Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү Башҡорттар 0 1632 1152482 1147516 2022-08-28T10:01:48Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Халыҡ | название = ''Башҡорттар'' | изображение = {{image array|perrow=5|width=60|height=70 | image1 = Salavat memorial.jpg| caption1 = [[Салауат Юлаев]] | image2 = M G Rakhimov.jpg| caption2 = [[Мортаза Рәхимов]] | image3 = Валиди.jpg| caption3 = [[Әхмәтзәки Вәлиди]] | image4 = Ш.Бабич.jpg| caption4 = [[Шәйехзада Бабич]] | image5 = Rasulev Zaynulla.jpg| caption5 = [[Зәйнулла Рәсүлев]] | image6 = Загир Исмагилов.jpg| caption6 = [[Заһир Исмәғилев]] | image7 = Rizaetdin fahretdinov.jpg| caption7 = [[Ризаитдин Фәхретдинов]] | image8 = Халиков.png| caption8 = [[Муллайән Халиҡов]] | image9 = Muhametsalim Ishmuhametovich Umetbaev.jpg| caption9 = [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] | image10 = Хоҙайбирҙин Шәһит Әхмәт улы.jpg| caption10 = [[Шәһит Хоҙайбирҙин]] | image11 =| caption11 = [[Мәжит Ғафури]] | image12 = KarimM.jpg| caption12 = [[Мостай Кәрим]] | image13 = Портрет Акмуллы.jpg| caption13 = [[Аҡмулла]] | image14 = Zajnab biisheva.jpg| caption14 = [[Зәйнәб Биишева]] | image15 = DJultji.jpg| caption15 = [[Дауыт Юлтый]] | image16 = Ғәлимйән Ғирфан улы Таған.jpg| caption16 = [[Ғәлимйән Таған]] | image17 = Генерал Шайморатов.jpg| caption17 = [[Миңлеғәле Шайморатов]] | image18 = Gareev mg.jpg| caption18 = [[Муса Гәрәев]] | image19 = Тагир Кусимов.jpg| caption19 = [[Таһир Күсимов]] | image20 = Муса Муртазин.jpg| caption20 = [[Муса Мортазин]] | image21 = Irek Zaripov.jpg| caption21 = [[Ирек Зарипов]] | image22 = Denis Shafikov in Espoo.jpg| caption22 = [[Денис Шафиҡов]] | image23 = Сөләймәнов Хәбир Ғибәҙәт улы.jpg| caption23 = [[Хәбир Сөләймәнов]] | image24 = Rauil bikbaev.jpg| caption24 = [[Рауил Бикбаев]] | image25 = Saidi.gif| caption25 = [[Ғабдулла Сәиди]] }} | самоназвание = ''башҡорт'' | численность = 2 млн тирәһе<ref name="ethnologue">{{cite web|author=Lewis, M. Paul (ed.)|year=2009|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bak|title=Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.|lang=en|publisher=Dallas, Tex.: SIL International.|accessdate=2011-04-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/61937ez36|archivedate=2011-08-23}}</ref> | расселение = {{флагификация|Россия}}: 1 584 554 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2020-04-30 }}</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref> ** {{флагификация|Башкортостан}}: <br />1 172 287 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Челябинская область}}: <br />162 513 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Оренбургская область}}: <br />46 696 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Тюменская область}}: <br />46 405 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> *** {{флаг|Ханты-Мансийский автономный округ}} [[Ханты-Манси АО — Югра]]: <br />35 428 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> *** {{флаг|Ямало-Ненецкий автономный округ}} [[Ямал-Ненец автономиялы округы|Ямал-Ненец АО]]: <br />8 297 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Пермский край}} <br />32 730 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Свердловская область}}: <br />31 183 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Татарстан}}: <br /> 13 726 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Курганская область}}: <br />12 257 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Самарская область}}: <br />7 290 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Москва}}: <br />6 609 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Московская область}}: <br />3 975 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Саратовская область}}: <br />3 489 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Удмуртия}}: <br />3 454 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Санкт-Петербург}}: <br />2 706 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Красноярский край}}: <br />2 955 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Республика Коми}}: <br />2 333 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Кемеровская область}}: <br />2 295 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Краснодарский край}}: <br />1 840 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Республика Саха}}: <br />1 819 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Томская область}}: <br />1 656 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Иркутская область}}: <br />1 637 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Приморский край}}: <br />1 564 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Забайкальский край}}: <br />1 228 (2002 й. халыҡ иҫәбен алыу) ** {{флагификация|Хабаровский край}}: <br />1 150 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Омская область}}: <br />996 ** {{флагификация|Ростовская область}}: <br />915 ** {{флагификация|Волгоградская область}}: <br />915 ** {{флагификация|Калининград}}: <br />420 <ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_etn_10.php?reg=25 Всероссийская перепись населения 2010 г.]</ref><br> ** {{флагификация|Республика Крым}}: <br /> 602 (2014 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name=autogenerated2>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis_krim/tab-krim/pub-04-15.xlsx</ref> ** {{флагификация|Севастополь}}: <br /> 162 (2014 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name=autogenerated2 /> {{KAZ}}: <br />17 263 (2009 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511104653/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2011-05-11 }}</ref> <br /> {{UKR}}: <br />4 253 (2001 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="un.org">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003] {{ref-en}}</ref> <br /> {{Флагификация|Туркменистан}}: <br />3 820 (1995 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160310001057/http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html |date=2016-03-10 }}</ref> <br /> {{UZB}}: <br />53 000 (2016 й. баһалама)<ref>http://joshuaproject.net/countries/UZ</ref><br /> {{KGZ}}: <br />1 111 (2009 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года</ref> <br /> {{Флагификация|Молдова}}: 610 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=9 Демоскоп. МССР. 1989]</ref> йәки 600 <ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/MD]</ref><br> {{Флагификация|Грузия}}: 379 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6 Демоскоп. Груз. ССР 1989]</ref><br> {{Флагификация|Азербайджан}}: 533 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Демоскоп. Аз. ССР 1989]</ref><br> {{Флагификация|Армения}}: 145 (1989)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=13]</ref><br> {{BLR}}: <br /> 339 (2019 й. халыҡ иҫәбен алыу) <ref>[https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/df5/df5842f32b1b8a711043f8f54856f5c8.pdf| Национальный состав Республики Беларусь.Статистический бюллететень Национальный Статистический комитет Республики Беларусь., Минск 2020]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> <br /> {{LAT}}: <br />232 (2019 й. баһалама)<ref>https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/backup/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190217201111/https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/backup/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf |date=2019-02-17 }} {{ref-lv}}]</ref> <br /> {{TJK}}: <br />143 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014054442/http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf |date=2013-10-14 }}</ref> йәки 8400<ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/TI]</ref> {{EST}}: <br />112 (2011 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PCE04&lang=1 PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011] {{ref-en}}</ref> <br /> {{LIT}}: <br />84 (2011 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://web.stat.gov.lt/uploads/docs/gyv_kalba_tikyba.pdf GYVENTOJAI PAGAL TAUTYBĘ, GIMTĄJĄ KALBĄ IR TIKYBĄ (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы)]</ref> | вымер = | архкультура = | язык = [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|рус]], [[татар теле|татар]]<ref name="perepis2002.ru">[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 5. Владение языками (кроме русского) населением наиболее многочисленных национальностей (с численностью 400 тысяч человек и более)]</ref>. | раса = [[европеоид раса|европеоид]], [[көньяҡ себер расаһы|көньяҡ себер]], [[понтий расаһы|понтий]], [[урал расаһы|урал]]<ref name=autogenerated3>''[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Юсупов Р. М.]]'' Антропологические типы //Башкирская энциклопедия. В 7 т.: Т.1. A-Б. — Уфа: Башкирская энициклопедия, 2005, С.169.</ref><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/7280-antropologicheskie-tipy|Антропологические типы|автор=[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Юсупов Р. М]]}}</ref> | религия = [[Сөнниҙәр|Сөнни Ислам]] | родственные = [[төрки халыҡтар]]<ref>[http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF ''Лобов А. С.'' Структура генофонда субпопуляций башкир. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук . Уфа, 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110816193639/http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF |date=2011-08-16 }}</ref><ref>Татары. - М.: Наука, 2001, С.42-43.</ref>, [[мадьярҙар]]<ref>[http://soraman.livejournal.com/5160.html Nemeth G. Ungarische Stammesnamen bei den Baschkiren. Hungary, Budapest, 1966.]</ref><ref>[http://soraman.livejournal.com/5576.html Немет Д. Венгерские племенные названия у башкир. Будапешт, 1966.]</ref> | входит = [[Алтай ғаиләһе]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[Төрки халыҡтар|Төрки тармағы]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Ҡыпсаҡтар|Ҡыпсаҡ төркөмө]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Волга буйы ҡыпсаҡ телдәре|Волга буйы төркөмсәһе]]<br /> | включает = | происхождение = [[Башҡорттарҙың этногенезы|ҡатнаш]]: төрки, фин-уғыр, [[Башҡорттарҙың һинд-иран сығышы тураһында гипотеза|иран]] }} {{БМ}} '''Башҡорттар''' — [[Төрки телле халыҡтар|төрки телле]] милләт, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның һәм [[Тарихи Башҡортостан|шул уҡ исемдәге тарихи-география өлкәнең]] төп халҡы. Республиканан тыш башҡорттар үҙҙәренең тарихи йәшәйеш төбәктәре булған [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] өлкәләрендә, шулай уҡ [[Татарстан Республикаһы]]нда һәм [[Пермь крайы]]нда күпләп көн итә. Бынан тыш башҡорттар [[Рәсәй Федерацияһы]]ның бөтә биләмәләрендә лә, Яҡын һәм Алыҫ сит илдәрҙә лә бар. Башҡорттарҙың Рәсәй Федерацияһындағы һан иҫәбе (2002) — 1 673 389 кеше, шул иҫәптән Башҡортостан Республикаһында — 1 221 302. [[Башҡорт теле]] Алтай ғаиләһе [[Төрки телдәре|төрки төркөмөнөң]] көнбайыш тармағына инә, тармаҡланған [[Башҡорт теленең диалекттары|диалект структураһы]] бар. [[Ислам|Дин]] тотҡан башҡорттар — [[мосолман]]-сөнниҙәр. == Этноним == Этноним ғәрәп һәм фарсы сәйәхәтселәре һәм географтары [[Сәлләм Тәржемән]], [[Балхи]] («башджард», «башджар», «басхарт»), [[Истахри]], [[Мәсүди]] («баджгард»), [[Ибн Фаҙлан]], [[Гардизи]] («башджурт»), [[Мәхмүт Ҡашғари]] («башгырт»), [[Иҙриси]] («басджирт»), [[Яҡут әл-Хәмәүи]] («баш джирд», «баш кирд»), Европа сәйәхәтселәре [[Плано Карпини]] («баскарт»), [[Гильом де Рубрук]] («паскатир») һәм башҡалар хеҙмәттәрендә телгә алына<ref>{{БЭ|1782|Башҡорт, этноним|автор=[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]]}}</ref>. Әлеге ваҡытта башҡо́рт этнонимының 50-нән ашыу төрө барлыҡҡа килеү варианты бар. * XVIII быуат тикшеренеүселәре [[Татищев Василий Никитич|В. Н. Татищев]], [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]], [[Иоганн Готлиб Георги|И. Г. Готлиб]] буйынса, башҡорт һүҙе «баш ҡорт», йәғни «баш бүре» тигәнде аңлата<ref>''[[Татищев Василий Никитич|Татищев В. Н.]]'' История Российская". Т. 1. — М.-Л., 1962. — С. 252.</ref><ref>''[[Рычков Пётр Иванович|Рычков П. И.]]'' История Оренбургская. — СПб., 1759. — С. 10.</ref><ref>''[[Иоганн Готлиб Георги|Готлиб И. Г.]]'' Описание всех обитающих в Российском государстве народов и их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, вероисповеданий и прочих достопамятностей. — СПб., 1799. — С. 85.</ref>. * Тарихсы һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе [[Юматов Василий Степанович|В. С. Юматов]] буйынса, башҡорт — «баш ҡорт». Бында «ҡорт» һүҙе [[бал ҡорто]] мәғәнәһендә<ref>''[[Юматов Василий Степанович|Юматов В. С.]]'' О названии башкирцев // Оренбургские губернские ведомости. — № 24. — С. 297.</ref>. * Рәсәй тарихсыһы һәм этнограф [[Алекторов Александр Ефимович|А. Е. Алекторов]] 1885 йылда яҙғанса, башҡорт — «айырым бер халыҡ»<ref>''[[Алекторов Александр Ефимович|Алекторов А. Е.]]'' // Оренбургский листок. — № 46.</ref>. * Этнограф-ғалим [[Бикбулатов Наил Вәли улы|Н. В. Бикбулатов]] буйынса, этноним, [[Гардизи]]ҙың (XI б.) тарихи яҙмаларында телгә алынған, [[Яйыҡ]] йылғаһы бассейнында хазарҙар һәм [[ҡыпсаҡтар]] араһында йәшәгән, 2000 яугиры булған легендар сардар ''[[Башҡорт хан|Башгирд (Башҡорт хан)]]'' исеменән килеп сыҡҡан тигән фекер тәҡдим итә<ref>''[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]]'' Этноним «башҡорт» / Башкирская этнонимия</ref>. * Мадьяр төркиәтселәре [[Бернат Мункачи|Б. Мункачи]], [[Дьюла Немет|Ю. Ф. Немет]], [[АҠШ]] ғалимы Д. М. Данлоп буйынса ''башҡорт'' этнонимы «биш ҡәбилә, биш [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр (оғур)]]» тип аңлатылған ''beshgur, bashgur'' формаларынан барлыҡҡа килгән<ref>''Németh Gy.'' A honfoglalo magyarság kialakulása. — Budapest, 1930.</ref>. Шулай уҡ Мункачи һәм Данлоп фекеренсә, хәҙерге телдәге ''Sh'' өнөнөң болғар телендәге ''L'' өнөнә тура килеүе нигеҙендә, ''башҡорт (bashgur)'' һәм ''булгар (bulgar)'' этнонимдары эквивалентлы булып тора<ref>''Munkachi B.'' Etnographia, VI, Budapest 1895, 380-381</ref><ref>''Danlop D. M.'' The History of Jewish khazars. — New Gersey, 1954. — P. 34.</ref>. Был фекерҙәр менән [[Зәки Вәлиди|Ә. Ә. Вәлидов]] та килешә<ref>{{статья|автор =[[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]].|заглавие =«Башғурт» һәм «Булғар» һүҙҙәренең этимологияһы / Ибн Фаҙландын юлъяҙмаһы|ссылка = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 1997|номер = 7|страницы=108—109|issn = 1683-3554}}</ref>. * Танылған төрки этнонимдар тикшереүсеһе [[Баскаков Николай Александрович|Н. А. Баскаков]] буйынса, башҡорт һүҙе 2 киҫәктән ойоша: «badz(а)»—"бажа", [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|«(о)ғур»]]—"ҡәбилә атамаһы", һәм мәғәнәһе лә «уғыр бажалары». Шулай уҡ Баскаков был этнонимды [[бәшнәктәр]]ҙең атмаһы менән сағыштыра<ref>''[[Баскаков Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]'' Модели тюркских этнонимов и их типологическая классификация. // Ономастика Востока. — М., 1980. — С. 199—207.</ref><ref>''[[Баскаков Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]'' О происхождении этнонима башкир. // Этническая ономастика. — М., 1984.</ref>. Баскаков фекеренсә төрки һәм монгол телдәрендә һүҙ башындағы ''b ~ т'' алмашыусанлығы нигеҙендә, «башҡорт» һәм [[Мадьярҙар|«мадьяр»]] этнонимдары бер үк сығышлы тигән һығымтаға килә: башҡорт — ''badža oγur'' ([[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|оғурҙар]] бажаһы, [[уғырҙар]] бажаһы) ''> badž(a) oγur > badžγar'' ошо форманы ала ''madž(a) oγur > madžγur > madžγar > madjar''<ref>''Баскаков Н. А.'' О происхождении этнонима башкир // Сборник «Этническая ономастика». Академия наук СССР. Институт этнографии имени Н. Миклухо-Маклая. — М.: Наука, 1984.</ref>. * Телсе [[Зәкиев Мирфәтих Зәки улы|М. З. Зәкиев]] буйынса ''башҡор/башҡыр'' этнонимы баш-оғур («төп [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|оғур/уғыр»]] йәки «башҡа [[Уғырҙар|уғыр]]») композитына барып тоташыуы мөмкин: ''башоғур>башғур>башғыр>башҡор''<ref>{{книга |автор= [[Зәкиев Мирфәтих Зәки улы|Зәкиев М. З.]]|заглавие=Этногенез тюрков, булгар и башкир |ответственный= |ссылка= |место= Уфа|издательство= Гилем|год= 2011|том= |страниц= 288|страницы= 58|isbn=978-5-7501-1272-2|ref= }}</ref>. * Этнограф [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|М. И. Өмөтбаев]] буйынса, башҡорттар борон үҙҙәрен ''«баш унғар»'' («баш [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр]]»), һуңынан ''«башғур»'', һәм аҙаҡ ''«башҡурт»'' тип атай<ref>{{статья|автор =[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Уметбаев М. И.]]|заглавие =Башкиры|ссылка = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 1998|номер = 2|страницы=161|issn = 1683-3554}}</ref>. * Тел белгесе [[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Ә. М. Аҙнабаев]] буйынса этноним түбәнге өлөштәрҙән тора: ''баш''+''[[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр]]''//''уғор''+''т'': ''биш''+''уғыр''+''т'' (бында «биш» — һан, «уғыр» — ҡәбилә атамаһы, «т» — дөйөм алтай күплек күрһәткесе). Әхмәр Аҙнабаев этнонимды «[[Венгрҙар|венгр]]» (''вун<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «вун» — 10 һанын аңлата</ref> уғар''//''уғыр'') һәм «[[Болғарҙар|болғар]]» (''бäл<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «пилллек//пилек» — 5 һанын аңлата</ref> уғор''//''уғар''//''уғыр'') этнонимдарының этимологиялары менән сағыштыра<ref>{{статья|автор =[[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Аҙнабаев Ә. М.]]|заглавие =Тағы ла «башҡорт» этнонимы тураһында|ссылка = http://vatandash.ru/pics/pdf/1112.pdf|издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 2002|номер = 6|страницы=100—106|issn = 1683-3554}}</ref>. * Этнограф [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]] этноним ''баш'' — «баш», «төп» һәм ''ҡор(т)'' — «ырыу», «ҡәбилә», «бүре» һүҙҙәренән барлыҡҡа килеү варианттарын килтерә<ref>{{ПБН|страницы=447—448}}</ref>. == Этногенез == {{Төп мәҡәлә|Башҡорттарҙың этногенезы}} Башҡорттар составында этнографик төркөмдәр (төньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнбайыш, төньяҡ-көнбайыш), этник төркөмдәр (Кама‑Ыҡ башҡорттары, Пермь башҡорттары, Урал аръяғы башҡорттары, [[Ырғыҙ-Кәмәлек башҡорттары]], [[Ырымбур башҡорттары]]), этник ҡатлам төркөмдәре ([[мишәрҙәр]], [[типтәрҙәр]]) айырып йөрөтөлә. Башҡорттар раса составы буйынса бер төрлө түгел, уға европеоид һәм монголоид расалары ҡушылыуы хас. Башҡорттарҙың барлыҡҡа килеүе тураһында төрлө ғилми ҡараштар бар. * Төрки — В. М. Флоринский, П. С. Назаров, [[Руденко Сергей Иванович|С. И. Руденко]], [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]], В. Вильяминов-Зернов, В. Н. Витевский, Д. Н. Соколов һәм башҡалар; * Финн-уғыр — [[Филипп Иоганн фон Страленберг|Ф. И. Страленберг]], В. Н. Татищев, Н. М. Карамзин, С. А. Токарев, Д. А. Хвольсон, И. Н. Березин, К. Уйфальфи, [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|М. И. Өмөтбаев]], В. Ф. Филоненко, Н. П. Шастина һәм башҡалар; * [[Башҡорттарҙың һинд-иран сығышы тураһында гипотеза|иран]] — [[Ғәлләмов, Салауат Абдрахман улы|С. А. Ғәлләмов]], [[Руденко Сергей Иванович|С. И. Руденко]], К. Ф. Смирнов һәм башҡалар<ref>[http://www.math.sunysb.edu/~shafikov/rus/bashkir/bashkiry.pdf?PHPSESSID=02f4d6f5bb9d975e3d594a919cd0f377 Руденко С. И. Башкиры. М.-Л., Наука, 1955, с.351.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030308130313/http://www.math.sunysb.edu/~shafikov/rus/bashkir/bashkiry.pdf |date=2003-03-08 }}</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/101qE1d.jpg Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана. Уфа, Китап, 2010,]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/301qE1f.jpg С.108 (Смирнов К. Ф. о дахо-массагетских корнях башкир).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120144620/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/301qE1f.jpg |date=2012-01-20 }}</ref><ref>Р. М. Юсупов. Краниология башкир. Л., Наука, 1989; [http://soraman.livejournal.com/16422.html Юсупов Р. М. Некоторые проблемы палеоантропологии Южного Урала и этнической истории башкир//XIII Уральское археологическое совещание. Тезисы докладов, часть II, Башkортостан, Уфа, ВЭГУ, 23-25.04.1996, С. 120—123.]</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/101qE1l.jpg Зинуров Р. Н. Башкирские восстания и индейские войны — феномен в мировой истории. Уфа, Гилем, 2001,]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE1o.jpg С.11 (прабашкиры — потомки отделившихся скифов).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120155320/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE1o.jpg |date=2012-01-20 }}</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE19.jpg Галлямов С. А. Башкорды от Гильгамеша до Заратустры. Уфа, РИО РУНМЦ Госкомнауки РБ, 1999] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120143431/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE19.jpg |date=2012-01-20 }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE15.jpg (О башкордах из родов Тангаур и Гайна)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120170621/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE15.jpg |date=2012-01-20 }}.</ref>; * Ҡатнаш — А. Шлецер, А. Кастрен, Н. Аристов, А. Дмитриев, С. А. Токарев һәм башҡалар. === Генетика === [[Файл:Haplogroup R1b (Y-DNA).PNG|thumb|250px|слева| [[:ru:Гаплогруппа R1b (Y-ДНК)|R1b гаплогруппа]] башҡорттарҙа һәм ингистарҙа таралған]] [[:ru:Сайкс, Брайан|Брайан Сайкс]] һәм [[:ru:Оппенгеймер, Стивен|Сти́вен О́ппенгеймер]] үҙ хеҙмәттәрендә [[:ru:Гаплогруппа R1b (Y-ДНК)|R1b гаплогруппа]] таралыу нигеҙендә британлылар һәм башҡорттар туған халыҡтар булыу мөмкинлеген билдәләйҙәр<ref>[ http://old.archeo-news.ru/2012/07/blog-post_24.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315204630/http://old.archeo-news.ru/2012/07/blog-post_24.html |date=2016-03-15 }} ]</ref>. Фонетик яҡтан башҡорт өндәре ҫ, ҙ, һ, ң инглиз телендәге th, th, h, ng өндәре менән оҡшаш. Башҡорт субпопуляция араһында иң күбеһе Y-хромосомалы мутациялар — R-M269 (R1b-Z2103), R1b-M73, R1a-SRY10831.2 (R1a-M198: R1a-Z2123 һәм R1a-Z280) һәм N1a1a (элеккесә N-tat).<ref name="lob">[http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF Лобов А. С. Структура генофонда субпопуляций башкир. Диссертация кандидата биологических наук. — Уфа, 2009. — 131 с.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110816193639/http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF |date=2011-08-16 }}</ref> Шул мутациялар Көнбайыш Европала һәм Көньяҡ Уралда күпләп таралған R1b гаплогруппаһына (R-M269 и R-M73), Көнсығыш Европала һәм Урта Азияла таралған R1a гаплогруппаһына (SRY10831.2) һәм N гаплогруппаһына (N-tat) инәләр. <!-- Көсләүеслек тереяҙмаһы --> (мт-ДНК) ырыулыҡтары буйынса башҡорттарҙа Көнбайыш Рәсәй ырыулыҡтары (60,8%-ға тиклем) өҫтөнлөк итә һәм 39,2%-ты Көнсығыш Рәсәйҙә таралған ырыулыҡтарға барып тоташа. === Ҡәбиләләре һәм ырыуҙары === {{төп мәҡәлә|Башҡорт ҡәбиләләре}} Башҡорт халҡы элек ҡәбиләләргә һәм ырыуҙарға бүленгән. Ырыуҙар — араларҙан, нәҫел-зат бүленештәренән торған. Ҡәбиләләр таралып ултырыу һәм этник тарих барышында башҡорттарҙың төньяҡ-көнбайыш ([[байлар]], [[балыҡсы]], [[бүләр]], [[гәрә]], [[ғәйнә]], [[дыуанай]], [[ирәкте]], [[йылан]], [[йәлдәк]], [[йәнәй]], [[ҡаңлы]], [[ҡаршын]], [[ҡырғыҙ]], [[таҙлар]], [[танып]], [[унлар]], [[Уран (ҡәбилә)|уран]], [[ыуаныш]], [[юрмый]]), төньяҡ-көнсығыш ([[бишул]], [[бәҙрәк]], [[бәкәтин]], [[дыуан]], [[көҙәй]], [[ҡалмаҡ]], [[ҡатай]], [[ҡошсо]], [[ҡумрыҡ]], [[ҡыуаҡан]], [[мырҙалар]], [[өпәй]], [[табын]], [[терһәк]], [[һалйот]], [[һеңрән]], [[һыҙғы]], [[һырҙы]], шуран, [[әйле]]), көньяҡ-көнсығыш ([[бөрйән]], [[ҡыпсаҡ]], [[тамъян]], [[түңгәүер]], [[үҫәргән]], [[юрматы]]), көньяҡ-көнбайыш ([[мең]]) төп этнографик төркөмдәре барлыҡҡа килә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/7508-bil|Ҡәбилә|автор=[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Йосопов Р. М.]]}}</ref>. == Тарих == {{Башҡортостан тарихы}} {{төп мәҡәлә|Башҡортостан тарихы}} [[Файл:NE 600ad.jpg|thumb|250px|слева| Евразия картаһы, б.э. 600 йылы]] [[Файл:Башкирские казаки в Европе.jpg|right|thumb|250px|1813 йылда Европала башҡорт полктары. Фёдор Куртенер һүрәте (XIX быуат)]] [[Файл:Basjkier in Veessen bij de haven.jpg|right|thumb|250px|Башҡорт яугиры статуяһы (Нидерланд), 2018 йыл]] Совет филологы, антика тарихы С. Я. Лурье иҫәпләүенсә, б.э.т. V быуатта [[Геродот]]тың «Тарих»ында [[аргиппейҙар]] исеме аҫтында хәҙерге башҡорттарҙың ата-бабалары телгә алына<ref name="lurie">''Лурье С. Я.'' История Древней Греции / С. Я. Лурье. — Л., 1940. — Ч. 1. — 685 с.</ref>. Геродот хәбәр итеүенсә, [[аргиппейҙар]] «бейек тауҙар битләүендә» йәшәй<ref name="herodod">''[[Геродот]].'' [http://www.vehi.net/istoriya/grecia/gerodot/04.html «История». Книга Четвёртая. «Мельпомена»]</ref>, улар күршеләренең үҙ-ара низағтарын яйға һала һәм уларҙа тыуған иленән ҡыуылған берәйһе һыйынырға урын тапһа — уны бер кем дә кәмһетмәйәсәк. Агрипейҙар айырым телдә һөйләшә, скифса кейенә, ағас емештәре менән туҡлана. Аҙыҡҡа ҡулланылған ағастың атамаһы — понтик, уның емештәре баҡса борсағына оҡшаш, әммә эсендә һөйәге бар. Бешкән емеште туҡыма аша һығалар һәм унан «асхи» тигән ҡара һут сыға. Был һутты улар һөткә болғап эсә. «Асхи»ның төпрәһенән күмәс әҙерләйҙәр<ref name="herodod"/>. С. Я. Лурье «асхи»ны «әсе» ({{lang-ru|кислый}}) төрки һүҙенә тап килтерә<ref name="lurie"/>, ә телсе [[Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы|Ж. Ғ. Кейекбаев]] буйынса, «асхи» һүҙе [[башҡорт теле]]ндәге «әсе һыу»ҙы ({{lang-ru|кислая жидкость}}) хәтерләтә<ref>''[[Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы|Киекбаев Дж. Г.]]'' Некоторые вопросы изучения башкирских и татарских диалектов. — С. 19.</ref>. Төркиәтсе [[Әхмәтзәки Вәлиди]] күҙаллауынса, башҡорттар [[Клавдий Птолемей]]ҙың беҙҙең эраның II быуатына ҡараған хеҙмәтендә скифтарҙың ''пасиртай'' тигән ырыуы исеме аҫтында телгә алына<ref name="История башкир" >{{китап |автор= [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ахметзаки Валиди Тоган]]|заглавие=История башкир|ответственный= |ссылка= |место=Уфа |издательство=Китап |год=2010 |том= |страниц= 352|страницы= 21—23|isbn= 978-5-295-05000-8|ref= }}</ref>. Француз ғалимы М. Бувье-Ажан билдәләүенсә, [[һундар]]ҙың юлбашсыһы [[Аттила]] уға туғандаш булған халыҡ — башҡорттар менән килешеү төҙөй<ref>{{статья|автор= [[Йәнекәев Зөфәр Ирғәле улы|Еникеев З. И.]]|заглавие= Когда и как возникла Башкирская республика?|ссылка= http://vatandash.ru/index.php?article=1785|язык= |издание= [[Ватандаш]]|тип=|год= 2009|том=|номер= 3|страницы=|doi=|issn= 1683-3554}}</ref>. 643 йылда төҙөлгән [[Суй]]-шу хроникаһында, теләү ([[уғыҙ]]) төрки ҡәбиләләре берләшмәһендә 45 ырыу, шул иҫәптән [[Арал диңгеҙе|Арал]] һәм [[Каспий диңгеҙе|Каспий]] диңгеҙҙәре араһында йәшәүсе ''башукили'' телгә алына, көнбайыш һәм ҡытай тикшеренеүселәре уны башҡорттар тип иҫәпләй<ref name="История башкир" /><ref>''Вэй Чжэн.'' Хроника государства Суй. — Пекин: Бона, 1958. — Гл. 84, С 18б, 3.</ref>. Ҡытай сығанаҡтарына ярашлы, VIII—IX быуаттарҙа [[Волга]] бассейнындағы [[һундар]]ҙың этник вариҫтары булған ҡәбиләләр араһында ''Бо-хан'' һәм ''Бей-дин'' телгә алына, уларҙы волга [[болғарҙар]]ы һәм башҡорттарға тап килтерәләр теләү<ref name="История башкир" /><ref>{{ПБН|страницы=427—428}}</ref>. [[Рәшит әд-Дин]]дең «[[Уғыҙнамә]]»һенә ярашлы, [[Уғыҙҙар|Уғыҙ хандың]] ғәскәрҙәре башҡорттарҙың ''Оло Балғур'' исемле ҡәлғәһен һәм илдәрен яулап ала, уларҙың ''Ҡарашит'' яғбу тигән падишаһын әсиргә ала<ref>{{начало цитаты}}«[Войска] победоносно и с триумфом возвратились и присоединились к Огузу. После этого они все вместе переселились в области северных стран и направились в сторону К.р.л. и Башгурда. Сначала они добрались до высокой крепости под названием Улу Багур. Здешнего правителя звала Кара-шит Ягы. Огуз одержал верх над его войсками и подчинил тамошние края. За то, что Огуз ко всякому проявлял милосердие и любовь, и взрослые, и старшие дали ему имя «Огуз ака». Когда начинался поход против К.р.л. и Башгурдов, то к Огузу собрались люди из девяносто тысяч юртов и поэтому их стали называть Он тогуз Огуз. В пути Огуз обнародовал приказ о том, что «всякий, кто отстанет в пути, должен быть наказан по закону (яса), чтобы не отставал... Что касается жителей страны К.р-л. и Башгурд, то они были весьма необузданными и коварными. Из-за своей гордости и надменности они не склоняли свои головы ни перед одним владыкой. Огуз захватил их падишаха по имени Кара-шит. К.р.л. и Башгурды стали илем и обязались выплачивать дань...»{{конец цитаты|источник={{книга|автор= [[Рәшит әд-Дин|Фазлаллах Рашид ад-Дин.]]|заглавие= Огуз-наме / Пер. с персидского, предисловие, ком-ментарии, примечания и указатели Р. М. Шукюровой|ссылка= |ответственный = |место= Баку|издательство =Элм|год = 1987|том=|страниц = |страницы= 33|isbn=}}}}</ref>. [[Әбү әл-Ғази]]ға ярашлы, [[мадъярҙар]] һәм башҡорттар Уғыҙ ханға ҡаршы баш күтәрәләр<ref>{{книга |автор= Антонов И. В.|заглавие= Абу-л-Гази. Из «Шеджере-и таракимэ» («Родословная туркмен») // Башкиры в эпоху средневековья|ссылка=|ответственный = |место= Уфа|издательство = |год= 2012|том=|страниц= 308|страницы=300|isbn= 978-5-905-269-05-9 }}</ref>. Беҙҙең эраның I мең йыллығы аҙағында башҡорттар көнбайышта [[Волга]] йылғаһынан алып көнсығышта [[Тубыл (йылға)|Тубыл]] йылғаһына тиклем, көньяҡта Илек һәм [[Яйыҡ]] (Урал) йылғаларынан башлап төньяҡта [[Кама]] һәм Сылва йылғаларына тиклемге ерҙәрҙә йәшәй һәм төрлө дәүләттәр составына инә ([[Дәшти Ҡыпсаҡ]], [[Төрки ҡағанаты]], [[Хазар ҡағанаты]], [[Волга буйы Болғары]], [[Алтын Урҙа]], [[Ҡазан ханлығы]], [[Нуғай Урҙаһы]], [[Себер ханлығы]]). XVI быуаттың 2‑се яртыһында башҡорттар Мәскәү батшалығына инә. Дәүләт хәрби хеҙмәт һәм башҡа йөкләмәләрҙе үтәү, яһаҡ һәм һалымдар түләү шарты менән башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы, урындағы үҙидаралығы ([[йыйын]], ҡоролтай), традицион йолалары, байрамдары, дин тотоу ирке һаҡланыуын гарантиялай. Колониялаштырыуҙың көсәйеүе, һалымдар үҫеүе һәм йөкләмәләр һанының артыуы, башҡорттарҙың аҫаба ерҙәрен тартып алыу, урындағы үҙидаралыҡтың сикләнеүе башҡорт ихтилалдарына (XVII—XVIII бб.) сәбәп була. Төбәктең башҡа халыҡтары менән бергә башҡорттар Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—1775) ҡатнаша. 1798—1865 йылдарҙа [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы]] була, башҡорттар хәрби хеҙмәтле ҡатламдарға (Башҡорт полктары, [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]]) ҡарай. XIX—XX быуат башында башҡорттар һаны арта (1897 йылда ҡарай 1311 мең кеше), мәғариф, мәҙәниәттең артабанғы үҫеше күҙәтелә. Революциянан ([[1917]]) һуң [[Башҡортостан автономияһы]]н төҙөү өсөн көрәш башлана. 1919 йылдың мартында Үҙəк Совет власы менəн [[Башҡорт хөкүмəте]] араһында [[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү|Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеүгә]] ҡул ҡуйыла. [[1922]] йылда [[Оло Башҡортостан]] ойошторолғандан һуң, башҡорттарҙың күп өлөшө унан ситтә ҡала ([[Туҡ-Соран кантоны]], [[Ялан кантоны]], [[Арғаяш кантоны]]). 1926 йыл аҙағында башҡорттар һаны революцияға тиклемге осор менән сағыштырғанда ике тапҡырға тиерлек кәмей һәм [[СССР]]‑ҙа 714 мең кеше тәшкил итә, [[БАССР]]‑ҙа — 584,8 мең: Граждандар һуғышы, ҡоролоҡ һәм аслыҡ эҙемтәләре үҙен һиҙҙерә. Башҡорттар һаны артыуына сәйәси репрессиялар, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] кире йоғонто яһай. Башҡорттарҙың бер өлөшө [[урыҫтар]], [[татарҙар]] тарафынан ассимиляциялана. Халыҡ һанының революцияға тиклемге кимәленә тик 1989 йылда өлгәшелә. Башҡорттарҙың башҡа төбәктәргә миграцияһы күҙәтелә: [[1926]] йылда — дөйөм һандың 18 %‑ы, [[1959]] — 25,4 %‑ы, [[1989]] — 40,4 %‑ы. Эш урындары етешмәү һәм уңайһыҙ социаль шарттар арҡаһында, нигеҙҙә, көньяҡ‑көнсығыш һәм көньяҡ райондарҙан халыҡ күсеп китә. Һуңғы йылдарҙа башҡорттарҙың Урта Азия, Ҡаҙағстан һәм башҡа төбәктәрҙән ҡайтыу тенденцияһы (1992—96 йй. 4904 кеше) күҙәтелә. Башҡорттарҙың социаль‑демографик структураһында эшселәр синыфы, интеллигенция, инженер‑техник хеҙмәткәрҙәр һаны арта. == Теле == {{main|Башҡорт теле|Башҡорт яҙыуы}} [[Файл:Bashkir language in the Russian Empire (1897).svg|thumb|right|250px|1897 йылғы Бөтә Рәсәй иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы [[Рәсәй империяһы]]нда башҡорт теленең таралыу ареалы.]] [[Башҡорт теле]] алтай телдәре ғаиләһенә ингән төрки телдәрҙең береһе (ҡыпсаҡ төркөмөнөң ҡыпсаҡ‑болғар төркөмсәһе). Башҡорттарҙың милли теле, [[урыҫ теле]] менән бер рәттән, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның дәүләт теле. Шулай уҡ [[Рәсәй Федерацияһы]]ның [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Төмән өлкәһе|Төмән]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]], Чита һәм [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]] өлкәләрендә, [[Пермь крайы]]нда, [[Татарстан]]да, [[Коми Республикаһы]]нда, [[Саха Республикаһы]]нда, Урта Азия республикаларында, [[Ҡаҙағстан]]да һ. б. таралған. Башҡорт телендә һөйләшеүселәр һаны — 1057 меңгә яҡын кеше (2002). Төп диалекттары: [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш]], [[Көнсығыш диалект|көнсығыш]] һәм [[Көньяҡ диалект|көньяҡ]]. Лексик һәм фонетик‑грамматик билдәләре буйынса [[татар теле]]нә яҡын. Башҡорттарҙың күбеһе [[урыҫ теле]]н, бер өлөшө [[мари теле]]н, [[сыуаш теле]]н, [[татар теле]]н, [[удмурт теле]]н һәм башҡалар телдәрҙе белә. == Иҫәбе һәм урынлашыуы == [[Файл:Ареал расселения башкир в Волго-Уральском регионе. По данным Всероссийской переписи населения 2010 года..png|thumb|2010 йылғы Бөтә Рәсәй иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы Волга-Урал регионында башҡорттарҙың таралып ултырыуы.]] [[Рәсәй империяһы]]ның беренсе бөтә халыҡ иҫәбен алыу ([[1897]]) ваҡытында милләт тураһында һорау бирелмәгән. Шул уҡ ваҡытта туған тел һәм ниндәй дингә ышаныуҙары тураһындағы һорауға яуаптар буйынса теге йәки был милләттең һан иҫәбен билдәләп була. 1897 йылда Рәсәйҙә 1 321 363 кеше туған телен [[башҡорт теле]] тип атаған. Башҡорттарҙың 99,2 % [[Өфө губернаһы|Өфө]] (899 910), [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]] (254 561), [[Пермь губернаһы|Пермь]] (85 395), [[Һамар губернаһы|Һамар]] (57 242), [[Вятка губернаһы|Вятка]] (13 909) губерналарында йәшәгән. Бөтә донъяла халыҡ һанын теүәл генә билдәләүе бик ауыр. Әммә ҡайһы бер сығанаҡтарҙа донъяла башҡорттар 2 миллион тирәһе кеше тигән фаразлауҙар бар. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, [[Рәсәй Федерацияһы]]нда 1 584 554 башҡорт, шул иҫәптән [[Башҡортостан Республикаһы]]нда — 1 172 287 башҡорт теркәлгән<ref name="пер.2010"/><ref name="этнорф2010"/><ref name="этноСРФ">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России]</ref>. Хәҙерге ваҡытта [[Тарихи Башҡортостан]]ға ингән территорияларҙан тыш, башҡорттар [[Рәсәй Федерацияһы]]ның барлыҡ субъекттарында, шулай уҡ сит илдәрҙә йәшәйҙәр. <div style="width:70%"> {|class="wide" |+Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса башҡорттарҙың һан иҫәбе (кеше) ! ![[1897]]<ref>1897 й. халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре [[Рәсәй империяһы]] һәм [[Өфө губернаһы]] территориялары буйынса бирелгән</ref> ![[1926]] ![[1939]] ![[1959]] ![[1970]] ![[1979]] ![[1989]] ![[2002]] ![[2010]] |- |[[Рәсәй империяһы]], [[СССР]] |align=right| — |align=right| 713 693 |align=right| 843 648 |align=right| 989 040 |align=right| 1 239 681 |align=right| 1 371 452 |align=right| 1 449 157 |align=right| — |align=right| — |- |[[РСФСР]], [[Рәсәй Федерацияһы]] |align=right| 1 321 363 |align=right| 712 366 |align=right| 824 679 |align=right| 953 801 |align=right| 1 180 913 |align=right| 1 290 994 |align=right| 1 345 273 |align=right| 1 673 389 |align=right| 1 584 554 |- |[[Башҡорт АССР-ы]], [[Башҡортостан Республикаһы]] |align=right| 899 910 |align=right| 625 845 |align=right| 671 188 |align=right| 737 711 |align=right| 892 248 |align=right| 935 880 |align=right| 863 808 |align=right| 1 221 302 |align=right| 1 172 287 |} </div> Урбанизация процесы ҡала халҡының [[1938]] йылда 5,8 %‑тан [[2002]] йылда ҡарата 42,4 %‑ҡа тиклем артыуына килтерә. Ҡалаларҙа башҡорттар һаны 518 мең кеше тәшкил итә, шул иҫәптән [[Өфө]]лә — яҡынса 155 мең; [[Стәрлетамаҡ]]та — 41 мең; [[Нефтекама]]ла — 34 мең; [[Сибай]]ҙа — 29 мең; [[Салауат]]та — 28 мең; [[Ишембай]]ҙа — яҡынса 20 мең; [[Мәләүез]]дә — 17 мең. {{Башҡорттар һаны буйынса Рәсәй тораҡ пункттары}} == Хужалығы == {{төп мәҡәлә|Башҡорттарҙың хужалығы}} Башҡорттарҙың төп һөнәр-кәсебе булып [[Башҡортостанда игенселек|игенселек]], һунарсылыҡ, [[солоҡ]]солоҡ, [[балыҡсылыҡ]], йыйыусылыҡ менән аралаш ярымкүсмә (йәйләү) малсылығы һ. б. торған<ref>[http://www.ufa.aif.ru/society/persona/veli_osedlyy_obraz_zhizni_chem_zanimalis_bashkiry_v_drevnosti_na_samom_dele Алексей Шушпанов. Вели оседлый образ жизни. Чем занимались башкиры в древности на самом деле. «Аргументы и Факты», 2018, 10 августа]{{ref-ru}} {{V|12|06|2019}}</ref>. Башҡорттарҙың хужалыҡ ҡоролошона йәшәү урынындағы тәбиғәт мөхите — дала, тау районы һәм тау итәге, гумусҡа бай тупраҡ, йылғалар, күлдәр үҙенсәлеге — барыһы тәьҫир итә. Башҡортостандың ер аҫты [[Башҡортостандың файҙалы ҡаҙылмалары|файҙалы ҡаҙылма байлыҡтар]]ға — тимер мәғдәненә, нефткә, газға, төҫлө металдарға бай. Бик күп файҙалы байлыҡтар булыуы, отошло урынлашыуы һәм кеше потенциалы Башҡортостанда хәҙерге заман талаптарына яуап бирерлек хужалыҡ — сеймал табыу һәм яғыулыҡ сәнәғәтен, уларҙы эшкәртеү сәнәғәтен, ғилми учреждениелар һәм мәктәптәрҙе, ғилми нигеҙгә ҡоролған ауыл хужалығын, Фәндәр Академияһын булдырырға мөмкинлек бирә. == Кейеме == {{төп мәҡәлә|Башҡорт кейеме}} [[Файл:Bashkirs.jpg|thumb|Ҡатын-ҡыҙ һәм ирҙәр милли кейеме]] XVII быуаттан башлап ҡына башҡорт милли костюмы тураһында яҙма сығанаҡтар билдәле. XVII—XVIII быуаттарҙа халҡыбыҙ күрше милләттәр менән тығыҙ мәҙәни бәйләнештә тормаған, шуға ла милли үҙенсәлектәр ҙә нығыраҡ һаҡланып килгән. Башҡорттар кейем өсөн күберәк киндерҙән һәм кесерткәндән һуғылған туҡыманы, һарыҡ һәм башҡа төрлө йәнлек тиреләрен, кейеҙҙе, йөндө, мамыҡты файҙаланған. Башҡорттар сит илдәрҙән ([[Бөйөк ебәк юлы]] аша) килтерелгән ебәк, атлас, барса туҡымаларын да ҡулланған, уларҙың өлгөләре боронғо ҡорғандарҙа ла табыла. Был туҡымалар ҡиммәт торған, шуға ла ебәк кейем — затлылыҡ билдәһе һаналған. XIX быуатҡа тиклем башҡорттар сәкмән, елән, тун кейһә, был осорҙа билле бишмәт, кәзәкей, камзул һымаҡ кейемдәр киң тарала. Бигерәк тә ир-егеттәрҙең кейеме ҙур үҙгәреш кисерә. XIX быуат башындағы гравюраларҙа ир-егеттәр боронғо кейем кейһә, быуат аҙағындағы фотоларҙағы кейем айырмаһы күҙгә ташлана. Башҡорт кейемдәре, бигерәк тә, байрам өсөн кейемдәр бик күп төрлө. Көн торошона һәм миҙгеленә ҡарамай, эске кейем өҫтөнән ҡат-ҡат халат кейгәндәр. == Аш-һыуы == {{төп мәҡәлә|Башҡорт аш-һыуы}} Башҡорт милли аштарының төп массаһын бешерелгән, киптерелгән һәм ҡаҡланған йылҡы һәм ҡуй ите, [[һөт]] продукттары, киптерелгән еләк, бөртөклө культуралар, [[башҡорт балы]] тәшкил иткән. Был ашамлыҡтарҙың миҫалы булып ҡаҙы-ҡарта (йылҡы колбасаһы), баҫтырма (ҡаҡланған ит), шулай уҡ [[ҡымыҙ]], сейәле hары май, муйыл майы, [[ҡорот]] (ҡоро ҡорот), [[эремсек]] һәм [[айран]] тора — уларҙың барыһы ла йәйге эҫелә лә сағыштырмаса яҡшы һаҡлана һәм юлға алыу өсөн уңайлы. Ҡымыҙ тап юлда әҙерләнә тип иҫәпләнә — бейә һөтө һалынған һауыт эйәргә бәйләнгән һәм һабала көнө буйына сайҡалып йөрөтөлгән. Традицион башҡорт ашамлығы [[бишбармаҡ]] бешерелгән иттән һәм һалманан (эре итеп киҫелгән туҡмас төрө) әҙерләнә, мул итеп һуған, йәшел тәмләткестәр ҡушыла һәм, әлбиттә, ҡорот өҫтәлә. Башҡорт аш-һыуының (кухняһының) күҙгә ташланып торған тағы бер үҙенсәлеге: ашамлыҡтар янына йыш ҡына һөт ризыҡтары бирелә — һирәк осраҡтарҙа ғына табын ҡоротһоҙ һәм ҡаймаҡһыҙ була. Башҡорт ашамлыҡтарының күпселеге әҙерләү ябайлығы һәм туҡлыҡлы булыуы менән айырылып тора. [[Айран]], буҙа, ҡаҙы, ҡатлама, [[ҡымыҙ]], [[манты]], [[өйрә]], [[ыумас ашы]] һәм башҡа бик күп ашамлыҡ төрҙәре Урал тауҙарынан Алыҫ Көнсығышҡа саҡлы биләмәләрҙә йәшәгән күп халыҡтарҙың милли ашамлығы тип һанала. == Ғаилә == {{planned}} == Байрамдар == {{planned}} == Дин == {{шуҡ|Башҡортостанда ислам}} [[Файл:Башкиры.1890.jpg|мини|250x250пкс|Башҡорттар Мулдаҡай ауылы янында көн уртаһындағы намаҙ ҡыла. Максим Дмитриевтың 1890-сы йылдарҙағы фотоһы.]] Диндар башҡорттар — [[мосолмандар|мосолман]]‑сөнниҙәр. [[Ислам]] диненең Башҡортостанға үтеп инеүенә мосолман илдәре менән VIII—IX быуаттарҙа урынлаштырылған сауҙа-иҡтисади бәйләнештәр булышлыҡ иткән. Башҡортостандың Ишембай районындағы Левашёв ҡәберлеге Уралдың тәүге мосолман археологик ҡомартҡыһы булып иҫәпләнә. Бында эҙләнеү барышында Ғәрәп хәлифәлегенең 706 һәм 712 йылғы өс көмөш дирһәме һәм [[алтын]] динары, шулай уҡ мәйеттәрҙең ҡулдары кәүҙә буйлап һуҙылған, баштары көнбайышҡа йүнәлтелгән иртә мосолман зыяраты ҡәберҙәре табылған<ref>[http://www.dumrf.ru/regions/2/history ''Ахмад Макаров.'']