 июль]] [[1953 йыл]]) — Рәсәй дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, хоҡуҡ белгесе, яҙыусы, скульптор. Юридик фәндәр докторы (2003), профессор (2006). Башҡортостан Республикаһы дәүләт власының закондар сығарыусы (вәкәләтле) органдарынан Федерация Советы ағзаһы (2013—2018), Федерация Советының халыҡ-ара эштәр буйынса Комитеты ағзаһы&lt;ref name=&quot;СФ&quot; &gt;[http://www.council.gov.ru/structure/persons/1092/ Зинуров Рафаил Нариманович // Официальный сайт Совета Федерации]&lt;/ref&gt;. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2003), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2013), Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаты (1993).
* [[Зиннуров Өлфәт Ғаяз улы]] (1950), ғалим-иҡтисадсы. 1970 йылдан (өҙөклөк менән) Өфө авиация институты һәм Өфө дәүләт авиация техник университеты уҡытыусыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Учалы ра
* [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы]] ([[1901]]—[[1943]]) — партия һәм дәүләт эшмәкәре. Сәйәси золом ҡорбаны. Сығышы менән Салауат районы Лаҡлы ауылынан.
* [[Зиннуров Гранит Нурулла улы]] (2 август [[1934 йыл|1934]]) — инженер-электрик, крайҙы өйрәнеүсе, публицист. [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н тамамлаған&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]&lt;/ref&gt;.
* [[Зиннуров Ирек Хәйҙәр улы]] ([[11 ғинуар]] [[1969 йыл]]) — [[Рәсәй]] [[Һыуҙа туп уйнау|ватерполсыһы]], ике тапҡыр [[Олимпия уйындары]] призеры (2000, 2004), [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионаты призеры, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, хәрәкәтсән һөжүмсе. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры.

----

{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>qqp9x3wcevigfu5yx7bi17l18zr1dpf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150255</id>
      <parentid>1150254</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:37:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3168" xml:space="preserve">'''Зиннуров''' — ир-ат фамилияһы. Зиннур исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.

'''Зиннурова'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Зиннуров Рафаил Нариман улы]] ([[26 июль]] [[1953 йыл]]) — Рәсәй дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, хоҡуҡ белгесе, яҙыусы, скульптор. Юридик фәндәр докторы (2003), профессор (2006). Башҡортостан Республикаһы дәүләт власының закондар сығарыусы (вәкәләтле) органдарынан Федерация Советы ағзаһы (2013—2018), Федерация Советының халыҡ-ара эштәр буйынса Комитеты ағзаһы&lt;ref name=&quot;СФ&quot; &gt;[http://www.council.gov.ru/structure/persons/1092/ Зинуров Рафаил Нариманович // Официальный сайт Совета Федерации]&lt;/ref&gt;. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2003), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2013), Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаты (1993).
* [[Зиннуров Өлфәт Ғаяз улы]] (1950), ғалим-иҡтисадсы. 1970 йылдан (өҙөклөк менән) Өфө авиация институты һәм Өфө дәүләт авиация техник университеты уҡытыусыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Учалы ра
* [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы]] ([[1901]]—[[1943]]) — партия һәм дәүләт эшмәкәре. Сәйәси золом ҡорбаны. Сығышы менән Салауат районы Лаҡлы ауылынан.
* [[Зиннуров Гранит Нурулла улы]] (2 август [[1934 йыл|1934]]) — инженер-электрик, крайҙы өйрәнеүсе, публицист. [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н тамамлаған&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]&lt;/ref&gt;.
----
* [[Зиннуров Ирек Хәйҙәр улы]] ([[11 ғинуар]] [[1969 йыл]]) — [[Рәсәй]] [[Һыуҙа туп уйнау|ватерполсыһы]], ике тапҡыр [[Олимпия уйындары]] призеры (2000, 2004), [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионаты призеры, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, хәрәкәтсән һөжүмсе. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры.
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>0xvbb1rb8r3u93fj5ucgpdw6jxggl19</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150257</id>
      <parentid>1150255</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:41:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле йөрөтөүселәр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3203" xml:space="preserve">'''Зиннуров''' — ир-ат фамилияһы. Зиннур исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡорт, татар һәм башҡа төрки халыҡтарҙа киң ҡулланыла.

'''Зиннурова'''  — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.

== Билдәле йөрөтөүселәр ==
* [[Зиннуров Рафаил Нариман улы]] ([[26 июль]] [[1953 йыл]]) — Рәсәй дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, хоҡуҡ белгесе, яҙыусы, скульптор. Юридик фәндәр докторы (2003), профессор (2006). Башҡортостан Республикаһы дәүләт власының закондар сығарыусы (вәкәләтле) органдарынан Федерация Советы ағзаһы (2013—2018), Федерация Советының халыҡ-ара эштәр буйынса Комитеты ағзаһы&lt;ref name=&quot;СФ&quot; &gt;[http://www.council.gov.ru/structure/persons/1092/ Зинуров Рафаил Нариманович // Официальный сайт Совета Федерации]&lt;/ref&gt;. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2003), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2013), Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаты (1993).
* [[Зиннуров Өлфәт Ғаяз улы]] (1950), ғалим-иҡтисадсы. 1970 йылдан (өҙөклөк менән) Өфө авиация институты һәм Өфө дәүләт авиация техник университеты уҡытыусыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Учалы районы Ураҙ ауылынан.
* [[Зиннуров Нурулла Зиннур улы]] ([[1901]]—[[1943]]) — партия һәм дәүләт эшмәкәре. Сәйәси золом ҡорбаны. Сығышы менән Салауат районы Лаҡлы ауылынан.
* [[Зиннуров Гранит Нурулла улы]] (2 август [[1934 йыл|1934]]) — инженер-электрик, крайҙы өйрәнеүсе, публицист. [[Көньяҡ Урал дәүләт университеты|Силәбе политехник институты]]н тамамлаған&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall594653395_338  Лаклинская Модельная-Библиотека. Знаменитые люди села: Гранит Нуруллович Зинуров]&lt;/ref&gt;.
----
* [[Зиннуров Ирек Хәйҙәр улы]] ([[11 ғинуар]] [[1969 йыл]]) — [[Рәсәй]] [[Һыуҙа туп уйнау|ватерполсыһы]], ике тапҡыр [[Олимпия уйындары]] призеры (2000, 2004), [[Ер|донъя]] һәм [[Европа]] чемпионаты призеры, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, хәрәкәтсән һөжүмсе. [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры.
{{Фамилиялаштар исемлеге}}</text>
      <sha1>ljqpxof90766e2wxvukwn9jy0cv597c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әхмәҙиә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184751</id>
    <revision>
      <id>1150277</id>
      <timestamp>2022-08-20T10:11:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Әхмәҙиә'''  — [[төрки телле халыҡтар]]ға ғәрәптәрҙән ингән ир-ат исеме.  == Этимологияһы == Әхмәҙиә — «мосолман» мәғәнәһен аңлатҡан мосолман ир-ат исеме&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһ...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4466" xml:space="preserve">'''Әхмәҙиә'''  — [[төрки телле халыҡтар]]ға ғәрәптәрҙән ингән ир-ат исеме.

== Этимологияһы ==
Әхмәҙиә — «мосолман» мәғәнәһен аңлатҡан мосолман ир-ат исеме&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;. 

== Билдәле кешеләр ==

== Фамилиялар ==
* [[Әхмәҙиев Вафа Исхаҡ улы]] (1937—1983) — башҡорт шағиры, әҙәбиәт белгесе. Филология фәндәре кандидаты (1970).
* [[Әхмәҙиев Риф Барый улы]] (13 февраль 1954) — башҡорт әҙәбиәте белгесе, шағир, филология фәндәре докторы (2004), профессор (2010)
* [[Әхмәҙиев Тамимдар Хажғәли улы]] (1923—2001) — тарихсы. Тарих фәндәре кандидаты (1969). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Әхмәҙиев Фәрит Вафа улы]] (11 март 1968) — яҙыусы, тәржемәсе, журналист, ғалим. Философия фәндәре кандидаты (2009).
----
* [[Әхмәҙиева Гөлназ Ғафир ҡыҙы]] (6 апрель 1960) — педагог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000).