</ref>. VII быуатта пәйғәмбәр [[Мөхәммәд (пәйғәмбәр)|Мөхәммәт]]тең үҙ сәхәбәләрен [[Көньяҡ Урал]]<nowiki/>ға ебәреүе тураһында мәғлүмәттәр бар. Төрөк дин белгесе ''Усман Нури Топбаш'' һәм [[Нәҡшбәндиә]] суфыйҙар тәриҡәтенең башлығы шәйех ''Мөхәммәт Назим әл-Хаҡҡани'' Башҡортостанға ебәрелгән өс сәхәбәне атайҙар<ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=http://www.bashinform.ru/news/372688/|title=В Миякинском районе установили мемориал сподвижникам пророка Мухаммада|date=2011-06-17|publisher=[[Башинформ|ИА «Башинформ»]]|accessdate=2019-03-29}}</ref>. Быны үҙ хеҙмәттәрендә тарихсылар ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' һәм [[Тажетдин Ялсығол әл-Башҡорт|Таджетдин Ялсығол Әл-Башҡорди]] раҫлай, улар шулай уҡ башҡорттарҙан кемдәр тәүгеләрҙән булып ислам динен ҡабул итеүе хаҡында хәбәр итәләр. ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' үҙенең «Болғар тарихы» китабында башҡорттарҙың ислам динен үҙ күршеләренән иртәрәк, һижрә буйынса 195 йылда (Григориан календары буйынса 748 йылда) ҡабул итеүҙәре тураһында яҙа<ref name="Уметбаев"/>. «Кун-әл-әкбәр» («Ваҡиғаларҙың асылы») төркиҙәр тарихында башҡорттарҙың яҡынса 70 ҡалаһы һәм ҡәлғәһе булыуы, ә исламды улар һижрәнең 530 йылда (Григориан календары буйынса 1152 йылда) ҡабул итеүҙәре хаҡында телгә алына<ref name="Уметбаев">{{Мәҡәлә|автор=[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Уметбаев М. И.]]|заглавие=Башкиры|ссылка=|издание=[[Ватандаш]]|год=1998|номер=2|страницы=161—162|issn=1683-3554}}</ref>. Урта Азия илдәре менән мәҙәни һәм сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәре Башҡортостанда хәнәфи мәзһәбе тәғлимәтенең таралыуына булышлыҡ иткән. Башҡорттар араһында ислам диненең таралыуына шулай уҡ 922 йылда [[Волга буйы Болғары]]ның исламды дәүләт дине булараҡ ҡабул итеүе лә сәбәпсе булған. Әммә Аллен Франк буйынса, ''«иң мөһиме башҡорттарҙың исламлаштырыу тураһындағы бик боронғо күпселек һәм йыш ҡына осраған риүәйәттәрендә — был Болғар ҡалаһы уларҙа бөтөнләй булмауы, ә исламлаштарыу Бохара, [[Бағдад]] һәм Анатолия миссионерҙарына беркетелә»''<ref>''Франк А. Дж.'' Исламская историография и «булгарская» идентичность у татар и башкир в России. — Казань, 2008. — С. 118.</ref>. Иртә осорҙа башҡорттарҙа ислам динен таратыуҙа ҙур ролде Ясауи һәм Нәҡшбәндиә тәриҡәттәренең суфый миссионерҙары башҡарған, улар Көньяҡ Уралға Урта Азияның үҙәк ҡалаларынан, тәү сиратта Бохаранан, килгән. == Ауыҙ-тел ижады == Башҡорт ауыҙ‑тел ижадында [[Урал батыр эпосы|«Урал батыр»]], [[Аҡбуҙат эпосы|«Аҡбуҙат»]], [[Иҙеүкәй менән Мораҙым эпосы|«Иҙеүкәй менән Мораҙым»]], [[Алпамыша менән Барсынһылыу (эпос)|«Алпамыша менән Барсынһылыу»]] һәм башҡа эпостар төп урынды биләй. Әкиәт фольклоры героик, тылсымлы, көнкүреш әкиәттәренән тора. Башҡорт эпик, лирик, көнкүреш йырҙарына шиғыр һәм көй үҙенсәлектәре, бейеүҙәренә пантомима элементтары, ҡатмарлы сюжет структураһы («Байыҡ», «Перовский») хас. Башҡорт халыҡ ижады традициялары профессиональ сәнғәт һәм әҙәбиәт нигеҙенә ята. Биҙәү‑ҡулланма сәнғәте художество‑һүрәтләү сараларының күп төрлөлөгө, композицион алымдар камиллығы, орнаменттың тасуирилығы менән һыҙатлана. Аппликация, сигеү, бәйләү, кейеҙ, ағас, таш, күн, металл, буҫтауҙы художестволы эшкәртеү киң үҫеш ала. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == * {{ПБН}} * {{книга | автор = [[Руденко Сергей Иванович|Руденко С. И.]] | заглавие = Башкиры: историко-этнографические очерки | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Китап | год = 2006 | том = | страниц = 376 | серия = | isbn = 5-295-03899-8 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = Антропология башкир / М. А. Бермишева, В. А. Иванов, Г. А. Киньябаева и др. | ссылка = http://www.rfbr.ru/rffi/ru/books/o_491765 | ответственный = | место = СПб. | издательство = Алетейя | год = 2011 | том = | страниц = 496 | серия = | isbn = 978-5-91419-386-4 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/188-istoriya-bashkirskogo-naroda-tom-1.html | ответственный = гл. ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = М. | издательство = Наука | год = 2009 | том = I | страниц = 400 | серия = | isbn = 978-5-02-037010-4 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/255-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-2.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2012 | том = II | страниц = 400 | серия = | isbn = 978-5-91608-100-8 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/228-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-3.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2011 | том = III | страниц = 476 | серия = | isbn = 978-5-7501-1301-9 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/231-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-4.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = СПб. | издательство = Наука | год = 2011 | том = IV | страниц = 400 | серия = | isbn = 978-5-02-038276-3 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/189-istoriya-bashkirskogo-naroda-tom-5.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2009 | том = V | страниц = 468 | серия = | isbn = 978-5-7501-1199-2 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/230-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-6.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = М. | издательство = Наука | год = 2009 | том = VI | страниц = 374 | серия = | isbn = 978-5-02-036494-3 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/256-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-7.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2012 | том = VII | страниц = 424 | серия = | isbn = 978-5-4466-0040-3 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = Военная история башкир: энциклопедия | ссылка = | ответственный = гл. ред. [[Асфандияров Анвар Закирович|А. З. Асфандияров]] | место = Уфа | издательство = НИК «Башкирская энциклопедия» | год = 2013 | том = | страниц = 432 | серия = | isbn = 978-5-4466-0040-3 | тираж = }} == Һылтанмалар == {{Навигация}} {{external media |topic = Башҡорттар |subtopic = |align = right |width = 280px |image1 = [http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/index.seam?path=62%3A3495499%3A3507971&c=PHOTO&cid=5102372 Фотоколлекция музея антропологии и этнографии им. Петра Великого «Кунсткамера» РАН] }} * {{БЭ2013|81994|автор=[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]], Мырҙабулатов М. В.}} * http://vatandash.ru/index.php?article=1902 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140830050452/http://vatandash.ru/index.php?article=1902 |date=2014-08-30 }} * {{статья|автор= Аминев З.|заглавие= О государственности башкир средневековья|ссылка= http://vatandash.ru/pics/pdf/2741.pdf|язык= |издание= [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип= |год= 2016|том=|номер= 3|страницы= 31—48|doi= |issn= 1683-3554}} * [https://zen.yandex.ru/media/id/5cffe0e919dcb600ac50b1d6/bashkiry-chto-za-narod-takoi-5dce6c51723e5e0ec67ad331 Башкиры. Что за народ такой? Сайт Яндекс-Дзин, 16.11.2019]{{ref-ru}}{{V|19|11|2019}} * [https://zen.yandex.ru/media/centralasia/pochemu-tatary-poiavilis-v-15m-veke-a-bashkiry--odin-iz-samyh-drevnih-narodov-rossii-5e01eec20a451800b2a825bb?&dbr=1 Почему татары появились в 15-м веке, а башкиры – один из самых древних народов России? Сайт Яндекс-Дзин, 27 декабря 2019 года]{{ref-ru}}{{V|22|01|2020}} * [https://zen.yandex.ru/media/kls1958kaukas/bashkiry-kto-vy-5e230df3df944400b950f780?&dbr=1 БАШКИРЫ - кто вы? Сайт Яндекс-Дзин, 19.01.20]{{ref-ru}}{{V|22|01|2020}} * [https://zen.yandex.ru/media/id/5dc1d42d5ba2b500ae6b9dd6/perepis-nacii-egora-ligacheva-i-kak-v-1990e-bashkir-polojili-na-altar-liberalnoi-ideologii-5e7b2e917bc52e72b9e0a370?&utm_campaign=dbr Михаил Сытин. «Перепись наций» Егора Лигачева и как в 1990-е башкир положили на алтарь либеральной идеологии. Сайт Яндекс-Дзин, 1.04.20]{{ref-ru}}{{V|2|04|2020}} * [http://www.levluzin.ru/wp-content/uploads/planeta.pdf Лев ЛУЗИН. Челябинск, 2012. Планета «Южный Урал». Башкиры.]{{V|12|05|2021}} {{Башҡорттар}} {{Төрки халыҡтар}} [[Категория:Төрки халыҡтар]] [[Категория:Рәсәй халыҡтары]] [[Категория:Башҡорттар]] [[Категория:Урал]] [[Категория:Волга буйы]] aefx2obycn10av8yn25b9ku08lvvx7v Википедия:Ҡоролтай 4 1768 1152397 1152355 2022-08-27T13:49:29Z Рөстәм Нурыев 43 /* Хәйриә акцияһы */ wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ {{Index box}} {{shortcut|ВП:ҠОР}} {{/Башлыҡ}} {{Яңы темалар аҫтан}} == Добро.РУ == [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я изучил и адаптировал его под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа РУ». Я создал две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях [https://dobro.ru/event/10124288 «Я волонтер Русской Википедии»] и [https://dobro.ru/event/10124289 «Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 марта 2022 года. По завершению периода в книжку волонтера заполню часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА? — спросите вы. В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. Взрослым коллегам пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу от государства. Вероятно в будущем они могут быть — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды задним числом. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:06, 11 ғинуар 2022 (UTC) == Топик-бан == {{u|Ilnur efende}} тәжрибәле ҡатнашыусы булыуына ҡарамаҫтан, бер нисә биттәрҙәрҙә ([[Себер татар теле]], [[Себер татарҙары]]) төҙәтеүҙәр һуғышы алып бара, шул иҫәптән башҡа ҡатнашыусылар менән кәңәшләшмәйенсә мәҡәләләрҙең исемдәрен үҙгәртеү (мәҫәлән, [[Себер татарлары]] - абруйлы сығанаҡтарға нигеҙләнмәгән) менән шөғөлләнә. Шунлыҡтан ҡатнашыусыға башҡа ҡатнашыусыларҙың индергән өлөшөн юйырға/үҙгәртергә тыйыла. Мәҡәләнең исемен үҙгәртеү ҙә тыйыла, әммә ҡатнашыусы [[Википедия:Исемен үҙгәртеүгә]] битендә үҙ тәҡдимен ҡалдыра ала. Топик-банды 1-се тапҡыр боҙған өсөн — 1 ай, 2-сегә — 6 ай, 3-сөгә — сикләнмәгән ваҡытҡа блоклау ҡарала. --[[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ryanag|әңгәмә]]) 20:42, 16 ғинуар 2022 (UTC) : [[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]], «бер нисә биттәрҙәрҙә төҙөтеүҙәр» тигән яҙыуға конкрет биттәрҙе һәм конкрет төҙөтеүҙәрҙе күрһәтеү урынлы. Хаким ғәмәлен үтәгәндә шартына килтереп еткермәүең өсөн ғәмәлеңде кире алыуҙары ихтимал. Беҙҙең бер хакимға шелтә лә биргәйнеләр бер ваҡыт. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 14:55, 18 ғинуар 2022 (UTC) == Новости Стратегии движения и управления – Выпуск 5 == <section begin="ucoc-newsletter"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Новости Стратегии движения и управления'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Выпуск 5 — Январь 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Прочитайте полный текст информационного бюллетеня''']]</span> ---- Добро пожаловать в пятый выпуск Новостей о Стратегии движения и управления (ранее именуемый как Новости Универсального кодекса поведения)! Этот обновлённый бюллетень содержит актуальные новости и события, касающиеся Устава Движения, Универсального кодекса поведения, грантов на реализацию Стратегии движения, выборов в Совет попечителей и других соответствующих тем по Стратегии движения и управлению. Этот информационный бюллетень будет выпускаться ежеквартально. Дополнительные новости будут рассылаться подписчикам еженедельно или раз в две недели. Пожалуйста, не забудьте подписаться [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|здесь]], чтобы получать эти обновления. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Приглашение к обратной связи по поводу выборов в Совет попечителей''' - Мы приглашаем вас поделиться своим мнением о предстоящих выборах в Совет попечителей Фонда Викимедиа. Приём ваших отзывов по поводу этих выборов был объявлен 10 января 2022 года и завершится 7 февраля 2022 года. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|продолжить чтение]]) *'''Ратификация Универсального кодекса поведения''' - В 2021 году Фонд Викимедиа обратился к сообществам с вопросом о том, как обеспечить соблюдение текста политики Универсального кодекса поведения. Пересмотренный проект руководства по обеспечению соблюдения будет готов для голосования сообществ в марте. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|продолжить чтение]]) *'''Гранты на реализацию Стратегии движения''' - Продолжая рассматривать ряд интересных проектных предложений, мы поощряем и приветствуем новые предложения и идеи, направленные на конкретную инициативу из рекомендаций Стратегии движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|продолжить чтение]]) *'''Преобразование информационного бюллетеня''' - В связи с преобразованием Информационного бюллетеня УКП в Информационный бюллетень Стратегии движения и управления, мы приглашаем вас присоединиться к команде фасилитаторов для разработки и определения новых направлений этого информационного бюллетеня. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|продолжить чтение]]) *'''Блог «Diff»''' - Ознакомьтесь с самыми последними публикациями по Стратегии движения и управлению Фонда на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|продолжить чтение]])</div><section end="ucoc-newsletter"/> == 2022 йылға яҡынса эш планы / Башҡортостан Башлығы грантына март айында заявкалар ҡабул итәсәктәр == Һаумыһығыҙ, арҡадаштар! Һеҙ ҙә уҡығанһығыҙҙыр. Метала [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy_and_Governance/Newsletter/5/ru Викимедиа хәрәкәтенең Стратегияһы яңылыҡтары], Стратегияның [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:MSIG/About/ru өҫтөнлөклө йүнәлештәрен тоторолоҡло үҫтереү өсөн грант ярҙамы], гранттар системаһының яңы положенияларын уҡыным. Заманында Берлин, Варшава, Кейптан, Оттавалағы конференцияларға барыусы вәкилдәр аша әйтеп ебәргән тәҡдимдәр Стартегияла иҫәпкә алыныуына шатмын. Дөйөм «күлдә» беҙҙең дә «тамсылар» бар. Шулай уҡ грант комитетында беҙҙең дә заявкалар ([https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/%D0%92%D3%99%D1%85%D0%B8%D1%82/Laptop], [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/%D2%BA%D3%99%D2%99%D0%B8%D3%99/notebook_KUU_Intel], [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/ZUFAR/Wiki-marathons_in_the_Bashkir_Wikipedia]) булыуы яҡшы. Хуплауҙарын теләйек. Артабан үҙебеҙҙең эшмәкәрлекте Стартегия тәғлимәттәренә, тәҡдимдәренә тап килһен, ярҙам һораған мөрәжәғәттәр тотороҡһоҙ хупланһын өсөн рәсми план нигеҙендә эшләргә кәрәк. Элегерәк [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedians_of_Bashkortostan_User_Group/Strategic_Plan Стратегия планы] һәм [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedians_of_Bashkortostan_User_Group/Current_plan ағымдағы йыллыҡ план төҙөүҙе] башлап ҡарағайныҡ. Тик 2017 йылда грант биреү туҡталыу менән эшмәкәрлекте рәсмиләштереү ҙә «үлеп ҡалды». Әле [https://docs.google.com/spreadsheets/d/1MPvbs3pfJgFrL6e5-1A95zu2gvP3FI_KoPhueKgD4kU/edit?usp=sharing Башҡорт телендә Викимедиа проекттарын тотороҡло үҫтереү планын] (йыллыҡ план) төҙөй башланым. Һылтанма буйынса инеп ҡарай алаһығыҙ. Һеҙҙе лә шул эшкә ҡушылырға саҡырам. Тәҡдимдәрегеҙҙе Зөфәргә, Раянға йәки миңә әйтегеҙ. Тәҡдимегеҙ таблицалағы һәр пункт буйынса тулы булһын ине. Уңыштар. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:23, 23 ғинуар 2022 (UTC) : Бер аҙна үтте. Ихтибар итеүсе юҡ. Ә бит Викимедиа гранттары өсөн генә түгел, Башҡортостан башлығы гранты өсөн дә кәрәк буласаҡ бындай план. Көнө килеп еткәс кемдең ниндәй уйы, ниндәй тәҡдиме булғанын кем белә лә, кем күрә? Ҡайҙан, нисек белергә? 2020 йылда грантҡа заявка тапшырырға аҙна-ункөн ҡалғас тажзәхмәт менән ауырып ятҡан еремдән заявканы минән таптырҙылар. Ә һуңынан Бадрановҡа, Айытҡоловаға ялыу яҙып ятыусылар табылды. Башҡорт Википедияһында мыҫҡылдай ғына өлөш индереп, үҙ мәнфәғәтен алға һөргән <s>«тауарищҡа»</s> «сәскә» лә ялау яҙҙы бит. Үткән йылда ике тапҡыр больниста ятып сыҡһам да, көсөргәнешле эш йылы булһа ла, тешемде ҡыҫып түҙҙем. Быйыл грант менән шөғөлләнергә, шартына еткереп грант яҙырға, үтәлешен тәьмин итергә, яуаплылыҡты үҙ өҫтәренә алыусылар булһа, рәхим итегеҙ. План төҙөгөҙ, ҡатнашыусыларҙың тәҡдимдәрен йыйығыҙ. «Викимедиа РУ» оҡшамаһа, башҡа НКО табығыҙ. Грант «ашарға» теләгәндәр булһа, мин башҡа йоғанмайым. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:27, 29 ғинуар 2022 (UTC) == Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы. «Мәғариф һәм Википедия» == Рәсми иғлан. <blockquote>'''[[Проект:Мәғариф һәм Википедия. Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы|Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы. «Мәғариф һәм Википедия»]]''' Көнө һәм ваҡыты: 19 февраль, 10:00 Уҙғарыу урыны: Онлайн Ойоштороусылар: * «Викимедиа РУ» коммерцияға ҡарамаған партнерлығы * Башҡорт телен үҫтереү һәм һаҡлау фонды * «Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы)» йәмәғәт ойошмаларының халыҡ-ара берлеге * Башҡортостан Республикаһы Мәғариф һәм фән министрлығы (килешеү буйынса) Эш теле: башҡорт һәм урыҫ теле Форумдың йүнәлеше: Викимедиа ирекмәндәр хәрәкәтенә уҡытыусыларҙы һәм уҡыусыларҙы йәлеп итеү, дөйөм белем биреү учреждениеларында ғилми эҙләнеү һәм ирекмәнлек эшмәкәрлеге тематикаһын киңәйтеү. Башҡорт Википедияһы мөхәррирҙәре, дөйөм белем биреү учреждениеларының кластан тыш һәм мәктәптән тыш эшен ойоштороусылары, уҡытыусылары һәм уҡыусылары, шулай уҡ теләге булған һәр кем саҡырыла. Ҡатнашыу өсөн [https://forms.yandex.ru/u/61eface5047f52990de6160f/ БЫНДА] теркәлергә кәрәк. Форум һылтанмаһы электрон почта аша ебәрелә. Форум программаһы, сығыштар темалары өҫтәмә рәүештә иғлан ителәсәк. Бәйләнеш өсөн: bash.wiki2017@yandex.ru , +7 925 588 10 28 </blockquote> Форумға теркәлеүселәр бик аҙ. Википедистарҙан да әлегә (10 февраль) 8 кеше генә. Тыныш-белештәрегеҙгә еткерегеҙ, үҙегеҙ теркәлегеҙ. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 16:23, 10 февраль 2022 (UTC) == Президент гранттары фонды 2022 йылдың икенсе конкурсын иғлан иткән == Президент гранттары фонды [https://xn--80afcdbalict6afooklqi5o.xn--p1ai/public/news/startoval-priem-proektov-na-vtoroy-konkurs-prezidentskikh-grantov-2022-goda 2022 йылдың икенсе конкурсын иғлан иткән]. Заявкалар 15 мартҡа тиклем ҡабул ителә. Рәхим итегеҙ. Нисек яҙырға ла өйрәтәләр: [https://xn--90aialyd0b6a.xn--80afcdbalict6afooklqi5o.xn--p1ai/ Обучение].--[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:29, 4 февраль 2022 (UTC) == Ukraine's Cultural Diplomacy Month: We are back in 2022! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2022.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the second edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 17 February to 17 March 2022. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that made a contribution to world culture. The most active contesters will receive [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/Prizes|prizes]].<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia! Also, we plan to set up a [[m:CentralNotice/Request/UCDM 2022|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge!--[[Ҡатнашыусы:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ValentynNefedov (WMUA)|әңгәмә]]) 11:03, 18 февраль 2022 (UTC) Һаумыһығыҙ, ҡәҙерле Википедиясылар! Украина Викимедиаһы, Украина Сит ил эштәре министрлығы һәм Украина институты менән берлектә 2022 йылдың 17 февраленән 17 мартына тиклем [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|'''«Украина мәҙәни дипломатияһы айлығы»''']] үткәрә. Кампания донъя мәҙәниәтенә өлөш индергән билдәле украин кино, музыка, әҙәбиәт, архитектура, дизайн һәм мәҙәни күренештәренә арналған. Иң әүҙем ҡатнашыусылар приздар аласаҡ. Һеҙҙе ҡатнашырға саҡырабыҙ һәм украин мәҙәниәтен Википедияла булдырыуҙа ярҙам итергә саҡырабыҙ! Шулай уҡ ҡулланыусыларға хәбәр итеү өсөн баннер эшләргә ниәтләйбеҙ! </div> == Wikimedia Summit 2022: Башҡортостан викимедиасылары төркөмө исеменән ҡатнашыу == ''Иҫкәрмә: Кирил әлифбаһы менән яҙғанымда хата булһа, ғәфү итегеҙ. Өлөшләтә транслитератор менән ҡулланылды.'' Йәмәғәт, 2022 йылдың һарысайҙың 9-11 көндәрендә Викимедиа Фонды һәм Wikimedia Deutschland (WMDE) ойошмаһы cираттағы [[:meta:Wikimedia Summit 2022|Викимедиа саммитын]] ойоштора. Викимедиа Фонды менән килешеүе булған, йыл һайын отчёттарын ебәрә торған һәр бер юзер-төркөм һәм ойошма, шул иҫәптән Башҡортостан Викимедиасылары төркөмө лә, үҙ исеменән берешәр вәкилде ебәрә ала. Ҡатнашырға теләүселәр 2022 йылдың алағарайҙың 17-һенә хәтлем теркәлә ала. Быйыл саммит Берлин ҡалаһында уҙғарыла. Рәсәй менән Европа Берләшмәһе араһындағы сәйәси ҡыйынлыҡтарҙы иҫәпкә алып, Европа Берләшмәһендә йәшәп ятҡан ирекмәнде был саммитҡа ебәреү еңелерәк булалыр. Шуға күрә, ошо саммитта Башҡортостан викимедиасылары төркөмө исеменән үҙем ҡатнашырға, унда ҡатнашыуыма башҡорт викимедиасыларының ризалығын алырға теләр инем. Википедия һәм Викиһүҙлектең башҡорт өлөштәрендә әүҙем булыуыма ҡарамаҫтан, викимедиасыларҙың ижтимағи тормошонда ҡатнашыуым бығаса сикле ине. Шуға ла, Башҡортостан һәм башҡорт проекттары менән бәйләнеш өҙөлмәүен белдереп, башҡорт ҡоро исеменән ошондай сарала сығыш яһай алһам, ҡорға ла, үҙемә лә яҡшы булыр ине. Үҙ сиратымда, башҡорт вики-ҡороноң һорауҙарын, тәҡдимдәрен, теләктәрен саммиттың башҡа ҡатнашыусыларына еткерер инем. Конгрестың электрон формаһында булмаған материалдарына килгәндә, уларҙы йә Берлин федераль еренең почтаһы аша, йә (Европа Берләшмәһенән почта ебәреүҙә ҡыйынлыҡтар булған хәлдә) башҡа илдән килгән вәкил аша ебәрергә мөмкин булыр ине. Әлбиттә, кандидатурамды лайыҡ тип тапмаған хәлдә, башҡа ҡатнашыусыны тәҡдим итә алаһығыҙ. Теләк, һорау һәм тәҡдимдәрегеҙҙе көтөп ҡалам, Башҡортостан викимедиасылары исеменән саммитта ҡатнашыуыма ҡаршы килмәҫһегеҙ, тип өмөт итәм. Оло ихтирам менән, --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 07:41, 6 апрель 2022 (UTC) == Варшавала VI Халыҡ-ара Төркиәт конгресы == Йәмәғәт, 2022 йылдың һарысайҙың 19-21 көндәрендә Варшава ҡалаһында [http://orient.uw.edu.pl/the-sixth-international-congress-of-turkology/ VI Халыҡ-ара Төркиәт конгресы] уҙғарыла. Быйылғы тема: Төрки донъяның өйрәнеүҙә дисциплина-ара перспективалар. Конгресты [[Варшава университетының шәрҡиәт факультеты]] ойоштора, оффлайн өлөшө Халыҡ-ара монәсәбәттәр һәм сәйәсәт белеме факультеты бинаһында уҙа. Үткән конгрестарҙан айырмалы рәүештә, быйыл онлайн ҡатнашыу мөмкинлеге лә күҙаллана. Төрки телле Вики-проекттар хаҡында махсус секция ойошторолһа, минеңсә, бик шәп булыр ине. Бының өсөн ошо темаға арналған кәм тигәндә 4 сығыш тәҡдим ителергә тейеш. Ойоштороу түләме — 30 евро, йәш ғалимдар өсөн 20 евро тәшкил итә. Конгресс һөҙөмтәһендә аннотациялар китабы һәм мәҡәләләр йыйынтығы сығарылырға тейеш. Тулыраҡ мәғлүмәт өсөн Конгрестын ойоштороу комитетына (электрон адресы конгресс битендә бар) йә миңә өндәшергә була. Ихтирам менән, --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 10:03, 6 апрель 2022 (UTC) == Башҡортостан ауылдары конкурсында ҡатнашыусылар иғтибарына == Конкурс тамамланырға бер нисә көн ҡалды. Эшләгән мәҡәләләрҙе ҡарап сығығыҙ, башҡорт грамматикаһы һәм вики-ҡағиҙәләр тәртибенә килтерегеҙ. Башҡортса аңлашылмаған текст, абзацта эске һылтанмалар ҡуйылмаған мәҡәләләр ҡабул ителмәйәсәк. Мин бер үк төҙәтеүҙәр эшләйем, шуға иғтибар итегеҙ. Урамдар исемлеген тәртипкә килтерегеҙ. Уңыштар! --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 16:37, 4 май 2022 (UTC) == Башҡортостан Башлығы грантына конкурс иғлан ителгән == [https://xn--102-5cdameb6esa5a0a1je.xn--p1ai/public/bashkortostan/contest-2022 Башҡортостан Башлығы грантына конкурс иғлан ителгән]. Конкурс на предоставление грантов Главы Республики Башкортостан некоммерческим неправительственным организациям. Гранты предоставляются организациям, чьи проекты направлены на сохранение и развитие государственных языков Республики Башкортостан и языков народов Республики Башкортостан. Срок подачи с 28 апреля по 30 мая 2022 года. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:15, 10 май 2022 (UTC) == Остаздар конкурсы == Һуңғы мәҡәләләрҙе ҡарап сыҡтым. Һәр икенсе мәҡәләлә тел нормалары боҙола, үҙегеҙ күрмәһәгеҙ, бер-берегеҙҙекен өҫтән генә булһа ла байҡап сығығыҙ. Сифатлы википедия эшләйек тиһәк, конкурс өсөн генә тип эшләргә ярамай. Шәхестең әһәмиәтен дә ҡарағыҙ — кәрәкме ул башҡорт википедияһында? {{u|Akkashka}} {{u|Вәхит}} {{u|Юлдашева Луиза}} совет хәрби етәксе ( [[Светляков Анисим Илларионович|Светляков]]), СССР һәм Рәсәй ғалимы-сейсмолог (СССР һәм Рәсәй сейсмолог-ғалимы булмаймы?) ([[Тараканов Роман Захарович|Тараканов]]), мордва совет музыкант: пианист һәм композитор ( [[Воробьёв Геннадий Васильевич|Воробьёв]]), совет ғалим-юрисы (шулай буламы?) ([[Стремовский Владимир Азарович|Стремовский]]), 1934 йыл Мәскәүҙә малайҙар араһында теннис буйынса чемпионы була (теннис чемпионы була, теннис буйынса чемпион була) ( [[Озеров Николай Николаевич (комментатор)|Озеров]])--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 05:55, 28 май 2022 (UTC) * [[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]], [[Светляков Анисим Илларионович|Светляков]] мәҡәләһендәге хатаны төҙәткәнмен (совет хәрби етәксеһе Светляков) [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 18:11, 17 июнь 2022 (UTC) :Ғалим-сейсмологы була. Ғалим һүҙе алда килә [[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Юлдашева Луиза|әңгәмә]]) 05:40, 21 июнь 2022 (UTC) == Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 == Dear Wikimedians, We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July. This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. The campaign will run from July 1 to August 31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]]. The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]] For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]]. Best,<br/> [[User:Ammarpad|Ammar A.]]<br/> Global Coordinator<br/> Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.<br /> 17:38, 31 май 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Martin Urbanec@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&oldid=23230284 --> == Граждандар форумы == 17 июндә Өфө ҡалаһында [https://xn--90arfeddkewh.xn--p1ai/ Граждандар форумы] була. Теләгәндәр ҡатнаша ала. Алдан теркәлергә кәрәк. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:20, 6 июнь 2022 (UTC) <blockquote>Гражданский форум Республики Башкортостан 2022 – открытая площадка для диалога между представителями сферы НКО, гражданскими активистами, республиканскими и местными органами власти, бизнес-сообществом в целях обсуждения вопросов грантовой и ресурсной поддержки НКО и совершенствования государственной поддержки некоммерческого сектора.</blockquote> : Тыңлаусы булараҡ Форумда ҡатнаштым. Программа буйынса 17 секция эшләне һәм пленар ултырыш булды. 4 секцияла һәм пленар ултырышта булдым. Сығыштарҙы тыңланым һәм файҙалы мәғлүмәт тупланым. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::1) СЛЕТ ЛИДЕРОВ СООБЩЕСТВ И ОБЩЕСТВЕННЫХ АКТИВИСТОВ «Мастерская сообществ». Юридик теркәлгән һәм формаль булмаған ойошмаларҙы берләштереүсе, уларға ярҙам итеүсе махсус региональ фонд бар икән. [http://fondufa.ru/ Өфө ҡалаһының социаль, мәҙәни, иҡтисади үҫеш фонды] региональ оператор булып тора. Мөмкинлектәре тураһында оҙаҡ һөйләргә мөмкин, сайтта ла таныша алаһығыҙ. Фонд сараларының береһе [http://fondufa.ru/novosti/709-informacionnyj-spravochnik-nko-respubliki-bashkortostan-2022.html республика НКО-лы тураһында махсус белешмә китабына] (йылда сыға) беҙҙең «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошманы индергә кәрәк тигән уй тыуҙы. Фатиха бирһәгеҙ, эшләрмен. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::2) КРУГЛЫЙ СТОЛ: НКО и социальный бизнес: опыт развития негосударственного сектора в оказании социальных услуг. Задачи, проблемы, перспективы. Был секцияла ҡатнашыуым башлыса Мәскәү вәкилен тыңлыу һәм рәсми эшем менән бәйле булды.--[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::3) КРУГЛЫЙ СТОЛ: Язык – душа народа. Иң һүлпән секция. Барлығы 15-ләп ҡатнашыусы: НКО вәкилдәренән 3 кеше, ҡалғандары мәктәп уҡытыусылары, министерство вәкилдәре булды. Вәкилдәр сығыш яһаны, «достижениелары» тураһында һөйләне. Әлбиттә, уларҙыҡынса «бик яҡшы». НКО-лар иҫәбенә министерство бурыстарын үтәү яҡшы күрһәткес, әлбиттә. Тел проблемаларын шулай күтәрһәк, төрлө кимәлдәге фекер алышыуҙарҙа ҡатнашмаһаҡ алға китеш булмаҫ ул. Был өлкәлә граждандар йәмғите әле һаман бишектә имсәк һорап илаған бала кимәлендә. Йөрәк һыҡтап сыҡты. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::4) КРУГЛЫЙ СТОЛ: Добровольчество в Республике Башкортостан: содействие развитию и перспективы. Бик фәһемле һәм мәғлүмәтле секция. Көҙ көнө бер нисә НКО етәксеһе менән осрашып һөйләшергә килештек. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::5) Пленар ултырыш. Башҡортостан Республикаһында Граждандар йәмғиәте төрлө йүнәлештәрҙә бик әүҙем эшләй. Рәсәй кимәлендә иң әүҙем региондар иҫәбендә. НКО-ларға, ирекмәндәргә ярҙам артабан да буласаҡ. Башҡортостанда махсус маҡтаулы исем индерәсәктәр. Тел ирекмәндәре, активистары «үҙ ҡаҙанында» ғына ҡайнамаһын ине тип теләргә ҡала. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) :: «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошмаһын НКО белешмә китабына индерергә фатиха бирәбеҙ. Ҡаршы булыусылар юҡтыр, булһа белдерегеҙ.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:10, 18 июнь 2022 (UTC) * «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошмаһы НКО белешмә китабына индерелергә тейеш тип уйлайым. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 04:04, 19 июнь 2022 (UTC) *** {{Эшләнде}} [http://sonkorb.ru/places/1145-soobschestvo-vikimediicy-bashkortostana.html ] == Зәки Вәлиди исемендәге Милли китапхана менән хеҙмәттәшлек == Башҡортостан Республикаһының Зәки Вәлиди исемендәге Милли китапхана етәкселеге менән һөйләшеү булды. Сентябрь айынан башлап ай һайын (2023 йылдың июнь айына тиклем) бер көн китапхананың электрон уҡыу залында 2-3 сәғәтлек вики-сара үткәреү тураһында килештек. Уҡыу залы Интернетҡа сығыу мөмкинлеге булған компьютерҙар менән йыһазландырылған. Китапхананың эш ваҡыты иртәнге 9-ҙан киске 8-гә тиклем, шәмбе көн - киске 6-ға тиклем. Электрон уҡыу залы менән ҡулланыусыларға уңайһыҙлыҡ тыуҙырмаҫ өсөн беҙҙең сараларҙың көнөн-ваҡытын алдан билдәләргә кәрәк. Кемдәр ҡайһы айҙа сара ойошторорға, тема билдәләргә, ҡатнашыусыларҙы йәлеп итергә теләй. Тәҡдимдәргеҙ, фекерҙәрегеҙҙе яҙығыҙ. Саралар исемлеген төҙөй башлайыҡ. (осрашыуға һыуһағанһыҙҙыр, ивет). --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:43, 6 июнь 2022 (UTC) : P.S. Китапханаға инеү өсөн, Уҡыусы билеты булырға тейеш. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 04:03, 6 июнь 2022 (UTC) * Һәйбәт тәҡдим! Беҙгә иҫке төрки яҙмаһын өйрәнеү курстарын ойоштормаҫтар микән? Көҙҙән бирле түләүле курс була тинеләр, әммә шөғөлләнергә теләүселәр аҙ булыу сәбәпле, тормошҡа ашырылмай ҡалды. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 06:31, 6 июнь 2022 (UTC) ** Был осраҡта китапхана беҙгә электрон уҡыу залы бирә. ә сара ойоштормай. Вики-сара ойоштороу үҙебеҙҙән. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:12, 6 июнь 2022 (UTC) * Былтыр, 2021 йылдың июль-сентябрендә, Башҡорт Википедияһына мәктәп программаһында өйрәнелгән шағир һәм яҙыусылар ижады һәм әҫәрҙәре тураһында мәҡәләләр бер ни тиклем яҙылды. Беренсе башҡорт халыҡ шағиры, Башҡортостан һәм башҡорттар тураһында Башҡорт Википедияһына яҙылған мәҡәләләрҙе Мәжит Ғафури йорт-музейы Республика конкурсы өсөн тәҡдим итте һәм 2-се урын яуланы. З. Вәлиди ис. Милли китапхана фондын ҡулланып, мәктәп программаһында өйрәнелгән яҙыусылар, уларҙың әҫәрҙәре тураһында (темалар бүлешеп) яҙырға мөмкин. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 10:11, 18 июнь 2022 (UTC) == Тренинги по Викиданным для Тюркских Викимедийцев 2022 == [[File:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul]] Дорогие друзья, Я рад сообщить вам, что заявки на получение стипендии для участия в Стамбульской конференции по Викиданным теперь открыты. Если вы представляете тюркское сообщество и активно участвуете в проектах Викимедиа на тюркских языках, то вы можете подать заявку на получение стипендии. Заявки принимаются до 30 июня 2022 года, 23:59 UTC. Кандидаты смогут подать заявку на получение полной стипендии. Полная стипендия покроет расходы на путешествие, проживание и питание во время конференции, организованное Тюркским ЮГ Викимедиа. Конференция пройдет с 21 по 23 октября 2022 года в Стамбуле, Турция. * Чтобы узнать больше о Тренингах по Викиданным для Тюркских Викимедийцев, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/53dX * Чтобы узнать больше о стипендии, регистрации и форме заявки, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/5FFv Кроме того, мы рекомендуем вам подписаться на наш список рассылки (https://w.wiki/5FFw) для получения информации и новостей о проектах и мероприятиях Тюркским ЮГ Викимедиа. Всего наилучшего, [[Ҡатнашыусы:Mehman97|Mehman97]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Mehman97|әңгәмә]]) 21:46, 10 июнь 2022 (UTC) == Башҡортостан ауылдары конкурсында ҡатнашыусылар иғтибарына == Нәтижәләр менән ҡәнәғәт булмаусыларҙы әлегә тикшерелмәгән мәҡәләләрҙе тикшерергә саҡырам. Вәхит, Яғалса, Юлдашева Луиза, Таңһылыу тикшерелеп бөтмәгән. Һәр мең байт өсөн 1 мәрәй, һәр һылтанма өсөн 1 мәрәй Ҡуйырға. 15 майға торошло, мәҡәләләр викиформатында биҙәлгән, башҡортса яҙылған булырға тейеш, иҫәпкә алырлыҡ мәҡәлә булмаһа, һуңыраҡ төҙәткәнен дә иҫәпләргә мөмкин. Шулай уҡ дәғүә белдереүселәрҙекен дә киренән ҡараға мөмкин.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 16:51, 13 июнь 2022 (UTC) == Wikimedia CEE Meeting 2022 — Македония, Охрид, 14-16 октябрь 2022 == [[M:Wikimedia CEE Meeting 2022|Wikimedia CEE Meeting 2022]] иғланы (Македония, Охрид, 14-16 октябрь 2022). [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 08:24, 20 июнь 2022 (UTC) <blockquote>[[M:Wikimedia CEE Meeting 2022|Wikimedia CEE Meeting 2022]] (#WMCEE) will be the eleventh annual meeting of Wikimedians from Central and Eastern Europe centred on the Wikimedia projects (Wikipedia and similar projects) in countries and communities of Central and Eastern Europe. The meeting will be held in Ohrid, Macedonia from 14-16 October 2022. This is planned to be the first Wikimedia CEE Meeting to take place as an in-person event during the COVID-19 pandemic, which means that participants will have to abide by the local measures imposed to contain the pandemic. Those who are interested in participating in the conference but are reluctant to attend an in-person event due to health concerns will be allowed to follow it online.