== Атаһының исеме ==
* [[Ғәйнизаров Зәбих Әхмәҙи улы]] ([[8 май]] [[1923 йыл]] — [[28 ғинуар]] [[1997 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, ҡыҙылармеец. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 275-се кавалерия полкы яугиры, пулеметсы&lt;ref name=&quot;Башкавдивизия&quot;&gt;[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/13-lichnyj-sostav-divizii/bukva-g/869-gajnizarov-zabikh-akhmadeevich?Itemid=104 Гайнизаров Забих Ахмадиевич. Шаймуратовцы]&lt;/ref&gt;. [[Ватан һуғышы ордены|II дәрәжә Ватан һуғышы]] ордены (1985) кавалеры&lt;ref&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_yubileinaya_kartoteka1511222680/ Документы о награждении]&lt;/ref&gt; кавалеры.
* [[Низаметдинов Салауат Әхмәҙи улы]] ([[3 март]] [[1957 йыл]] — [[29 июль]] [[2013 йыл]]) — композитор. [[1983 йыл]]дан [[СССР]] Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның (1988) һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2003) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы]] (1988) лауреаты.
* [[Үтәғолова Зөһрә Әхмәҙи ҡыҙы]] ([[15 август]] [[1961 йыл]] — [[БАССР]]-ҙың [[Бөрйән районы]] Асҡар ауылы) — журналист, [[уҡытыусы]], шағирә, БР [[яҙыусылар союзы]] һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы (2014)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|}}

== Һылтанмалар ==
* [https://ufa-edu.ru/advertising/Башкирские%20имена.%20Т.Кусимова.pdf  Кусимова Т. «Исемдәр донъяһында»]
* {{китап |автор= З.Ғ.Ураҡсин, Э.Ф.Ишбирҙин  |заглавие=«Туған тел серҙәре» |место=Өфө |издательство=«Китап» |год=1983 й |страницы=61-се  }}
* [https://bashkizi.bashkortostan102.ru/archives/376-iseme-matur-kemdr-ushan.html «Башҡортостан ҡыҙы» Ҡунафина Гөлшат «Исемең матур, кемдәр ҡушҡан»]

== Сығанаҡтар ==
{{Исемдәр донъяһында}}
{{Аҙаштар исемлеге}}

[[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]]</text>
      <sha1>o1lloc47tzmv28kkxp3xavc82u50tu9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150278</id>
      <parentid>1150277</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:13:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4578" xml:space="preserve">'''Әхмәҙиә'''  — [[төрки телле халыҡтар]]ға ғәрәптәрҙән ингән ир-ат исеме.

== Этимологияһы ==
Әхмәҙиә — «мосолман» мәғәнәһен аңлатҡан мосолман ир-ат исеме&lt;ref&gt;[[Күсимова Таңһылыу Хажим ҡыҙы|Күсимова Таңһылыу]]. [https://kitaptar.bashkort.org/book/431  Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә.] — [[Өфө]]: [[Башҡортостан китап нәшриәте]], 1991. — 192 бит.&lt;/ref&gt;. 

== Билдәле кешеләр ==

== Фамилиялар ==
* [[Әхмәҙиев Вафа Исхаҡ улы]] (1937—1983) — башҡорт шағиры, әҙәбиәт белгесе. Филология фәндәре кандидаты (1970).
* [[Әхмәҙиев Риф Барый улы]] (13 февраль 1954) — башҡорт әҙәбиәте белгесе, шағир, филология фәндәре докторы (2004), профессор (2010)
* [[Әхмәҙиев Тамимдар Хажғәли улы]] (1923—2001) — тарихсы. Тарих фәндәре кандидаты (1969). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Әхмәҙиев Фәрит Вафа улы]] (11 март 1968) — яҙыусы, тәржемәсе, журналист, ғалим. Философия фәндәре кандидаты (2009).
----
* [[Әхмәҙиева Гөлназ Ғафир ҡыҙы]] (6 апрель 1960) — педагог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2000).

== Атаһының исеме ==
* [[Ғәйнизаров Зәбих Әхмәҙи улы]] ([[8 май]] [[1923 йыл]] — [[28 ғинуар]] [[1997 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, ҡыҙылармеец. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]]ның 275-се кавалерия полкы яугиры, пулеметсы&lt;ref name=&quot;Башкавдивизия&quot;&gt;[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/13-lichnyj-sostav-divizii/bukva-g/869-gajnizarov-zabikh-akhmadeevich?Itemid=104 Гайнизаров Забих Ахмадиевич. Шаймуратовцы]&lt;/ref&gt;. [[Ватан һуғышы ордены|II дәрәжә Ватан һуғышы]] ордены (1985) кавалеры&lt;ref&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_yubileinaya_kartoteka1511222680/ Документы о награждении]&lt;/ref&gt; кавалеры.
* [[Низаметдинов Салауат Әхмәҙи улы]] ([[3 март]] [[1957 йыл]] — [[29 июль]] [[2013 йыл]]) — композитор. [[1983 йыл]]дан [[СССР]] Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның (1988) һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2003) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы]] (1988) лауреаты.
* [[Үтәғолова Зөһрә Әхмәҙи ҡыҙы]] ([[15 август]] [[1961 йыл]] — [[БАССР]]-ҙың [[Бөрйән районы]] Асҡар ауылы) — журналист, [[уҡытыусы]], шағирә, БР [[яҙыусылар союзы]] һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы (2014)

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Әхмәҙиә мәҙрәсәһе]]
* [[Әхмәҙиә мәсете]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|}}

== Һылтанмалар ==
* [https://ufa-edu.ru/advertising/Башкирские%20имена.%20Т.Кусимова.pdf  Кусимова Т. «Исемдәр донъяһында»]
* {{китап |автор= З.Ғ.Ураҡсин, Э.Ф.Ишбирҙин  |заглавие=«Туған тел серҙәре» |место=Өфө |издательство=«Китап» |год=1983 й |страницы=61-се  }}
* [https://bashkizi.bashkortostan102.ru/archives/376-iseme-matur-kemdr-ushan.html «Башҡортостан ҡыҙы» Ҡунафина Гөлшат «Исемең матур, кемдәр ҡушҡан»]

== Сығанаҡтар ==
{{Исемдәр донъяһында}}
{{Аҙаштар исемлеге}}

[[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]]</text>
      <sha1>cv0cq0hw77z01aw3guxgstpw0sbgizz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Александр Доставалов исемендәге батальон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184752</id>
    <revision>
      <id>1150284</id>
      <timestamp>2022-08-20T11:11:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sherbn</username>
        <id>17935</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Александр Достовалов исемендәге ирекле батальон'''— Рәсәй Федерацияһы Хәрби көстәре составындағы подразделение. 2022 йылдың май аҙағында «Диңгеҙ пехотаһы һәм Хәрби диңгеҙ флоты спецназы ветерандары» ойошмаһы РФ Президенты ҡарарына ярашлы...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2257" xml:space="preserve">'''Александр Достовалов исемендәге ирекле батальон'''— Рәсәй Федерацияһы Хәрби көстәре составындағы подразделение. 2022 йылдың май аҙағында «Диңгеҙ пехотаһы һәм Хәрби диңгеҙ флоты спецназы ветерандары» ойошмаһы РФ Президенты ҡарарына ярашлы башланған махсус операцияла ҡатнашыу өсөн Башҡортостанда ирекле батальон төҙөү тәҡдиме менән сығыш яһай. 

2022 йылдың 6 июлендә [[Шишмә районы]]нда урынлашҡан «Патриот» паркында Башҡортостан Республикаһы башлығы [[Хәбиров Радий Фәрит улы|Р.Ф.Хәбиров]] [[Шайморатов Миңлеғәле Минһажетдин улы|М.Шайморатов]] исемендәге ирекле батальонға, 14 июлдә А.Достовалов исемендәге Башҡортостан ирекмәндәре баталонына хәрби байраҡ тапшырҙы. Ул Башҡортостан яугирҙарының хәрби бурысты уңышлы башҡарыуына ышаныс белдеп, уларҙың тыуған яҡҡа иҫән-һау кире әйләнеп ҡайтыуын теләне.

2022 йылдың 14 июлендә батальон һуғышсан көйләү үтеү өсөн Ырымбур өлкәһенә китте &lt;ref name=&quot;Батальон на марше&quot;&gt;[https://rg.ru/2022/07/20/reg-pfo/batalon-na-marshe.html  Батальон на марше]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Батальон имени Достовалова&quot;&gt;[https://prufy.ru/news/society/126883-kto_takoy_dostavalov_batalon_imeni_kotorogo_uezzhaet_s_bashkirii_na_ukrainu/ Батальон имени Достовалова]&lt;/ref&gt;. Күп һанлы йәмәғәт эшмәкәрҙәре, яугирҙарҙың туғандары һәм яҡындары батальонды оҙатыуҙа ҡатнашты.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:]]</text>
      <sha1>0hilg5o0urmkvscviayex8uzc4faex1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150285</id>
      <parentid>1150284</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T11:12:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sherbn</username>
        <id>17935</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2298" xml:space="preserve">'''Александр Достовалов исемендәге ирекле батальон'''— Рәсәй Федерацияһы Хәрби көстәре составындағы подразделение. 2022 йылдың май аҙағында «Диңгеҙ пехотаһы һәм Хәрби диңгеҙ флоты спецназы ветерандары» ойошмаһы РФ Президенты ҡарарына ярашлы башланған махсус операцияла ҡатнашыу өсөн Башҡортостанда ирекле батальон төҙөү тәҡдиме менән сығыш яһай. 