</blockquote> '''[[m:Wikimedia CEE Meeting 2022/Submissions|Конференция тураһында дөйөм мәғлүмәт һәм тәҡдимдәрҙе теркәү буйынса аңлатмалар бите]]''' *Бөрйән вики-клубы ағзалары (https://vk.com/club145595241) үҙ-ара фекерләшеп, конференцияға ҡатнашыу өсөн делегат итеп [[Юлдашева Луиза Әбүталип ҡыҙы|Юлдашева Луиза]] Әбүталип ҡыҙын тәҡдим итте.Риза булыусылар имзаларығыҙҙы ҡуйып ебәрегеҙ әле--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 11:11, 11 июль 2022 (UTC) * Риза - -[[Ҡатнашыусы:Таңһылыу|Таңһылыу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Таңһылыу|әңгәмә]]) 17:26, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Вәхит|Вәхит]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Вәхит|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:М.Илнар|М.Илнар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:М.Илнар|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Б.Илзирә|Б.Илзирә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Б.Илзирә|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:14, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 20:23, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} -- [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 03:44, 12 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} Лайыҡлы кандидатура. Бер йылы делегат итеп һайланып та бара алмай ҡалғайны тип иҫләйем. Быйыл барып, Башҡортостанды лайыҡлы күрһәтергә яҙһын! --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 04:55, 12 июль 2022 (UTC) * {{Риза}}. Сығыш яһаған осраҡта синхрон тәржемә тураһында Аида Ахмадова менән һөйләштем, ул ризалығын бирҙе. Аида, ҡырғыҙ ҡыҙы, Фонд Викимедиала эшләй. СЕЕ илдәре буйынса куратор. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:26, 14 июль 2022 (UTC) [[M:Wikimedia CEE Meeting 2022|Wikimedia CEE Meeting 2022]] конференцияһында Башҡортостан викимедиасылары төркөмөнән ике кеше делегат була ала. [https://docs.google.com/document/d/13iEOtMUnRhjjaH2UABSoxLtaS3JR2D7t/edit Юзер-төкөмдәр исемлеген бында ҡуйғандар.] 15 авгутсҡа тиклем делегаттарға [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_CEE_Meeting_2022/Participants/List теркәлергә кәрәк]. == Хаким [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы|Рөстәм Нурыев]]ҡа — Салауат Юлаев ордены! Ҡотлайбыҙ! == «Барыһын да билдәләнек, ә бына {{u|Рөстәм Нурыев|Рөстәм ағай}} менән тотҡарлыҡ килеп сыҡты. Уның Башҡорт Википедияһын үҫтереүҙәге өлөшө республика орденына лайыҡ, ә ул: „Кәрәкмәй“, — тине лә, документ тапшырманы. Бәлки, һеҙ инандырырһығыҙ», — тигәйне Башҡорт Википедияһының юбилей форумында БР-ҙың вице-премьеры Азат Бадранов 2021 йылдың февралендә. Ниһайәт, сәғәте һуҡты — 2022 йылдың 20 июнендә БашВики хакимы Рөстәм Нурыевҡа Салауат Юлаев ордены тапшырылды. Ҡотлайбыҙ!!! Киләсәк тормошоғоҙҙа ла маҡтауҙар, наградалар, ҡыуанысығыҙҙы уртаҡлашыусы дуҫтарығыҙ күп булһын һәм иң мөһиме — һаулығығыҙ ныҡ булһын! Алға, БашВики! Алға, Рөстәм Нурыев! --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 04:24, 21 июнь 2022 (UTC) * Лайыҡлы бүләгегеҙ менән ҡотлайым! Һеҙгә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем. [[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Юлдашева Луиза|әңгәмә]]) 08:56, 21 июнь 2022 (UTC) **Ҡотлайым! Лайыҡ!--[[Ҡатнашыусы:Guram52|Guram52]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Guram52|әңгәмә]]) 11:51, 22 июнь 2022 (UTC) * Ҡотлайым! Киң күкрәктә тағы ла яңы ордендар өсөн урын бар әле - шулай булғас, АЛҒА! һәм АЛҒА!--[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 18:12, 22 июнь 2022 (UTC) * Вот это да! --[[Ҡатнашыусы:Ssr|Ssr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ssr|әңгәмә]]) 10:39, 23 июнь 2022 (UTC) * Афарин! Ҡотлайым!!! Яңы үрҙәр һәм ҡаҙаныштар! --[[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ryanag|әңгәмә]]) 14:35, 23 июнь 2022 (UTC) *Ҡотлайым!Артабан да, именлектә-һаулыҡта, уңып-уңдырып йәшәргә һәм эшләргә насип булһын!--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 07:40, 10 июль 2022 (UTC) * Поздравляю с этой совершенно заслуженной наградой!!! [[Махсус:Өлөштәр/2A00:1FA0:27D:2264:0:65:1DD8:FA01|2A00:1FA0:27D:2264:0:65:1DD8:FA01]] 16:35, 27 июль 2022 (UTC) == Deployment of FLORES Machine Translation to Bashkir Wikipedia == Hello Friends! The WMF Language team has added another machine translation (MT) support for the Content Translation in Bashkir Wikipedia called FLORES. This means that you can choose to use [https://ai.facebook.com/blog/the-flores-101-data-set-helping-build-better-translation-systems-around-the-world/ FLORES machine translation] when translating Wikipedia articles to Bashkir using [[Special:ContentTranslation|the Content Translation tool]]. The FLORES Machine Translation service is provided by an [https://ai.facebook.com/ AI research team at Meta] through a free for use API key that allows the Content Translation to access the service on the FLORES server for an evaluation trial period. This MT is set as optional; in your Wikipedia, which means you can choose not to use it as your preferred initial translator. If you decide to use this service, you can select "FLORES" from the "Initial Translation" dropdown menu where you will find other existing machine translation services on the sidebar. The Wikimedia Foundation has worked out an agreement that allows the use of FLORES without compromising Wikipedia’s policies about attribution of rights, your privacy as a user, and brand representation. You can find more information about the FLORES Machine translation on [[mw:Content_translation/Machine_Translation/Flores#Summary_of_our_agreement_with_Meta|this page]]. Please note that the use of the FLORES MT is optional. However, we would want your community to: * use it to improve the quality of the Machine Translation service; and * [[mw:Talk:Content_translation|provide feedback]] about its quality and ask any questions you might have about this addition. We trust that this addition is a good support to the Content Translations tool towards having better quality articles in Bashkir Wikipedia. Thank you! On behalf of the WMF Language team. [[Ҡатнашыусы:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:UOzurumba (WMF)|әңгәмә]]) 22:42, 21 июнь 2022 (UTC) == Страницы Википедии ждут иллюстраций — 2022 == Металағы иғлан: <blockquote> Страницы Википедии ждут иллюстраций — 2022 (англ. Wikipedia Pages Wanting Photos — WPWP) — ежегодная кампания Википедии, во время которой википедисты из всех её языковых разделов и проектов добавляют иллюстрации в те статьи Википедии, где их нет. Она проводится с целью найти применение в статьях Википедии тем медиафайлам, которые накапливаются в результате различных фотоконкурсов и вики-прогулок, организованных разными Сообществами Викимедиа. Фотографии помогают привлечь внимание читателя лучше, чем «стены текста», иллюстрируют содержание и делают статью более поучительной и привлекательной для читателей. Тысячи фотографий были добавлены на Викисклад во время различных кампаний, вики-прогулок и фотоконкурсов, в том числе таких международных конкурсов как Вики любит памятники, Вики любит Африку, Вики любит Землю, Вики любит фольклор и др. Лишь небольшая часть фотографий-конкурсантов нашла применение в статьях Википедии. Сейчас на Викискладе хранятся миллионы фотографий, но лишь малая их часть используется в статьях Википедии. Это большая проблема, устранить которую и призван этот проект.</blockquote> [[M:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/ru|Тулыраҡ мәғлүмәт БЫНДА]]. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:03, 7 июль 2022 (UTC) == Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Публицистика & энциклопедистика == Ағымдағы ваҡиғалар тураһында Википедия мәҡәләһен яҙыу тураһында [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Публицистика & энциклопедистика|фекеремде]] еткерәм. Рәхим итеп уҡығыҙ. Теләһәгеҙ, үҙегеҙҙең фекерегеҙҙе ФА битендә яҙығыҙ. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 05:01, 9 июль 2022 (UTC) == Викиконференция 2022, Санкт-Петербург, 24-25 сентябрь == Рәсәй викимедиасыларның халыҡ-ара сараһы — Викиконференция 2022 быйыл Санкт-Петербург ҡалаһында 24-25 сентябрҙә була. ВМРУ ағзалары ултырышында рәсми ҡарар ҡабул ителгән. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 08:43, 10 июль 2022 (UTC) * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%8F_2022 Викиконференция 2022] [[Категория:Википедия:Ҡоролтай]] == Открыт прием заявок для сессий == [[Файл:Wikidata_Istanbul_call_for_submissions_is_now_open_social_media_post.png|справа|мини|250x250пкс|Открыт прием заявок]] Всем привет, Команда организаторов [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Тренингов по Викиданных для Тюркских Викимедийцев]] рада сообщить вам, что [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians/Submissions|открыт прием заявок]] (https://w.wiki/5TFZ) на участие в программе конференции, которая пройдет в Стамбуле, Турции, с 21 по 23 октября. '''Мы будем принимать заявки до 10 августа 2022 года'''. Вы можете подать заявку и выступить на конференции на трех языках: английском, турецком и русском, а также онлайн или очно. Предложения по сессиям могут быть представлены в 5 различных типах со стандартизированной продолжительностью выступления. Основная тема сессии должна быть связана с Викиданными, интегрированными данными, импортом данных, SPARQL или другими связанными темами. Вы также можете представить свои достижения или темы, связанные с развитием проектов Викимедиа и движения Викимедиа. Более подробно – https://w.wiki/5TFZ. Мы хотели бы узнать и предоставить сообществу больше информации о тюркских сообществах, и мы надеемся, что вы поможете нам достичь этой цели. С уважением, – [[Ҡатнашыусы:Mehman97|Mehman97]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Mehman97|әңгәмә]]) 15:55, 17 июль 2022 (UTC) == БашВикила кәрәк булған исемлектәр == Фамилиялаштар исемлеге ябай ғына төҙөлә. Әлеге ваҡытта БашВикила булмаған [[Категория буйынса фекерләшеү:Фамилиялаштар исемлеге булған биттәр|фамилиялар бында туплана]], шунда уҡ мәҡәлә өсөн әҙерләмә лә бар. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:34, 25 июль 2022 (UTC) : [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) : [[:Категория_буйынса_фекерләшеү:Фамилиялаштар_исемлеге_булған_биттәр#БашВикила_төҙөлмәгән_фамилиялаштар_исемлектәре|БашВикила_төҙөлмәгән_фамилиялаштар_исемлектәре]] исемлеген төҙөп бөттөм. 500-гә яҡын исемлек төҙөргә кәрәк. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:03, 29 июль 2022 (UTC) == Хәйриә акцияһы == 22 августа Башҡорт Википедияһының беренсе мәҡәләһен яҙыуға 2023 йылда 18 йыл тулыу айҡанлы китап баҫтырыуға ниәтләп [https://vk.com/wall-66803702_1531 хәйриә акцияһы] иғлан ителде. Бәйләнештәге акция сәхифәһендә көндәлек килем буйынса мәғлүмәт ҡуйыла. БашВики мәнфәғәтендә киң күләмле хәйриә сараһы беренсе тапҡыр ойошторола. Беренсе биш көндә 50-ләп кеше ярҙам иғәнәһен күсерҙе, 29 мең 120 һум аҡса йыйылды. Тимәк, акция уңышлы булыуына өмөт ҙур. Был сараның әһәмиәте тәү сиратта йәмғиәттең Башҡорт Википедияһының башҡорт халҡына кәрәклеген дәлилләүесе күрһәткес булыуында. Шуға күрә матди ярҙам күләме мөһим түгел. Китап баҫтырыуға төп финанс сығанағы итеп грант булырға тейеш. Грант заявкаһында халыҡ ярҙамы: әүҙемлеге һәм аҡса күләме соофинансирование итеп күрһетеләсәк, грант яулау ихтималлығын арттырасаҡ. Грант заявкаһын Добро.РУ порталында 5 сентябрҙән ҡалмай тапшырам. Тапшырғандан һуң һылтанма ҡуйырмын, ҡараламаны күрһәтеп булмай. Викиарҡадаштар, хәйриә сараһын әүҙем дауам итеүҙә, халыҡҡа мәғлүмәт еткереүҙә ярҙам итеүегеҙҙе һорайым. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:43, 27 август 2022 (UTC) irsyxj7tknqz94uqruyrjhw3tuw9jjv Урыҫтар 0 2242 1152432 1058539 2022-08-27T18:57:00Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Народ | численность = ~ 133 000 000<ref name=JoshuaProject>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/peoples.php?peo3=14598|title=People: Russian|lang=English|accessdate=2012-02-28|archiveurl=https://www.webcitation.org/67yTcdTll|archivedate=2012-05-27}}</ref> | расселение = <nowiki /> * {{флагификация|Россия}}:<br>111 016 896 (2010 йылғы йән иҫәбен алыу)<ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref><ref name="рг">[http://www.rg.ru/2011/12/16/stat.html Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><ref>По данным [[Всероссийская перепись населения (2010)|Всероссийской переписи населения 2010 года]], проведённой до произошедшего в 2014 году фактического [[Присоединение Крыма к Российской Федерации|присоединения]] территорий [[Республика Крым|Республики Крым]] и [[Севастополь|Севастополя]] к России. Численность русских в данных субъектах по результатам [[Перепись населения в Крымском федеральном округе (2014)|крымской переписи 2014 года]] составила соответственно 1 188 978 и 303 100 человек</ref><ref name="nonation2010">При [[Всероссийская перепись населения (2010)|переписи 2010 года]] было рекордное число лиц, «не указавших национальную принадлежность, включая лиц, по которым сведения получены из административных источников» (более 5,6 млн.), поэтому цифры могут не отражать реальную численность</ref> * {{флагификация|Украина}}:<br>8 334 141<ref>По данным [[Всеукраинская перепись населения 2001 года|Всеукраинской переписи населения 2001 года]], проведённой до произошедшей в 2014 году утраты Украиной контроля над территориями [[Автономная Республика Крым|АР Крым]] и [[Севастополь|Севастополя]] с их фактическим присоединением к России. Численность русских в данных регионах по результатам переписи 2001 года составила соответственно 1 180 441 и 269 953 человек</ref> (2001 йылғы йән иҫәбен алыу)<ref name="perepisU">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/|title=Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык|lang=|publisher=||archiveurl=https://www.webcitation.org/6171e8TFd|archivedate=2011-08-22}}</ref> * {{флагификация|Казахстан}}:<br>3 644 529 (2016 йылғы баһалама)<ref name="KZ2016">[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT118979 Агентство Республики Казахстан по статистике. Этнодемографический сборник Республики Казахстан 2016]</ref> * {{флагификация|США}}:<br>2 500 000 (баһалама)<ref>[http://www.ajcrussian.org/site/apps/nl/content2.asp?b=1309715&c=chLMK3PKLsF&ct=1459377 ''А. Ракитин'' Так сколько же “русских” в Нью-Йорке?]</ref> * {{флагификация|Белоруссия}}:<br>785 084 (2009 йылғы йән иҫәбен алыу)<ref name="belstat.gov.by">[https://web.archive.org/web/20100918165045/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf Итоги переписи населения Беларуси 2009 г. Национальный состав.]</ref> * {{флагификация|Узбекистан}}:<br>750 мең (2017 йылғы рәсми баһалама)<ref name="НацсоставУЗ">[http://www.stat.uz/ru/press-sluzhba/novosti-gks/1725-demograficheskaya-situatsiya-v-respublike-uzbekistan-3 Информация о национальном составе постоянного населения Республики Узбекистан]</ref> * {{флагификация|Латвия}}:<br>512 400 (2015 йылғы баһалама)<ref name="терЛР">[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/01.01.2015/ISPN_Pasvaldibas_pec_TTB.pdf Население Латвии 2015] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160312090509/http://pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/01.01.2015/ispn_pasvaldibas_pec_ttb.pdf |date=2016-03-12 }}{{ref-lv}}</ref> * {{флагификация|Канада}}:<br>500 600 (2006 йылғы йән иҫәбен алыу)<ref>[http://www40.statcan.gc.ca/l01/cst01/demo26a-eng.htm Population by selected ethnic origins, by province and territory (2006 Census) (Statistics Canada)]</ref> * башҡалар | язык = [[урыҫ теле|урыҫ]] | раса = [[Европеоид расаһы|европеоид]] | религия = [[православие]] (75 %)<ref>[http://wciom.ru/index.php?id=236&uid=13365 «Верим ли мы в бога?»] {{Webarchive|url=https://archive.today/20160629122031/http://wciom.ru/index.php?id=236&uid=13365 |date=2016-06-29 }} // ВЦИОМ, 30 марта 2010 года</ref> | родственные = [[украиндар]], [[белорустар]], [[русиндар]] <!-- оставлены только восточные славяне, остальных не добавляйте --> | входит = [[көнсығыш славяндар]] | включает = | происхождение = [[славяндар]] }} '''Урыҫтар''' йәки '''рустар''' (үҙ атамаһы {{lang-ru|русские}}) — [[Рәсәй Федерацияһы]]нда иң күп һанлы [[халыҡ]], төп халҡы. Көнсығыш словян халыҡтары төркөмөнә керә. [[Урыҫ теле]]ндә һөйләшәләр. Диндарҙарҙың төп өлөшө православие динен тота. ==Йолалар== {{planned}} Ғаилә башлығы булып атай йәки иң өлкән ир бала (большак, старшой) торған. Ғаиләлә бала тыуыуы тантаналы билдәләнгән, Суҡындырыу байрамынан һуң, көҙөн йәки ҡышын, туй үткәрелгән. == Урыҫтар донъя фәнендә == {{planned}} [[Михаил Ломоносов]] Рәсәй фәненә нигеҙ һалыусы. [[XIX быуат]]та рус фәне донъя кимәленә сыға. Математиктар М. В. Остроградский, Н. И. Лобачевский күп илдәрҙә танылыу таба. <center><gallery> File:Lomonosov (3).jpg|[[Ломоносов Михаил Васильевич|Михаил Ломоносов]] File:Kulibin I P.jpg|[[Кулибин Иван Петрович|Иван Кулибин]] File:Medeleeff by repin.jpg|[[Менделеев Дмитрий Иванович|Дмитрий Менделеев]] File:Sechenov.jpg|[[Сеченов Иван Михайлович|Иван Сеченов]] File:Lobachevsky 03 crop.jpg|[[Лобачевский Николай Иванович|Николай Лобачевский]] File:Николай Егорович Жуковский.jpg|[[Жуковский Николай Егорович|Николай Жуковский]] File:Butlerov A.M.jpg|[[Бутлеров Александр Михайлович|Александр Бутлеров]] File:Ivan Pavlov nobel.jpg|[[Павлов Иван Петрович|Иван Павлов]] File:Zvorykin0.jpg|[[Зворыкин Владимир Козьмич|Владимир Зворыкин]] File:2003. Марка России 0819 hi.jpg|[[Курчатов Игорь Васильевич|Игорь Курчатов]] File:Сергей Павлович Королёв (портрет).jpg|[[Королёв Сергей Павлович|Сергей Королёв]] File:RIAN archive 25981 Academician Sakharov.jpg|[[Сахаров Андрей Дмитриевич|Андрей Сахаров]] File:Andrej Nikolajewitsch Kolmogorov.jpg|[[Колмогоров Андрей Николаевич|Андрей Колмогоров]] File:Michael Kalashikov.jpg|[[Калашников Михаил Тимофеевич|Михаил Калашников]] File:Sikorsky,_Igor.jpg|[[Сикорский Игорь Иванович|Игорь Сикорский]] File:Vladimir Grigoryevich Shukhov 1891.jpg|[[Шухов Владимир Григорьевич|Владимир Шухов]] File:bexterev1912.jpg|[[Бехтерев Владимир Михайлович|Владимир Бехтерев]] File:Aleksandr Prokhorov.jpg|[[Прохоров Александр Михайлович|Александр Прохоров]] File:Яблочков Москва.jpg|[[Яблочков Павел Николаевич|Павел Яблочков]] File:Alexander_Stepanovich_Popov.jpg|[[Попов Александр Степанович|Александр Попов]] File:Dokuchaev 1888.jpg|[[Докучаев Василий Васильевич|Василий Докучаев]] File:Nikolai Vavilov NYWTS.jpg|[[Вавилов Николай Иванович|Николай Вавилов]] File:Pafnuty Lvovich Chebyshev.jpg|[[Чебышев Пафнутий Львович|Пафнутий Чебышев]] File:Nikolay Semyonov Nobel.jpg|[[Семёнов Николай Николаевич|Николай Семёнов]] file:PGRS 2 071 Pirogov - crop.jpg|[[Пирогов Николай Иванович|Николай Пирогов]] File:Zinin Nikolay.jpg|[[Зинин Николай Николаевич|Николай Зинин]] File:Демихов, Владимир Петрович.jpg|[[Демихов Владимир Петрович|Владимир Демихов]] File:Георгий Антонович Гамов.jpg|[[Гамов Георгий Антонович|Георгий Гамов]] File:Cherenkov Pavel Alekseevich.jpg|[[Черенков Павел Алексеевич|Павел Черенков]] File:Славянов Николай Гаврилович.jpg|[[Славянов Николай Гаврилович|Николай Славянов]] </gallery></center> == Башҡортостан урыҫтары == '''Башҡортостан урыҫтары''' — [[Башҡортостан]]да йәшәгән [[урыҫтар|урыҫ]] халҡы. 2010 йылдағы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәп алыу буйынса республикала 1 миллион 432 мең 906 кеше йәшәй (республика халҡының 35,19 % өлөшө)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref><ref name="ЭтноЯз.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.]: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.]</ref>. Төбәккә урыҫтарҙың күпләп күсеп ултырыуы Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуынан һуң башланған. Иң беренсе урыҫтар Өфө тирәһендәге ерҙәрҙе биләп, Башҡортостандың үҙәк төбәктәрендә, һуңыраҡ — төньяҡ-көнбайышында, Кама аръяғы сик һыҙығы буйлап таралып ултырған. [[Урал]]дағы беренсе урыҫ тораҡ пункттары (торамалары): * 1586, [[Өфө]], * 1591 Уса * 1645, [[Минзәлә]] * 1667, [[Бөрө]] Төрлө сығанаҡтар буйынса урыҫтарҙың республикаға күсеү процессы [[колониализм]] тип иҫәпләнә. Республикала урыҫтарҙы берләштерғән күп ойошмалар эшләй. Иң эреһе — [[Собор русских Башкортостана]]<ref>[http://soborrusbash.narod.ru/mest_otd.htm Сайт Собора русских РБ]</ref>. <gallery> Файл:Russians in Bashkortostan (census 2002).svg| Республикала урыҫтарҙың таралып ултырыуы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|79168}} * [http://history-doc.ru/kto-takie-russkie/ Кто такие русские? Вадим Викторович Долгов, российский историк и писатель. Доктор исторических наук, профессор. Кто такие русские? Сайт «Исторический документ», 27.10.2018]{{ref-ru}} {{V|12|01|2019}} {{ethno-stub}} [[Категория:Халыҡтар]] [[Категория:Урыҫтар]] ft0lp41dprjxb3mvsycrtjjqhgitvyp Шайморатов Миңлеғәле Минһажетдин улы 0 4621 1152464 1152060 2022-08-28T07:01:48Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Военный деятель |имя = Миңлеғәле Минһажетдин улы Шайморатов |оригинальное имя = |дата рождения = 15.08.1899 |дата смерти = 23.02.1943 |место рождения = [[Өфө губернаһы]] [[Өфө өйәҙе]] [[Шайморат|Биштәкә]] ауылы<ref name="Х">Хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның {{ТыуғанУрыны|Ҡырмыҫҡалы районы}} [[Шайморат]] ауылы</ref> |место смерти = [[Украина ССР-ы]]<br> {{ВБУ|Ворошиловград өлкәһе|Луганск өлкәһендә|Луганск өлкәһе}} |изображение = Генерал Шайморатов.jpg |ширина = 180px |описание изображения = |прозвище = Башҡорт |прозвище = |принадлежность = {{Флагификация|СССР|армия}} |годы службы = 1919—1943 |звание = генерал-майор {{СССР, Генерал-майор}} |род войск = кавалерия |командовал = [[16-сы гвардия кавалерия дивизияһы]]<ref>1943 йылдың 14 февраленә тиклем [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]].</ref> |часть = |сражения = |награды = {{{!}} style="background: transparent" {{!}}{{Медаль Золотая Звезда (Россия)|2020}} {{Ряд|{{Орден Красного Знамени|1938}}|{{Орден Красного Знамени|1941}}{{Орден Красной Звезды|1943}}}} {{Ряд|{{Медаль 20 лет РККА}}|{{Медаль За оборону Москвы}}|{{Медаль За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.}}}} {{!}}} |связи = }} [[Файл:Памятник Шаймуратову.jpg|thumb|315px|Тыуған төйәгендә батырға ҡуйылған һәйкәл.]] '''Шайморатов Миңлеғәле Минһажетдин улы''' ([[15 август]] [[1899 йыл]] — [[23 февраль]] [[1943 йыл]]) — хәрби хеҙмәткәр, генерал-майор. [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар]] һәм [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы|112-се (һуңынан 16-сы Чернигов гвардия дивизияһы) Башҡорт кавалерия дивизияһы]]н ойоштороусы һәм 1941 йылдың декабренән 1943 йылдың февраленә тиклем уның командиры. [[Рәсәй Федерацияһы Геройы]] (2020, үлгәндән һуң). == Биографияһы == Миңлеғәле Минһажетдин (Минһаж) улы Шайморатов 1899 йылдың 15 (яңыса 27) авгусында элекке [[Өфө губернаһы]]ның [[Өфө өйәҙе]]<ref name="Х" /> [[Биштәкә]] ауылында батрак ғаиләһендә бишенсе бала булып донъяға килгән. (Был ауыл хәҙер Шайморатов тип атала). Документларда милләте татар,<ref>[http://mgazeta.com/category/dukhovnost/natsionalnomu-muzeyu-bashkortostana-peredan-orden-generala-shaymuratova/?print=1 НАЦИОНАЛЬНОМУ МУЗЕЮ БАШКОРТОСТАНА ПЕРЕДАН ОРДЕН ГЕНЕРАЛА ШАЙМУРАТОВА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180303050852/http://mgazeta.com/category/dukhovnost/natsionalnomu-muzeyu-bashkortostana-peredan-orden-generala-shaymuratova/?print=1 |date=2018-03-03 }}</ref><ref>[http://mgazeta.com/upload/medialibrary/c4b/c4bf2f38faed41ecfee053f148269da8.png Лист] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180303050850/http://mgazeta.com/upload/medialibrary/c4b/c4bf2f38faed41ecfee053f148269da8.png |date=2018-03-03 }}</ref><ref>[http://kiziltan.ru/useruploads/KT_223_21_11_13.pdf Б.Малородов. Халыкка хаклык кыйммәт. // Кызыл тан. 21 ноября, 2013 г.]{{ref-tt}}{{недоступная ссылка}}</ref>{{недоступная ссылка}}<ref name="ГС">{{warheroes|id=29887}}</ref><ref>[https://sntat.ru/news/society/23-04-2020/10-tatar-stavshih-legendami-bashkirskogo-naroda-5738421 10 татар, ставших легендами башкирского народа.]</ref>{{абруйлылығын тикшерергә|23|03|2022}} сығанаҡтарза — башҡорт.<ref>{{YouTube|shjkNkQAAsU|Рождённый для славы: Генерал Шаймуратов}}</ref><ref>{{книга |автор=Лурье В. М., Кочик В. Я. |заглавие=ГРУ: дела и люди |ответственный=Составитель Колпакиди А. И. |ссылка= |место=М., СПб. |издательство=«ОЛМА-Пресс», «Нева» |год=2003 |страниц=640 |страницы= |isbn= 5-7654-1499-0; 5-224-03528-7 |ref= }}</ref><ref name="Nasirov">{{книга|автор = Насыров А. Х.|часть=|заглавие = Подвиг генерала: Воспоминания командира эскадрона 112-й башкирской кавалерийской дивизии|место = Уфа|издательство = Китап|год = 2006|страниц = 216|isbn = 5-295-03902-1}}</ref> == Хәрби хеҙмәте == 1918 йылда [[Белорет]]тан сығып [[Архангел (Архангел районы)|Архангелгә]] килеп еткән [[Блюхер Василий Константинович|В. К. Блюхерҙың]] [[Көньяҡ Урал]] партизандар армияһына барып ҡушыла. Аҙаҡтан Төркөстан фронтының 1-се армияһы составындағы 1-се Айырым башҡорт-татар кавалерия бригадаһы сафында һуғыша, 1920 йылдың июнь баштарында Көньяҡ-Көнбайыш фронттың 12-се армияһында [[Польша]]ға ҡаршы, Ростов өлкәһен Врангель армияһынан азат итеүҙә [[Будённый Семён Михайлович|С. М. Буденныйҙың]] 1-се атлы армияһы составында ҡатнаша, Ҡырым һәм Кавказ фронттарында һуғыша. 1924—1931 йылдарҙа [[Мәскәү]]ҙә ВЦИК ҡарамағындағы Юғары дөйөм хәрби училищела уҡый, 1934 йылда М. В. Фрунзе исемендәге Хәрби академияны алтын миҙал менән тамамлай. 1934—1935 йылдарҙа [[Төркиә]]лә, 1936—1940 йылдарҙа [[Ҡытай]]ҙа хәрби атташе була. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] башланғас, фронтта. 1941 йылдың авгусында ул үҙенең полкы менән фронтҡа китә һәм генерал-майор Л. М. Доваторҙың кавалерия төркөмөнә (артабан — кавалерия корпусы) барып ҡушыла. 1941 йылда республика хеҙмәтсәндәре иҫәбенә 112-се [[Башҡорт атлы дивизияһы]] ойошторола. Декабрь урталарында фронттан полковник Миңләғәле Шайморатов ҡайтып төшә һәм ойошторолоп ятҡан дивизияны ҡабул итеп ала. 1943 йылдың 23 февралендә, дошман тылындағы оҙайлы рейдтан һуң фронт һыҙығы аша сыҡҡан ваҡыттағы тиңһеҙ һуғыштарҙа [[Башҡортостан]] баһадир улы гвардия генерал-майоры М. М. Шайморатов Ворошиловград өлкәһе Ивановка районының [[Штеровка]] утары янында батырҙарса һәләк була.<ref>ОБД Мемориал|52613772</ref><ref>ОБД Мемориал|55027443</ref><ref>ОБД Мемориал|83882727</ref><ref>ОБД Мемориал|83842724</ref> == Маҡтаулы исемдәре, башҡа бүләктәре һәм хәрби дәрәжәләре == * Рәсәй Федерацияһы Геройы (2020, үлгәндән һуң)<ref name="УПР" />. * 1938 йыл — полковник; * 1942 йыл —генерал-майор. * ике [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1938, 03.12.1941<ref>{{Подвиг Народа|10076008|title=Награда документтары}}</ref>); * [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (14.02.1943)<ref>{{Подвиг Народа|12077837|title=Награда документтары}}</ref>. == Хәтер == [[Файл:Памятник_генерал-майору_М._М._Шаймуратову_-_panoramio.jpg|thumb|right|250px]] [[Файл:Atly haikal SHaimorat 130514.jpg|thumb|right|250px]] * [[Рәсәй Президенты]] [[Владимир Путин]]дың 2020 йылдың 30 мартындағы Указы менән «1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы осоронда немец-фашист илбаҫарҙары менән көрәштә күрһәткән ҡыйыулығы һәм батырлығы өсөн» Миңлеғәле Шайморатовҡа үлгәндән һуң «Рәсәй Федерацияһы Геройы» тигән юғары исем бирелде<ref name="УПР">[http://www.bashinform.ru/news/1431986-minnigali-shaymuratov-ukazom-vladimira-putina-nagrazhdyen-posmertno-zvezdoy-geroya-rossii/ Минигали Шаймуратов указом Владимира Путина награждён посмертно звездой Героя России. ИА «Башинформ», 30 марта 2020 года]{{ref-ru}}{{V|30|03|2020}}</ref><ref name="УП">[http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001202003300066?index=0&rangeSize=1 Указ Президента Российской Федерации от 30.03.2020 № 230 «О награждении государственными наградами Российской Федерации».]{{ref-ru}}{{V|30|03|2020}}</ref>. * 2019 йылдың 19 декабрендә [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] ҡарары менән Башҡортостандың [[Шайморатов ордены]] булдырылды һәм уның статуты раҫланды<ref>[http://www.bashinform.ru/news/1393257-v-bashkirii-nachnut-vruchat-novye-ordena-i-pochetnye-zvaniya/?sphrase_id=11270568 В Башкирии начнут вручать новые ордена и почетные звания. ИА «Башинформ», 18 декабря 2019]{{ref-ru}}{{V|30|03|2020}}</ref><ref>[http://docs.cntd.ru/document/561663558 Постановление Госсобрания — Курултая РБ от 19 декабря 2019 года N ГС-782 «Об утверждении статута ордена генерала Шаймуратова»]</ref>. * 2019 йылдың 28 июнендә V Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайында Башҡортостан Башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы [[Радий Хәбиров]] хәбәр итеүенсә, [[Өфө]]лә [[Совет майҙаны (Өфө)|Совет майҙанында]] легендар генерал Миңлеғәле Шайморатовҡа һәйкәл ҡуйыласаҡ<ref>[http://www.bashinform.ru/bash/1324793/ Өфөлә Совет майҙанында генерал Миңлеғәле Шайморатовҡа һәйкәл ҡуйыла. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2019, 28 июнь]{{V|28|06|2019}}</ref>. * 2018 йылдың майында Еңеү көнө алдынан Башҡортостан музейҙарында легендар дивизия командиры Миңлеғәли Шайморатов тураһында документаль фильм күрһәтелде<ref>[http://www.bashinform.ru/bash/1152640/ Башҡортостан музейҙарында легендар дивизия командиры Миңлеғәли Шайморатов тураһында документаль фильм күрһәтәләр. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2018, 3 май]{{V|10|05|2018}}</ref>. * 2015 йылдың 11 сентябрендә [[Ҡырмыҫҡалы районы]] [[Шайморат]] ауылында 112-се [[Башҡорт атлы дивизияһы]] һәм уның командиры генерал-майор Миңлеғәле Шайморатовҡа арналған Хәрби Дан мемориалы асылды<ref>[http://www.bashinform.ru/news/762952-v-karmaskalinskom-rayone-sostoyalos-otkrytie-pamyatnika-legendarnomu-komdivu-minigali-shaymuratovu/ В Кармаскалинском районе состоялось открытие памятника легендарному комдиву Минигали Шаймуратову — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы]{{ref-ru}}</ref>. * 2012 йылдың 21 ноябрендә [[Рәсәй Президенты]]ның 1561-се Указы менән [[Рәсәй Федерацияһы]] Эске эштәр министрлығы Эске ғәскәрҙәренең 27-се Махсус тәғәйенләнеш отрядына М. М. Шайморатов исеме бирелде.<ref>[http://ufacity.info/press/news/127995.html Өфө ҡалаһының Рәсми сайты мәғлүмәте],</ref><ref>[http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1634174 Рәсәй Федерацияһы Президентының сайтына һалынған 1561-се Указы тексты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131004221550/http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1634174 |date=2013-10-04 }}</ref> * [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]] Ҡарары менән Өфөләге күп профилле полилингваль 44-се, 162-се «Смарт» мәктәптәрендә һәм [[Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты]]нда Миңлеғәли Шайморатов исемендәге кластар булдырылған. Уларҙа Геройға бағышланған кабинет-музейҙар йыһазландырылған. Уҡыуҙа юғары күрһәткестәргә өлгәшеүселәргә {{comment|«Йәш шайморатовсы»|«Юный шаймуратовец»}} билдәһе тапшырыла<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1559230-v-ufe-startuyut-zimnie-shaymuratovskie-igry-na-kubok-geroya-rossii-minigali-shaymuratova/ В Уфе стартуют «Зимние шаймуратовские игры» на Кубок Героя России Минигали Шаймуратова. ИА «Башинформ», 16 февраля 2021 года]{{ref-ru}}{{V|16|02|2021}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == * {{ЭБЭ|52198|автор=Вахитов Ф. Н., Хусаинова Г. Т.}} * {{Книга:Комдивы т1|323—324}} * {{Книга|автор=Багаутдинов А. М., Багаутдинов Р. А.|ссылка=http://112bkd.ru/pdf/2020_Posledniy_boy_gvardii_general-mayora_M_M_Shaymuratova.pdf|заглавие=Последний бой гвардии генерал-майора М.М. Шаймуратова|ответственный=|год=2020|издание=Сборник немецких документов|место=Уфа|издательство=БашГУ|страницы=278 с.|isbn=978-5-7477-5075-3}} * {{Книга|автор=Багаутдинов А. М., Багаутдинов Р. А.|заглавие=Дебальцевский рейд 7-го гвардейского кавалерийского корпуса. Хроника боев в документах вермахта. Монография.|ответственный=|год=2020|издание=|место=Уфа|издательство=БашГУ|страниц=172|ссылка=https://elib.bashedu.ru/dl/internet/Bagautdinov%20AM_Bagautdinov%20RA_Debalytcevsti%20reid%207%20gvardeiskogo%20kavaleriskogo%20korpusa_mon_2020.pdf/view|isbn=978-5-7477-5170-5}} * {{книга|автор=Гумеров Ф. Х.|ссылка=http://112bkd.ru/pdf/2010_General_Shaymuratov.pdf|заглавие=Генерал Шаймуратов|место=Уфа|издательство=Китап|год=1999}} * {{Книга:ГРУ: дела и люди}} * {{книга|автор=Насыров А. Х.|ссылка=http://112bkd.ru/pdf/2006_Podvig_generala.pdf|заглавие=Подвиг генерала: Воспоминания командира эскадрона 112-й башкирской кавалерийской дивизии|место=Уфа|издательство=Китап|год=2006|страниц=216|isbn = 5-295-03902-1}} * Вахитов Ф Н. Триумф и трагедия генерала Шаймуратова. — Уфа: Китап, 2019. — 229 с. ISBN 978-5-295-07184-3. == «Шайморатов генерал» йыры == {{refbegin|2}} {{refend}} {{Кол|2}} Башҡорттар китте һуғышҡа,<br> Оҙатып ҡалды күк Урал; <br> Ат уйнатып, алда бара <br> Шайморатов генерал. Совет иле өсөн яуҙа <br> Кисте һыуҙы, уттарҙы;<br> Дошмандарға ябырылғанда <br> Утлы дауыл ҡуптарҙы. Шайморатов яу ҡырында <br> Дошмандарҙы көл иткән; <br> Утта янмай, һыуҙа батмай, <br> Һай, батыр ҙа ир икән. Ватан өсөн йән ҡыҙғанмай <br> Һинең улдарың, Урал; <br> Шулар менән дошман ҡырҙы <br> Шайморатов генерал. Шли полки башкир в атаки,<br> Провожал седой Урал. <br> Впереди — на аргамаке <br> Шаймуратов-генерал. Шаймуратов под собою <br> Горячил в бою коня. <br> На врага кидался в бою <br> Вихрем грома и огня. Шаймуратов рубит, гонит, <br> На Дону врагов громит.<br> Ни в какой воде не тонет,<br> И в огне он не горит. Храбрых конников по праву <br> Старый вырастил Урал, <br> Заслужил навеки славу <br> Шаймуратов-генерал <br> {{конец кол}} == Һылтанмалар == {{Навигация |Тема = 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы |Викисклад = Category:112-я Башкирская кавалерийская дивизия (СССР)}} * {{БЭ2013|95562}}{{V|16|02|2021}} * [http://kiskeufa.ru/index.php?dn=news&to=art&id=3022 Абдуллина Л. Генерал бүләге Башҡортостанына ҡайтты.] [[Киске Өфө (гәзит)|«Киске Өфө» гәзите]], № 27, 2—8 июль, 2016. * [https://tvzvezda.ru/schedule/programs/content/201509181301-qpj0.htm/201804041136-wlq2.htm Миңлеғәле Шайморатов] «Звезда» каналында фильм * {{cite web|author=Гульназ Данилова|datepublished=29.10.2015|url=https://rg.ru/2015/10/29/reg-pfo/kitai.html|title=Китайская практика. Первый военный учебный центр в провинции Синьцзян создал генерал Минигали Шаймуратов|lang=ru|publisher=Российская газета/rg.ru|accessdate=2019-05-18}} * [https://zen.yandex.ru/media/neftegaz_orden/kak-komdiv-ostalsia-bez-zvezdy-geroia-5e6f258e7fd9ac3fc9715cc0?&utm_campaign=dbr Как комдив остался без звезды Героя! Сайт «Яндекс-Дзен», 2020, 16 марта]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}{{V|24|03|2020}} * [https://yandex.ru/turbo?text=https%3A%2F%2Fvz.ru%2Fnews%2F2020%2F3%2F30%2F1031721.html&promo=navbar&utm_referrer=https%3A%2F%2Fzen.yandex.com&utm_campaign=dbr Путин присвоил звание Героя России погибшему в боях за Донбасс советскому генералу. Деловая газета «Взгляд». Турбо-страница. 30 марта 2020 года.]{{ref-ru}}{{V|31|03|2020}} * [http://www.bashinform.ru/news/1434092-vladimir-medinskiy-i-radiy-khabirov-poblagodarili-prezidenta-za-shaymuratova/ Владимир Мединский и Радий Хабиров поблагодарили президента за Шаймуратова. ИА «Башинформ», 3 апреля 2020 года]{{ref-ru}}{{V|4|04|2020}} * [https://www.mk.ru/politics/2020/04/17/smi-rasskazali-pochemu-generalu-shaymuratovu-75-let-ne-prisvaivali-geroya.html?utm_referrer=https%3A%2F%2Fzen.yandex.com&utm_campaign=dbr СМИ рассказали, почему генералу Шаймуратову 75 лет не присваивали Героя. ЗАО «Редакция газеты „Московский Комсомолец“». Электронное периодическое издание «MK.ru». 2020, 17 апреля]{{ref-ru}}{{V|19|04|2020}} {{Башҡорт атлы дивизияһы}} [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] [[Категория:Генерал-майорҙар (СССР)]] [[Категория:Башҡортостан генералдары]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]] [[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булғандар]] [[Категория:Фрунзе исемендәге Хәрби академияны тамамлаусылар]] [[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]] isp2imrkw3sbyrugwlv03ba16u7hi93 Ҡояш системаһы 0 7262 1152471 1152141 2022-08-28T08:11:36Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ҡояш системаһы''' — үҙәгендә Ҡояш, һәм уның тирәләй әйләнеп йөрөгән бөтә тәбиғи йыһан есемдәрен берлештергән планеталар системаһы. Ул яҡынса 4,57 млрд йыл элек газ-саң болотон гравитация көсө менән ҡыҫыу юлы формалашҡан. Был система есемдәре массаһының ҙур өлөшө Ҡояшҡа тура килә; ҡалған өлөшө йәйенке эклиптик яңы дискыла ҡулса орбиталары буйлап хәрәкәт иткән сағыштырмаса яңғыҙ һигеҙ [[планета]]ға тура килә. Системаның дөйөм массаһы — 1,0014 M<nowiki><sub id="mw0g">☉</sub></nowiki>. Ҡояшҡа яҡын һәм ер төркөмөнә ҡараған эске планеталар — [[Меркурий]], [[Сулпан|Венера]], [[Ер]]<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Земля|[[Величко, Константин Иванович|Величко К. И.]], [[Витковский, Василий Васильевич|Витковский В. В.]], [[Поленов, Борис Константинович|Поленов Б. К.]], [[Собичевский, Василий Тарасович|Собичевский В. Т.]]}}</ref> һәм [[Марс]] — нигеҙҙә, силикаттан һәм [[Металдар|металдан]] тора. Дүрт тышҡы планета ([[Юпитер (планета)|Юпитер]], Сатурн, [[Уран (планета)|Уран]], Нептун) ер төркөмөндәге планеталарҙан ауырыраҡ. Уларҙы газ гиганттары тип атайҙар. Ҡояш системаһында иң ҙур планеталар — Юпитер менән Сатурн — башлыса [[водород]] һәм [[гелий]]ҙан тора; бәләкәйерәк газ гиганттары — Уран менән Нептундың составында, водород һәм гелийҙан тыш, атмосфераларында метан һәм һөрөм газы бар<ref name="atmo">{{Cite web|title=The Atmospheres of Uranus and Neptune|last=Lunine|first=Jonathan I.