2022 йылдың 6 июлендә [[Шишмә районы]]нда урынлашҡан «Патриот» паркында Башҡортостан Республикаһы башлығы [[Хәбиров Радий Фәрит улы|Р.Ф.Хәбиров]] [[Шайморатов Миңлеғәле Минһажетдин улы|М.Шайморатов]] исемендәге ирекле батальонға, 14 июлдә А.Достовалов исемендәге Башҡортостан ирекмәндәре баталонына хәрби байраҡ тапшырҙы. Ул Башҡортостан яугирҙарының хәрби бурысты уңышлы башҡарыуына ышаныс белдеп, уларҙың тыуған яҡҡа иҫән-һау кире әйләнеп ҡайтыуын теләне.

2022 йылдың 14 июлендә батальон һуғышсан көйләү үтеү өсөн Ырымбур өлкәһенә китте &lt;ref name=&quot;Батальон на марше&quot;&gt;[https://rg.ru/2022/07/20/reg-pfo/batalon-na-marshe.html  Батальон на марше]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Батальон имени Достовалова&quot;&gt;[https://prufy.ru/news/society/126883-kto_takoy_dostavalov_batalon_imeni_kotorogo_uezzhaet_s_bashkirii_na_ukrainu/ Батальон имени Достовалова]&lt;/ref&gt;. Күп һанлы йәмәғәт эшмәкәрҙәре, яугирҙарҙың туғандары һәм яҡындары батальонды оҙатыуҙа ҡатнашты.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Хәрби формированиелар]]</text>
      <sha1>5lban9o4ud36rix71unr9zvtzbc65di</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1150286</id>
      <parentid>1150285</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T11:13:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sherbn</username>
        <id>17935</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2300" xml:space="preserve">'''Александр Достовалов исемендәге ирекле батальон'''— Рәсәй Федерацияһы Хәрби көстәре составындағы подразделение. 2022 йылдың май аҙағында «Диңгеҙ пехотаһы һәм Хәрби диңгеҙ флоты спецназы ветерандары» ойошмаһы РФ Президенты ҡарарына ярашлы башланған махсус операцияла ҡатнашыу өсөн Башҡортостанда ирекле батальон төҙөү тәҡдиме менән сығыш яһай. 

2022 йылдың 6 июлендә [[Шишмә районы]]нда урынлашҡан «Патриот» паркында Башҡортостан Республикаһы башлығы [[Хәбиров Радий Фәрит улы|Р.Ф.Хәбиров]] [[Шайморатов Миңлеғәле Минһажетдин улы|М.Шайморатов]] исемендәге ирекле батальонға, 14 июлдә А.Достовалов исемендәге Башҡортостан ирекмәндәре батальонына хәрби байраҡ тапшырҙы. Ул Башҡортостан яугирҙарының хәрби бурысты уңышлы башҡарыуына ышаныс белдеп, уларҙың тыуған яҡҡа иҫән-һау кире әйләнеп ҡайтыуын теләне.

2022 йылдың 14 июлендә батальон һуғышсан көйләү үтеү өсөн Ырымбур өлкәһенә китте &lt;ref name=&quot;Батальон на марше&quot;&gt;[https://rg.ru/2022/07/20/reg-pfo/batalon-na-marshe.html  Батальон на марше]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Батальон имени Достовалова&quot;&gt;[https://prufy.ru/news/society/126883-kto_takoy_dostavalov_batalon_imeni_kotorogo_uezzhaet_s_bashkirii_na_ukrainu/ Батальон имени Достовалова]&lt;/ref&gt;. Күп һанлы йәмәғәт эшмәкәрҙәре, яугирҙарҙың туғандары һәм яҡындары батальонды оҙатыуҙа ҡатнашты.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Хәрби формированиелар]]</text>
      <sha1>0v1idqpqxceaxy2o5s62xb0y7col8lg</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>