|publisher=Lunar and Planetary Observatory, University of Arizona|year=1993|format=PDF|url=http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?1993ARA%26A..31..217L&data_type=PDF_HIGH&whole_paper=YES&type=PRINTER&filetype=.pdf|accessdate=2008-03-10|archiveurl=https://www.webcitation.org/610cKG6cV|archivedate=2011-08-17.}}</ref>. Бындай планеталар айырым «боҙ гиганттары» класына бүленә<ref>{{Cite web|url=http://science.compulenta.ru/559921/|title=В структуре ледяных гигантов должен быть мощный слой суперионной воды|publisher=Компьюлента|accessdate=2011-10-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100905193254/http://science.compulenta.ru/559921/|archivedate=2010-09-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100905193254/http://science.compulenta.ru/559921/ |date=2010-09-05 }}</ref>. Һигеҙ планетаның алтыһының һәм дүрт кәрлә планетаның тәбиғи юлдаштары бар. Юпитер, Сатурн, Уран һәм Нептун саң һәм башҡа киҫәксәләрҙән торған ҡулсалар менән уратып алынған. Ҡояш системаһында бәләкәй есемдәр менән тулған ике өлкә бар. Марс менән Юпитер араһында составы буйынса ер төркөмө планеталарына оҡшаған астероидтар билбауы урынлашҡан, сөнки ул да силикаттан һәм металдан тора. Астероидтар билбауының иң эре объекттары — кәрлә планета [[Церера (кәрлә планета)|Церера]] һәм Паллада, Веста һәм Гигей астероидтары. Нептун орбитаһы артында [[Һыу|туңған һыу]], аммиак һәм метандан торған транснептун объекттары урынлашҡан, уларҙың иң ҙурҙары — [[Плутон]], Седна, Хаумеа, Макемаке, Квавар, Орк һәм Эрида. Ҡояш системаһында кесе есемдәрҙең планета квазиюлдашы, трояндар, ер тирәләй әйләнгән астероид, кентавр, дамоклоидтар, шулай уҡ система буйлап күсеп йөрөгәнк [[комета]]лар, метеороиддар һәм [[Космос саңы|йыһан саңы]] кеүек башҡа төрҙәре бар. Ҡояшлы ел (Ҡояштан сыҡҡан [[плазма]] ағымы) йондоҙ-ара мөхиттә тарҡау дискының ситенә тиклем барып еткән гелиосфера тип аталған ҡыуыҡты барлыҡҡа килтерә. Гипотетик Оорта болото гелиосферанан яҡынса мең тапҡыр алыҫыраҡ араға һуҙылырға мөмкин. Ҡояш системаһы [[Ҡош Юлы|Ҡош Юлы галактикаһы]] составына инә. == Структураһы == [[Файл:Oort cloud Sedna orbit ru.svg|мини|300x300пкс|Ҡояш системаһы есемдәреорбиталары, масштабта (сәғәт уғы буйынса, өҫкө өлөшөнән башлана)]] Ҡояш системаһының үҙәк есеме — [[Ҡояш]] — G2V спектраль кластың төп эҙмә-эҙлекле [[Йондоҙҙар|йондоҙо]], һары кәрлә. Системаның бөтә массаһының иң күп өлөшө (яҡынса 99,866 %) Ҡояшта тупланған, ул үҙенең тартыу көсө менән планеталарҙы һәм Ҡояш системаһына ҡараған башҡа есемдәрҙе үҙ янында тотоп тора<ref name="M Woolfson"><span class="citation">''M. Woolfson.'' The origin and evolution of the solar system <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Astronomy & Geophysics. — 2000. — Vol. 41. — P. 1.12. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1046 %2Fj.1468-4004.2000.00012.x 10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x].</span></ref>. Дүрт эре объект — газ гиганттары — ҡалған массаның 99%-ын тәшкил итә (күпселек өлөшө Юпитер менән Сатурнға — яҡынса 90 % — тура килә). Ҡояш тирәләй әйләнгән ҙур есемдәрҙең күбеһе ғәмәлдә эклиптика яҫылығы тип аталған бер үк яҫылыҡта хәрәкәт итә. Шул уҡ ваҡытта кометалар һәм Койпер билбауы объекттары был яҫылыҡҡа ҡарата йыш ҡына ярайһы уҡ ҙур мөйөш менән ауыша<ref name="Harold F. Levison"><span class="citation">''Harold F. Levison, Alessandro Morbidelli.'' <span lang="en">[https://www-n.oca.eu/morby/stuff/NATURE.pdf The formation of the Kuiper belt by the outward transport of bodies during Neptune’s migration]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (PDF) (2003). <small>Дата обращения 23 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref><ref name="Jupiter-Family Comets"><span class="citation">''Harold F. Levison, Martin J Duncan.'' [http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103596956377 From the Kuiper Belt to Jupiter-Family Comets: The Spatial Distribution of Ecliptic Comets] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[:en:Icarus (journal)|Icarus]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>. — [[Elsevier]], 1997. — Vol. 127. — <span class="nowrap">Iss. 1</span>. — P. 13—32. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1006 %2Ficar.1996.5637 10.1006/icar.1996.5637].</span></ref>. Бөтә планеталар һәм башҡа есемдәрҙең күбеһе Ҡояш әйләнеше менән бер йүнәлештә әйләнә (Ҡояштың төньяҡ полюсы яғынан ҡарағанда сәғәт телдәренә ҡаршы). [[Галлей кометаһы]] кеүек иҫкәрмәләр ҙә бар. [[Меркурий]] иң ҙур мөйөш тиҙлегенә эйә — ул Ҡояш тирәләй ни бары 88 ер тәүлегендә тулы әйләнеш яһап өлгөрә. Ә Ҡояштан иң алыҫ урынлашҡан [[Нептун]] ерҙә 165 йыл үткәс кенә Ҡояш тирләләй бер әйләнеш яһай. Планеталарҙың ҙур ғына өлөшө үҙ күсәре тирәләй Ҡояш тирәләй әйләнгән яҡҡа әйләнә. Иҫкәрмәләр — [[Сулпан|Венера]] менән [[Уран (планета)|Уран]], өҫтәүенә, Уран ғәмәлдә «ҡырын ятҡан килеш» әйләнә (күсәренең ауышлығы яҡынса 90°). Планеталар әйләнешен күҙ алдына килтереү өсөн махсус прибор — теллурий ҡулланыла. Ҡояш янындағы есемдәрҙең орбиталары Кеплер закондарына таянып тасуирлана. Уларға ярашлы, һәр есем [[эллипс]] буйынса әйләнә, фокустарҙың береһендә Ҡояш тора. Ҡояшҡа яҡыныраҡ торған есемдәрҙең (бәләкәйерәк ''ҙур ярымкүсәрлеләре'') әйләнеү мөйөшө тиҙлеге ҙурыраҡ, шуға күрә әйләнеү осоро ла ҡыҫҡараҡ ([[йыл]]). Эллиптик орбитала есем менән Ҡояш араһы йыл барышында үҙгәреп тора. Орбитаның Ҡояшҡа яҡыныраҡ нөктәһе ''перигелий, ә иң алыҫы —'' ''афелий'' тип атала. Һәр есем үҙенең перигелийында тиҙерәк, ә афелийында әкренерәк хәрәкәт итә. Планеталарҙың орбиталары бер-береһенә яҡын, ләкин күпселек кометалар, астероидтар һәм Койпер билбауы есемдәре ныҡ һуҙылған эллиптик орбита буйлап әйләнә. Ҡояш системаһындағы планеталарҙың күбеһе уға буйһонған системаларға эйә. Күптәре юлдаштар менән уратып алынған, Юлдаштарҙың ҡайһы береһе үлсәмдәре буйынса хатта Меркурийҙы уҙып китә. Ҙур юлдаштарҙың күбеһе синхронлы әйләнә, улар даими рәүештә тик бер яғы менән планетаға боролған була. Дүрт ҙур планетаның — газ гиганттарының ҡулсалары ла бар. === Ҡояш === Түбәндәге бөтә параметрҙар Ерҙәге мәғлүмәттәргә ҡарата күрһәтелә, тығыҙлығынан, Ҡояштан һәм юлдаштарҙан алыҫлыҡтан тыш, [[Астероид]]тар — Ҡояш системаһындағы иң киң таралған кесе есемдәр. == Составы == <imagemap> Файл: Solar planets.jpg|мини|Планеты Солнечной системы circle 108 0 20 [[Солнце]] circle 108 53 5 [[Меркурий]] circle 108 85 10 [[Венера]] circle 108 115 10 [[Земля]] circle 108 145 7 [[Марс]] circle 108 262 73 [[Юпитер]] circle 108 417 59 [[Сатурн]] circle 108 531 26 [[Уран (планета)|Уран]] circle 108 599 24 [[Нептун]] </imagemap> * [[Ҡояш]] ** Планета-ара мөхит * Ҡояш системаһының эске өлкәһе ** Ер төркөмө планеталары *** 1. [[Меркурий]] *** 2. [[Сулпан|Венера]] *** 3. [[Ер]] **** [[Ай (юлдаш)|Ай]] *** 4. [[Марс]] **** Марс юлдаштары ([[Фобос]] һәм [[Деймос]]) ** Астероидтар билбауы *** [[Церера (кәрлә планета)|Церера]] * Ҡояш системаһының тышҡы өлкәһе ** Планета-гиганттар *** 5. [[Юпитер]] **** Юпитер юлдаштары **** Юпитер ҡулсалары *** 6. [[Сатурн (планета)|Сатурн]] **** Сатурн юлдаштары **** Сатурн ҡулсалары *** 7. [[Уран (планета)|Уран]] **** Уран юлдаштарыы **** Уран ҡулсалары *** 8. [[Нептун]] **** Нептун юлдаштары **** Нептун ҡулсалары ** [[Комета]] ** Кентавр ** Транснептун есемдәре *** Койпер билбауы **** [[Плутон]]<ref>До [[24 августа]] [[2006 год]]а Плутон считался девятой [[Планета|планетой]] Солнечной системы, но был лишён этого статуса решением XXVI Генеральной ассамблеи [[Международный астрономический союз|МАС]] в связи с открытием нескольких схожих небесных тел.</ref> ***** Плутон юлдаштары **** Хаумеа<ref>{{Cite web|url=http://www.iau.org/news/pressreleases/detail/iau0807/|title=IAU names fifth dwarf planet Haumea|publisher=International Astronomical Union|lang=en}}</ref> ***** Хаумеа юлдаштары **** Макемаке ***** 'S/2015 (136472) 1 *** Рассеянный диск **** Эрида ***** Дисномия * Алыҫтағы өлкәләр ** Гелиосфера ** Оорта болото *** Седна Һигеҙ планетаның атамаларын һәм хәрәкәт итеү тәртибен хәтерҙә ҡалдырыуҙы еңелләштереү өсөн төрлө мнемоника алымдары ҡулланыла. === Ҡояш системаһының эксе өлкәһе === [[Файл:Venustransit 2004-06-08 07-49.jpg|мини|205x205пкс| Венераның Ҡояш дискыһы буйлап үтеүе]] Ҡояш — Ҡояш системаһы йондоҙо һәм уның төп компоненты. Уның массаһы (332 900 Ер массаһы)<ref name="Sun Facts"><span class="citation"><span lang="en">[https://web.archive.org/web/20080102034758/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Sun&Display=Facts&System=Metric Sun: Facts & Figures]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. NASA. <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small></span></ref> эсендә барған термойәҙрә реакциялар дауам итһен өсөн етерлек дәрәжәлә ҙур<ref name="Jack B. Zirker"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">''Jack B. Zirker.'' Journey from the Center of the Sun. — Princeton University Press, 2002. — P. 120—127. — ISBN 9780691057811.</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref>, был реакциялар барышында [[электромагнит нурланыш]]ы рәүешендә йыһан киңлегенә ғәйәт ҙур күләмдә энергия тарала, электромагнит нурланыштың күбеһе 400—700 нанометрлы оҙон тулҡындарға тура килә<ref name="Visible light"><span class="citation"><span lang="en">[http://www.straightdope.com/columns/read/2085/why-is-visible-light-visible-but-not-other-parts-of-the-spectrum Why is visible light visible, but not other parts of the spectrum?]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. The Straight Dome (2003). <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Йондоҙҙар классификацияһы буйынса Ҡояш — G2 класындағы типик һары кәрлә. Был атама яңылыш фекер тыуҙырыуы ихтимал, сөнки беҙҙең галактикала йондоҙҙар менән сағыштырғанда Ҡояш — ярайһы уҡ ҙур һәм үтә сағыу йондоҙ<ref name="sun"><span class="citation">''Ker Than.'' <span lang="en">[http://www.space.com/1995-astronomers-wrong-stars-single.html Astronomers Had it Wrong: Most Stars are Single]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Space.com'' (30 January 2006). <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Йондоҙҙоң класы уның Герцшпрунг — Рассел диаграммаһындағы урыны менән билдәләнә, был диаграмма йондоҙҙоң яҡтылығы менән уның өҫтөндәге температураның бәйлелеген күрһәтә. Ғәҙәттә эҫерәк йондоҙ сағыуыраҡ яҡтылыҡ бирә. Йондоҙҙарҙың күп өлөшө был диаграмманың төп эҙмә-эҙлелегендә урынлашҡан, ә Ҡояш был эҙмә-эҙлелектең уртаһында тора. Ҡояшҡа ҡарағанда сағыуыраҡ һәм эҫерәк йондоҙҙар сағыштырмаса һирәк осрай, ә тоноғораҡ һәм һалҡын йондоҙҙар йыш күҙәтелә, улар Галактикалағы йондоҙҙарҙың 85 процентын тәшкил итә<ref name="Smart"><span class="citation">''Smart, R. L.; Carollo, D.; Lattanzi, M. G.; McLean, B.; Spagna, A.'' <span lang="en">[[bibcode:2001udns.conf..119S|The Second Guide Star Catalogue and Cool Stars]]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Perkins Observatory'' (2001). <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20191009110025/http://adsabs.harvard.edu/abs/2001udns.conf..119S Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Ҡояштың төп эҙмә-эҙлектәге урыны уның йәҙрә синтезы өсөн водород запасының бик күп булыуын һәм үҙ эволюцияһының уртаһында тороуын раҫлай. Хәҙерге ваҡытта Ҡояш әкренләп сағыулығын арттыра бара, бөгөнгө көн менән сағыштырғанда иртә үҫеш стадияһында уның сағыулығы бөгөнгөнөң 70 процентын ғына тәшкил иткән<ref name="Early Sun"><span class="citation">''Nir J. Shaviv.'' [http://arxiv.org/abs/astroph/0306477v2 Towards a Solution to the Early Faint Sun Paradox: A Lower Cosmic Ray Flux from a Stronger Solar Wind] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[:en:Journal of Geophysical Research|Journal of Geophysical Research]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>. — 2003. — Vol. 108. — P. 1437. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1029 %2F2003JA009997 10.1029/2003JA009997].</span></ref>. Ҡояш — йондоҙ халҡының I типтағы йондоҙо, Ғаләм үҫешенең сағыштырмаса һуңғы баҫҡысында барлыҡҡа килгән һәм шуға ла II типтағы иҫке йондоҙҙар менән сағыштырғанда [[водород]] менән [[гелий]]ҙан ауырыраҡ элементтарының (астрономияла бындай элементтарҙы «металл» тип атау ҡабул ителгән) күп булыуы менән айырылып тора<ref name="Two Groups"><span class="citation">''T. S. van Albada, Norman Baker.'' On the Two Oosterhoff Groups of Globular Clusters <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astrophysical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, 1973. — Vol. 185. — P. 477—498. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F152434 10.1086/152434].</span></ref>. Водород менән гелийҙан ауырыраҡ элементтар беренсе йондоҙҙарҙың йәҙрәләрендә формалаша, шуға күрә Ғаләм был элементтар менән байытылғанға тиклем йондоҙҙарҙың беренсе быуыны үтергә тейеш булған. Иң иҫке йондоҙҙар составында металл бик аҙ, ә йәшерәктәрендә металл күберәк. Фараз ителеүенсә, Ҡояшта планеталар системаһын барлыҡҡа килтереү өсөн металличность кәрәк булған, сөнки планеталар «металдар» аккрецияһы нигеҙендә формалаша<ref name="Metallicity"><span class="citation">''Charles H. Lineweaver.'' <span lang="en">[http://arxiv.org/abs/astro-ph/0012399 An Estimate of the Age Distribution of Terrestrial Planets in the Universe: Quantifying Metallicity as a Selection Effect]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Icarus'' (June 2001). <small>Дата обращения 7 февраля 2010.</small></span></ref>. ==== Планета-ара мөхит ==== [[Файл:Heliospheric-current-sheet.gif|слева|мини|300x300пкс|Гелиосфераның ток ҡаламы]] Яҡтылыҡ менән бер рәттән Ҡояш зарядлы киҫәксәләрҙең (плазманы) өҙлөкһөҙ ағымын тарата, ул ҡояш еле тип атала. Был киҫәксәләр ағымы яҡынса сәғәтенә {{S|1,5 млн км}}<ref name="Solar Wind"><span class="citation"><span lang="en">[http://solarscience.msfc.nasa.gov/SolarWind.shtml Solar Physics: The Solar Wind]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Marshall Space Flight Center''. <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref> тиҙлек менән тарала, һөҙөмтәлә ҡояш яны өлкәһе тула һәм Ҡояш эргәһендә планетар атмосфераның аналогы (гелиосфера) барлыҡҡа килә, ул Ҡояштан һәр хәлдә {{S|100 а. е.}} алыҫлыҡта урынлаша<ref name="Voyager"><span class="citation"><span lang="en">[http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/voyager_agu.html Voyager Enters Solar System’s Final Frontier]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. NASA. <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Ул планета-ара мөхит булараҡ танылған. Ҡояшта гөлт итеп тоҡаныу һәм массаны коронар ырғытыуҙар кеүек әүҙемлек, космик һауа торошон булдырып, гелиосфераны ҡабарта<ref name="SunFlip"><span class="citation">''Tony Phillips.'' <span lang="en">[http://science1.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast15feb_1/ The Sun Does a Flip]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. ''Science@NASA'' (15 February 2001). <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20110618104803/http://science1.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast15feb_1/ Архивировано] 18 июня 2011 года.</small></span></ref>. Гелиосфера сиктәрендәге иң ҙур структура — гелиосфера ток ҡатламы; Ҡояштың әйләнеп торған магнит ҡырының планета-ара мөхиткә йоғонтоһо аҫтында барлыҡҡа килгән спираль йөҙө<ref name="Star Poles"><span class="citation"><span lang="en">[http://science1.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/22apr_currentsheet/ A Star with two North Poles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110829080500/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/22apr_currentsheet/ |date=2011-08-29 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. ''Science@NASA'' (22 April 2003). <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20130202092903/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/22apr_currentsheet/ Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref><ref name="Solar cycle"><span class="citation">''Riley, Pete; Linker, J. A.; Mikić, Z.'' [[bibcode:2002JGRA..107.1136R|Modeling the heliospheric current sheet: Solar cycle variations]] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Journal of Geophysical Research (Space Physics). — 2002. — Vol. 107. — <span class="nowrap">Iss. A7</span>. — P. SSH 8-1. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1029 %2F2001JA000299 10.1029/2001JA000299]. <small>[https://archive.today/20120524184639/http://adsabs.harvard.edu/abs/2002JGRA.107g.SSH8R# Архивировано] 24 мая 2012 года.</small></span> ([http://ulysses.jpl.nasa.gov/science/monthly_highlights/2002-July-2001JA000299.pdf Статья полностью] [http://web.archive.org/web/20090814052347/http://ulysses.jpl.nasa.gov/science/monthly_highlights/2002-July-2001JA000299.pdf# Архивная копия] от 14 августа 2009 на [[Архив Интернета#Проекты|Wayback Machine]])</ref>. Ерҙең магнит ҡыры ҡояш еленә [[ер атмосфераһы]]н боҙоуға ҡамасаулай. Венера менән Марстың магнит ҡыры юҡ, шуға ла ҡояш еле уларҙың атмосфераһын әкренләп йыһанға осора<ref name="Erosion by Wind"><span class="citation">''Richard Lundin.'' [http://www.sciencemag.org/content/291/5510/1909.full Erosion by the Solar Wind] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Science. — 2001. — Vol. 291. — <span class="nowrap">Iss. 5510</span>. — P. 1909. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1126 %2Fscience.1059763 10.1126/science.1059763].</span></ref>. Массаны коронар ырғытыуҙар һәм шундайыраҡ күренештәр магнит ҡырын үҙгәртә һәм Ҡояш өҫтөнән матдәләрҙең ғәйәт ҙур күләмен — сәғәтенә яҡынса 10<sup>9</sup>−10<sup>10</sup> тонна сығарып ташлай<ref>''Schrijver, Carolus J.; Zwaan, Cornelis'' (2000). [https://books.google.com/books?id=QnfR5jwUQRsC Solar and stellar magnetic activity]. Cambridge University Press. ISBN 0-521-58286-5.</ref>. Ерҙең магнит ҡыры менән аралашып, был матдә Ер атмосфераһының поляр түңәрәк эргәһендәге өлкәһенә барып эләгә, бындай бәйләнештән магнит полюстары эргәһендә йыш күҙәтелгән [[Һаҙағай|поляр балҡыш]] барлыҡҡа килә. Йыһан нуры ҡояш системаһынан ситтә барлыҡҡа килә. Гелиосфера һәм, бик аҙ ғына, планетар магнит ҡырҙары Ҡояш системаһын өлөшләтә ситтән килгән йоғонтонан һаҡлай. Йондоҙ-ара мөхиттәге йыһан нурҙарының тығыҙлығы, шулай уҡ Ҡояштың магнит ҡырының көсө лә ваҡыт үтеү менән үҙгәрә, шулай итеп, тайпылыштарҙың дәүмәле аныҡ ҡына билдәле булмаһа ла, ҡояш системаһында йыһан нурланышы кимәле даими түгел<ref name="Langner et al 2005"><span class="citation">''U. W. Langner; M. S. Potgieter.'' [[bibcode:2005AdSpR..35.2084L|Effects of the position of the solar wind termination shock and the heliopause on the heliospheric modulation of cosmic rays]] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[:en:Advances in Space Research|Advances in Space Research]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>. — [[Elsevier]], 2005. — Vol. 35. — <span class="nowrap">Iss. 12</span>. — P. 2084—2090. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1016 %2Fj.asr.2004.12.005 10.1016/j.asr.2004.12.005].</span></ref>. Планета-ара мөхит дискыға оҡшаған кәмендә ике [[Космос саңы|йыһан саңы]] өлкәһенең формалашыу урыны булып тора. Беренсенән, зодиакаль саң болото ҡояш системаһының эске өлөшөндә урынлашҡан һәм зодиакаль яҡтылыҡтың барлыҡҡа килеү сәбәбе булып тора. Моғайын, планеталар менән үҙ-ара йоғонтоһо тәьҫирендә астероидтар билбауы сиктәрендә тыуған бәрелештәрҙән барлыҡҡа килгәндер<ref name="Zodiacal Cloud"><span class="citation"><span lang="en">[http://astrobiology.arc.nasa.gov/workshops/1997/zodiac/backman/IIIc.html Long-term Evolution of the Zodiacal Cloud]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span> (1998). <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20060929030040/http://astrobiology.arc.nasa.gov/workshops/1997/zodiac/backman/IIIc.html# Архивировано] 29 сентября 2006 года.</small></span></ref>. Икенсе өлкә яҡынса 10 а 40 а араһында урынлашҡан һәм, моғайын, койпер билбауы сиктәрендә есемдәр араһында булған ошондай бәрелештәрҙән һуң барлыҡҡа килгәндер<ref name="Shortlist stars"><span class="citation"><span lang="en">[http://sci.esa.int/home/29471-esa-scientist-discovers-a-way-to-shortlist-stars-that-might-have-planets/ ESA scientist discovers a way to shortlist stars that might have planets]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''ESA Science and Technology'' (2003). <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20130502033116/http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=29471 Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref><ref name="Dust beyond Jupiter"><span class="citation">''M. Landgraf; J.-C. Liou; H. A. Zook; E. Grün.'' [http://iopscience.iop.org/1538-3881/123/5/2857/fulltext/ Origins of Solar System Dust beyond Jupiter] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astronomical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, May 2002. — Vol. 123. — <span class="nowrap">Iss. 5</span>. — P. 2857—2861. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F339704 10.1086/339704].</span></ref>. === Ҡояш системаһының эске өлкәһе === Эске өлөшкә ер төркөмөндәге планеталар һәм астероидтар инә. Эске өлкәнең, нигеҙҙә, силикаттар һәм металдан торған есемдәре сағыштырмаса Ҡояшҡа яҡын. Улар системаның бик бәләкәй генә өлөшө — уның радиусы Юпитер менән Сатурн орбиталары араһынан кәмерәк. ==== Ер төркөмө планеталары ==== [[Файл:Terrestrial planet size comparisons.jpg|мини|300x300пкс|Ер төркөмөндәге планеталар. Һулдан уңға: [[Меркурий]], [[Сулпан|Венера]], [[Ер]] һәм [[Марс]] (дәүиәл масштабта бирелә, планета-ара алыҫлыҡ — юҡ)]] Ҡояшҡа иң яҡын булған һәм ер төркөмө планеталары тип аталған дүрт, планета күбеһенсә ауыр элементтарҙан тора, уларҙың юлдаштары ла (0-2) әҙ, ҡулсалары ла юҡ. Улар планетаның мантияһын һәм [[Ер ҡабығы|ҡабығын]] формалаштырған силикаттар кеүек ауыр иреүсән минералдар, [[тимер]] һәм никелдән тора һәм планетаның йәҙрәһен формалаштыра. Был өс планетаның — Венера, Ер һәм Марстың — атмосфераһы бар; бөтәһендә лә удар кратерҙар һәм рельефтың риф соҡорҙары һәм [[вулкан]]дар кеүек тектоник деталдәре бар<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/astronomiya/SOLNECHNAYA_SISTEMA.html Солнечная система]</ref><ref>[http://sunsys.narod.ru/mars.htm Марс]</ref><ref>[http://space.rin.ru/articles/html/117.html Поверхность Марса]</ref><ref>[http://space.rin.ru/articles/html/54.html Поверхность Венеры]</ref><ref>[http://galspace.spb.ru/index9.html Венера — кривое зеркало Земли]</ref><ref>Астрономия: Учеб. для 11 кл. общеобразоват. учреждений/ Е. П. Левитан. — 9-е изд. — М.: Просвещение. С. 73—75.</ref>. ===== Меркурий ===== [[Ҡояш]]ҡа иң яҡын планета. Меркурий [[астероид]]тар орбитаһынан эстә ята, шуға уны Ҡояш системаһының эске планетаһы тип атайҙар. 2006 йылда, [[Плутон (планета)|Плутонды]] планеталар статусынан мәхрүм иткәс, Меркурий иң бәләкәй [[планета]] булып ҡалды. Меркурий өҫтөнә ҡояш нурҙары [[Ер (планета)|Ер]] йөҙөнә ҡарағанда туғыҙ тапҡыр артығыраҡ төшә. Планетаның ҡояш нурҙарынан һаҡлай торған атмосфера ҡатламы юҡ. Көндөҙ температура +429 С етә. Был Ҡояш системаһындағы иң эҫе урындарҙың береһе. Төндә температура −180С градусҡа төшә. Сағыштырмаса ҙур тимер йәҙрәһе булған Меркурийҙың ҡабығының йоҡа булыуына әлегә бер ниндәй аңлатма ла юҡ. ===== Сулпан ===== [[Ҡояш]]ҡа яҡынлығы буйынса икенсе планета. Сулпан, [[Меркурий]] кеүек, астероидтар орбитаһынан эстә ята, шуға уны Ҡояш системаһының эске планетаһы тип атайҙар. Сулпан күк йөҙөндә яҡтылығы буйынса, Ҡояш һәм [[Ай (күк есеме)|Айҙан]] ҡалышып, өсөнсө урында тора. Сулпан Ҡояш байыр алдынан, йәки Ҡояш сығыр алдынан яҡшы күренә. Шуның өсөн уны ''Шәреҡ йондоҙо'', йәки ''Сулпан йондоҙо'' тип атайҙар. Сулпан [[Ер (планета)|Ергә]] оҡшаған планета тип квалификациялана. Ике планета ла тартылыу көсө, составы буйынса оҡшаш. Әммә ике планетала шарттар ҡырҡа айырыла. Сулпан ҡуйы көкөрт кислотаһы болото менән ҡапланған, был ҡуйы болот Сулпандың йөҙөн ҡарарға бирмәй. Әммә радиотулҡындар ярҙамында Сулпандың рельефын тикшерергә була. Был планетаның атмосфераһы тығыҙ, башлыса углекислый газдан тора. Был Сулпанда углекислый газды биомассаға әйләндерә алырлыҡ органик тормош һәм углерод әйләнеше булмау менән аңлатыла. Бик борон Сулпан йөҙө бик ҡыҙған һәм Ерҙәге кеүек океандар, урынында сүллек пейзажы ҡалдырып, парға әйләнеп бөткән. Магнит ҡыры көсһөҙ булғанға һыу парҙары Ҡояш еле менән йондоҙ-ара арауыҡҡа таралған. Атмосфера баҫымы Ерҙәгенән 92 тапҡыр ҙурыраҡ. Сулпан өҫтө [[вулкан]] эшмәкәрлеге эҙҙәрен һаҡлай. Сулпанда плиталарҙың тектоник хәрәкәте күҙәтелмәй, был өҫтөндә һыу булмау менән аңлатыла. Сулпанда атмосфера булыуын [[1761]] йылдың [[6 июнь|6 июнендә]] [[Ломоносов Михаил Васильевич|М. В. Ломоносов]] аса ===== Ер ===== Ер төркөмө планеталары араһында [[Ер (планета)|Ер]] планетаһы — иң ҙур һәм иң тығыҙ планета. Ерҙә [[плиталар тектоникаһы]] күҙәтелә. Ғаләмдә Ерҙән башҡа планетала йәки икенсе бер галактикала тереклектең булыу-булмауы тураһындағы мәсьәлә әләгә асыҡ булып ҡала<ref name="life"><span class="citation"><span lang="en">[http://atropos.as.arizona.edu/aiz/teaching/a204/etlife/SciAm99b.pdf Is There Life Elsewhere in the Universe?]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. Jill C. Tarter and Christopher F. Chyba, University of California, Berkeley. <small> 25 декабря 2012 года.</small></span></ref>. Ер төркөмө планеталары араһында [[Ер (планета)|ер]] уникаль (иң тәүге сиратта [[гидросфера]]һы булған өсөн). [[Ер (планета)|Ер]] атмосфераһы башҡа планеталар атмосфераһынан ҡырҡа айырыла — уның составында ирекле [[кислород]] бар<ref name="Earths Atmosphere"><span class="citation">''Anne E. Egger, M.A./M.S.'' <span lang="en">[http://www.visionlearning.com/en/library/Earth-Science/6/The-Composition-of-Earths-Atmosphere/107 Earth’s Atmosphere: Composition and Structure]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''VisionLearning.com''. <small>Дата обращения 16 ноября 2009.</small> <small>[https://www.webcitation.org/617EywI3z Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.[[Ер (планета)|Ерҙең]] тәбиғи юлдашы берәү — [[Ай (юлдаш)|Ай]], ҡояш системаһындағы ер төркөмө планеталарының берҙән-бер ҙур юлдашы ул. ===== Астероидтар төркөмө ===== Марс Ер менән Сулпандан бәләкәйерәк (Ерҙең 0,107 массаһы). Уның , башлыса, углекислый газдан торған атмосфераһы бар, өҫкө баҫымы 6,1 мбар (Ерҙекенән 0,6 %)<ref name="Mars Atmosphere"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">''David C. Gatling, Conway Leovy.'' <span data-wikidata-qualifier-id="P248">Mars Atmosphere: History and Surface Interactions</span> &#x2F;&#x2F; Encyclopedia of the Solar System &#x2F; Lucy-Ann McFadden et al. — 2007. — P. 301—314.</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref>. Был планета өҫтөндә вулкандар бар, иң ҙурыһы — Олимп, уның бейеклеге 21,2 км<ref>''Ж. Ф. Родионова, Ю. А. Илюхина.'' [http://www.ipages.ru/index.php?ref_item_id=4262&ref_dl=1 Новая карта рельефа Марса]</ref>, өҫтәүенә Олимп күләме буйынса ерҙәге бөтә вулкандарҙан да ҙурыраҡ. Вулкандар менән бер рәттән риф соҡорҙары ла (Маринер үҙәне) элекке геологик әүҙемлекте иҫбат итә. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, һуңғы 2 миллион йыл буйы<ref name="David Noever"><span class="citation">''David Noever.'' <span lang="en">[http://www.astrobio.net/news-exclusive/modern-martian-marvels-volcanoes/ Modern Martian Marvels: Volcanoes?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110628203337/http://www.astrobio.net/exclusive/1360/modern-martian-marvels-volcanoes |date=2011-06-28 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Astrobiology Magazine'' (2004). <small>Дата обращения 16 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20110628203337/http://www.astrobio.net/exclusive/1360/modern-martian-marvels-volcanoes Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref> дауам итә был әүҙемлек. Марс өҫтөндәге ҡыҙыл төҫ уның тупрағында тимер оксидының<ref name="Kids Eye"><span class="citation"><span lang="en">[http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Kids Mars: A Kid’s Eye View] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020111930/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Kids |date=2014-10-20 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. NASA. <small>Дата обращения 16 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref> күп булыуын раҫлай. Планета тирәләй ике юлдаш — [[Фобос]] менән [[Деймос]] әйләнә. Фаразланыуынса, улар — баҫып алынған астероидтар<ref name="Satellites of Mars"><span class="citation">''Scott S. Sheppard, David Jewitt, and Jan Kleyna.'' <span lang="en">[http://iopscience.iop.org/1538-3881/128/5/2542/fulltext/ A Survey for Outer Satellites of Mars: Limits to Completeness]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''The Astronomical Journal'' (2004). <small>Дата обращения 16 ноября 2009.</small> <small>[https://www.webcitation.org/617GKlAKQ Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Бөгөн, Марс — Ҡояш системаһында ентекле өйрәнелгән планета (Ерҙән һуң). ==== Астероидтар билбауы ==== [[Файл:InnerSolarSystem ru.png|мини|300x300пкс|Астероид билбауы (аҡ төҫтә) һәм троян астероидтары (йәшел төҫтә)]] Астероидтар билбауы Марс менән Юпитер араһындағы орбитаны биләй, һәм Ҡояштан 2,3 һәм {{S|3,3 а. е.}}{{S|3,3 а. е.}} алыҫлығында. Марс менән Юпитер араһында планета (мәҫәлән, гипотетик Фаэтон планетаһы) урынлашыуы тураһындағы гипотеза аҙаҡ килеп раҫланмай. Фоэтон Ҡояш системаһы формалашыуының иртә этаптарында емерелә, уның ярсыҡтары астероидтар билбауын ойошторған астероидтарға әйләнә. Заманса ҡарашҡа ярашлы, астероидтар — Ҡояш системаһын формалаштырыуҙың ҡалдыҡтары (планетозималей), Юпитерҙың гравитация көстәре уларға ҙур есем булып берләшергә ҡамасаулай<ref name="Petit"><span class="citation">''Petit, J.-M.; Morbidelli, A.; Chambers, J.'' [http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/asteroids.pdf The Primordial Excitation and Clearing of the Asteroid Belt] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[:en:Icarus (journal)|Icarus]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>. — [[Elsevier]], 2001. — Vol. 153. — P. 338—347. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1006 %2Ficar.2001.6702 10.1006/icar.2001.6702].</span></ref>. Астероидтарҙың ҙурлығы бер нисә метрҙан алып йөҙҙәрсә километрҙарға тиклем етеүе ихтимал. Бөтә астероидтар ҙа Ҡояш системаһындағы кесе есемдәр тип классификациялана, ләкин ҡайһы бер есемдәр, мәҫәлән, Веста менән Гигей, кәрлә планета, тип аталыуы ихтимал, тик үларҙа гидростатик тигеҙлектең<ref name="Planet Definition"><span class="citation"><span lang="en">[http://www.iau.org/public_press/news/release/iau0601/newspaper/ IAU Planet Definition Committee]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. International Astronomical Union (2006). <small>Дата обращения 30 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20090603001603/http://www.iau.org/public_press/news/release/iau0601/newspaper/# Архивировано] 3 июня 2009 года.</small></span></ref> һаҡланыуын раҫларға ғына кәрәк. Билбауҙа диаметры бер километрҙан артҡан унар мең, бәлки, миллионлаған есем барҙыр. Шуға ҡарамаҫтан, астероидтар билбауының дөйөм массаһы Ер массаһының меңдән бер өлөшөнән артыҡ түгел. Диаметрҙары 100 мкм-нан 10 метрға тиклем булған күк есемдәре метеороидтар тип атала. Уларҙан да бәләкәйерәктәре [[Космос саңы|йыһан саңы]] тип йөрөтөлә. ===== Церера ===== Астероидтар орбита характеристикаһы нигеҙендә төркөмдәргә һәм ғаиләләргә берләштерелә. Астероидтарҙың юлдаштары — башҡа астероидтар тирәләй орбита буйынса әйләнгән астероидтар. Астероидтар билбауында шулай уҡ төп астероидтар билбауы кометалары ла урынлашҡан, бәлки, тап шул кометалар ерҙәге һыу сығанағы булғандыр<ref name="Earths Water"><span class="citation">''Phil Berardelli.'' <span lang="en">[http://www.spacedaily.com/reports/Main_Belt_Comets_May_Have_Been_Source_Of_Earths_Water.html Main-Belt Comets May Have Been Source Of Earths Water]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''SpaceDaily'' (2006). <small>Дата обращения 1 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Эске Ҡояш системаһында Меркурийҙан Марсҡа тиклем урынлашҡан астероидтар төркөмө бар. Күптәренең орбитаһы эске планеталар орбитаһын киҫеп үтә<ref name="MorbidelliAstIII"><span class="citation">''A. Morbidelli, W. F. Bottke Jr., Ch. Froeschlé, P. Michel.'' [http://www.boulder.swri.edu/~bottke/Reprints/Morbidelli-etal_2002_AstIII_NEOs.pdf Origin and Evolution of Near-Earth Objects] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Asteroids III / W. F. Bottke Jr., A. Cellino, P. Paolicchi, and R. P. Binzel. — University of Arizona Press, 2002. — <span class="nowrap">Iss. January</span>. — P. 409—422.</span></ref>. ===== Туғыҙынсы планета ===== Церера {{S|(2,77 а. е.)}} — кәрлә планета һәм астероидтар билбауында иң ҙур есем. Диаметры яҡынса 950 км булған есем астероидтар билбауында иң ҙуры һәм ярайһы уҡ ауыры, үлсәмдәре буйынса гигант планеталарҙың күп кенә эре юлдаштарынан ҙурыраҡ һәм билбауҙың дөйөм массаһының өстән бер өлөшөн (32 %) тәшкил итә тиерлек. Асҡандан һуң Церераны планета булараҡ классификациялайҙар, әммә артабан күҙәтеүҙәр Церера янында байтаҡ астероидтар әйләнеүен күреһәтә, шуға 1850-се йылдарҙа уны астероид тип билдәләйҙәр<ref name="History of Asteroids"><span class="citation"><span lang="en">[http://dawn.jpl.nasa.gov/DawnClassrooms/1_hist_dawn/history_discovery/Development/a_modeling_scale.doc History and Discovery of Asteroids]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (DOC). NASA. <small>Дата обращения 1 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. 2006 йылда ул ҡабат кәрлә планета тип таныла. Ҡояш системаһының эске өлкәһендә газ гиганттары һәм юлдаштар, шулай уҡ Койпер билбауының транснептун есемдәре, Тарҡау диск һәм Оорта болото урынлашҡан. Күп кометаларҙың орбитаһы ҡыҫҡа осорло, астероид-кентавр ҙа шулай уҡ был өлкәлә үтә. Ҡояштар бик алыҫ булғанға күрә был өлкәнең ҡаты есемдәрендә [[Һыу|һыу боҙо,]] аммиак һәм метан бар. Тышҡы өлкәлә Тюхепланетаһы һәм, бәлки, ниндәй ҙә булһа башҡа «Планета X», шулай уҡ Немезида Ҡояшының йондоҙ-юлдаштары булыуы фаразлана. ==== Планета-гиганттар ==== [[Файл:Gas planet size comparisons.jpg|мини|300x300пкс|Планета-гиганттар. Һулдан уңға: [[Юпитер]], [[Сатурн (планета)|Сатурн]], [[Уран (планета)|Уран]] һәм [[Нептун]] (ҙурлыҡтары масштабҡа ярашлы,ә планета-ара алыҫлыҡта — масштаб күҙәтелмәй)]] Дүрт планета-гигант газ гиганттары тип атала, бөтәһе бергә Ҡояш тирәләй орбиталарында әйләнгән есемдәр массаһының 99 процентын тәшкил итә. Юпитер менән Сатурн, башлыса, водород һәм гелийҙан тора; Уран менән Нептун составында был матдәләрҙән тыш бик күп миҡдарҙа боҙ ҙа бар. Шуның өсөн ҡайһы бер астрономдар, уларҙы айырым категорияға бүлеп, «боҙ гиганттары» тип атай. Дүрт планета-гиганттың да ҡулсалары бар, әммә Ерҙән тик Сатурндың ғына ҡулсалар системаһы күренә. ===== Юпитер ===== Юпитерҙың массаһы Ер массаһынан 318 тапҡырға артығыраҡ, һәм башҡа планеталарҙең берлектәге ауырлығынан 2,5 тапҡыр ауырыраҡ. Ул, башлыса, [[водород]] һәм [[гелий]]ҙан тора. Юпитер эсендәге юғары температура уның атмосферанда болоттар һыҙаты һәм Оло ҡыҙыл тап кеүек бик күп яртылаш даими өйөрмә структураларын тыуҙыра. Юпитерҙың 79 юлдашы бар. Иң ҙурҙары дүртәү — [[Ганимед (юлдаш)|Ганимед]], Каллисто, Ио һәм Европа — улар вулкандар әүҙемлеге һәм эске йылыныу менән ер төркөмө планеталарына оҡшаш. Ганимед, Ҡояш системаһындағы иң ҙур юлдаш, ул хатта Меркурийҙан да ҙурыраҡ. ===== Сатурн ===== Сатурн, үҙенең ҡулсалар системаһы менән киң билдәле, атмосфераһы һәм магнитосфераһы структуралары менән бер ни тиклем Юпитерға оҡшаш. Сатурн — ҡояш системаһында әллә ни тығыҙ булмаған планета (уның тығыҙлығы уртаса һыу тығыҙлығынан кәмерәк). Сатурндың 82 раҫланған юлдашы бар<ref>[https://nplus1.ru/news/2019/10/08/more-moons Сатурн обошёл Юпитер по количеству спутников]</ref>; шуларҙың икеһе — [[Титан (юлдаш)|Титан]] менән [[Энцелад (юлдаш)|Энцелад]] — геологик әүҙемлек күрһәтә. Был әүҙемлек, ерҙекенә оҡшаш түгел, сөнки ул күбеһенсә боҙ әүҙемлегенә бәйле<ref name="Cryovolcanism"><span class="citation">''J. S. Kargel.'' <span lang="en">[https://link.springer.com/article/10.1007%2FBF00613296 Cryovolcanism on the icy satellites]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''U.S. Geological Survey'' (1994). <small>Дата обращения 22 ноября 2009.</small></span></ref>. Титан, Меркурий күләмен уҙып, — ҡояш системаһындағы берҙән-бер атмосфераһы булған юлдаш. ===== Уран ===== Уран массаһы буйынса Ерҙекенән 14 тапҡырға ҙурыраҡ, әммә планета-гиганттар араһында иң еңеле. «Ҡырын ятҡан» килеш хәрәкәт итеүе уны башҡа планеталарҙан айырып тора. Уран ауышлыҡ°<ref name="Seidelmann2007">{{Мәҡәлә|заглавие=Report of the IAU/IAGWorking Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006|издание={{Нп3|Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy|Celestial Mech. Dyn. Astr.||Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy}}|том=90|страницы=155—180|doi=10.1007/s10569-007-9072-y|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/doi/10.1007/s10569-007-9072-y|язык=en|тип=journal|автор=Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; et al.|год=2007}}</ref>. Уран тәгәрәп барған шарға оҡшаш булыуы менән дә башҡаларҙан айырыла. Башҡа газ планеталарынан айырмалы рәүештә Урандың йәҙрәһе һалҡын, һәм ул йыһанға бик аҙ йылылыҡ сығара<ref name="Hawksett"><span class="citation">''Hawksett, David; Longstaff, Alan; Cooper, Keith; Clark, Stuart.'' <span lang="en">[[bibcode:2005AsNow..19h..65H|10 Mysteries of the Solar System]]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Astronomy Now'' (2005). <small>Дата обращения 22 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20191009110025/http://adsabs.harvard.edu/abs/2005AsNow..19h..65H Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Урандың 27 юлдашы булыуы билдәле; иң эреләре — Титания, Оберон, Умбриэль, Ариэль һәм Миранда. ===== Нептун ===== [[Нептун]], Урандан бер аҙ бәләкәй булһа ла, унан ауырыраҡ (17 Ер массаһы) һәм шуға күрә тығыҙыраҡ. Уның эске нурланышы бар, ләкин был нурланыш Юпитер менән Сатурндағы кеүек күп түгел<ref name="Podolak"><span class="citation">''Podolak, M.; Reynolds, R. T.; Young, R.'' <span lang="en">[[bibcode:1990GeoRL..17.1737P|Post Voyager comparisons of the interiors of Uranus and Neptune]]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. NASA Ames Research Center (1990). <small>Дата обращения 22 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20190607143323/http://adsabs.harvard.edu/abs/1990GeoRL..17.1737P Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Нептундың билдәле 14 юлдашы бар. Иң ҙуры — Тритон, геологик йәһәттән әүҙем, шыйыҡ азоттан торған гейзерҙары бар<ref name="Geysers on Triton"><span class="citation">''Duxbury, N. S., Brown, R. H.'' <span lang="en">[http://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/handle/2014/28034?mode=full The Plausibility of Boiling Geysers on Triton]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. ''Beacon eSpace'' (1995). <small>Дата обращения 22 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20090426005806/http://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/handle/2014/28034?mode=full# Архивировано] 26 апреля 2009 года.</small></span></ref>. Тритон — кире йүнәлештә хәрәкәт иткән берҙән-бер ҙур юлдаш. Нептунды шулай уҡ ''Нептун троялары'' тип аталған [[астероид]]тар оҙатып йөрөй, улар уның менән 1:1 резонанс бәйләнешендә. 2016 йылдың 20 ғинуарында Калифорния технология институты астрономдары Майкл Браун һәм Константин Батыгин Ҡояш системаһының ситендә, Плутон орбитаһынан ситтә, туғыҙынсы планетаның булыу ихтималлығы тураһында иғлан итә. Планета Ерҙән яҡынса ун тапҡырға ауырыраҡ, [[Нептун]]ға ҡарағанда Ҡояштан яҡынса 20 тапҡырға алыҫыраҡ (90 миллиард километр), һәм Ҡояш тирәләй 10 000 — 20 000 йылда әйләнеп сыға<ref>https://www.caltech.edu/news/caltech-researchers-find-evidence-real-ninth-planet-49523 Caltech Researchers Find Evidence of a Real Ninth Planet</ref>. Майкл Браун фекеренсә, был планетаның булыу ихтималлығы"бәлки, 90 %"ҡа етәлер<ref>{{Cite news|title=New evidence suggests a ninth planet lurking at the edge of the solar system|first=Joel|last=Achenbach|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2016/01/20/new-evidence-suggests-a-ninth-planet-lurking-at-the-edge-of-the-solar-system/|date=2016-01-20|accessdate=2016-01-20|language=en-US}}</ref>. Әлегә ғалимдар был гипотетик планетаны «Туғыҙынсы планета»<ref>[http://www.dni.ru/tech/2016/1/20/326049.html Обнаружена новая планета Солнечной системы]</ref> ({{lang-en|Planet Nine}}) тип кенә атай. ==== Кометалар ==== [[Файл:Comet c1995o1.jpg|мини|285x285пкс|Хейла&amp;nbsp;— Боппа кометаһы]] Кометалар — ҡояш системаһындағы кесе есемдәр, ғәҙәттә, ҙурлыҡтары бер нисә километрға етә, башлыса осоусы матдәләрҙән (боҙҙарҙан) тора . Орбиталары ҙур эксцентриситетҡа эйә, ҡағиҙә булараҡ, перигелийҙары эске планеталар орбиталары сиктәрендә һәм афелийҙары Плутондан бик алыҫ урынлаша. Комета, Ҡояш системаһының эске өлкәһенә ингәс, Ҡояшҡа яҡынлай, уның боҙҙан торған йөҙө иреп парға әйләнә һәм ионлаша башлай, шулай итеп кометаға газдан һәм саңдан торған оҙон болот ҡалдыра, был күренеште ерҙән ябай күҙ менән күреп була. ==== Кентаврҙар ==== Кентаврҙар — боҙҙан торған һәм кометаға оҡшаған есемдәр, ярымкүсәрҙәре Юпитерҙыҡыны ҡарағанда {{S|(5,5 а. е.)}} ҙурыраҡ, әммә Нептундыҡынан {{S|(30 а. е.)}} бәләкәйерәк. Билдәле булған иң ҙур кентавр, Харикло, диаметры яҡынса 250 км тәшкил итә<ref name="spitzer"><span class="citation">''John Stansberry, Will Grundy, Mike Brown, Dale Cruikshank, John Spencer, David Trilling, Jean-Luc Margot.'' <span lang="en">[http://arxiv.org/abs/astro-ph/0702538v2 Physical Properties of Kuiper Belt and Centaur Objects: Constraints from Spitzer Space Telescope]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (2007). <small>Дата обращения 5 декабря 2009.</small></span></ref>. Беренсе булып табылған кентавр, Хирон, комета тип таныла (95P), сөнки Ҡояшҡа яҡыная бара, унда, кометалағы кеүек, кома (комета) барлыҡҡа килә<ref name="Chiron biography"><span class="citation">''Patrick Vanouplines.'' <span lang="en">[http://www.vub.ac.be/STER/www.astro/chibio.htm Chiron biography]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. ''Vrije Universitiet Brussel'' (1995). <small>Дата обращения 5 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. ===== Койпер билбауы ===== [[Файл:Outersolarsystem objectpositions labels comp-ru.png|слева|мини|300x300пкс|Койпер билбауының билдәле есемдәре (йәшел), дүрт тышҡы планетаға ҡарата күрһәтелгән. Масштабы — астрономик берәмектәрҙә. Һүрәттең аҫҡы өлөшөндәге ҡара участка — [[Ҡош Юлы]] фонында ерҙән күҙәтеү өсөн урынлашҡан өлкә, ундағы йондоҙҙарҙың сағыулығы тоноҡ есемдәрҙе күреү мөмкинлеген бирмәй]] Койпер билбауы — Ҡояш системаһы барлыҡҡа килгән осорҙан ҡалған реликттар өлкәһе, астероидтар билбауы кеүек үк, ярсыҡтарҙан хасил булған ҙур билбау, әммә, башлыса, боҙҙан тора<ref name="Physical"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">''Stephen C. Tegler.'' <span data-wikidata-qualifier-id="P248">Kuiper Belt Objects: Physical Studies</span> &#x2F;&#x2F; Encyclopedia of the Solar System &#x2F; Lucy-Ann McFadden et al. — 2007. — P. 605—620.</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref>. Ҡояштан 30 һәм {{S|55 а. е.}}алыҫлыҡта. Ҡояш системаһындағы кесе есемдәрҙән тора, әммә Койпер билбауының, Квавар, Варна һәм Орк кеүек иң ҙур есемдәренең күбеһе параметрҙарын асыҡлағандан һуң, кәрлә планета тип танылыуы ихтимал. Иҫәпләүҙәр буйынса, Койпер билбауындағы 100 000-дән ашыу есемдең диаметры 50 километрҙан ашыу, ләкин билбауҙың дөйөм массаһы Ер массаһының ундан бер йәки хатта йөҙҙән бер өлөшөн тәшкил итә<ref name="Delsanti"><span class="citation">''Audrey Delsanti and David Jewitt.'' <span lang="en">[http://www.ifa.hawaii.edu/publications/preprints/06preprints/Delsanti_06-009.pdf The Solar System Beyond The Planets]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (PDF). ''Institute for Astronomy, University of Hawaii'' (2006). <small>Дата обращения 7 декабря 2009.</small> <small> 3 ноября 2012 года.</small></span></ref>. Билбауҙың күп кенә есемдәренең юлдаштары бар<ref name="Satellites KBO"><span class="citation">''M. E. Brown, M. A. van Dam, A. H. Bouchez, D. Le Mignant, R. D. Campbell, J. C. Y. Chin, A. Conrad, S. K. Hartman, E. M. Johansson, R. E. Lafon, D. L. Rabinowitz, P. J. Stomski, Jr., D. M. Summers, C. A. Trujillo, P. L. Wizinowich.'' <span lang="en">[http://arxiv.org/abs/astro-ph/0510029 Satellites of the Largest Kuiper Belt Objects]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (2006). <small>Дата обращения 7 декабря 2009.</small></span></ref>, күпселек есемдәрҙең орбитаһы эклиптика яҫылығынан ситтә урынлашҡан<ref name="Trojan"><span class="citation">''Chiang et al.'' [http://iopscience.iop.org/1538-3881/126/1/430/fulltext/ Resonance Occupation in the Kuiper Belt: Case Examples of the 5:2 and Trojan Resonances] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astronomical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, 2003. — Vol. 126. — <span class="nowrap">Iss. 1</span>. — P. 430—443. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F375207 10.1086/375207].</span></ref>. ====== Плутон ====== Плутон — кәрлә планета, Койпер билбауындағы иң эре есем булараҡ билдәле. 1930 йылда табылғандан һуң түғыҙынсы планета тип таныла; 2006 йылда планеталар өсөн формаль билдәләмә ҡабул ителгәндән һуң, уның атамаһы үҙгәрә. Плутондың иң ҙур юлдашы буйынса ла әлегә асыҡлыҡ юҡ — Харон артабан да Плутондың юлдашы тип аталырмы, әллә кәрлә планета тип танылырмы. Плутон системаһының массалар үҙәге — Харон уларҙың өҫтөнән ситтә урынлашҡан, уларҙың икеләтә планета системаһы тип танылыуы ихтимал. Дүрт бәләкәй юлдаш — Никта, Гидра, Кербер һәм Стикс — Плутон менән Харон тирәләй әйләнә. Шулай уҡ Меркурий менән Ҡояш араһындағы өлкә астероид-вулканоидтарҙың булыу-булмауын асыҡлау өсөн өйрәнелә. Унда ҙур Вулкан планетаһының булыуы кире ҡағылыуға ҡарамаҫтан<ref name="Vulcanoids"><span class="citation">''Durda D. D.; Stern S. A.; Colwell W. B.; Parker J. W.; Levison H. F.; Hassler D. M.'' <span lang="en">[http://www.ingentaconnect.com/search/expand?pub=infobike://ap/is/2000/00000148/00000001/art06520&unc=ml A New Observational Search for Vulcanoids in SOHO/LASCO Coronagraph Images]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (2004). <small>Дата обращения 23 декабря 2009.</small> <small> 18 августа 2011 года.</small></span></ref>, был турала фараздар һаман да бар. [[Файл:Solar system scale-2.jpg|без|мини|780x780пкс|Планеталар һәм Ҡояш үлсәмдәренең яҡынса нисбәте. Планета-ара арауыҡ яҡынса масштабта бирелгән. Ҡояш — һулда.]] === Сик буйы өлкәләре === Беҙҙең Ҡояш системаһының ҙур өлөшө һаман да тикшерелеп бөтмәгән. Иҫәпләүҙәр буйынса, Ҡояштың гравитация ҡыры яҡынса ике яҡтылыҡ йылы алыҫлығында {{S|(125 000 а. е.)}} уратып алған йондоҙҙарҙың көсөнән өҫтөнөрәк. Сағыштырыу өсөн, Оорта болото радиусының түбәнге баһалары уны {{S|50 000 а. е.}} {{S|50 000 а. е.}}-нан<ref name="T. Encrenaz"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">''T. Encrenaz, JP. Bibring, M. Blanc, MA. Barucci, F. Roques, PH. Zarka.'' The Solar System: Third edition. — Springer, 2004. — P. 1.</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref> алыҫҡа урынлаштырмай. Седна кеүек есемдәр асылыуға ҡарамаҫтан, Койпер билбауы менән Оорта болото араһындағы өлкә лә, Оорта болото үҙе лә, уның артында нимә булыуы ла тикшерелмәгән. Сик буйы өлкәһендә (Оорта болотоноң тышҡы сиге артында) Ҡояштың йондоҙ-юлдашы Немезиданың урынлашыуы тураһында раҫланмаған гиплотеза бар. == Планеталар һәм кәрлә планеталарҙың төп параметрҙарының сағыштырма таблицаһы == Әлеге ваҡытта дөйөм ҡабул ителгән фараздар буйынса, Ҡояш системаһы яҡынса 4,6 миллиард йыл элек гигант йондоҙ-ара газ-саң болотоноң ҙур булмаған өлөшөн гравитация ҡыҫыуы һөҙөмтәһендә формалаша башланған. Болот, күрәһең, бер нисә яҡтылыҡ йылы үлсәмендә булып, бер нисә йондоҙҙо барлыҡҡа килтергәндер<ref name="Arizona"><span class="citation"><span lang="en">[http://atropos.as.arizona.edu/aiz/teaching/nats102/mario/solar_system.html Lecture 13: The Nebular Theory of the origin of the Solar System]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''University of Arizona''. <small>Дата обращения 27 декабря 2009.</small> <small>[https://www.webcitation.org/617GeDn2a Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. {| class="standard sortable" style="text-align:center" ! style="width:12.5%" |[[Планета]] (кәрлә планета) ! style="width:12.5%" |Диаметр, относи&#xAD;тельно ! style="width:12.5%" |Масса, относи&#xAD;тельно ! style="width:12.5%" |Орбиталь&#xAD;ный радиусы, а.<nowiki><span typeof="mw:Entity" id="mwBIs">&</nowiki>nbsp;<nowiki></span></nowiki>е. ! style="width:12.5%" |Әйләнеү осоро, ерҙәге йыл иҫәбе ! style="width:12.5%" |[[Тәүлек|Сутки]], относи&#xAD;тельно ! style="width:12.5%" |Тығыҙлыҡ, {{S|кг/м³}} ! style="width:12.5%" |Юлдаштар |- style="height: 0.75em" ! ! data-sort-type="number" | ! data-sort-type="number" | ! data-sort-type="number" | ! data-sort-type="number" | ! data-sort-type="number" | ! data-sort-type="number" | ! data-sort-type="number" | |- |[[Меркурий]] |0,382 |0,055 |0,38 |0,241 |58,6 |5427 |0 |- |[[Сулпан|Венера]] |0,949 |0,815 |0,72 |0,615 |243 |5243 |0 |- |[[Ер|Земля]] |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |5515 |[[Ай (юлдаш)|1]] |- |[[Марс]] |0,53 |0,107 |1,52 |1,88 |1,03 |3933 |2 |- style="background:#CCCCFF" |[[Церера (кәрлә планета)|Церера]] |0,074 |0,00015 |2,76 |4,6 |0,378 |2161 |0 |- |[[Юпитер]] |11,2 |318 |5,20 |11,86 |0,414 |1326 |79 |- |[[Сатурн (планета)|Сатурн]] |9,41 |95 |9,54 |29,46 |0,426 |687 |62 |- |[[Уран (планета)|Уран]] |3,98 |14,6 |19,22 |84,01 |0,718 |1270 |27 |- |[[Нептун]] |3,81 |17,2 |30,06 |164,79 |0,671 |1638 |14 |- style="background:#CCCCFF" |[[Плутон]] |0,186 |0,0022 |39,2 |248,09 |6,387 |1860 |5 |- style="background:#CCCCFF" |Хаумеа | data-sort-value="0,11" |~0,11 |0,00066 |43 |281,1 |0,163 | data-sort-value="2600" |~2600 |2 |- style="background:#CCCCFF" |Макемаке |0,116 |~0,0005 |45,4 |306,28 |0,324 | data-sort-value="1700" |~1700 |1 |- style="background:#CCCCFF" |Эрида |0,182 |0,0028 |67,8 |558,04 |1,1 |2520 |1 |} [[Файл:Planets line.svg|без|мини|780x780пкс| Расстояния планет от Солнца: <small> 1) [[Меркурий]] 2) [[Сулпан|Венера]] 3) [[Ер|Земля]] 4) [[Марс]] — Пояс астероидов — 5) [[Юпитер]] 6) [[Сатурн (планета)|Сатурн]] 7) [[Уран (планета)|Уран]] 8) [[Нептун]] — Пояс Койпера </small> ]] == Формалашыуы һәм эволюцияһы == [[Файл:Solar evolution ru.png|без|мини|780x780пкс|Ҡояштың йәшәү циклы. Масштабы һәм төҫтәре шартлы. Временная шкала в миллиардах лет (приблизительно)]] Ҡыҫыу һөҙөмтәһендә газ-саң болото бәләкәсәйә, һәм, импульс мәлен һаҡлау законына ярашлы, болоттоң әйләнеү тиҙлеге арта. Массаның ҙурыраҡ өлөшө йыйылған үҙәк, уны уратып алған дискынан торған һайын нығыраҡ ҡайнарлана бара<ref name="Arizona"/>. Болоттоң ҡыҫыу тиҙлеге әйләнгәнгә күрә, параллель һәм перпендикуляр күсәр әйләнештәре бер-береһенән айырыла, был болоттоң йәйенке формаға инеүенә һәм диаметры яҡынса {{S|200 а. е.}} {{S|200 а. е.}}, үҙәгендә ҡайнар һәм тығыҙ булған протойондоҙло протопланета дискыһының<ref name="Protostar"><span class="citation">''Jane S. Greaves.'' [http://www.sciencemag.org/content/307/5706/68.full Disks Around Stars and the Growth of Planetary Systems] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Science. — 2005. — Vol. 307. — <span class="nowrap">Iss. 5706</span>. — P. 68—71. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1126 %2Fscience.1101979 10.1126/science.1101979].</span></ref> формалашыуына килтерә. Ҡояш эволюцияның ошо стадияһында Ҡояш T Үгеҙ тибындағы йондоҙ кеүек була. T Үгеҙ тибындағы йондоҙҙарҙы өйрәнеү шуны раҫлай: йыш ҡына уларҙың массалары 0,001—0,1 Ҡояш массаһына тиң һәм улар протопланета дискылары менән уратып алынған, өҫтәүенә туранан-тура йондоҙҙа бик ҙур процентлы томан массаһы тупланған<ref name="Kitamara"><cite style="font-style:normal">''M. Momose, Y. Kitamura, S. Yokogawa, R. Kawabe, M. Tamura, S. Ida'' (2003). «[http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?2003ASPC..289...85M&data_type=PDF_HIGH&whole_paper=YES&type=PRINTER&filetype=.pdf Investigation of the Physical Properties of Protoplanetary Disks around T Tauri Stars by a High-resolution Imaging Survey at lambda = 2 mm]» (PDF). Ikeuchi, S., Hearnshaw, J. and Hanawa, T. (eds.) ''The Proceedings of the IAU 8th Asian-Pacific Regional Meeting, Volume I'' '''289''', Astronomical Society of the Pacific Conference Series. <small>Проверено 2009-12-27</small>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=proceeding&rft.btitle=The+Proceedings+of+the+IAU+8th+Asian-Pacific+Regional+Meeting%2C+Volume+I&rft.atitle=Investigation+of+the+Physical+Properties+of+Protoplanetary+Disks+around+T+Tauri+Stars+by+a+High-resolution+Imaging+Survey+at+lambda+%3D+2+mm&rft.au=M.+Momose%2C+Y.+Kitamura%2C+S.+Yokogawa%2C+R.+Kawabe%2C+M.+Tamura%2C+S.+Ida&rft.date=2003&rft.pub=Astronomical+Society+of+the+Pacific+Conference+Series&rft.series=289&rft_id=http%3A%2F%2Farticles.adsabs.harvard.edu%2Fcgi-bin%2Fnph-iarticle_query%3F2003ASPC..289...85M%26data_type%3DPDF_HIGH%26whole_paper%3DYES%26type%3DPRINTER%26filetype%3D.pdf"> </span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref>. Планеталар ошо дискының аккрецияһы юлы менән формалашҡан<ref name="Planet Formation"><span class="citation">''Boss, A. P.'' Chondrule-forming Shock Fronts in the Solar Nebula: A Possible Unified Scenario for Planet and Chondrite Formation <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astrophysical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, 2005. — Vol. 621. — P. L137. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F429160 10.1086/429160].</span></ref>. 50 миллион йыл дауамында протойондоҙ үҙәгендәге [[водород]]тың баҫымы һәм тығыҙлығы термойәҙрә реакцияһын башлау өсөн ярайһы уҡ юғары кимәлгә етә<ref name="Yi2001"><span class="citation">''Sukyoung Yi; Pierre Demarque; Yong-Cheol Kim; Young-Wook Lee; Chang H. Ree; Thibault Lejeune; Sydney Barnes.'' [[bibcode:2001ApJS..136..417Y|Toward Better Age Estimates for Stellar Populations: The <math>Y^{2}</math> Isochrones for Solar Mixture]] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astrophysical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, 2001. — <span class="nowrap">Vol. 136</span>. — P. 417. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F321795 10.1086/321795].</span> [[ArXiv.org|arXiv]]:[[arxiv:astro-ph/0104292|astro-ph/0104292]]</ref>. Йылылыҡ энергияһы ярҙамында гравитацияның ҡыҫыу көсөнә ҡаршы торорлоҡ гидростатик тигеҙлеккә өлгәшкәс кенә температура, реакция тиҙлеге, баҫым һәм тығыҙлығы арта. Ҡояш төп эҙмә-эҙлелектең тулы ҡанлы йондоҙона әүерелә. Билдәле булыуынса, Ҡояш Герцшпрунг— Рассел диаграммаһының төп эҙмә-эҙлегенән ситтә үҫешә башлаған осраҡта ғына Ҡояш системаһы тарҡалыуға дусар ителәсәк. Ҡояш водород яғыулығы запастарын яндырғанға күрә, йәҙрәне һаҡлаусы энергияның бөтөүе ихтимал, ул сағында Ҡояш тағы ла нығыраҡ ҡыҫылырға мәжбүр буласаҡ. Ерҙең эсендә артҡан баҫым йәҙрәне нығыраҡ йылытасаҡ, ә был яғыулыҡтың бөтөүен тиҙләтеүгә килтерә. Һөҙөмтәлә һәм 1,1 млрд йыл һайын Ҡояш сағыуыраҡ янасаҡ<ref name="Fiery future"><span class="citation">''Jeff Hecht.'' <span lang="en">[https://www.newscientist.com/article/mg14219191.900-science-fiery-future-for-planet-earth.html Science: Fiery future for planet Earth]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''NewScientist'' (1994). <small>Дата обращения 27 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>, киләһе 3,5 миллиард йылда уның яҡтылығы тағы ла 40 процентҡа артасаҡ<ref name="sun_future">{{Мәҡәлә|заглавие=Our Sun. III. Present and Future|издание=[[The Astrophysical Journal]]|том=418|страницы=457—468|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1993ApJ...418..457S|язык=en|автор=Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E.|год=1993|тип=journal|издательство={{Нп3|IOP Publishing}}}}</ref>. Яҡынса 7 млрд йылдан һуң<ref name="Richard Pogge"><span class="citation">''Pogge, Richard W.'' <span lang="en">[http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Lectures/vistas97.html The Once and Future Sun]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (lecture notes) (1997). <small>Дата обращения 27 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref> Ҡояш йәҙрәһендәге [[водород]] тулыһынса [[гелий]]ға әйләнә, был төп эҙмә-эҙлелек фазаһын йомғаҡлай; Ҡояш субгигантҡа әйләнә. Тағы ла 600 млн йылдан, хәҙерге үлсәмдәре менән сағыштырғанда, Ҡояш ҡыҙыл гигант стадияһына күсә<ref name="Schroder_2008"><span class="citation">''K.-P. Schröder, Robert Cannon Smith.'' [http://mnras.oxfordjournals.org/content/386/1/155.full.pdf+html Distant future of the Sun and Earth revisited] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]]. — [[Oxford University Press]], 2008. — Vol. 386. — P. 155—163. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1111 %2Fj.1365-2966.2008.13022.x 10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x]. — <span class="noprint">[[Bibcode]]: [[bibcode:2008MNRAS.386..155S|2008MNRAS.386..155S]]</span>.</span></ref>. Ҡояш, ҡырҡа артып, яҡындағы Меркурий менән Сулпан планеталарын йота. Бәлки, Ҡояштың тышҡы ҡыртыштары Ерҙе йотмаҫ<ref name="sun_future"/>, әммә унда тереклек йәшәй алмай, сөнки йәшәү зонаһы Ҡояш системаһының тышҡы сигенә күсә. Ахыр сиктә, термик тотороҡһоҙлоҡтоң үҫеше һөҙөмтәһендә<ref name="Schroder_2008"/><ref name="astrogalaxy">{{Cite web}}</ref>, планетар томанлыҡ барлыҡҡа килтереп, Ҡояштың тышҡы ҡатламдары уны уратып алған арауыҡҡа һибелә, үҙәгендә ҙур булмаған йондоҙ йәҙрәһе — аҡ кәрлә генә ҡала<ref name="Richard Pogge"/>. === Ҡояш системаһының тотороҡлолоғо === Ҡояш системаһының әлеге ваҡытта тотороҡло булыу-булмауы билдәһеҙ. Әгәр ул тотороҡһоҙ булһа, юғарыла атап үтелгән ваҡытта системаның тарҡалыуы ихтималлығы бар<ref>''Э. Д. Кузнецов.'' [http://virlib.eunnet.net/win/metod_materials/wm3/dynamics.htm Структура, динамика и устойчивость Солнечной системы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121120005127/http://virlib.eunnet.net/win/metod_materials/wm3/dynamics.htm |date=2012-11-20 }}</ref>. == Шулай уҡ ҡара == Ҡояш системаһы [[Ҡош Юлы]] — диаметры яҡынса 30 мең тирәһе парсек (йәки 100 мең яҡтылыҡ йылы) һәм 200 миллиард тирәһе йондоҙҙан торған<ref name="fn9"><span class="citation">''English, J.'' <span lang="en">[https://www.ucalgary.ca/ras/CGPSpress/Map1 Exposing the Stuff Between the Stars] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112120941/http://www.ras.ucalgary.ca/CGPS/press/aas00/pr/pr_14012000/pr_14012000map1.html |date=2012-01-12 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. Hubble News Desk (2000). <small>Дата обращения 28 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20200512151743/http://www.ras.ucalgary.ca/CGPS/press/aas00/pr/pr_14012000/pr_14012000map1.html Архивировано] 24 января 2012 года.</small></span></ref> спираль [[галактика]]ның бер өлөшө. == Галактик орбита == [[Файл:Milky Way Spiral Arm Russian.svg|справа|мини|300x300пкс|[[Ҡош Юлы]]ның структураһы. Ҡояш системаһының урыны ҙур һағы нөктә менән билдәләнгән.]] Ҡояш галактик үҙәк тирәләй түңәрәккә оҡшаш орбита буйлап яҡынса {{S|254 км/с}} тиҙлектә әйләнә (асыҡлыҡ 2009 йылда индерелгән) һәм яҡынса 230 млн йыл эсендә тулы әйләнеш яһай<ref name="Cosmic Year"><span class="citation">''Stacy Leong.'' <span lang="en">[http://hypertextbook.com/facts/2002/StacyLeong.shtml Period of the Sun’s Orbit around the Galaxy (Cosmic Year)]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''The Physics Factbook'' (2002). <small>Дата обращения 28 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Был ваҡыт арауығы ''галактик йыл'' тип атала. Даремский университетының Иҫәп-хисап космологияһы институты ғалимдары иҫәпләүенсә, 2 млрд йылдан һуң Ҙур Магеллан болотоноң Ҡош Юлы менән бәрелешеүе мөмкин, һөҙөмтәлә Ҡояш системаһы беҙҙең Галактиканан галактика-ара арауыҡҡа этеп сығарылыуы ихтимал.{{Колонки|3}} * [[Движение Солнца и планет по небесной сфере]] * [[Спутники в Солнечной системе]] * [[Астрономические символы]] * [[Правило Тициуса — Боде]] * [[Список планетоподобных объектов]] * [[Список объектов Солнечной системы по размеру]] * [[Фаэтон (планета)]] * [[История исследования Солнечной системы]] * [[Шведская Солнечная система]] {{Конец кол}} == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Энциклопедия для детей. Том 8. Астрономия — Аванта+, 2004. — 688 с. — ISBN 978-5-98986-040-1. * Астрономия: Учеб. для 11 кл. общеобразоват. учреждений/ Е. П. Левитан. — 9-е изд. — М.: Просвещение, 2004. — 224 с.: ил. — ISBN 5-09-013370-0. * Я познаю мир. Космос/ Гонтарук Т. И. — М.: АСТ, Хранитель, 2008. — 398 с. — ISBN 5-17-032900-8, 978-5-17-032900-7. * Белые пятна Солнечной системы/ Волков А. В. — М.: Ниола-Пресс, 2008. — 319 с. — ISBN 978-5-366-00363-6. * Миграция небесных тел в Солнечной системе/ С. И. Ипатов. — Едиториал УРСС. — 2000. — ISBN 5-8360-0137-5. * Небо Земли/ Томилин А. Н. — Л.: Детская литература, 1974. — 328 с. * Баренбаум А. А. Галактика, Солнечная система, Земля. Соподчиненные процессы и эволюция //М.: ГЕОС. — 2002. == Һылтанмалар == * [http://space.jpl.nasa.gov Симулятор Солнечной системы от НАСА] * {{Cite web|url=http://www.jpl.nasa.gov/solar-system/|title=Solar System|publisher=NASA|lang=en}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921080518/http://www.jpl.nasa.gov/solar-system/ |date=2013-09-21 }} * {{Cite web|url=http://www.space.com/56-our-solar-system-facts-formation-and-discovery.html|title=Our Solar System: Facts, Formation and Discovery|lang=en}} * [http://www.phrenopolis.com/perspective/solarsystem/ Иллюстрация планет Солнечной системы и Солнца, в масштабе] * {{Cite web|url=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/astronomiya/SOLNECHNAYA_SISTEMA.html|title=Солнечная система}} * {{Cite web|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1202484|title=Современные знания о строении и составе Солнечной системы}} * {{Cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=SolarSys&Display=Overview|publisher=NASA’s Solar System Exploration|title=Our Solar System: Overview}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070701152248/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=SolarSys&Display=Overview |date=2007-07-01 }} * [http://www.unmonument.ru/mon047.html Памятник Солнечной системе в Москве] * [http://www.solarsystemscope.com/ Наглядная модель Солнечной системы] * [http://joshworth.com/dev/pixelspace/pixelspace_solarsystem.html Интерактивная карта Солнечной системы (1 пиксель = диаметр Луны = 3474,8 км)] {{Ҡояш системаһы}} {{commonscat|Solar System|Солнечная система}} [[Категория:Планетология]] [[Категория:Ҡояш системаһы]] [[Категория:Космос]] [[Категория:Астрономия]] [[Категория:Планета|*]] ntt5ek40vz987dwu37fnrr3ifmpuv4m Сыуаштар 0 7510 1152428 1151727 2022-08-27T17:58:46Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Халыҡ | название = '''Сыуаштар'''<br />Чăвашсем | изображение = <div> [[Файл:Vera Kuzmina.jpg|80px]] [[Файл:K.Ivanov.jpg|80px]] [[Файл:I Y Yakovlev.jpg|80px]]<br /> <small>[[Кузьмина Вера Кузьминична|Вера Кузьмина]]{{•}} [[Иванов Константин Васильевич (поэт)|Константин Иванов]]{{•}} [[Яковлев Иван Яковлевич|Иван Яковлев]]</small> [[Файл:Nikolyskiy Nikolay Vasilyevich.jpg|80px]] [[Файл:NikolaevAG.jpg|80px]] [[Файл:Геннадий Николаевич Айги.jpg|80px]] <small> [[Никольский Николай Васильевич|Николай Никольский]]{{•}} [[Николаев Андриян Григорьевич|Андриян Николаев]]{{•}} [[Айги Геннадий Николаевич|Геннадий Айги]] </div> | ширина = | подпись = | самоназвание = чӑваш (ед. ч.), чӑвашсем | численность = ~ 1,5 млн | расселение = {{флагификация|Россия}}: <br /> &nbsp;1&nbsp;435&nbsp;872 (пер. 2010)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref>, 1&nbsp;637&nbsp;094 (пер. 2002)<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России]</ref><br /> * {{флагификация|Чувашия}}:<br /> &nbsp;814&nbsp;750 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 889 268 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Татарстан}}:<br /> &nbsp;116&nbsp;252 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 126 532 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Башҡортостан}}:<br /> &nbsp;107&nbsp;450 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 117 317 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Ульяновская область}}:<br /> &nbsp;94&nbsp;970 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 111 316 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Самарская область}}:<br /> &nbsp;84&nbsp;105 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 101 358 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Москва}}:<br /> &nbsp;14&nbsp;313 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 16 011 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Ханты-Мансийский автономный округ}}:<br /> &nbsp;13&nbsp;596 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 15 261 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Оренбургская область}}:<br /> &nbsp;12&nbsp;492 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 17 211 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Московская область}}:<br /> &nbsp;12&nbsp;466 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 12 530 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Саратовская область}}:<br /> &nbsp;12&nbsp;261 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 15 956 (2002)<ref name="perepis" /> * {{флагификация|Красноярский край}}:<br /> &nbsp;11&nbsp;036 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 16 859 (2002)<ref name="perepis" /> * [[Файл:Flag of Crimea.svg|22px]] [[Ҡырым Республикаһы]]: 2 171 (2001 й.) * [[Файл:Sevastopol-flag.gif|22px]] [[Севастополь]]: 508 (2001 й.) {{флагификация|Казахстан}}: 7 301 (перепись 2009)<ref name="Каз2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120501091537/http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx |date=2012-05-01 }} ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar Национальный состав населения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130914220455/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2013-09-14 }}.rar)</ref><ref>В 1989 году — 22 305 чувашей в Казахской ССР: [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=5 Демоскоп. Каз. ССР 1989]</ref><br /> * [[Ҡарағанды өлкәһе]]: 2 377 (2010)<ref name="Kz2010">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130117233602/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar |date=2013-01-17 }}</ref> * [[Ҡостанай өлкәһе]]: 1 437 (2010)<ref name="Kz2010"/> * [[Төньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе]]: 1 037 (2010)<ref name="Kz2010"/> * [[Павлодар өлкәһе]]: 909 (2010)<ref name="Kz2010"/> * [[Аҡтүбә өлкәһе]]:345 (2010)<ref name="Kz2010"/> {{флагификация|Украина}}: 10 593 (2001)<ref>[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.]</ref><ref name=joshua /><br /> * [[Файл:Flag of Donetsk Oblast.svg|22px]] [[Донецк өлкәһе]]: 1 293 (2001 й.) * [[Файл:Flag of Luhansk Oblast.png|22px]] [[Луганск өлкәһе]]: 1 060 (2001 й.) * [[Файл:Flag of Dnipropetrovsk Oblast.svg|22px]] [[Днепропетровск өлкәһе]]: 781 (2001 г.) * [[Файл:Flag of Zaporizhia Oblast.svg|22px]] [[Запорожье өлкәһе]]: 600 (2001 й.) * [[Файл:Flag of Kharkiv Oblast.svg|22px]] [[Харьков өлкәһе]]: 560 (2001 й.) * [[Файл:Flag of Odesa Oblast.svg|22px]] [[Одесса өлкәһе]]: 535 (2001 й.) {{флагификация|Узбекистан}}: 10 074 (1989 й.)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4 Демоскоп. Уз. ССР. 1989]</ref> или 14000<ref name=joshua>[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?peo3=11382 Chuvash Ethnic People in all Countries]</ref><br /> {{Флагификация|Белоруссия}}: &nbsp;&nbsp;1&nbsp;277 (перепись 2009)<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-ethnic2009.htm Национальный состав населения Белоруссии, её областей и районов. Перепись 2009]</ref> <br /> {{флагификация|Киргизия}}: 848 (1999)<ref name=joshua /><ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php/ Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 г. Демоскоп]</ref><br /> {{флагификация|Туркмения}}: 2 281 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=14 Демоскоп. Туркмен. ССР. 1989]</ref> или 3600<ref name=joshua /><br /> {{флагификация|Молдавия}}: 1 204 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=9 Демоскоп. МССР. 1989]</ref> или 1 000<ref name=joshua /><br /> {{флагификация|Литва}}: 687 (1989)<ref name=joshua /><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=8 Демоскоп. Лит. ССР. 1989]</ref><br /> {{флагификация|Эстония}}: 495 (2000)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages.asp Статкомитет Эстонии Национальный состав населения Перепись 2000 г.] ([http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PC225&ti=POPULATION+BY+ETHNIC+NATIONALITY%2C+MOTHER+TONGUE+AND+CITIZENSHIP&path=../I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/&lang=1])</ref><br /> {{флагификация|Грузия}}: 542 (перепись 1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6 Демоскоп. Груз. ССР 1989]</ref><br /> {{флагификация|Латвия}}: 534 (оценка 2011)<ref name="LV.01,07,11">[https://archive.is/20120707165953/data.csb.gov.lv/Dialog/varval.asp?ma=TSK11-03&ti=TSK11-03.+IEDZ%CEVOT%C2JU+NACION%C2LAIS+SAST%C2VS&path=../DATABASE/tautassk_11/2011.gada%20tautas%20skait%EE%F0anas%20provizoriskie%20rezult%E2ti/&lang=16 Tabula: TSK11-03. IEDZĪVOTĀJU NACIONĀLAIS SASTĀVS<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{ref-lv}}</ref><br /> {{флагификация|Азербайджан}}: 489 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Демоскоп. Аз. ССР 1989]</ref><br /> {{флагификация|Таджикистан}}: 200 (2000)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы]</ref> или 3 400<ref name=joshua /> | вымер = | архкультура = | язык = [[Сыуаш теле]], [[урыҫ тиеле]] | раса = [[Субурал тибы]], [[понтий тибы]], [[сублапоноид тибы]] | религия = Күпселеге [[православие]] динендә<ref name=autogenerated2>[http://www.alabin.ru/alabina/exposure/exhibitions/religion Музей им. П. В. Алабина / Музей Алабина / Экспозиция и выставки / Выставки / Конфессии<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100216073451/http://www.alabin.ru/alabina/exposure/exhibitions/religion/ |date=2010-02-16 }}</ref>., | родственные = [[савир]], [[болғарҙар]], [[хазарҙар]] | входит = [[төрки]] | включает = [[Вирьял]], [[анатри]], [[анат енчи]] | происхождение = [[Болғарҙар]] }} '''Сыуаштар''' ({{lang-cv|чӑвашсем}}) — [[Рәсәй Федерацияһы]]ның күп һанлы [[төрки халыҡтар]]ының һәм илдең иң ҙур этностарының береһе. 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, сыуаштарҙың дөйөм һаны 1 миллион 637 мең самаһы. [[Сыуашстан]]да йәшәүселәрҙең 49,2 проценты ошо милләт вәкилдәре. Сыуаш [[диаспора]]лары, йыйнаҡ төркөмдәр булып, Рәсәйҙең башҡа төбәктәрендә лә көн итә. Ситтә йәшәүселәрҙең 30 процент самаһы Урал-Волга республиалары һәм өлкәләрендә: [[Башҡортостан]], [[Татарстан]], [[Ульяновск өлкәһе|Ульяновск]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]] һәм [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] өлкәләрендә тупланған. Бынан тыш сыуаштар [[Ҡаҙағстан]], [[Украина]] һәм [[Беларусь|Беларусь Республикаһында]] йәшәй. [[Файл:Chuvash diaspora in Volga Federal District.png|thumb|right|300px|Сыуаштар йәшәгән урындар]] Сыуаштар [[Көньяҡ Урал]] буйына [[XVII быуат]] башында күсенә башлай. Башҡортостанда сыуаштар халыҡ һаны буйынса [[урыҫтар]]ҙан, [[башҡорттар]]ҙан, [[татарҙар]]ҙан ҡалышып 4-се урында. Улар башлыса [[Ауырғазы районы]]нда — 12,5 мең, [[Бишбүләк районы]]нда — 10, 4 мең, [[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]та — 4,9 мең, [[Ҡырмыҫҡалы районы]]нда — 4,8 мең йәшәй. Сыуаш шағирҙары [[Иванов Константин Василий улы|К. В. Иванов]], [[Ухсай Яков Гаврил улы|Я. Г. Ухсай]] [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]] [[Ыҫлаҡбаш (Бәләбәй районы)|Ыҫлыҡбаш]] ауылында тыуған. Космонавт [[Андриян Николаев]] та сыуаш милләтенән. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/12377-syuashtar}} {{V|18|01|2019}} * [https://cyrillitsa.ru/past/81256-chuvashi-glavnye-tayny-naroda.html Чуваши: главные тайны народа]{{ref-ru}} {{V|18|01|2019}} {{Төрки халыҡтар}} [[Категория:Төрки халыҡтар]] [[Категория:Рәсәй халыҡтары]] 08g9u89btptdnxmprd6jiwl6o9ttjtc Родинка (Архангел районы) 0 10033 1152378 1144573 2022-08-27T12:12:08Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Родинка |статус = ауыл |башҡортса исеме = Родинка |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 54 | lat_min = | lat_sec = |lon_deg = 57 | lon_min = | lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Архангел районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 78 |иҫәп алыу йылы = 2009 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 453039 |почта индекстары = |телефон коды = 34774 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80203816005 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Родинка''' ({{lang-ru|Родинский}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Архангел районы]]ндағы ауыл. [[2009]] йылдың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 78 кеше<ref name='белешмә китабы'>[http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls Башҡортостан Республикаһының райондары буйынса белешмә китабы]</ref>. Почта индексы — 453039, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80203816005. == Халыҡ һаны == ; Милли составы [[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәттәре буйынса [[башҡорттар]] 86 % тәшкил итә<ref name="справочник">Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304094552/http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls |date=2016-03-04 }}.</ref>. {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Дөйөм халыҡ һаны'''<ref name='белешмә китабы' /> |--- class='bright' | colspan=2 | Халыҡ һаны || colspan=2 | 2002—2009 халыҡ үҙгәреше |--- class='shadow' | 2002 || 2009 || кеше || % |--- | 70 || 78 || +8 || +11,43 |} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Архангел (Архангель районы)|Архангел]]): 23 км * Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Баҡалды]]): 16 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы (Приуралье): 32 км == Урамдары == {{Колонки|2}} * Сәскәле урам ({{lang-ru|Цветочная (улица)}}) * Мәктәп урамы ({{lang-ru|Школьная (улица)}})<ref>[https://www.gosspravka.ru/02/003/000034.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 30 по Республике Башкортостан]</ref> {{Колонки|конец}} == Тарихы == Родинский ҡасабаһы [[Октябрь революцияһы|революцияға]] тиклемге осорҙа уҡ утар булараҡ билдәле. [[1920 йыл]]да утарҙағы 36 йортта 183 башҡорт йәшәгән<ref>{{ИСДБ|страница=118}}</ref>. == Матбуғатта == * [[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]. 21 май 2019, Эшем күп тип һөйөн<ref>[https://bashgazet.ru/articles/i-tisad/2019-05-21/eshem-k-p-tip-y-n-94504]</ref> == Видеофильмдар == == Сығанаҡтар == <references/> {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} <references/> {{Архангел районы ауылдары}} [[Категория:Архангел районы ауылдары]] 39nhzjc2s4mm2vra7qpilf49u8chzxz Бала 0 14536 1152485 936228 2022-08-28T11:52:21Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстағы Aung_San_Suu_Kyi_1951.jpg рәсеме [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Aung San Suu Kyi 1951.jpg|]]. wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Бала''' − балалыҡ осорондағы [[кеше]]. Уның сиктәре төрлө культурала төрлөсә аңлатыла. Дөйөм алғанда, кеше тыуғандан алып бәлиғ (енси өлгөрөү)булғансы осор.'''Ҡыҙ''' — ҡатын- ҡыҙ енесендәге бала.'''Малай''' — ир енесендәге бала. Балалар медицинаһы ''Педиатрия'' тип атала ({{Lang-el|παιδός}} «бала» + {{Lang-el2|ἰατρεία}} «дауалау»<ref>{{Книга |ответственный = Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А.М. Прохоров]] |заглавие = [[Советский энциклопедический словарь]] |издание = 4-е изд |место = М. |издательство = Советская энциклопедия |год = 1988 |страниц = 1600 }}</ref> . [[Файл: Девлеткильдеев Девушка-башкирка в голубом.jpg|thumb|right|230px|Зәңгәр күлмәкле ҡыҙ.Рәссам Ҡасим Дәүләткилдеев]] Башҡорт телендәге «бала» һүҙе башҡа бик күп төрки телдәрҙәге кеүек прото төрки *bāla, боронғо төрки bala һүҙенән алынған. Санскритта «Бала» — bAla — парень, 5-16 йәшлек малай. Урыҫ телендәге «ребёнок» һүҙе {{lang-orv|робѧ}}, {{lang-x-slav|*orbę}} (родит. ''*orbęte''), ҡәрҙәш {{lang-inc|árbhaḥ}} «маленький мальчик», {{lang-grc|ὀρφανός}} «сирота», {{lang-lat|orbus}} «осиротевший», {{lang-hy|оrb}} «сирота», {{lang-got|arbja}} «наследник». Беренсе ижектәге һуҙынҡы «е» өнө «о» урынында булыуын икенсе ижектәге һуҙынҡы өн менән ассимиляцияланыуы менән аңлаталар<ref>{{книга|автор=Фасмер М.|заглавие=Этимологический словарь русского языка|том=3|ссылка=http://etymolog.ruslang.ru/vasmer.php?id=453&vol=3|место=М.|издание=Прогресс|год=1964–1973|страницы=453}}</ref><ref>{{книга|заглавие=Этимологический словарь славянских языков|место=М.| издательство=Наука|год=2005|том=32|страницы=114—115}}</ref>. == Тарихи мәғлүмәт == [[Файл:Children games Louvre Ma99 n2.jpg|thumb|Дети играют в мяч, Римская империя, II век н. э.]] Бала тураһында ғилем беҙҙең эраға тиклем IV быуатта медицинаның атаһы тип йөрөтөлгән [[Гиппократ]]тың «Бала тәбиғәте тураһында» тигән хеҙмәтенән башлана тип иҫәпләйҙәр. I—II быуаттарҙа балалар тәрбиәләү, улар тураһында хәстәрлек күреү тураһында [[Цельс]], [[Гален]] һәм Соран яҙа. Унан һуң 15быуат буйы Гален менән Соран яҙғанды ҡабатлағандар. Балаларҙың күпләп үлеүе, хәйриә ойошмалары булдырылыуы, ҡайһы бер Европа илдәрендә тәрбиә йорттары, ташлап ҡалдырылған һәм ҡараусыһыҙ ҡалған балалар өсөн приюттар асылыу XV—XVII быуатта балалар организмы үҙенсәлектәре менән ҡыҙыҡһыныуҙы арттыра —бала тәрбиәләү һәм уларҙың һаулығын ҡайғыртыу тураһында күп кенә хеҙмәттәр сыға башлай<ref name="Мазурин">{{книга |автор = [[Мазурин, Андрей Владимирович|А. В. Мазурин]], [[Воронцов, Игорь Михайлович|И. М. Воронцов]]. |часть = |заглавие = [[Пропедевтика]] детских болезней |оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = 1-е изд |место = {{М}} |издательство = [[Медицина (издательство)|Медицина]] |год = 1986 |том = |страницы = 6—19 |страниц = 432 |серия = |isbn = |тираж = 100000 }}</ref>. [[Рәсәй]]ҙә [[Пётр I]] « Никахһыҙ тыуған балаларҙы урынлаштырыу өсөн Мәскәүҙә госпиталдәр төҙөү һәм уларға һәм уларҙы имеҙгән ҡатындарға аҡса бүлеү тураһында» («О строении в Москве госпиталей для помещения незаконнорождённых младенцев и о даче им и их кормилицам денежного жалования») тигән указ сығара. Һуңыраҡ [[М. В. Ломоносов]] никахһыҙ тыуған балалр өсөн халыҡ хәйриә йорттары (богадельня) һәм балалар сирҙәре буйынса ҡулланма сығарыу кәрәклеге тураһында «Рәсәй халҡын арттырыу һәм һаҡлап ҡалыу тураһында» («О размножении и сохранении Российского народа») тигән хатында яҙа . Тәүге тәрбиә йорттары (1763 йылда — Мәскәүҙә, 1771 йылда [[Петербург]]та) Екатерина II ҡушыуы буйынса И. И. Бецкой тарафынан булдырыла. Бецкой (үҙе лә кенәз И. Ю. Трубецкойҙың никахтан тыш тыуған улы) был йорттарҙың проекттарын эшләй һәм балаларҙы ҡарау һәм тәрбиәләү буйынса ҡулланма яҙа<ref name="Мазурин"/>. [[Рәсем:Бала.jpg|thumb]] == Баланың үҫеү осоро == Бала — һәр саҡ уҫеүсе һәм үҫешеүсе организм, һәр бер йәшкә бәйле осорҙа уға билдәле морфологик, физиологик һәм психологик үҙенсәлектәр хас<ref name="Мазурин"/>. Бала психикаһы үҫешенең түбәндәге осорҙарын айыралар: * ''яңы тыуған бала'' (тыуғандан һуң тәүге дүрт аҙна— 28 көн); * ''имсәк балаһы'' (29-сы көндән алып, 1 йәшкә тиклем)<ref name="me">{{Cite web |url=http://enc-dic.com/enc_medicine/Grudno-rebnok-35482/ |title=Грудной ребёнок. Медицинская энциклопедия |accessdate=2014-07-31 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170207192755/http://enc-dic.com/enc_medicine/Grudno-rebnok-35482/ |archivedate=2017-02-07 |deadlink=yes }}</ref>; * ясле йәки ''кесе мәктәпкәсә осор'' (1 йәштән 3 йәшкә тиклем)<ref name="Maklakov_psychology">{{arf|Maklakov_psychology|Общая психология: учебное пособие для вузов и слушателей курсов психологических дисциплин|a=Маклаков А. Г.|p=98—103|lang=ru}}</ref>; * ''мәктәпкәсә осор'' (3 йәштән 7 йәшкә тиклем)<ref name="Maklakov_psychology"/>; * ''кесе мәктәп йәшендәге'' (7 — 12 йәш)<ref name="Maklakov_psychology"/>; * ''үҫмер осоро '' (13—14 йәштән 17—18 йәшкә тиклем)<ref name="Maklakov_psychology"/>. === Имсәк балаһы === {{main|Младенец}} [[Файл:Baby - by Patrick Jayne and Thomas.jpg|мини|Имсәк балаһы]] Имсәк балаһы— бер йәшкә тиклемге бала: яңы тыуған бала (тыуғандан алып тәүге 4 аҙна) һәм имсәк балаһы (4 аҙнанан 1 йәшкә тиклем). Имсәк балаһының үҫеше уның артабанғы аҡыл һәм физик үҫешенә хәл иткес йоғонто яһай. Уның [[организм]]ы тышҡы тәьҫирҙәргә тотороҡһоҙ, төрлө сирҙәргә тиҙ бирешеп бара, шуға күрә уны һәйбәт итеп ҡарарға кәрәк. Имсәк балаһы тиҙ үҫә, үҙгәрә. Бер айҙан өс айға тиклем бала ай һайын 3 см үҫә; 4—6 айҙа — 2,5 см, 7—9 айҙа— 1,5—2 см, 10—12 айҙа — 1 см үҫә. Т тыуғандан һуң тәүге йылда бала уртаса 1,5 тапҡырға үҫә, буйы 75 см, тән ауырлығы 3 тапҡырға артып, 10 кг етә<ref name="me" />. ==== Балалар анатомияһы һәм физиологияһы үҙенсәлектәре ==== Имсәк балаларҙың тиреһе бик йомшаҡ, тиҙ йәрәхәтләнеп бара, тир биҙҙәренең сығара торған юлдары үҫешеп бөтмәгән. Беренсе йылда тир сығыу ике тапҡырға күбәйә, ләкин күп осраҡта тир бүленеүе оло кешенеке кеүек бармай, мәҫәлән, һыуығыраҡ булғанда тир нығыраҡ бүленеү лә күҙәтелә. Апокрин тир биҙҙәре эшләмәй. Был осорҙа сәс әкрен үҫә, ул 0,06 мм -ҙан 0,08 мм-ға тиклем ҡалыная. Был осорҙа тире аҫты күҙәнәкле туҡыма (клетчатка) массаһы ла, май күҙәнәктәре миҡдары ла арта. Имсәк балаларының тире аҫты туҡымаһы массаһы тән ауырлығына ҡарата ололарҙыҡынан күберәк. Тыуған саҡта тире аҫты туҡымаһы майы 35,5 % була, бер йыл эсендә ул 56 % тиклем арта<ref name="me" />. Имсәк балаларҙың һөйәк туҡымаһында ололарҙыҡына ҡарағанда минераль матдәләр аҙыраҡ. Ололарҙыҡынан ҡалыныраҡ булған һөйәк ярыһы (надкостница) яңы һөйәк туҡымаһын булдырыуҙа ҡатнаша. Яйлап һөйәккә әүерелеү нөктәләре барлыҡҡа килә, [[һөлдә]]лә [[кальций]] тоҙҙары күбәйә, һөйәк ҡата башлай. Балаға бер йәш тулыуға һөйәктәге кальций уртаса 3,5 тапҡырға арта (28 грамдан 100 грамға тиклем). Умыртҡа һөйәгенең физиологик бөгөлөшө барлыҡҡа килә. Яңы тыуған бала баш һөйәгенең һөйәктәре араһындағы йөйҙәр 3—4-се айға ҡата башлай, артҡы (кесе) лепкә (малый родничок) 4—8-се аҙнаға; алғы (ҙур) лепкә— бер йәш тулыуға ҡата. Күкрәк ситлеге мискә кеүек (ҡабарынҡы), ҡабырғалар горизонталь урынлашҡан. Тәүге тештәр (тешәү теш, һөт теше) 6-8 айлыҡ саҡта сыға башлай, бер йәшлек баланың 8 теше булырға тейеш<ref name="me" />. Мускулдары бик үҫешмәгән була, тән ауырлығына ҡарата мускулдары оло кешенекенән күпкә әҙерәк. [[Мускулдар]], бигерәк тә бөгә торғандары, юғары көсөргәнешле була(гипертонус, хатта бер аҙ хәрәкәт сикләнеүе лә һиҙелә), ҡулдарҙа 2—2,5 ай ярымға, аяҡтарҙа 3—4 айға бөтә, шулай уҡ бала ғәҙәттәгесә һәр саҡ аяҡ-ҡулды бөкләп тотмай башлай<ref name="me" />. Баланың бронхылары бик нескә, уларҙың мускулы һәм эластик епсәләре бик аҙ үҫешкән. Үпкәнең эластик туҡымаһы ла ныҡ үҫешмәгән. Беренсе йылда үпкә альвеолалары һаны арта, үпкәнең тын алыу майҙаны 4 тапҡырға, бер минут тын алыуҙың күләме— 635 -тән 2200 см3 хәтле арта. Бала һирәгерәк тын ала башлай. Нормаль үҫешкән имсәк балаһының бер тын алыуына йөрөктең өс тибеше тура килә. 8 айға [[йөрәк]] массаһы 2 тапҡырға башлыса [[миокард]] ҡалынайыу иҫәбенә 2 тапҡырға арта. [[Пульс]] һирәгәйә бара: бер йәштә саҡта минутына 120 тибеш була<ref name="me" />. === Бала физиологияһының ҡайһы бер үҙенсәлектәре === {{См. также|Нормы роста и веса детей}} Яңы тыуған һәм йәш балаларҙа [[кислород]]ҡа ихтыяж, [[углекислый газ]] һәм [[мочевина]] (һейҙектәге карбамид) бүлеп сығарыу ихтыяжы ололар организмына ҡарағанда ҙурыраҡ. Бала кешенең тын алыуы оло кешенекенән айырыла, үпкәнең лайлалы ҡатламы бик йоҡа, йәрәхәтләнеүсән, тик һығылмалыраҡ, күп ваҡыт лайла бүлендекле, мукоцилиар эшмәкәрлеге яҡшыраҡ (тышҡы тәьҫирҙән яҡшыраҡ һаҡлана) ; [[йүтәл]] һәм [[сөскөрөү]] нәтижәлерәк, тик уларҙы контролдә тотоу ололар менән сағыштырғанда ауырыраҡ була. 6 айҙан 4 йәшкә тиклемге баланың үҙ буйы һәм тән ауырлығына ҡарата тын алыу йышлығы оло кешенекенән өс тапҡырға , 5 — 11 йәштәге балаларҙыҡы — ике тапҡырға йышыраҡ. Был бала организмы ололарҙыҡына ҡарағанда кислород менән яҡшыраҡ тәьмин ителә тигәнде аңлата, тик шул уҡ ваҡытта бысраҡ һауа һулағанда уға бындай һауа нығыраҡ зыян итә; йәки: оло кеше тәүлегенә үҙ кәүҙәһенең 1 кг-на ҡарата 1 мг ағыулы газдар һәм аэрозоль ваҡ матдәләр (мәҫәлән, туҙан) һеңдерһә , 6 айҙан 4 йәшкәсә бала уға ҡарағанда өс тапҡырға күберәк һеңдерә, шул уҡ ваҡытта уның зыянлы матдәләрҙе тарҡатыу һәм организмдан сығарыу мөмкинлеге ололарҙыҡына ҡарағанда әҙерәк була. === Кесе мәктәп йәшендәге бала үҫеше === [[Файл:Child exploring simulated fire station (Children's Museum of Denver, 2009).jpg|мини|Ребёнок изучает работу пожарных в [[Детский музей|детском музее]] [[Денвер]]а.]] Кесе мәктәп йәшендәге бала [[шәхес]]енә уның эске позицияһы формалашыу күҙлегенән сығып ҡарарға кәрәк, уның эшмәкәрлегенең һөҙөмтәһе булып уның үҙ-үҙен тотоуы (произвольное поведение) — был йәштәге бала психикаһы үҫешенең стратегик маҡсаты тора . Кесе мәктәп йәшендәге баланың үҙ-үҙен тоторға өйрәнеүе өсөн иң мөһим фактор- уҡыу, унан ҡала — ғаиләләге хеҙмәт. Был баланың ғаиләләге бурыстарына бәйле, сөнки был йәштәге бала өсөн эшмәкәрлек үҙаллы була бара. — Бала үҙ-үҙен тоторға өйрәнһен өсөн баланың уның алдына оло кеше ҡуйған маҡсаттарға ынтылыуынан тыш, уның үҙаллы шундай маҡсаттар ҡуя белеүе, уларға ярашлы үҙ тәртибен һәм аҡыл эшмәкәрлеген ойоштора һәм контролдә тота белеүе лә мөһим . ''Маҡсаттың'' ауырлыҡтарҙы еңеп сығырға мәжбүр итеүсе әһәмиәткә эйә икәнен иҫтә тоторға кәрәк. '''''Маҡсат''''' эшмәкәрлек башланырҙан алда билдәләнһә һәм эшләнә торған эш бик күп булмаһа ғына үҙенең төп функцияһын үтәй. ''Эш саманан тыш күп булған хәлдә, бала унан баш тарта.'' — Икенсе мөһим хәл уҡыусы балалар араһындағы мөнәсәбәттәрҙең әһәмиәте артыуға бәйле. Был осорҙа коллектив бәйләнештәр, йәмәғәт фекере, бер-береңде баһалау, талаптар ҡуйыу кеүегерәк башҡа йәмғиәт тормошона хас феномендар барлыҡҡа килә. Иптәштәр менән аралашыу теләге 4-5-се кластарға көсәйә. Бындай [[ихтыяж]]ы элек һиҙелмәгән балаларҙа ла ул күҙгә күренеп арта. Һәр бер бала үҙ урынын табырға теләй, уның иптәштәре менән булғыһы һәм улар тарафынан танылыу яулағыһы килә. Был йәштә балалар араһында мөнәсәбәттәр даими булмай, иптәштәре алмашынып тора, бының төбөндә баланың үҙенә яҡын иптәш һәм дуҫ табыу теләге ята. — Үҙ-үҙеңде тотоу (произвольное поведение) 4-5-се класс уҡыусыларында үҫеп еткән, өлгөргән өлкән кеше тойғоһоноң формалашыуының һәм үҫешенең сығанағы булып тора . Өлкәнлек (үҫеп етеү, өлгөрөү) төрҙәре: — социаль һәм мораль яҡтан өлгөрөү- ул ололар менән аралашыуҙа, баланың ғаилә, уның именлеге тураһында ҡайғыртыуында, ата-әсәһенә даими ярҙамлашыуында күренә . Ғәҙәттә, был ауыр хәлдә ҡалған ғаиләләрҙә күҙәтелә, унда бала оло кеше вазифаларын үтәргә мәжбүр була; — аҡыл йәһәтенән өлөгөрөп етеү- бала нимәнелер ысынлап та белергә һәм эшләй белергә теләй, был уның тирә яҡты танып-белеү эшмәкәрлегенә дәрт биреп тора; — баланың «ысын ир -егет» һәм «ысын ҡатын-ҡыҙ» сифаттарына тиңләшеүе, был туранан- тура оҡшарға тырышыу һөҙөмтәһе һәм баланың үҙендә көс, ҡыйыулыҡ, батырлыҡ, түҙемлелек, дуҫтарға тоғролоҡ, башҡалар тураһында ҡайғыртыу кеүек өлкән кешегә хас сифаттарҙы булдырырға тырышыуы. Өлкән кеше тойғоһо булыуҙың күрһәткестәре : — «өлкән кеше» булыу теләге һәм тирә-яҡтағыларҙан үҙенә "өлкән кеше"гә булған мөнәсәбәтте талап итеү , — үҙаллылыҡҡа ынтылыу, үҙ тормошоноң ҡайһы бер яҡтарын ололарҙың ҡыҫылыуынан һаҡлаға тырышыу, — үҙ-үҙен тотоу линияһы, үҙ ҡараштары булыуы һәм уларҙы яҡлау . Психологтар өлкән кеше хисе барлыҡҡа килеү был осор өсөн ''яңылыҡ'' (новообразование) тиҙәр һәм тимәк уның барлыҡҡа килеүе бала үҫешендә яңы осор башланыуы тураһында уйланырға ваҡыт еткәнлеген күрһәтә. === Үҫмер осор === {{main|Подросток}} Баланың енси өлгөрөүе һәм организм үҫешенең юғарыраҡ кимәлгә еткән осоро — [[өлгөрөп етеү]]. Үҫмер — [[егет]] йәки [[ҡыҙ]]ҙың [[балалыҡ]]тан [[йәшлек]] осорона күсеү ваҡыты. Хәҙерге фәндә баланың үҫмер осоро ил (йәшәү регионы), мәҙәни һәм мили үҙенсәлектәрҙән сығып билдәләнә (12—14 йәштән 15—17 йәшкә тиклем). 2011 йылда донъяла бер миллиардтан артыҡ үҫмер булған<ref name="autogenerated1">[http://www.unic.ru/bill/?ndate=2011-02-28#4641 Информационный центр ООН в Москве — Пресс-бюллетень] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120920090134/http://www.unic.ru/bill/?ndate=2011-02-28 |date=2012-09-20 }}</ref>. == Аҡыл үҫеше осоро == {{main|Когнитивное развитие}} {{seealso|Головной мозг человека#Развитие головного мозга|l1=Развитие головного мозга человека}} Кеше аҡылы үҫешенең бер нисә осоро бар<ref name="piage">Флейвелл Джон Х. Генетическая психология Жана Пиаже. М., 1967. С. 202.</ref>. -Тыуғандан алып, 2 йәшкә тиклем сенсо-мотор интеллект (һиҙеүгә һәм хәрәкәт координацияһына бәйле, һөйләшә башлағанға тиклемге осор); −2 −11 йәштәрҙә — айырым операцияларҙы (эштәрҙе) әҙерләү һәм ойоштороу осоро: уны эш башланғансыға тиклемге мәлде күҙаллауға (2 — 7 йәш) һәм айырым операциялар мәленә (7 — 11 йәш) бүләләр) ; — 11 йәштән 15 йәшкә тиклем формаль эштәр осоро. == Бала тәрбиәләү == [[Файл:The Lesson by W Blacklock.jpg|мини|У. К. Блейлок — ''Урок'' (ок. 1900)]] [[Файл:Father and son learning to ride a bike!.jpg|мини|Отец учит сына кататься на велосипеде]] {{main|Воспитание детей}} '''Тәрбиәләү''' — [[кеше]] шәхесен формалаштырыу процесы. Тәрбиә процесында бала шәхси тормошҡа, йәмғиәт, производство һәм мәҙәниәт тормошона әҙерләнә. Тәрбиә баланың [[аҡыл]]ы, әхлаҡи һәм физик яҡтан үҫешендә төп ролде уйнай. Тәрбиәнең төп төрҙәре — ғаилә тәрбиәһе (өйҙә) һәм ижтимағи тәрбиә. Ижтимағи тәрбиәгә мәктәп, мәктәпкәсә һәм мәктәптән тыш учреждениелар, балалар һәм йәштәр ойошмалары инә . Тәрбиә процесында балаға махсус ойошторолған ғаилә , йәмғиәттә ойошторолған тәрбиә системаһы, фән һәм техника, әҙәбиәт һәм сәнғәттең үҫеш кимәле тәьҫир итә. Тәрбиә уҡытыу менән тығыҙ бәйләнгән, уҡытыу — бик мөһим тәрбиә сараһы. Тәрбиәләү оло һәм кесе быуындар араһында күсәгилешлекте тәьмин итә, белем биреүҙә, һаулыҡ һаҡлау һәм үҫтереүҙә тупланған тәжрибәне, донъяға ҡарашты бер быуындан икенсеһенә тапшырыуға ярҙам итә.<ref name="bse">{{из БСЭ|http://enc-dic.com/enc_sovet/Vospitanie-5690.html|заглавие=Воспитание|издание=3-е}}</ref>. Тәрбиәләү барышында түбәндәге төп саралар ҡулланыла<ref name="фэс" />: — үрнәк күрһәтеү, тәү сиратта тәрбиәсенең тәрбиәләнеүсегә күрһәткән үрнәге; — [[бойороҡ]], шул иҫәптән талаптар һәм тыйыуҙар ҡулланыу ; — өгөтләү (ышандырыу, инандырыу, ипкә килтереү); — өйрәтеү, ғәҙәтләндереү; — уҡытыу; Бала тәрбиәләү тураһындағы фән— [[педагогика]] — бала тәрбиәләү процесында әһәмиәте булған бөтә факторҙарҙы ла асыҡлай һәм тикшерә<ref name="фэс">{{Cite news|title=ВОСПИТАНИЕ - это... Что такое ВОСПИТАНИЕ?|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy/1976#%D0%92%D0%9E%D0%A1%D0%9F%D0%98%D0%A2%D0%90%D0%9D%D0%98%D0%950|work=Словари и энциклопедии на Академике|accessdate=2018-07-21|language=ru}}</ref>. Бала тәрбиәләүҙәге төп йүнәлештәр: — баланың эшмәкәрлегенә даими йүнәлеш биреү, ләкин был ялҡытҡыс булырға тейеш түгел; башта тик уйын барышында ғына, һуңыраҡ—йорт эштәрен эшләгәндә һәм хеҙмәт эшмәкәрлегендә; — баланың белем даирәһен арттырыуҙа ярҙам итеү, бала белергә тейешле һәм ул белергә теләгән нәмәләрҙең асылын асып биреп, аңлатырға; — кәрәкле [[этика|әхлаҡи]] сифаттарҙы тәрбиәләү; — физкультура һәм спорт менән шөғөлләнеүҙе хуплау; [[Педагогика]] фәне баланың йәшенә ҡарап әкренләп уға булған талаптарҙы арттыра барырға тәҡдим итә<ref>{{из БСЭ|http://enc-dic.com/enc_sovet/Semenoe-vospitanie-80610.html|заглавие=Семейное воспитание|издание=3-е}}</ref>. Борон заманда бала тәрбиәләүҙе айырым эшмәкәрлек тип һанамағандар. Оло быуындың тәжрибәһе быуында быуынға хеҙмәт эшмәкәрлеге барышында, шулай уҡ төрлө йолалар башҡарғанда һәм уйындар ойошторғанда тапшырылып барған. Тәрбиәләү тәү сиратта балаларҙың физик үҫешенә йоғонто яһаған, уларҙың хеҙмәткә һәләтен үҫтергән<ref name="bse" />. === Балиғ булыу === * Күпселек илдәрҙә бала 18 йәштә балиғ була . * Фарер утрауҙарында балиғ булыу йәше— 14 йәш (иң түбән йәш). * [[Куба]]ла балиғ булыу йәше- 16 йәш * [[Рәсәй]]ҙә — 18 йәштә кеше балиғ була. === Бала хоҡуғы === {{main|Права ребёнка}} {{also|Ювенальная юстиция}} Халыҡ-ара ҡануниәткә һәм Рәсәй ҡануниәтенә ярашлы тыуғандан алып, баланың айырылғыһыҙ хоҡуҡтары бар, уларҙы дәүләт һаҡлай : бала, башҡа кешеләр кеүек үк йәшәүгә, үҙенә ҡағылған мәсьәләләр буйынса ҡараштарына хөрмәткә, уларҙы ирекле белдерергә хоҡуҡлы. Уның үҙ ҡараштарына, төрлө формала мәғлүмәт алыу һәм тапшырыуға, төрлө сикләүҙәрҙән (дискриминация) яҡлауға, белемгә, ялға һәм ял ваҡытын үткәреүгә хоҡуғы бар. Рәсәй ҡануниәте буйынса кеше 18 йәшкә тиклем бала тип иҫәпләнә. Ләкин балиғ булмаһа ла, балаға 14 йәш тулғас паспорт бирелә. Ҡайһы берәүҙәр, кеше ваҡыттан алып, гражданин хоҡуғы ала тиҙәр, ләкин бала тыуғандан алып- Рәсәй гражданины, уның закондар яҡлаған хоҡуҡтары бар. 10 йәш- « ризалыҡ йәше», судта уға ҡағылышлы мәсьәлә ҡаралғанда, баланың фекерен һорау мотлаҡ (мәҫәлән, ата-әсәһе айырылышҡанда, баланың кем менән ҡалырға теләүен иҫәпкә алыр өсөн). Балиғ булғансы (18 йәшкәсә) кешенең бөтә юридик хоҡуҡтары ла булмай. Уның өсөн яуаплылыҡ ата-әсәһе, йәки бағымсыһы (опекун) өҫтөндә була. Күпселек илдәрҙә балиғ булмағандарға иҫерткес эсемлектәр һәм тәмәке һатыу тыйылған. Рәсәй Федерацияһында балиғ булмағандарға спиртлы эсемлектәр һатыу тыйылған<ref name="Федеральный закон РФ от 22.11.1995 № 171-ФЗ ">http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_8368/d3618b9062472ca3182811e431fa7d71b532e447/ Федеральный закон РФ от 22.11.1995 № 171-ФЗ </ref> Бынан тыш, балаларҙы зыянлы мәғлүмәттән ҡурсалау тураһында закондар ҡабул ителгән (мәҫәлән, көс ҡулланыуҙы күрһәткән, порнография ,[[наркотик]]тар ҡулланыуҙы һәм [[суицид]]ты (үҙ -үҙеңә ҡул һалыу) пропагандалаған мәғлүмәттән). [[Рәсәй]]ҙә 2012 йылдың 1 сентябренән бөтә массакүләм мәғлүмәт (СМИ) сығанаҡтары өсөн ҡағиҙәләр булдырған 2012 йылдың 28 июлендә сыҡҡан № 139-ФЗ федераль закон бар. == Һаулыҡ == {{also|Здоровье}} {{see|Педиатрия}} Балаларҙың тыуғандан алып үҫеүе һәм үҫеше, һаулығы һәм уның менән бәйле мәсьәләләр менән медицинаның айырым өлкәһе — ''[[педиатрия]]'' шөғөлләнә. Педиатрия башҡа медицина өлкәләре кеүек айырым органдарҙы ғына өйрәнмәй, ә бала һаулығында булған бар тайпылышты тикшерә. Бала организмында патологик процестар барышы оло кешенекенән айырыла, ә бала үҫә барған һайын сирҙең барышы үҙгәрә бара. Бынан тыш, педиатрҙар балалар коллективындағы бөтә балалар өсөн дә уңайлы шарттар булдырыуҙы ҡайғыртырға тейеш ([[ясли]], балалар йорто, [[балалар комбинаты]], [[мәктәп]], [[интернат]], стационарҙа).<ref name="Behrman">{{книга |автор = |часть = |заглавие = Педиария (руководство) |оригинал = |ссылка = |ответственный = Под ред. Р. Е. Бергмана, В. К. Вогана |издание = Пер. с англ. под ред. [[Воронцов, Игорь Михайлович|Воронцова И. М]] — 2-е изд. перераб. и доп |место = {{М}} |издательство = «[[Медицина (издательство)|Медицина]]» |год = 1991 |том = 1 (Общие вопросы) |страницы = 15—26 |страниц = 704 |серия = |isbn = 5-225-00537-3 0-03 011442-X |тираж = 20000 }}</ref>. [[Файл:Danielson-Gambogi, Äidin huoli.jpg|мини|<bdi>[[Даниельсон-Гамбоджи, Элин|Элин Даниельсон-Гамбоджи]] — ''Материнская забота'' (1891)</bdi>]] Балалар һаулығы бик күп факторҙарҙарға бәйле (география, климат, экология, йоғошло сирҙәр таралған район, ауыл хужалығы ресурстары булыуынан, йолаларҙан, ҡайһы бер сирҙәрҙе генда һаҡлау йышлығы, илдең иҡтисади һәм мәҙәни хәле һ.б.)<ref name="Behrman" />: Педиатрияла профилактика йүнәлеше тәү сиратта сирҙәрҙе булдырмауҙан һәм үҫеп килгән быуындың ғәрипләнеүенә юл ҡуймауҙан ғибәрәт <ref name="Behrman_2">{{книга |автор = |часть = |заглавие = Педиария (руководство) |оригинал = |ссылка = |ответственный = Под ред. Р. Е. Бергмана, В. К. Вогана |издание = Пер. с англ. под ред. [[Воронцов, Игорь Михайлович|Воронцова И. М]] — 2-е изд. перераб. и доп |место = {{М}} |издательство = «[[Медицина (издательство)|Медицина]]» |год = 1991 |том = 1 (Общие вопросы) |страницы = 442—479 |страниц = 704 |серия = |isbn = 5-225-00537-3 0-03 011442-X |тираж = 20000 }}</ref>: * беренсел профилактика (сирҙе булдырмау саралары): [[иммунизация]] , һыуҙы хлор йәки фторлау (тештәрҙе һаҡлау), [[пастеризация]] (тейешле температураға тиклем йылытып, зарарһыҙландырыу), [[дератизация]] (кимереүселәрҙе юҡ итеү), йәрәхәтләнеүҙе булдырмау; * икенсел профилактика (сирҙең тәүге билдәләрен күреп, саралар күреү, дауалау, мәҫәлән,үҫмерҙәрҙең умыртҡа һөйәгенең кәкрәйеүе); * өсөнсөл профилактика (табылған сирҙең аҙып китеүенә юл ҡуймау, мәҫәлән, хроник неврология сирҙәре контрактураға (быуындар ҡатып китеү) әйләнеп китмәһен өсөн физиотерапевтик ысулдар менән дауалау). === Галерея === <gallery class="center"> One Year Old Toddler.JPG|thumb|1 год 1 of Korea's 1st redheads-Terry W. mom Korean (black hair), dad Canadian (brown hair).jpg|thumb|2 года "1" Girl in India, October 2013.jpg|thumb|3 года Child-Caspian_Sea.JPG|thumb|4 года Colony_For_Artists_Under_Six-_Evacuees_To_Dartington_Hall,_Totnes,_Devon,_England,_1941_D3089.jpg|thumb|5 лет Bororo003.jpg|thumb|7 лет PortraitGirl2005-2.jpg|thumb|8 лет Chicken and Dumplings by David Shankbone.jpg|thumb|9 лет James Eighsti In Tiskilwa, Illinois (6899120036).jpg|thumb|10 лет Portrait eines selbstbewussten Burschen.jpg|thumb|11 лет Femalechild.jpg|thumb|12 лет Franklin_D._Sergent_who_is_13_years_old_and_in_the_fifth_grade_does_his_homework_-_NARA_-_541349.tif|thumb|13 лет Georg Olden 1982.jpg|thumb|14 лет </gallery> == Ҡарағыҙ == {{Навигация|Тема=Ребёнок|Викицитатник=Ребёнок|Викисловарь=ребёнок|Викитека=Ребёнок|Викисклад=Child}} * Физическое развитие * [[Халыҡ-ара балалар көнө]] * Международный день детского телевидения и радиовещания * [[Халыҡ-ара балалар китабы көнө]] * Психология родительства * Дети — жертвы пороков взрослых == Иҫкәрмәләр == {{примечания|2}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Филипп Арьес]]|часть=Ребенок и семейная жизнь при Старом порядке.|заглавие=Открытие детства|оригинал=|ссылка= http://ec-dejavu.ru/c/Childhood.html|ответственный=|издание=|место=Екатеринбург|издательство=|год=1999|том=|страниц=|isbn= |тираж=}} * {{книга |автор = Божович Л. И.|часть = |заглавие = Личность и её формирование в детском возрасте |оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М.|издательство = |год = 1968|том = |страниц = |isbn = |тираж =}} * {{книга |автор = Ю. Б. Гиппенрейтер.|часть = |заглавие = Общаться с ребенком. Как? |nodot=1|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М.|издательство = АСТ, Астрель, |год = 2007|том = |страниц = 240 |isbn = 978-5-271-15458-4|тираж =30000}} * {{anc|Maklakov_psychology}} {{Книга|автор=Маклаков А. Г.|заглавие=Общая психология: учебное пособие для вузов и слушателей курсов психологических дисциплин|ссылка=https://books.google.ru/books?id=IpHPdnmSCRYC&printsec=frontcover&dq=%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D1%81%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F+%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2+2018&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1kYiN4NngAhXi8KYKHespDokQ6AEIKTAA#v=onepage&q&f=false|издательство=Издательский дом «Питер»|год=2012|страниц=593|isbn=9785459015799}} == Һылтанмалар == * [http://www.arfi.mhost.ru/Prava_rebenka/Convenc.doc Конвенция о правах ребёнка] {{Внешние ссылки}} [[Категория:Баласаҡ| ]] [[Категория:Бала хоҡуҡтары]] [[Категория:Ғаилә]] 4m5jz6wajxj42yxr489qrrv80jpd134 Ҡалып:Навигационная таблица 10 15263 1152462 777427 2022-08-28T06:40:21Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Navbox|navbox}}</includeonly>{{#ifeq: {{NAMESPACE}} | Шаблон | {{#switch: {{{1|}}} | child | subgroup | none = | {{#ifeq: {{{имя|{{{name|}}}}}} | {{PAGENAME}} | | {{#if:{{yesno|{{{tracking|}}}|no=1|yes=|blank=}} | | {{#if: {{{имя|{{{name|}}}}}} | {{#ifeq:{{ROOTPAGENAME}}|Работа недели||{{no-doc|[[Категория:Навигационные шаблоны, у которых нужно проверить параметр Имя]]}}}} | [[Категория:Навигационные шаблоны, у которых предположительно недостаёт параметра Имя]] }} }} }} }} }}<noinclude>{{doc}}</noinclude> 6mcols6le3jh5ja18hciwidb13f7ak3 Әзербайжандар 0 25890 1152474 1152201 2022-08-28T08:35:15Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Халыҡ | название = '''Əзербайжанлылар'''<br /> Azərbaycanlılar | изображение = <table border=0 align="center"> <tr> <td>[[Файл:Mfakhundov.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Üzeyir Hacıbəyov4.gif|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Sattar khan.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Kerimov Kerim.jpg|93x93px]]</td> </tr> <tr> <tr> <td>[[Файл:Qudsi.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Rustam Ibragimbekov foto.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Heydar Aliyev 1997.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Ilham Aliyev meet Ali Khamenei - March 5, 2017 (4).jpg|93x93px]]</td> </tr> <tr> <tr> <td>[[Файл:Samad Vurgun20.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Shahriyar.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Shahbanu of Iran.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:TRadjabov12.jpg|93x93px]]</td> </tr> <tr> <td>[[Файл:Khan Nakhichevanski.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Gamar almazade49 3.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Portrait photo of Nariman Narimanov taken in 1913.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Ahmad-Kasravi.jpg|93x93px]]</td> </tr> <tr> <td>[[Файл:Muslim Magomayev.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Ashig Alesger.jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Leyla Mammadbeyova (crop).jpg|93x93px]]</td> <td>[[Файл:Qurban Qurbanov.jpg|93x93px]]</td> </tr> </table> | ширина = | подпись = [[Мирзә Фәтәли Ахундов]]{{•}} [[Үзеир Хажибәков]]{{•}} [[Сәттар-хан]]{{•}} [[Кәрим Кәримов]]<br /> [[Бакыханов, Аббасҡулы аға|Аббасҡулы аға Бакыханов]]{{•}} [[Рөстәм Ибраһимбәков]]{{•}} [[Әлиев, Һейдәр Әлирза улы|Һейдәр Әлиев]]{{•}} [[Әли Хаменеи]]<br /> [[Сәмәд Вурғун]]{{•}} [[Мөхәммәт Хөсәйен Шахрияр]]{{•}} [[Фәрәһ Пәһләви]]{{•}} [[Теймур Рәжәбов]] <br /> [[Жәмшит Нахичеванский]] {{•}} [[Ҡәмәр Алмасзадә]] {{•}} [[Нәриман Нәриманов]] {{•}} [[Әхмәт Кәсрәви]] <br /> [[Магомаев, Мөслим Мөхәммәт улы|Мөслим Магомаев]]{{•}} [[Ашуҡ Әләскәр]]{{•}} [[Лейла Мəммəдбəкова]]{{•}} [[Ҡурбан Ҡурбанов]] | самоназвание = Azərbaycanlılar, Azərbaycan türkləri, türklər | численность = 29<ref name="turkicpeople">{{cite web|author=Joshua Project|url=http://www.joshuaproject.net/affinity-blocs.php?rop1=A015|title=Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc|publisher=Joshua Project|date=|accessdate=2009-03-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUJDrMJ|archivedate=2011-08-25}}</ref> — 31 млн.-дан<ref>[https://web.archive.org/web/20091029104855/http://encarta.msn.com/media_701500404/Languages_Spoken_by_More_Than_10_Million_People.html WebCite query result]</ref> 35 — 40 млн.-ға тиклем<ref>[http://www.everyculture.com/wc/Afghanistan-to-Bosnia-Herzegovina/Azerbaijanis.html Azerbaijanis POPULATION]</ref><ref>[http://www.adherents.com/Na/Na_52.html Azerbaijani world] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070614114536/http://www.adherents.com/Na/Na_52.html |date=2007-06-14 }}</ref> | расселение = {{флагификация|Иран}}:<br /> 12 — 16 млн. * [[Көнсығыш Әзербайжан]]:&nbsp; 3 млн. * [[Көнбайыш Әзербайжан]]:&nbsp; 2 млн. * [[Тәһран]]:&nbsp; 1 — 5 млн. * [[Әрдәбил]]:&nbsp; 1 млн. * [[Хәмәдан]]:&nbsp; 1 млн. * [[Зәнжан]]:&nbsp; 1 млн. * [[Ҡәзвин]]:&nbsp; 0,8 млн. {{флагификация|Азербайджан}}:<br />&nbsp; 9 973 000 (2016 г.)<ref name= (2016)<ref group=q>[[Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)|13 – 22 aprel, 2009 – cu il siyahıyaalınması]]na əsasən Azərbaycanın 8.922.447 nəfər olan (de – yuri) daimi əhalisinin 8.172.809 nəfərini və ya 91.60%–ini Azərbaycanlılar təşkil edir. [[Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi]]nin 13 aprel 2015 – ci ildə elan etdiyi məlumata görə 1 aprel 2015 – ci il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən Azərbaycan əhalisi</ref><br /> <!-- {{флагификация|Ирак}}:&nbsp; 2,5 млн<ref>Gamming, Jenny. They have a flag-but no country " in Swedish Expressen, 17 Aug. 1997. (Viewed 16 Aug. 1999). Unrepresented Nations & Peoples Organisation web site. Translated by SSF/Goran Hansson.</ref><br />--> {{флагификация|Турция}}:3 000 000<ref name="(2015)<ref group=q>[[Britannika Ensiklopediyası]]na əsasən Türkiyə əhalisi içində [[Türkiyə azərbaycanlıları|azərbaycanlılar]]ın nisbəti 1% – dir. Türkiyə Statistika Qurumunun 28 yanvar 2015 – ci ildə elan etdiyi məlumata görə 31 dekabr 2014 – cü il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən Türkiyə əhalisi [http://www.tuik.gov.tr/HbGetirHTML.do?id=18616 77.695.904 nəfər] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150901141158/http://www.tuik.gov.tr/HbGetirHTML.do?id=18616 |date=2015-09-01 }} təşkil edir. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa 1 yanvar 2015 – ci il tarixinə Türkiyə əhalisinin təxminən 777 min nəfərini azərbaycanlılar təşkil edir.</ref><br /> {{флагификация|Россия}}: &nbsp;&nbsp;603&nbsp;070 (2010 г.)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2020-04-30 }}</ref>, 621&nbsp;840 (2002 г.)<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref> * {{флагификация|Дагестан}}: <br /> &nbsp;&nbsp;130&nbsp;919 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 111&nbsp;656.(2002)<ref name="perepis2002.ru" /> * {{флагификация|Москва}}: <br /> &nbsp;&nbsp;57&nbsp;123 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 94&nbsp;542(2002)<ref name="perepis2002.ru"/> * {{флагификация|Тюменская область}}: <br /> &nbsp;&nbsp;43&nbsp;610 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 42&nbsp;359 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/><ref>Включая [[Ханты-Манси автономиялы округы]] һәс [[Ямал-Ненец автономиялы округы]]; автономиялы округтарҙы керетмәйенсә Төмән өлкәһендә— 8282 кеше (2010 й.) һәм 8918 кеше (2002 й.)</ref> ** {{флагификация|Ханты-Мансийский автономный округ}}: <br /> &nbsp;&nbsp;26&nbsp;037 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 25&nbsp;088 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/> {{флагификация|США}}: 5 553—500&nbsp;000 чел.<ref>http://www.irex.org/system/files/Baghirova_VOA.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120407115535/http://www.irex.org/system/files/Baghirova_VOA.pdf |date=2012-04-07 }}</ref><br /> {{флагификация|Грузия}}:&nbsp;284&nbsp;761.(2002 г.)<ref name="statistics.ge">[http://www.statistics.ge/main.php?pform=14&plang=1 ''State Statistics Department of Georgia: 2002 census''] (retrieved 16 July 2006)</ref> * [[Квемо-Картли]]:&nbsp;225 ме ң<ref name="statistics.ge"/> ** Марнеуль районы:&nbsp;98 мең ** Гардабан районы:&nbsp;50 мең ** Болнисский районы:&nbsp;49 мең * [[Кахети]]:&nbsp;40 тыс. {{флагификация|Канада}}:&nbsp;3&nbsp;465. {{Флагификация|Франция}}:&nbsp;170&nbsp;000 {{флагификация|Казахстан}}:&nbsp;85&nbsp;292 (2009 г.)<br /> {{флагификация|Украина}}:&nbsp;45&nbsp;176 (2001 г.)<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51?box=5.1W&rz=1_1&rz_b=2_1&k_t=00&botton=cens_db|title=Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUK0Izp|archivedate=2011-08-25}}</ref><br /> {{флагификация|Узбекистан}}:&nbsp;36&nbsp;000.(оц.)<ref name="Этнический атлас Узбекистана">[http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416 Этнический атлас Узбекистана]</ref><ref>По переписи 1989 г. в Узбекистане было 44,4 тыс. азербайджанцев ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4])</ref><br /> {{флагификация|Төрөкмәнстан}}:&nbsp;36&nbsp;000.(1995)<ref>People Population census of Turkmenistan 1995, Vol. 1, State Statistical Committee of Turkmenistan, Ashgabat, 1996</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html# CIA — The World Factbook<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070612214157/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html |date=2007-06-12 }}</ref><br /> {{флагификация|Нидерланды}}:&nbsp;17&nbsp;000<ref>https://web.archive.org/web/20110706131529/http://mfa.gov.az/eng/downloads/bilaterial/Netherlands.pdf</ref><br /> {{флагификация|Ҡырғыҙстан}}:&nbsp;17&nbsp;267 (2009)<ref name="Kyrgyz Census">[http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf National Statistical Committee of Kyrgyz Republic 2009.]</ref><br /> {{флагификация|Великобритания}}:&nbsp;15&nbsp;000<ref>[http://google.com/search?q=cache:Jwobw381IYMJ:www.angelfire.com/az3/AzeriVoice/newsletter2.doc+%22azeris+in+britain%22&cd=1&hl=en&ct=clnk&gl=uk cache:Jwobw381IYMJ:www.angelfire.com/az3/AzeriVoice/newsletter2.doc «azeris in britain» — Google Search]</ref><br /> {{флагификация|Беларусь}}:&nbsp; 5&nbsp;567 (2009 г.)<br /> {{флагификация|Латвия}}:&nbsp; 1&nbsp;759 (2010 й.)<ref name="Национальности Латвии 2010">[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf Распределение населения Латвии по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722161711/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf |date=2011-07-22 }} {{ref-lv}}</ref><br /> {{флагификация|Австрия}}:&nbsp; 1&nbsp;000.<ref>[http://www.mfa.gov.az/az/foreign_policy/bilat/Azerbaycan-Avstriya/01.shtml Azerbaijan Ministry of Foreign Affairs: Azerbaijan-Austria relations: Diaspora Info (February 2008)]. NB Of these, about 70-75 % are [[Iranian Azeris]], 15-20 % are [[Azeris in Turkey|Turkish Azeris]] and 5-10 % are Azeris originally from Azerbaijan and the former Soviet Union.</ref> <br /> {{флагификация|Таджикистан}}:&nbsp; 800 (2000 й.) | вымер = | архкультура = | язык = [[Әзербайжан теле]] | раса = Каспий подтибы, Европеоид расаһы, | родственные = [[Алтай ғаиләһе]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[Төрки төркөмө]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Уғыҙ төркөмө]] | входит = | включает = Афшарҙар, ҡарапапахтар, ҡашҡайҙар | происхождение = }} '''Әзербайжандар''' ({{lang-az|azərbaycanlılar<ref>[http://www.khazaria.com/genetics/azeris.html Azeri (Azerbaijani) Genetics: Abstracts and Summaries]</ref> آذربایجانلیلار, Azərbaycan türkləri ترکهای آذربایجانی, türklər ترکها }}) — Әзербайжан һәм төньяҡ-көнбайыш [[Иран]]дың ҙур өлөшөн алып торған [[Төрки телле халыҡтар|төрки телле]] халыҡ.<ref>David E. Long, Bernard Reich. ''The Government and politics of the Middle East and North Africa'', pp. 20, 77</ref><ref>Graham E. Fuller. [http://books.google.ca/books?id=V2Pncfw65pgC&pg=PA110 The new Turkish republic: Turkey as a pivotal state in the Muslim world]</ref>. Дөйөм һаны 29 млн кеше<ref name="turkicpeople" />. Иран һәм Әзербайжандан башҡа [[Рәсәй]]ҙә ([[Дағстан]]), [[Грузия]]ла ([[Борчалы]]) һәм [[Төркиә]]лә ([[Карс]] һәм [[Ыгдыр]]) әзербайжандар күпләп йәшәй. [[Дағстан|Дағстан Республикаһының]] аҙ һанлы урындағы халҡы булып иҫәпләнә. Ислам диненең шиғисылыҡ динен тоталар. Антропологик яҡтан әзербайжандар европоид расаһының каспий тибына ҡарай. [[Әзербайжан]]да 8 миллиондан артыҡ әзербайжан йәшәй, һәм улар ил халҡының 91 процентын тәшкил итә. Ирандың [[Тәһран]], [[Кереж]], [[Мәшһәд]] ҡалаларында әзербайжандарҙың мәхәлләләре бар. Рәсәйҙә Көньяҡ [[Дағстан]]да 2002 йылғы иҫәп буйынса 111 656 әзербайжан йәшәй. == Әҙәбиәт == * Статья «Азербайджанцы» // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн, Информация. Картография, 2010. — 320 с.: с илл. ISBN 978-5-287-00718-8 == Иҫкәрмәләр == <references/> {{Төрки халыҡтар}} [[Категория:Халыҡтар]] [[Категория:Әзербайжан]] eae8k1vw9byol4ahj7pvn5tsgq0hoxw Наратлы (Сөн ҡушылдығы) 0 44440 1152396 1073110 2022-08-27T13:47:58Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Наратлы (төшөнсә)}}{{Река |Название = Наратлы |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 11 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Каспий диңгеҙе]] |Бассейн рек = [[Сөн]]→ [[Ағиҙел]]→ [[Кама]]→ [[Волга]] |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Сөн |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 132 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Башҡортостан Республикаһы |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Башҡортостан Республикаһы |Категория на Викискладе = }} '''Наратлы ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Сөн]] йылғаһының һул ярына тамағынан 132 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] йылғаһы [[Бөрө (ҡала)|Бөрө]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183537|title=РФ һыу реестры: Наратлы }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201612111100026602 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102660 * Бассейн коды — 10.01.02.016 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] {{hydro-stub}} 1h0ptfil1xmavoxfd4pg7ii7ow4h0vz 1152434 1152396 2022-08-27T19:47:57Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Наратлы |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 11 |Площадь водосбора = |Бассейн = Сөн/Ағиҙел (Кама ҡушылдығы)/Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 54.9633/53.6304 |Устье = Сөн |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 132 км өҫтәрәк |Высота устья = |Координаты устья = 55.0324/53.7165 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Башкортостан |Район = }} '''Наратлы ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Сөн]] йылғаһының һул ярына тамағынан 132 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] йылғаһы [[Бөрө (ҡала)|Бөрө]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183537|title=РФ һыу реестры: Наратлы }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201612111100026602 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102660 * Бассейн коды — 10.01.02.016 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] {{hydro-stub}} hydwk32avcwtzxzt955nn9bzzd2rzbg Котыг-Еган (йылға) 0 46187 1152400 729142 2022-08-27T13:53:06Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Котыг-Еган (төшөнсә)}}{{Река |Название = Котыг-Еган |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 15 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Кара диңгеҙе]] |Бассейн рек = (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Кесе Мег-Тыг-Еган]] |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 74 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Ханты-Манси АО |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Ханты-Манси АО |Категория на Викискладе = }} '''Котыг-Еган ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Ханты-Манси АО]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Кесе Мег-Тыг-Еган]] йылғаһының уң ярына тамағынан 74 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 15 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вах (йылға)|Вах]] йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — (Үрге) Обь ҡушылдыҡтары бассейны, Васюган йылғаһынан Вахҡа тиклем, йылға бассейны — (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=192476|title=РФ һыу реестры: Котыг-Еган }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13011000112115200038767 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115203876 * Бассейн коды — 13.01.10.001 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 2 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Ханты-Манси АО йылғалары]] {{hydro-stub}} 9qgtynkjbgn1s0q7ppufks52pq5ox2l Левый Кесе Вах 0 46215 1152407 729904 2022-08-27T14:03:03Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Левый Кесе Вах |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 18 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Кара диңгеҙе]] |Бассейн рек = (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Кесе Вах]] |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 50 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Ханты-Манси АО |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Ханты-Манси АО |Категория на Викискладе = }} '''Левый Кесе Вах''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Ханты-Манси АО]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Кесе Вах]] йылғаһының һул ярына тамағынан 50 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 18 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Вах (йылға)|Вах]] йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — (Үрге) Обь ҡушылдыҡтары бассейны, Васюган йылғаһынан Вахҡа тиклем, йылға бассейны — (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=192254|title=РФ һыу реестры: Левый Кесе Вах}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13011000112115200037012 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115203701 * Бассейн коды — 13.01.10.001 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 2 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Ханты-Манси АО йылғалары]] {{hydro-stub}} 01t9yysw6e9wng9xajw1505khievhtj Ыҫлаҡ (Ҡорһаҡ ҡушылдығы) 0 52260 1152394 733950 2022-08-27T13:47:20Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Слак (төшөнсә)}}{{Река |Название = Слак |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 30 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Каспий диңгеҙе]] |Бассейн рек = [[Ҡорһаҡ]]→[[Дим (йылға)|Дим]] → [[Ағиҙел]] → [[Кама]] → [[Волга]] |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Ҡорһаҡ]] |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 25 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Башҡортостан Республикаһы, Ырымбур өлкәһе |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Башҡортостан Республикаһы |Категория на Викискладе = }} '''Слак ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]], [[Ырымбур өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Ҡорһаҡ]] йылғаһының уң ярына тамағынан 25 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 30 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Дим]] йылғаһы башынан [[Бочкарёвка (Шишмә районы)|Бочкарёвка]] ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183169|title=РФ һыу реестры: Слак }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201312111100024816 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102481 * Бассейн коды — 10.01.02.013 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] [[Категория:Ырымбур өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} 988luo7hz2bzugh34326760w77su0t1 1152436 1152394 2022-08-27T19:54:46Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Слак (төшөнсә)}}{{Река |Название = Слак |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 30 |Площадь водосбора = |Бассейн = Ҡорһаҡ/Дим/Ағиҙел (Кама ҡушылдығы)/Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = [[Слакбаш (Белебеевский район)]] |Высота истока = |Координаты истока = 53.998/54.4055 |Устье = Ҡорһаҡ |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 25 өҫтәрәк, Ыҫлаҡ, [[Әлшәй район]] |Высота устья = |Координаты устья = 53.967/54.7073 |Страна = Россия |Регион = Башкортостан |Район = Бәләбәй районы/Әлшәй районы }} '''Ыҫлаҡ ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Бәләбәй һәм Әлшәй райондары<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Ҡорһаҡ]] йылғаһының уң ярына тамағынан 25 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 30 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Дим]] йылғаһы башынан [[Бочкарёвка (Шишмә районы)|Бочкарёвка]] ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183169|title=РФ һыу реестры: Слак }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201312111100024816 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102481 * Бассейн коды — 10.01.02.013 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] {{hydro-stub}} gt5q79340qs55bba1dz94pnen1llj41 1152437 1152436 2022-08-27T19:56:42Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Ыҫлаҡ (төшөнсә)}}{{Река |Название = Слак |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 30 |Площадь водосбора = |Бассейн = Ҡорһаҡ/Дим/Ағиҙел (Кама ҡушылдығы)/Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = [[Слакбаш (Белебеевский район)]] |Высота истока = |Координаты истока = 53.998/54.4055 |Устье = Ҡорһаҡ |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 25 өҫтәрәк, [[Ыҫлаҡ (Әлшәй районы)]], [[Әлшәй районы]] |Высота устья = |Координаты устья = 53.967/54.7073 |Страна = Россия |Регион = Башкортостан |Район = Бәләбәй районы/Әлшәй районы }} '''Ыҫлаҡ ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Бәләбәй һәм Әлшәй райондары<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Ҡорһаҡ]] йылғаһының уң ярына тамағынан 25 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 30 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Дим]] йылғаһы башынан [[Бочкарёвка (Шишмә районы)|Бочкарёвка]] ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183169|title=РФ һыу реестры: Слак }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201312111100024816 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102481 * Бассейн коды — 10.01.02.013 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] {{hydro-stub}} mmknl6j96hho7plz5o61phox13winr9 1152438 1152437 2022-08-27T19:57:00Z ZUFAr 191 added [[Category:Бәләбәй районы йылғалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Ыҫлаҡ (төшөнсә)}}{{Река |Название = Слак |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 30 |Площадь водосбора = |Бассейн = Ҡорһаҡ/Дим/Ағиҙел (Кама ҡушылдығы)/Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = [[Слакбаш (Белебеевский район)]] |Высота истока = |Координаты истока = 53.998/54.4055 |Устье = Ҡорһаҡ |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 25 өҫтәрәк, [[Ыҫлаҡ (Әлшәй районы)]], [[Әлшәй районы]] |Высота устья = |Координаты устья = 53.967/54.7073 |Страна = Россия |Регион = Башкортостан |Район = Бәләбәй районы/Әлшәй районы }} '''Ыҫлаҡ ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Бәләбәй һәм Әлшәй райондары<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Ҡорһаҡ]] йылғаһының уң ярына тамағынан 25 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 30 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Дим]] йылғаһы башынан [[Бочкарёвка (Шишмә районы)|Бочкарёвка]] ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183169|title=РФ һыу реестры: Слак }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201312111100024816 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102481 * Бассейн коды — 10.01.02.013 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] [[Категория:Бәләбәй районы йылғалары]] {{hydro-stub}} i6dz4fo0kjqj0dc837i15r4weo1fvkw 1152439 1152438 2022-08-27T19:57:13Z ZUFAr 191 added [[Category:Әлшәй районы йылғалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Ыҫлаҡ (төшөнсә)}}{{Река |Название = Слак |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 30 |Площадь водосбора = |Бассейн = Ҡорһаҡ/Дим/Ағиҙел (Кама ҡушылдығы)/Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = [[Слакбаш (Белебеевский район)]] |Высота истока = |Координаты истока = 53.998/54.4055 |Устье = Ҡорһаҡ |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 25 өҫтәрәк, [[Ыҫлаҡ (Әлшәй районы)]], [[Әлшәй районы]] |Высота устья = |Координаты устья = 53.967/54.7073 |Страна = Россия |Регион = Башкортостан |Район = Бәләбәй районы/Әлшәй районы }} '''Ыҫлаҡ ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Бәләбәй һәм Әлшәй райондары<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Ҡорһаҡ]] йылғаһының уң ярына тамағынан 25 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 30 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Дим]] йылғаһы башынан [[Бочкарёвка (Шишмә районы)|Бочкарёвка]] ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183169|title=РФ һыу реестры: Слак }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201312111100024816 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102481 * Бассейн коды — 10.01.02.013 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] [[Категория:Бәләбәй районы йылғалары]] [[Категория:Әлшәй районы йылғалары]] {{hydro-stub}} l1ozwai2nlfuehiz85mskcjdvkplwc7 1152440 1152439 2022-08-27T19:57:47Z ZUFAr 191 added [[Category:Кама бассейны округы йылғалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Ыҫлаҡ (төшөнсә)}}{{Река |Название = Слак |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 30 |Площадь водосбора = |Бассейн = Ҡорһаҡ/Дим/Ағиҙел (Кама ҡушылдығы)/Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = [[Слакбаш (Белебеевский район)]] |Высота истока = |Координаты истока = 53.998/54.4055 |Устье = Ҡорһаҡ |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 25 өҫтәрәк, [[Ыҫлаҡ (Әлшәй районы)]], [[Әлшәй районы]] |Высота устья = |Координаты устья = 53.967/54.7073 |Страна = Россия |Регион = Башкортостан |Район = Бәләбәй районы/Әлшәй районы }} '''Ыҫлаҡ ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Бәләбәй һәм Әлшәй райондары<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Ҡорһаҡ]] йылғаһының уң ярына тамағынан 25 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 30 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Дим]] йылғаһы башынан [[Бочкарёвка (Шишмә районы)|Бочкарёвка]] ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183169|title=РФ һыу реестры: Слак }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201312111100024816 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102481 * Бассейн коды — 10.01.02.013 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] [[Категория:Бәләбәй районы йылғалары]] [[Категория:Әлшәй районы йылғалары]] [[Категория:Кама бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} n932f8jr7i955gkp71vpatb8wxxxjcc 1152441 1152440 2022-08-27T19:58:21Z ZUFAr 191 ZUFAr [[Слак (Ҡорһаҡ ҡушылдығы)]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ыҫлаҡ (Ҡорһаҡ ҡушылдығы)]] wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Ыҫлаҡ (төшөнсә)}}{{Река |Название = Слак |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 30 |Площадь водосбора = |Бассейн = Ҡорһаҡ/Дим/Ағиҙел (Кама ҡушылдығы)/Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = [[Слакбаш (Белебеевский район)]] |Высота истока = |Координаты истока = 53.998/54.4055 |Устье = Ҡорһаҡ |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 25 өҫтәрәк, [[Ыҫлаҡ (Әлшәй районы)]], [[Әлшәй районы]] |Высота устья = |Координаты устья = 53.967/54.7073 |Страна = Россия |Регион = Башкортостан |Район = Бәләбәй районы/Әлшәй районы }} '''Ыҫлаҡ ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Бәләбәй һәм Әлшәй райондары<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Ҡорһаҡ]] йылғаһының уң ярына тамағынан 25 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 30 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Дим]] йылғаһы башынан [[Бочкарёвка (Шишмә районы)|Бочкарёвка]] ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183169|title=РФ һыу реестры: Слак }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010201312111100024816 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111102481 * Бассейн коды — 10.01.02.013 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Башҡортостан йылғалары]] [[Категория:Бәләбәй районы йылғалары]] [[Категория:Әлшәй районы йылғалары]] [[Категория:Кама бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} n932f8jr7i955gkp71vpatb8wxxxjcc Сэм (Коса ҡушылдығы) 0 58880 1152480 734414 2022-08-28T09:15:47Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Сэм |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 11 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Каспий диңгеҙе]] |Бассейн рек = Кама |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Коса |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 66 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Пермь крайы, Киров өлкәһе, Удмурт Республикаһы |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Пермь крайы |Категория на Викискладе = }} '''Сэм ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Пермь крайы]], [[Киров өлкәһе]], [[Удмурт Республикаһы]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Коса йылғаһының һул ярына тамағынан 66 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 11 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Кама]] йылғаһы башынан [[Бондюг]] ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Кама ҡушылдыҡтары бассейны, Ағиҙел ҡушылғанға тиклем, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=180124|title=РФ һыу реестры: Сэм }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010100112111100002829 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111100282 * Бассейн коды — 10.01.01.001 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Пермь крайы йылғалары]] [[Категория:Киров өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Удмуртия йылғалары]] {{hydro-stub}} gs8i0djiyd1euvuy9ar89exy9qmnzp0 Футбол 0 59204 1152483 1058722 2022-08-28T11:05:49Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы "Football_iu_1996.jpg" рәсеме урынына [[Рәсем:Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg|Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сәбәп: [ wikitext text/x-wiki {{Infobox sport | name = Футбол | image = Football in Bloomington, Indiana, 1996.jpg | imagesize = 300px | caption = Һөжүм итеүсе уйынсы <small>(№ 10)</small> тупҡа тибергә әҙерләнә. | union = [[ФИФА]] | nickname = Соккер (Төньяҡ Америкала) | first = 19 быуат уртаһы, Англия | country/region = Бар донъяла | registered = | clubs = | contact = Эйе | team = бер яҡта 11 уйынсы | mgender = бар, ярыштар айырым үтә | category = [[Команда уйыны]], [[Туп уйыны]] | equipment = Футбол тубы | venue = Футбол яланы | olympic = Эйе, 1936 йылғы Олимпия уйындарынан башлап | paralympic = Юҡ }} [[Файл:Soccerball.jpg|thumb|Футбол тубы]] [[Файл:Glass Football.jpg|thumb|Быяла футбол тубы — еңеү өсөн бүләк.]] '''Футбо́л''' ({{lang-en|foot}} — аяҡ, ''ball'' — туп) — [[спорт]] командалы уйын төрө, төп маҡсаты — ҡаршы яҡ ҡапҡаһына ҡулдан башҡа аяҡ һәм башҡа тән ағзалары ярҙамында мөмкин тиклем күп туп индереү. Хәҙерге ваҡытта донъяла иң популяр һәм киң билдәле [[спорт төрө]]<ref>{{cite book |last=Guttman |first=Allen |editor=Eric Dunning, Joseph A. Maguire, Robert E. Pearton |title=The Sports Process: A Comparative and Developmental Approach |origyear=1993 |accessdate=2008-01-26 |publisher=Human Kinetics |location=Champaign |isbn=0880116242 |pages=p129 |chapter=The Diffusion of Sports and the Problem of Cultural Imperialism |chapterurl=http://books.google.com/books?id=tQY5wxQDn5gC&pg=PA129&lpg=PA129&dq=world's+most+popular+team+sport&source=web&ots=6ns3wVUEGV&sig=SZPKYSDMJBrO1uV4mPxNbKyAuJY#PPA129,M1 |quote=the game is complex enough not to be invented independently by many preliterate cultures and yet simple enough to become the world's most popular team sport }}</ref><ref>{{cite book |last=Dunning |first=Eric |authorlink=Eric Dunning |title=Sport Matters: Sociological Studies of Sport, Violence and Civilisation |origyear=1999 |accessdate=2008-01-26 |publisher=Routledge |location=London |isbn=0415064139 |pages=p103 |chapter=The development of soccer as a world game |chapterurl=http://books.google.com/books?id=X3lX_LVBaToC&pg=PA105&lpg=PA105&dq=world's+most+popular+team+sport&source=web&ots=ehee9Lr9o1&sig=nyvDhcrPoR8lXhYKE7k4CZYg_qU#PPA103,M1 |quote=During the twentieth century, soccer emerged as the world's most popular team sport }}</ref><ref>{{cite book |author=Frederick O. Mueller, Robert C. Cantu, Steven P. Van Camp |last= |first= |coauthors= |title=Catastrophic Injuries in High School and College Sports |origdate= |origyear=1996 |accessdate=2008-01-26 |publisher=Human Kinetics |location=Champaign |isbn=0873226747 |pages=p57 |chapter=Team Sports |chapterurl=http://books.google.com/books?id=XG6AIHLtyaUC&pg=PA57&lpg=PA57&dq=soccer+most+popular+team+sport&source=web&ots=QzydYB5Am0&sig=w_ouIgmegjytYFfWy7k92guTNfU#PPA57,M1 |quote=Soccer is the most popular sport in the world, and its popularity is growing in the United States. It has been estimated that there were 22 million soccer players in the world in the early 1980s, and that number is increasing. In the United States soccer is now a major sport at both the high school and college levels }}</ref>. == Уйындың исемдәре == Донъя футбол федерацияһы һәм [[Халыҡ-ара олимпия комитеты]] халыҡ-ара уйынды рәсми рәүештә «футбол» тип атай. Уйындың [[инглиз теле]]ндәге тулы исеме «association football» («Ассоциация ҡағиҙәләре буйынса футбол») 1863 йылда, инглиз Футбол ассоциацияһы барлыҡҡа килгәс, уйынды башҡа футбол төрҙәренән (регби («rugby football»), «Регби мәктәбе ҡағиҙәләре буйынса футбол»)<ref>{{cite web|url=http://www.usembassy.org.uk/rss/transcripts/worldcup2006a.html|title=The Yanks are Coming: A U.S. World Cup Preview|accessdate=6 June 2009|last=Mazumdar|first=Partha|date=5 июня 2006|publisher=Embassy of the United States in London|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CUQR7fFj|archivedate=2012-11-27}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131110175014/http://www.usembassy.org.uk/rss/transcripts/worldcup2006a.html |date=2013-11-10 }}</ref>. Һүҙе [[1892 йыл]]дан ҡуллана<ref>{{cite book|page=198|url=http://books.google.com/books?id=d5QbAQAAIAAJ|title=Baily's Magazine of Sports & Pastimes, vol. lvii|year=1892|location=London|publisher=Vinton|oclc=12030733}}</ref>. Ваҡыт үтеү менән оҙон исем ҡыҫҡартылған. «Соккер» термины Англияла 1880 йылдарҙа барлыҡҡа килгән («association» һүҙенән «-soc-» өлөшөнә «-er» суффиксы өҫтәлгән). Бөгөнгө көндә «соккер» исемен бер нисә инглиз телле дәүләттә генә ҡулланалар<ref>{{cite web|url=http://www.irishtimes.com/sports/soccer/|title=The Irish Times: Soccer|accessdate=28 ноября 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CWVzYYWX|archivedate=2012-11-29}} {{ref-en}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.independent.ie/sport/soccer/|title=Independent.ie: Soccer|accessdate=28 ноября 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CWW0x8F4|archivedate=2012-11-29}} {{ref-en}}</ref>. Мәҫәлән, [[Австралия]]ла һәм [[Яңы Зеландия]]ла электән футбол тип регбиҙы атайҙар. Ирландияла «футбол» терминын гэль футболына ҡарата ҡулланалар. [[Көньяҡ Африка Республикаһы]]нда иһә «соккер»исеме киң таралған. [[АҠШ]] һәм [[Канада]]ла «соккер» термины осрай, сөнки футбол тип америка һәм канада футболын атайҙар. Англияла «соккер» исемен иҫкергән тип һанайҙар. == Дөйөм мәғлүмәт == === Футбол тарихы === Хәҙерге футболға оҡшаш уйындар күп халыҡтарҙа булған, ләкин беренсе яҙма ҡағиҙәләр [[1848 йыл]]да барлыҡҡа килгән. Футболдың тыуған йылы булып 1863 йыл һанала (футбол Ассоциацияһы барлыҡҡа килеп, ҡағиҙәләр төҙөлгән){{sfn|В.И. Малов|2002|loc=|p=|pp=41-46|s=|с=|g=|name=}}. Футбол элек-электән билдәле. [[Мысыр]], [[Германия]], [[Ҡытай]]ҙа футболға оҡшаш уйындар булған. Уларҙың иң уңышлыһын итальяндар уйлап сығарып, гарпастум тип йөрөткәндәр. Заманса футбол барлыҡҡа килеү менән гарпастум онотолған. Инглиздәр футболды уйлап сығарғас, бар донъяға тарата башлағандар. Ул ваҡытта чемпионатта күп инглиз командалары ҡатнашҡан. === Уйын ҡағиҙәләре === Айырым футбол уйыны матч тип атала һәм 45 минутлыҡ ике таймдан тора. Беренсе һәм икенсе таймдар араһындағы тәнәфес 15 минут һуҙыла, командалар ял итә, тәнәфес бөткәс, ҡапҡалар менән алмашалар<ref>{{cite web|url=http://www.football-info.ru/pravila/07.htm|title=Правило 7. Продолжительность игры|publisher=football-info.ru|accessdate=2013-06-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HO096eR4|archivedate=2013-06-15}}</ref>. Уйын үлән йәки синтетик япмалы яланда үтә. Унда 7—11 уйынсы булған ике команда ҡатнаша. Бер уйынсы ҡапҡала тора һәм штраф майҙаны эсендә ҡул менән уйнай ала, уның төп маҡсаты — ҡапҡаға тупты үткәрмәү. Һәр футболсының урыны һәм бурыстары бар. Һаҡлаусылар күбеһенсә яландың үҙ яртыһында була һәм ҡаршы команда уйынсыларына ҡаршы тора. Ярымһаҡсылар уйын яланының уртаһында була, һаҡсыларға йәки һөжүм итеүселәргә ярҙам итә. Һөжүм итеүселәр күбеһенсә ҡаршы яҡта уйнай, уларҙың төп бурысы — ҡаршы яҡ ҡапҡаһына туп индереү. Уйындың төп маҡсаты — ҡаршы команда ҡапҡаһына күберәк гол индереп, үҙ ҡапҡаңды яҡлап ҡалыу. Матчта ҡаршы ҡапҡаға иң күп туп индергән команда еңеүсе була. Әгәр ҙә командалар ике тайм эсендә бер иш гол индерһәләр, бер яҡ та еңмәй йәки еңеүсе билдәләнгән матч регламенты буйынса баһалана. Был осраҡта өҫтәлмә ваҡыт  — 15-шәр минутлыҡ ике тайм бирелә. Төп һәм өҫтәлмә ваҡыт араһында тәнәфес бирелә. Өҫтәлмә таймдар араһындағы ваҡыт урындарҙы алмаштырыу өсөн генә була. Элгәре беренсе гол индергән («алтын гол» ҡағиҙәһе) йәки өҫтәлмә таймдарҙың ҡайһыһында булһа ла еңгән («көмөш гол» ҡағиҙәһе) команда еңеүсе булып һаналғайны. Хәҙерге ваҡытта өҫтәлмә ваҡыт йә бөтөнләй уйналмай, йә тулыһынса уйнала (2 тайм 15-шәр минут). Әгәр ҙә өҫтәмә ваҡыт эсендә еңеүсене билдәләп булмай икән, матч һуңынан пенальти серияһы үткәрелә: ҡаршы команда ҡапҡаһына 11 м аранан бишәр туп тибелә. Пенальтиҙан һуң гол иҫәбе бер иш икән, еңеүсе билдәләнгәнсе тағы бер пар пенальти уйнала<ref>{{cite web|url=http://www.football-info.ru/pravila/08.htm|title=Правило 8. Начало и возобновление игр|publisher=football-info.ru|accessdate=2013-06-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HO0CIiBh|archivedate=2013-06-15}}</ref>. === Футбол донъяла === [[Файл:Kid playing soccer.jpg|thumb|Футбол уйнаған бала]] [[Донъя футбол федерацияһы]] (ФИФА) мәғлүмәттәре буйынса, 2001 йылда Ер шарында 250 миллион кеше футбол уйнаған. Уларҙың 20 миллиондан ашыуы — ҡатын-ҡыҙҙар. 1,5 миллион тирәһе команда теркәлгән һәм 300 000 профессиональ клуб бар. Илдәр буйынса алғанда, беренсе урында [[АҠШ]] (18 миллион, уларҙың 40 % — ҡатын-ҡыҙҙар), унан һуң [[Индонезия]] (10 миллион), [[Мексика]] (7,4 миллион), [[Ҡытай]] (7,2 миллион), [[Бразилия]] (7 миллион), [[Германия]] (6,2 миллион), [[Бангладеш]] (5,2 миллион), [[Италия]] (4 миллион), [[Рәсәй]] (3,8 миллион) бар. Әммә футболсыларҙың һаны сифатҡа бәйле түгел. Футбол буйынса донъя чемпионаттарын күбеһенсә [[Европа]] һәм [[Көньяҡ Америка]] йыйылма командалары еңә, ә [[Уругвай]]ҙа (ике тапҡыр Донъя футбол федерацияһы кубогын еңеүсе), Рәсәйҙә теркәлгән футболсыларға ҡарағанда, дөйөм халыҡ һаны әҙерәк. === Тактика === Футбол — команда уйыны булғас, үҙ-ара аңлашыусанлыҡ, бергә еренә еткереп уйнай алыу кеүек сифаттар беренсе урында тора. Уйынсыларҙың тактик төҙөлөшө мөһим. Заман футболында 4 [[һаҡлаусы (футбол)|һаҡлаусы]], 4 [[ярымһаҡлаусы (футбол)|ярымһаҡлаусы]], 2 [[һөжүм итеүсе (футбол)|һөжүм итеүсе]] (4-4-2) менән уйын схемаһы таралған. Әммә схемалар һаны күп. Квалификацияларына ҡарап, уйынсылар үҙенекенән башҡа урындарҙа ла уйнай алалар. == Футбол структуралары == === Ойошмалар === Футболдың таралыуын күҙәтеү, идара итеү өсөн яуап биргән бер нисә ойошма бар. Төп ойошма булып Донъя футбол федерацияһы (ФИФА) һанала. Ул [[Швейцария]]ның [[Цюрих]] ҡалаһында урынлашҡан. Ул донъя ярыштарын ойоштора, мәҫәлән, донъя чемпионатын. Унан һуң континенталь ойошмалар һәм илдәр, өлкәләр, ҡалалар ойошмалары, һ.б. бара. Һәр береһенең футболды таратыу һәм популяр итеү, клубтарҙың эшмәкәрлеген тикшереү буйынса үҙ бурыстары бар. === Клубтар === [[Футбол клубы]] — футбол төҙөлөшөнөң төп өлөшө. Ул уйынсыларҙы, эшләүселәрҙе, ойошмаларҙы берләштерә. Асылында үҙ инфраструктураһы, хеҙмәтләндереүсе эшселәре булған ойошмаға ингән футболсылар командаһы. == Ярыштар == [[Файл:Brazil 1970.JPG|thumb|right|250px|Халыҡ-ара чемпионатында 1970 Бразилияһың команда өсөнсө тапкыр еңеүсеһе менән булған]] Ярыштар — уйындың мөһим өлөшө. Уйындарҙы федерация ойоштора, һәр бер турнирҙың үҙ регламенты була. Ярыштар эске һәм халыҡ-ара төрҙәренә бүленә. Халыҡ-ара ярыштар, үҙ сиратында, клуб һәм милли йыйылма командалар араһында үтә. Иң билдәле ярыштар: ФИФА үткәргәндәре: * Милли йыйылма командалар араһында ** Донъя чемпионаты ** Конфедерациялар кубогы ** Олимпия уйындары * Клубтар араһында ** [[ФИФА клуб донъя чемпионаты]] Европа футбол ассоциациялары берләшмәһе ([[УЕФА]]) үткәргәндәре: * Милли йыйылма командалары араһында ** Европа чемпионаты * Клубтар араһында ** [[УЕФА чемпиондары лигаһы]] ** [[УЕФА Европа Лигаһы]] ** [[УЕФА суперкубогы]] Көньяҡ Америка футбол конфедерацияһы ([[КОНМЕБОЛ]]): * Милли йыйылма командалар араһында ** [[Футбол буйынса Америка кубогы|Америка кубогы]] * Клубтар араһында ** [[Либертадорес кубогы]] ** [[Көньяҡ Америка кубогы]] ** [[Рекопа]] == Футбол төрҙәре == [[Файл:Table football in new york.jpg|thumb|right|250px|[[Нью-Йорк]]та өҫтәл футболы]] {{main|Футбол төрҙәре}} Футболдың күп төрҙәре бар: футзал (AMF) һәм футзал (ФИФА) — [[мини-футбол]] (залда махсус түшәм өҫтөндә уйнала), [[йорт футболы]] (төрлө түшәмдә төрлө уйынсылар һаны менән уйнала), [[пляж футболы]] (ҡомда уйнала), «йылға футболы» (тубыҡҡа тиклем һыуҙа уйнала, йыл һайын Англияның Бёртон ҡалаһында үтә), «һаҙ футболы» (һаҙлыҡта уйнала), һ.б. Шулай уҡ виртуаль һәм [[өҫтәл футболы]] (спорт уйыны), ҡағыҙҙағы футбол (логик уйын) бар. == Матч килешеү == Клуб 2006 йылдан дүрт уйнатыласаҡ ғәҙәти булмаған итальян «трофейы». Кем күберәк уйыны уйнап килешәм. Оҙаҡҡа һуҙмай ы юмор менән, бөгөн тап шулай атарға була. Ювентус һәм Милан, һәм Лацио Фиорентин, покупай арбитр уйынды, уйын һөҙөмтәләре алыу өсөн кәрәк.<ref>[https://neobet.net/ru/blog/skandalnye-istorii-iz-za-dogovornyh-igr/ Ғауғалы тарихҡа өсөн уйын килешәм.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200113161619/https://neobet.net/ru/blog/skandalnye-istorii-iz-za-dogovornyh-igr/ |date=2020-01-13 }}</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=Малов, В. И. |заглавие=Я познаю мир: Футбол |издательство=«Издательство Астрель» |год=2002 |страницы=10, 14, 17, 27, 34, 36, 38, 39, 41-46, 53, 49, 60, 61, 62, 64, 87 |isbn=5-271-04556-0 |ref=В.И. Малов }} == Һылтанмалар == {{Commons|Association football}} * [http://www.fifa.com ФИФА, Халыҡ-ара футбол ассоциациялары федерацияһы] {{ref-en}} * [http://ru.uefa.com UEFA, Европа футбол ассоциациялары берләшмәһе] {{Олимпия спорт төрҙәре}} {{Яҡшы мәҡәлә|Спорт}} [[Категория:Футбол]] 760qh0hd6ve50ea644fvek6t0z0j1nn Кесе Ломоватка 0 60491 1152477 728334 2022-08-28T09:06:19Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Кесе Ломоватка |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 46 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Кара диңгеҙе]], [[Төньяҡ Боҙло океан]] |Бассейн рек = (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Ломоватая (Озёрная ҡушылдығы)|Ломоватая]] |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 143 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Томск өлкәһе, Красноярск крайы |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Томск өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Кесе Ломоватка''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Томск өлкәһе]], [[Красноярск крайы]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Ломоватая (Озёрная ҡушылдығы)|Ломоватая]] йылғаһының уң ярына тамағынан 143 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 46 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Кеть]] йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — (Үрге) Обь ҡушылдыҡтары бассейны, Чулымдан Кеть йылғаһына тиклем, йылға бассейны — (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=191002|title=РФ һыу реестры: Кесе Ломоватка}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010600112115200025807 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115202580 * Бассейн коды — 13.01.06.001 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 2 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Томск өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Красноярск крайы йылғалары]] {{hydro-stub}} fpi7vx62x9rrkiiixg8wni6tzmkjghk Кома (Мезень ҡушылдығы) 0 61685 1152442 1152359 2022-08-27T20:02:34Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Кома |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 40 |Площадь водосбора = |Бассейн = Мезень (йылға)/Аҡ диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 64.734/46.7617 |Устье = Мезень (река) |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 254 км өҫтәрәк |Высота устья = |Координаты устья = 64.9045/46.5561 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельск өлкәҙе |Район = Лешуконск районы |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) |Тип вывода для ПК = 12 }} '''Кома ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. Архангельск өлкәһе<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Мезень йылғаһының һул ярына тамағынан 254 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 40 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Мезень (йылға)|Мезень]] йылғаһы башынан Малонистогорская ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Өҫтәмә бассейны юҡ, йылға бассейны — Мезень<ref name='Рәсәй МСР'/>. Кама йәки кома тип атарға иртәрәк кеүек кема йылғаһының. 10-дан ашыу Рәсәй, Финляндия һәм англия [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=162367|title=РФ һыу реестры: Кома }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03030000112103000045944 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103004594 * Бассейн коды — 03.03.00.001 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} bilemavr3gulxrxtler9s0awceg25l5 1152443 1152442 2022-08-27T20:03:01Z ZUFAr 191 added [[Category:Двина-Печора бассейны округы йылғалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Кома |Национальное название = |Изображение = |Подпись изображения = |Длина = 40 |Площадь водосбора = |Бассейн = Мезень (йылға)/Аҡ диңгеҙ |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |Координаты истока = 64.734/46.7617 |Устье = Мезень (река) |Местоположение устья = һул ярына тамағынан 254 км өҫтәрәк |Высота устья = |Координаты устья = 64.9045/46.5561 |Уклон реки = |Страна = Россия |Регион = Архангельск өлкәҙе |Район = Лешуконск районы |Позиционная карта = Россия Архангельская область (материковая часть) |Тип вывода для ПК = 12 }} '''Кома ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. Архангельск өлкәһе<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Мезень йылғаһының һул ярына тамағынан 254 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 40 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Двина-Печора һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Мезень (йылға)|Мезень]] йылғаһы башынан Малонистогорская ауылы янындағы һыу үлсәү посына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Өҫтәмә бассейны юҡ, йылға бассейны — Мезень<ref name='Рәсәй МСР'/>. Кама йәки кома тип атарға иртәрәк кеүек кема йылғаһының. 10-дан ашыу Рәсәй, Финляндия һәм англия [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=162367|title=РФ һыу реестры: Кома }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03030000112103000045944 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103004594 * Бассейн коды — 03.03.00.001 * ГӨ буйынса томы — 03 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] [[Категория:Архангельск өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Двина-Печора бассейны округы йылғалары]] {{hydro-stub}} 6cc2rxuyok3enrxylkopm4t4sgqgupb Нгарка-Неро-Яха 0 64565 1152447 731024 2022-08-28T03:26:50Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Нгарка-Неро-Яха |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 14 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Кара диңгеҙе]] |Бассейн рек = (Түбәнге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Шуга ([[Обь]] ҡушылдығы)|Шуга]] |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 89 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Ямал-Ненец АО |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Ямал-Ненец АО |Категория на Викискладе = }} '''Нгарка-Неро-Яха''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Ямал-Ненец АО]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Шуга ([[Обь]] ҡушылдығы)|Шуга]] йылғаһының уң ярына тамағынан 89 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 14 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Түбәнге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Обь]] йылғаһы [[Салехард]] ҡалаһынан тамағына тиклем . Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Обь ҡушылдыҡтары бассейны, Төньяҡ Сосьва тамағынан түбән, йылға бассейны — (Түбәнге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=200801|title=РФ һыу реестры: Нгарка-Неро-Яха}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 15020300212115300035514 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115303551 * Бассейн коды — 15.02.03.002 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 3 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Ямал-Ненец АО йылғалары]] {{hydro-stub}} sp0dwwelddryh61zlfxbcb4hwi37k7t 1152469 1152447 2022-08-28T07:56:24Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Нгарка-Неро-Яха |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 14 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Кара диңгеҙе]] |Бассейн рек = (Түбәнге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Шуга (Обь ҡушылдығы)|Шуга]] |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 89 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Ямал-Ненец АО |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Ямал-Ненец АО |Категория на Викискладе = }} '''Нгарка-Неро-Яха''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Ямал-Ненец АО]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Шуга (Обь ҡушылдығы)|Шуга]] йылғаһының уң ярына тамағынан 89 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 14 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Түбәнге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Обь]] йылғаһы [[Салехард]] ҡалаһынан тамағына тиклем . Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Обь ҡушылдыҡтары бассейны, Төньяҡ Сосьва тамағынан түбән, йылға бассейны — (Түбәнге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=200801|title=РФ һыу реестры: Нгарка-Неро-Яха}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 15020300212115300035514 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115303551 * Бассейн коды — 15.02.03.002 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 3 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Ямал-Ненец АО йылғалары]] {{hydro-stub}} azp5tww7jwsnwgn9l7zqggwxkcru1ta Шуга (Обь ҡушылдығы) 0 64629 1152470 736929 2022-08-28T07:57:03Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Шуга |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 130 |Площадь бассейна = 1600 |Бассейн = [[Кара диңгеҙе]] |Бассейн рек = (Түбәнге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Обь]] (Надымская [[Обь]]) |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 7 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Ямал-Ненец АО |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Ямал-Ненец АО |Категория на Викискладе = }} '''Шуга ''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Ямал-Ненец АО]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Обь]] (Надымская [[Обь]]) йылғаһының уң ярына тамағынан 7 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 130 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Түбәнге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Обь]] йылғаһы [[Салехард]] ҡалаһынан тамағына тиклем . Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Обь ҡушылдыҡтары бассейны, Төньяҡ Сосьва тамағынан түбән, йылға бассейны — (Түбәнге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=200777|title=РФ һыу реестры: Шуга }}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 15020300212115300035507 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115303550 * Бассейн коды — 15.02.03.002 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 3 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Ямал-Ненец АО йылғалары]] {{hydro-stub}} sojiyqb80c5hxf4zzcs8f93lfu9im14 Украиндар 0 69769 1152431 1077786 2022-08-27T18:48:36Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Халыҡ | название = '''Украиндар''' | изображение = | ширина = 260 | подпись = [[Шевченко, Тарас Григорьевич|Т. Шевченко]], [[Гоголь, Николай Васильевич|Н. Гоголь]], [[Леся Украинка|Л. Украинка]], [[Хмельницкий, Богдан Михайлович|Б. Хмельницкий]]<br />[[Тимошенко, Степан Прокофьевич|С. Тимошенко]], [[Довженко, Александр Петрович|А. Довженко]], [[Королёв, Сергей Павлович|С. Королёв]], [[Шевченко, Андрей Николаевич|А. Шевченко]] | самоназвание = | численность = 37-40 млн. яҡын | расселение = {{UKR}}:<br />&nbsp;&nbsp;37 541 693 (2001 йыл, Бөтә Украина иҫәп алыуы )<ref name="perepisU">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/|title=Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык|lang=|publisher=||archiveurl=http://www.webcitation.org/6171e8TFd|archivedate=2011-08-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/6171e8TFd}}</ref><br /> {{RUS}}:<br /> &nbsp;&nbsp;1 927 988 [[Всероссийская перепись населения (2010)|(перепись 2010)]]<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref> <br /> {{CAN}}:<br /> &nbsp;&nbsp;1 209 090 (перепись 2006 г.)<ref>[http://www40.statcan.ca/l01/cst01/demo26a.htm Population by selected ethnic origins, by province and territory (2006 Census)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080530011734/http://www40.statcan.ca/l01/cst01/demo26a.htm |date=2008-05-30 }} Население Канады: этническое происхождение предков.</ref> <br /> {{BRA}}:<br /> &nbsp;&nbsp;1&nbsp;010&nbsp;000 (оценка 1996 г.)<ref>[http://www.ukrweekly.com/ The Ukrainian Weekly<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> <br /> {{USA}}:<br /> &nbsp;&nbsp;976&nbsp;314 (оценка 2009 г.)<ref>[http://factfinder.census.gov/servlet/ADPTable?_bm=y&-context=adp&-qr_name=ACS_2009_1YR_G00_DP2&-ds_name=ACS_2009_1YR_G00_&-tree_id=306&-redoLog=false&-geo_id=01000US&-format=&-_lang=en&-search_map_config= US Census Bureau 2009] {{Webarchive|url=https://archive.today/20200211182006/http://factfinder.census.gov/servlet/ADPTable?_bm=y&-context=adp&-qr_name=ACS_2009_1YR_G00_DP2&-ds_name=ACS_2009_1YR_G00_&-tree_id=306&-redoLog=false&-geo_id=01000US&-format=&-_lang=en&-search_map_config= |date=2020-02-11 }} Происхождение населения США 2009 г.</ref> <br /> {{KAZ}}:<br /> &nbsp;&nbsp;333&nbsp;031 (перепись 2009 г.)<ref name="demoscope.ru">[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/КрПН2009_161110рус.doc Итоги переписи населения Казахстана 2009 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181118072949/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9A%D1%80%D0%9F%D0%9D2009_161110%D1%80%D1%83%D1%81.doc |date=2018-11-18 }}</ref><ref>По переписи 1989 г. украинцы в Казахстане составляли 896 240 чел.([http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=5 Демоскоп])</ref><br /> {{ARG}}:<br /> &nbsp;&nbsp;300&nbsp;000<ref name="ИА">[http://www.nbuv.gov.ua/portal/soc_gum/Ians/2010_4/4-16.pdf Богданова Т.Є., Погромський В. О. Українська етнiчна спiльнота в Аргентин наприкiнцi ХХ — на початку ХХІ столiття // Історичний архів. Наукові студії, № 4 — 2010]</ref><ref name="Ucrania">[http://celaforum.nuevamayoria.com/DATA/es/noticia.040824.php Ucrania, un potencial socio comercial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150704035917/http://celaforum.nuevamayoria.com/DATA/es/noticia.040824.php |date=2015-07-04 }}</ref><br /> {{MOL}}:<br /> &nbsp;&nbsp;282&nbsp;406 (перепись 2004 г.)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2006/0249/analit08.php Демоскоп. Некоторые итоги переписи 2004 года в Молдавии]</ref><ref>Без учёта ПМР (Приднестровья)</ref> <br /> {{флагификация|Приднестровье}}:<br /> &nbsp;&nbsp; 160&nbsp;069 (перепись 2004 г.)<ref>[[Приднестровье]] ([[ПМР]]) юридически является частью Молдавии, фактически — самопровозглашённым государством, признанным лишь двумя частично признанными государствами: [[Южная Осетия]] и [[Абхазия]]. Перепись населения в [[Молдавия|Молдавии]] 5-12 октября 2004 г. проводилась без учёта населения [[ПМР]]. В [[ПМР]] в 2004 г. проводилась самостоятельная перепись населения 11-18 ноября 2004 г.([http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0213/panorm01.php#2 Демоскоп. Итоги переписи населения ПМР 2004 г.])</ref> <br /> {{BLR}}:<br /> &nbsp;&nbsp;158&nbsp;723 (перепись 2009 г.)<ref name="belstat.gov.by">[https://web.archive.org/web/20100918165045/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf Итоги переписи населения Беларуси 2009 г. Национальный состав].</ref><br /> {{DEU}}:<br /> &nbsp;&nbsp;128&nbsp;100<ref>[http://www.destatis.de/basis/e/bevoe/bevoetab10.htm destatis.de]</ref> <br /> {{UZB}}:<br /> &nbsp;&nbsp;104&nbsp;720 (оценка 2000 г.)<ref name="Этнический атлас Узбекистана">[http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416 Этнический атлас Узбекистана]</ref><br /> {{PRT}}:<br /> &nbsp;&nbsp;66&nbsp;041<ref>http://www.acime.gov.pt/modules.php?name=News&file=article&sid=863 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070713020028/http://www.acime.gov.pt/modules.php?name=News&file=article&sid=863 |date=2007-07-13 }}</ref> <br /> {{ROU}}:<br /> &nbsp;&nbsp;61&nbsp;353 (перепись 2002 г.)<ref>[http://mimmc.ro/info_util/formulare_1294/ Recensamant Romania 2002] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070513211550/http://mimmc.ro/info_util/formulare_1294/ |date=2007-05-13 }}</ref> <br /> {{POL}}:<br /> &nbsp;&nbsp;48&nbsp;000 (перепись 2011 г.)<ref name="Перепись 2011">Согласно предварительным итогам переписи населения 2011 года (этой переписью впервые предусматривалась возможность указания двух национальностей одним и тем же респондентом) в Польше насчитывалась 26 тысяч человек, которые указали только украинскую национальность и никакую другую, 10 тысяч человек указали украинскую национальность в качестве первой из двух, ещё 12 тысяч указали украинскую национальность второй из двух возможных. Среди 22 тысяч человек, которые указали украинскую национальность одной из двух возможных (первой или второй), 20 тысяч другой национальностью указали польскую (см. [https://web.archive.org/web/20130116214520/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_lu_nps2011_wyniki_nsp2011_22032012.pdf Предварительыне результаты Национальной переписи населения и жилищ Польши 2011 года]).</ref><br /> {{LAT}}:<br /> &nbsp;&nbsp;45&nbsp;699 (перепись 2011 г.)<ref>[http://www.csb.gov.lv/en/notikumi/key-provisional-results-population-and-housing-census-2011-33306.html On key provisional results of Population and Housing Census 2011 | Latvijas statistika<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{ref-lv}}</ref><br /> {{SVK}}:<br />&nbsp;&nbsp;35&nbsp;015 (перепись 2001 г.)<ref>[http://sodb.infostat.sk/sodb/slovak/2001/format.htm Zdroj údajov: Štatistický úrad Slovenskej republiky 2001. TAB. 115 Bývajúce obyvateľstvo podľa pohlavia a národností ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081109055716/http://sodb.infostat.sk/sodb/slovak/2001/format.htm |date=2008-11-09 }}</ref><ref>В том числе 24 201 [[русины|русин]] и 10 814 собственно украинцев.</ref> или &nbsp;&nbsp;55 000<ref>[http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/lo.html World Factbook Redirect — Central Intelligence Agency<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070509151632/https://www.cia.gov/cia//publications/factbook/geos/lo.html |date=2007-05-09 }}</ref> <br /> {{EST}}:<br /> &nbsp;&nbsp;27&nbsp;722 (оценка 2010 г.)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/Saveshow.asp Статкомитет Эстонии. База данных населения]</ref><br /> {{KGZ}}:<br /> &nbsp;&nbsp; 21&nbsp;900 (перепись 2009 г.)<ref>[http://www.stat.kg/stat.files/tematika/демограф/Кыргызстан%20в%20цифрах/демо6.pdf Перепись населения 2009 года. Национальный состав населения Республики Кыргызстан.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120308134750/http://www.stat.kg/stat.files/tematika/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84/%D0%9A%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%20%D0%B2%20%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%B0%D1%85/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE6.pdf |date=2012-03-08 }}</ref> <br /> {{AZE}}:<br /> &nbsp;&nbsp;21&nbsp;500 (перепись 2009 г.)<ref>http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/AP_/1_5.xls {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120104065308/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/AP_/1_5.xls |date=2012-01-04 }}</ref> <br /> {{LTU}}:<br /> &nbsp;&nbsp;19&nbsp;700 (оценка 2010 г.)<ref name="stat.gov.lt">[http://db1.stat.gov.lt/statbank/SelectVarVal/saveselections.asp Национальный состав Литвы на 1 января 2010 года.]{{ref-en}}</ref> <br /> {{CZE}}:<br /> &nbsp;&nbsp;22&nbsp;112 (перепись 2001 г.)<ref>[http://www.czso.cz/sldb/sldb2001.nsf/tabx/CZ0000 Czech Statistical Office. 2001] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141103104641/http://www.czso.cz/sldb/sldb2001.nsf/tabx/CZ0000 |date=2014-11-03 }}</ref><ref>Включая [[русины|русинов]]</ref><br /> {{SRB}}:<br /> &nbsp;&nbsp;21&nbsp;259 (перепись 2002 г.)<ref name="popis2002">{{Sr icon}} {{PDFlink|[http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/Zip/VJN3.pdf Official Results of Serbian Census 2003–Population]|441&nbsp;[[Kibibyte|KiB]]<!-- application/pdf, 452227 bytes -->}}, pp. 12-13</ref><ref>Включая 15 905 [[русины|русин]] и 5 354 собственно украинцев</ref><br /> {{ITA}}:<br /> &nbsp;&nbsp;15&nbsp;500<ref>[http://demo.istat.it/str2004/index.html Statistiche demografiche ISTAT<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> <br /> {{ARM}}:<br /> &nbsp;&nbsp;2&nbsp;000 (перепись 2001 г.)<ref>[http://docs.armstat.am/census/pdfs/51.pdf Результаты переписи населения Республики Армения 2001 г.]</ref><br /> В других странах:<br /> &nbsp;&nbsp;200&nbsp;000 | вымер = | архкультура = | язык = [[украин теле]]<ref>{{Из|БСЭ|ссылка=http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00082/02700.htm?text=украинцы&stpar3=1.1|заглавие=Украинцы|издание=3-е}} <!-- Заголовок добавлен ботом --></ref><ref>[http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?AddButton=pages\U\K\Ukrainians.htm Ukrainians<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-3404101422.html The Search Engine that Does at InfoWeb.net<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> | раса = [[Европеоидная раса|европеоиды]] | религия = [[христианство]] (преимущественно [[православие]], также [[Украинская грекокатолическая церковь|грекокатолицизм]] и незначительно [[протестантизм]]). | родственные = [[урыҫтар]], [[белорустар]]. | входит = көнсығыш славяндар | включает = | происхождение = }} '''Украи́ндар'''<ref>Ф. Л. Агеенко, М. В. Зарва «Словарь ударений русского языка». Издательство «Русский язык». 1993 г.</ref><ref>{{cite web|url=http://slovari.yandex.ru/Украинец/правописание/|title=Словари русского языка|accessdate=2011-04-07|archiveurl=http://www.webcitation.org/619Pj74xe|archivedate=2011-08-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715042516/http://slovari.yandex.ru/%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D1%86/%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5/ |date=2014-07-15 }}</ref> ({{lang-uk|украї́нці}}) — [[көнсығыш славяндар]] төркөмөнән [[халыҡ]]. [[Украина]]ла, [[Рәсәй]]ҙә, [[АҠШ]], [[Канада]]ла һәм башҡа илдәрҙә йәшәйҙәр. Славян халыҡтар араһында халыҡ һаны буйынса 3-сө урында торалар (урыҫтарҙан һәм поляктарҙан һуң). == Этнонима== Урта быуаттағы документтарҙа көнсығыш славяндар (урыҫтар, украиндар, белорустар) өсөн «Русь» дөйөм этнонимы ҡулланыла. Этноним варяг теленән килде <ref>[http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=%2Fusr%2Flocal%2Fshare%2Fstarling%2Fmorpho&morpho=1&basename=\usr\local\share\starling\morpho\vasmer\vasmer&first=1&text_word=%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C&method_word=substring&ic_word=on&text_general=&method_general=substring&ic_general=on&text_origin=&method_origin=substring&ic_origin=on&text_trubachev=&method_trubachev=substring&ic_trubachev=on&text_editorial=&method_editorial=substring&ic_editorial=on&text_pages=&method_pages=substring&ic_pages=on&text_any=&method_any=substring&sort=word&ic_any=on М. Фасмер. Этимологический словарь русского языка]</ref>; [[Башҡортостан Республикаһының Милли музейы]] экспонаттары: <gallery> Bashkortostan National Museum 12.jpg Bashkortostan National Museum 09.jpg </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 18 * Украинцы. Отв. редакторы Н. С. Полищук, А. П. Пономарёв. Утверждено к печати Учёным советом Института этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая Российской академии наук. М.: Наука, 2000 ISBN 5-02-008669-X. * ''Чирков О.'' '''Етнічна територія українців (Українська етнічна територія)''' // Український геополітичний словник / Авт. кол.: Крисаченко В. С., Турпак Н. В. та ін. — К.: «МП Леся», 2010. — 531 с. * ''Чирков О.'' '''Етнічна територія (етнічні землі)''' // Україна-Етнос. / НДІУ; Фігурний Ю. С., Баран В. Д. та ін. — К., 2006. — С. 78-81. * [http://www.ualogos.kiev.ua/fulltext.html?id=281 ''Чирков О.'' '''Этногеографическая составляющая украиноведческой терминосистемы''' (на укр. языке).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120803061314/http://www.ualogos.kiev.ua/fulltext.html?id=281 |date=2012-08-03 }} * [http://uaznavstvo.univ.kiev.ua/ua/Rudnyc'kyj/chyrkov.htm%20%20 ''Чирков О.'' '''Утраченные земли''' (на укр. языке)]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * ''Чирков О.'' '''Антропологические термины — неотъемлемая составляющая терминосистемы украиноведения''' // Сборник науч. трудов НДИУ. — К.: «Рада», 2008. — Т. ХХІ. — С. 389—398. — (на укр. яз.) * ''Чирков О.'' '''Сущность связи между антропологией (физической антропологией) и украиноведением''' // Сборник науч. трудов НДИУ. — К.: «Рада», 2008. — Т. ХХII. — С. 46-50. — (на укр. яз.) * А. Котенко, А. Миллер, О. Мартынюк [http://magazines.russ.ru/nlo/2011/108/ko3.html «МАЛОРОСС»: ЭВОЛЮЦИЯ ПОНЯТИЯ ДО ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ] == Һылтанмалар == * [http://www.ukrainianworldcongress.org/ Всемирный Украинский Конгресс.] * [http://litopys.org.ua/boplan/bop01.htm Guillaume Le Vasseur de Beauplane, Описание Украины — нескольких провинций Королевства Польского, тянущихся от границ Московии к границам Трансильвании, вместе с их обычаями, образом жизни и ведением войн] * [http://ukdim.blog.tut.by/ Украинский Дом] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120104044506/http://ukdim.blog.tut.by/ |date=2012-01-04 }} * [http://quebec-ukraine.com/cgi-bin/l/links.cgi?kat=a5 Украинцы за границей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051218034113/http://www.quebec-ukraine.com/cgi-bin/l/links.cgi?kat=a5 |date=2005-12-18 }} * [http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/index.seam?path=62%3A3495499%3A3507664&c=PHOTO&cid=725831 ErУкрнцы // Фотокаталог Музея антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120211082023/http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/index.seam?path=62%3A3495499%3A3507664&c=PHOTO&cid=725831 |date=2012-02-11 }} * И. Г. Георги «[http://www.museum.ru/N26092 Описание всех обитающих в Российском государстве народов…]» * [http://etno.iatp.org.ua/ (укр.) Украинская этнография] * [https://archive.is/20121222233024/www.zn.ua/3000/3050/50610/ (рус.) В.Балушок «Как русины стали украинцами», Зеркало недели, 2005] * [https://web.archive.org/web/20070716095103/http://www.zn.ua/3000/3050/49862/ (рус.) В.Балушок «Когда же родился украинский народ?», Зеркало недели, 2005] * [https://web.archive.org/web/20070716095103/http://www.zn.ua/3000/3050/51748/ (рус.) В.Балушок «Своевольная» Украина, Зеркало недели, 2005] * [http://www.rusyn.org/?root=rusyns&rusyns=ethnography&article=63 (англ.) Иван Поп. Статья «Этнография» // Encyclopedia of Rusyn History and Culture] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927210523/http://www.rusyn.org/?root=rusyns&rusyns=ethnography&article=63 |date=2007-09-27 }} {{Ethno-stub}} [[Категория:Украиндар]] [[Категория:Көнсығыш славяндар]] [[Категория:Канада халыҡтары]] [[Категория:Молдова халыҡтары]] [[Категория:Польша халыҡтары]] [[Категория:Рәсәй халыҡтары]] [[Категория:Словакия халыҡтары]] [[Категория:АҠШ халыҡтары]] [[Категория:Украина халыҡтары]] c29tkyoi7tmf7b87pusj16rim5y3cmm 29 август 0 71768 1152456 1152331 2022-08-28T05:33:09Z Айсар 10823 орфография wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''29 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 241-се ([[кәбисә йыл]]ында 242-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 124 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: [[Ядро ҡоралы|Ядро һынауҙарына]] ҡаршы хәрәкәт көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Мотоциклдың тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Кеше хоҡуҡтары көнө. ** [[Лимон]] [[һут]]ы көнө. * {{Флагификация|Аргентина}}: [[Ағас]] ултыртыу көнө. * {{Флагификация|Көньяҡ Судан}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Индия}}: [[Спорт]] көнө. * {{Флагификация|Япония}}: Ҡыҙҙырылған [[ит]] көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Ҡырым Республикаһы}}: Виноградсылыҡ һәм шарап яһау көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Аргентина}}: [[Адвокатура|Адвокаттар]] көнө. * {{Флагификация|Польша}}: Муниципаль полиция көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Эске эштәр министрлығы Эске ғәскәрҙәренең махсус тәғәйенләнеш подразделениелары көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1831]]: Электромагнит индукцияһы күренеше асыла. * [[1885]]: [[Германия]] [[Инженерлыҡ эше|инженеры]] Готлиб Даймлер беренсе мотоциклға [[Патент хоҡуғы|патент]] ала. * [[1932]]: «Башцветметзолото» тресы ойошторола (1933 йылдан — «Башзолото»). * [[1936]]: [[Ишембай нефть эшкәртеү заводы]] эш башлай. * [[1991]]: [[«Нур» Өфө дәүләт татар театры]] асыла. * [[1994]]: [[Башҡортостан]]да [[Венгрия]] көндәре башлана. * [[2001]]: [[Кеше]]нең оҙон ғүмерлелек [[ген]]ы табыла. * [[2008]]: [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]]ның яңы уҡыу-спорт комплексы файҙаланыуға тапшырыла. * [[2013]]: Республика кардиологик диспансеры табибтары [[Башҡортостан]]да тәүге тапҡыр йөрәкте күсереп ултыртыу операцияһы яһай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Клементьев Данил Викторович]] (1955), муниципаль хеҙмәт ветераны, 2019 йылға тиклем [[Өфө ҡалаһы|Өфө ҡала хакимиәтенең]] [[экология]] һәм тирә-яҡ мөхитте һаҡлау бүлеге начальнигы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тәбиғәтте һаҡлау хеҙмәткәре. * [[Губаев Игорь Иванович]] (1960), эске эштәр органдары ветераны, [[Журналистика|журналист]], [[Нефтекама]] ҡалаһында [[мари теле]]ндә сыҡҡан «[[Чолман]]» республика гәзитен ойоштороусы һәм 2001 йылдан уның баш мөхәррире. [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡалтасы районы]] [[Кәкүш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Канюков Рәшит Закир улы]] (1931), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Геология|геолог]], [[нефть]] сәнәғәте ветераны. 1956 йылдан [[«Ишембайнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы]] операторы, геологы, нефть промыслаһының өлкән геологы; 1967—1994 йылдарҙа идаралыҡтың баш геологы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған нефтсеһе (1977), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (1968). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәләүез районы]] [[Ергән]] ауылынан. * [[Шөғәйепов Вәкил Шакир улы]] (1936—28.06.2017), [[Башҡорттар|башҡорт]] милли музыка ҡоралдарын эшләү һәм реставрациялау оҫтаһы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1988). [[Рәсәй Федерацияһы]] Хөкүмәтенең «Рәсәй рухы» («Душа России») премияһы (2013) һәм «Оҫта — алтын ҡулдар» республика конкурсы ([[Өфө]], 2004) лауреаты. * [[Аҡъюлова Ләлә Тимерғәли ҡыҙы]] (1956), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. [[Сибай]] үҙәк ҡала дауаханаһының поликлиника фельдшеры. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған медицина хеҙмәткәре. * [[Ҡаһиров Рәмил Әхнәф улы]] (1956), [[Педагогика|педагог]]. 2008 йылдан [[Өфө]]ләге 64-се һөнәри лицей (хәҙер художество-сәнәғәт колледжы) директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. * [[Шәрәфетдинова Ольга Юрьевна]] (1961), ҡурсаҡ йөрөтөүсе артист. 1982 йылдан [[Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры]] актёры. 2002 йылдан Рәсәй Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2014). «Актёр йыры» республика конкурсының (Өфө, 1994) гран-при эйәһе, «Рәсәй драма театрҙары актёрҙары йырлай» Бөтә Рәсәй конкурс-фестивале ([[Түбәнге Новгород]], 1995) лауреаты. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ғәйнаншин Филарит Тимерхан улы]] (1947), [[ауыл хужалығы]], [[КПСС|партия]] һәм муниципаль органдар хеҙмәткәре. 1988 йылдан [[Тәтешле районы]]ның Ленин исемендәге колхоз рәйесе, 2000—2008 йылдарҙа район хакимиәте башлығы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның икенсе саҡырылыш (1999—2003) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, «Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалеры, Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе. Сығышы менән ошо райондың [[Үрге Тәтешле]] ауылынан. * [[Тереғолов Шамил Әхмәт улы]] (1947—28.11.2008), [[балет]] артисы һәм [[Педагогика|педагог]]. 1990—2009 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] балет группаһының художество етәксеһе. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған (1997) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1985). * [[Кузнецова Светлана Николаевна]] (1952), педагог. 1981 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһының]] балалар баҡсалары тәрбиәсеһе, 1987—2009 йылдарҙа 40-сы «Гүзәл» балалар баҡсаһы мөдире. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2002). Сығышы менән [[Ҡарағанды]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Тадиашвили Ольга Семёновна]] (1928—23.04.2001), архитектор. 1962 йылдан СССР Архитекторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған архитекторы (1992). Сығышы менән хәҙерге [[Төньяҡ Осетия — Алания Республикаһы]]ның баш ҡалаһы [[Владикавказ]]дан. * [[Ишемғолов Марат Баязит улы]] (1948—24.09.2013), хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре, 2001—2013 йылдарҙа [[Ауырғазы районы]] хакимиәте башлығы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың халыҡ мәғарифы отличнигы (1996), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2010). Ауырғазы районының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге премияһы лауреаты (2011). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Суфиян Поварисов]] (1924—3.07.2016), яҙыусы, тел һәм әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1976 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1991), профессор (1993). [[Башҡортостан]]дың халыҡ яҙыусыһы (2011), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1992) һәм [[Татарстан Республикаһы]]ның (2004) атҡаҙанған фән эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәр биреү хеҙмәткәре (1997). [[Фәтих Кәрим]] (1984) һәм [[Ғәлимйән Ибраһимов]] (1998) исемендәге премиялар лауреаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985) һәм 3‑сө дәрәжә Дан (1948) ордендары кавалеры. * [[Мышкин Владимир Александрович]] (1944), ғалим-токсиколог, хәрби хеҙмәткәр. 1969 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1987—1997 йылдарҙа уҡыу бүлеге начальнигы — хәрби һәм экстремаль медицина кафедраһы начальнигы урынбаҫары. 1998 йылдан — Өфөләге Хеҙмәт медицинаһы һәм кеше экологияһы ғилми-тикшеренеү институтының бүлек етәксеһе һәм 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (1999), профессор (2000). Медицина хеҙмәте полковнигы (1987). Сығышы менән [[Дүшәмбе (ҡала)|Дүшәмбе]] ҡалаһынан. * [[Астахова Ирина Николаевна]] (1959), ғалим-хирург. 2006 йылдан Мануаль терапия үҙәге табибы. Медицина фәндәре докторы (2003). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Әхмәтйәнова Эльмира Хәмит ҡыҙы]] (1959), ғалим-терапевт, кардиолог. 1991 йылдан Башҡорт дәүләт медицина институты һәм Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2006), профессор (2009). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:29 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1780]]: Жан Огюст Доминик Энгр, [[Франция]] рәссамы. * [[1915]]: [[Ингрид Бергман]], [[Швеция]] һәм [[АҠШ]]-тың кино актёры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:29 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З29]] [[Категория:29 август]] b6daq73whcrxea54r4adlaxcqrm8k37 30 август 0 71769 1152448 1152340 2022-08-28T04:04:45Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 242-се ([[кәбисә йыл]]ында 243-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 123 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Казахстан}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Турция}}: Еңеү көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Татарстан}}: Республика көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Киргизия}}: Архивсы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == [[Файл:Russia Orenburg Karavan-Saray mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы]] * [[1846]]: [[Ырымбур]]ҙа башлыса [[башҡорттар]] иҫәбенә төҙөлгән [[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы асыла. * [[1873]]: Франц-Иосиф Ере асыла. * [[1901]]: Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электр саң һурғысына патент ала. * [[1917]]: [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|2-се Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] һайланған [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның яңы составтағы беренсе ултырышы була. * [[1918]]: «[[Башҡорт тауышы]]» гәзитенең тәүге һаны сыға. * [[1926]]: Преображенский заводы ҡасабаһының атамаһы [[Йылайыр]]ға үҙгәртелә. * [[1939]]: [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] хөкүмәт ҡарарҙарын мотлаҡ рәүештә ике дәүләт телендә — [[Башҡорт теле|башҡорт]] һәм [[Урыҫ теле|урыҫ]] телдәрендә сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. * [[1996]]: [[Башҡортостан]]да Сергей Аксаков исемендәге Бөтә Рәсәй әҙәби премияһы булдырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Булатов Фәһим Нәбиәхмәт улы]] (1940), хеҙмәт ветераны, [[Кушнаренко районы]] «Кушнаренко» совхозының элекке механизаторы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. * [[Харисов Фәрит Әкрәм улы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] музыка колледжы уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Фәтҡуллин Хикмәт Нәбиулла улы]] (1901—21.06.1963), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1934 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] ҡарамағындағы ауыл хужалығы культуралары селекцияһы һәм орлоҡсолоғо бүлегенең ([[Шишмә]]) өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәе кандидаты (1946). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Истомин Николай Николаевич]] (1941), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1960—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1997 йылдан — генераль директорҙың беренсе урынбаҫары — техник директор. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1987), [[СССР]] Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы министрлығының иң яҡшы рационализаторы (1987). Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Грачёвка районы (Ырымбур өлкәһе)|Грачёвка районы]] Кузьминовка ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Злищев Борис Андреевич]] (1942), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Металлургия|металлург]]. 1970 йылдан [[Баймаҡ]] ҡойоу-механика заводының ремонт-төҙөлөш цехы инженер-технологы, баш инженеры, цех начальнигы, 2001—2009 йылдарҙа — ҡойоу цехы начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған металлургы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырғыҙстан]]дың Мырҙа-Аҡа ауылынан. * [[Буренин Владимир Алексеевич]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]], [[математик]]. 1972 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2012 йылдарҙа хисаплау техникаһы һәм инженер кибернетикаһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтехимигы (1998). Сығышы менән [[Вологда]] ҡалаһынан. * Солонина Тамара Анатольевна (1947), педагог, Сибай ҡалаһының хәҙерге 9-сы лицейының элекке директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Знаменский Сергей Евгеньевич]] (1957), ғалим-[[Геология|геолог]]. 1979 йылдан хәҙерге [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге]] [[Геология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Геология институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1989 йылдан өлкән, 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Геология-минералогия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Липецк өлкәһе]]нең Лебедянь ҡалаһынан. * [[Хәйруллин Рәмил Мәғҙинур улы]] (1962), ғалим-[[Үҫемлектәр физиологияһы|үҫемлектәр физиологы]], [[Биохимия|биохимик]]. 1984 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа БДАУ-ҙың фәнни белем биреү үҙәге мөдире. 1989 йылдан (өҙөклөк менән) Биология һәм генетика институтының ғилми хеҙмәткәре, 1994 йылдан лаборатория мөдире, 2010 йылдан — директор урынбаҫары, 2013 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Нуриман районы]] Красивая Поляна ауылынан. * [[Фомичёв Константин Николаевич]] (1977), [[спорт]]сы. 1995—2009 йылдарҙа байдарка һәм каноэла ишеү буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2004). Дүртәр тапҡыр донъя һәм [[Европа]], күп тапҡыр Рәсәй чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ ара класлы (1996) һәм атҡаҙанған (2000) спорт мастеры. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (1997). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Александр Тюлькин]] (1888—18.03.1980), [[СССР]] рәссамы, педагог. [[Башҡортостан]]да һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 1934 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[РСФСР]]‑ҙың (1960) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1944) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ рәссамы (1955) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге премия]]һы лауреаты (1975). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1955). * [[Сәйфуллин Баян Авзал улы]] (1928—16.03.2018), [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1967—1987 йылдарҙа [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] Советы башҡарма комитеты рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8-се саҡырылыш (1971–1975) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] 1973) һәм ике «Почёт Билдәһе» ордендары (1966, 1971) кавалеры. [[Бәләбәй]] ҡалаһы һәм районының почётлы гражданы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Йәрмәкәй районы]]ның [[Атамкүл]] ауылынан. * [[Үтәбай-Кәрими]] (1933—4.03.2005), уҡытыусы, [[ислам]] белгесе, шәрҡиәтсе. 1988—1992 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. Шәреҡ ғалимдары хеҙмәттәрен [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[татар теле|татар телдәренә]] тәржемә итеүсе. * [[Демидова Зоя Ивановна]] (1943—2011), малсылыҡ ветераны, 1961—1998 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]]ның Матрай совхозы һауынсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы]] (1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ғәләүетдинова Светлана Ишбулды ҡыҙы]] (1949), ғалим-психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1983), профессор. * [[Карпов Владимир Григорьевич]] (1949—29.08.2009), ғалим-инженер‑механик, хужалыҡ эшмәкәре. 1982—2009 йылдарҙа «Сода» йәмғиәтенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 2004—2006 йылдарҙа — генераль директор, баш инженер һәм техник директор. Техник фәндәр кандидаты (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған химигы (1997) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Морозов Александр Герасимович]] (1949), дәүләт хеҙмәткәре. [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] Рәйесе ярҙамсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Алкин]] ауылынан. * [[Мостафин Рәсим Мирғасим улы]] (1959—12.06.2002), юрист. 1998—2002 йылдарҙа Өфө транспорт прокуратураһы прокуроры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Күгәрсен районы]] [[Мораҡ (Күгәрсен районы)|Мораҡ]] ауылынан. * [[Мостафин Рәшит Мирғәсим улы]] (1959), ғалим-социаль гигиенист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, медицина һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1994—2011 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] үҙәк дауаханаһының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының IV саҡырылыш (2008—2013) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2009) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған табибы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Күгәрсен районы Мораҡ ауылынан. * [[Солтанов Шамил Хәниф улы]] (1974), ғалим-тау инженеры‑геолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] профессоры (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камалова Алиса Атлас ҡыҙы]] (1979), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының Терапевтар ассоциацияһы ағзаһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006). [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] доценты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1860]]: Исаак Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1871]]: [[Эрнест Резерфорд]], [[Бөйөк Британия]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1908). * [[1954]]: [[Александр Лукашенко]], [[Беларусь]] Президенты. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1935]]: Анри Барбюс, [[Франция]] яҙыусыһы. * [[2006]]: [[Нәғиб Мәхфүз]], [[Мысыр]] яҙыусы-романисы, драматург, сценарист. * [[2011]]: Йәүҙәт Ғиләжетдинов, [[Рәсәй]] Социология фәндәре академияһы академигы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған фән эшмәкәре. * [[2012]]: Игорь Кваша, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] актёры, театр һәм кино режиссёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З30]] [[Категория:30 август]] 21hzi5d3sdk11rda7dcbyujodpwcn44 1152449 1152448 2022-08-28T04:05:29Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 242-се ([[кәбисә йыл]]ында 243-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 123 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Казахстан}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Турция}}: Еңеү көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Татарстан}}: Республика көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Киргизия}}: Архивсы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == [[Файл:Russia Orenburg Karavan-Saray mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы]] * [[1846]]: [[Ырымбур]]ҙа башлыса [[башҡорттар]] иҫәбенә төҙөлгән [[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы асыла. * [[1873]]: Франц-Иосиф Ере асыла. * [[1901]]: Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электр саң һурғысына патент ала. * [[1917]]: [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|2-се Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] һайланған [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның яңы составтағы беренсе ултырышы була. * [[1918]]: «[[Башҡорт тауышы]]» гәзитенең тәүге һаны сыға. * [[1926]]: Преображенский заводы ҡасабаһының атамаһы [[Йылайыр]]ға үҙгәртелә. * [[1939]]: [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] хөкүмәт ҡарарҙарын мотлаҡ рәүештә ике дәүләт телендә — [[Башҡорт теле|башҡорт]] һәм [[Урыҫ теле|урыҫ]] телдәрендә сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. * [[1996]]: [[Башҡортостан]]да Сергей Аксаков исемендәге Бөтә Рәсәй әҙәби премияһы булдырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Булатов Фәһим Нәбиәхмәт улы]] (1940), хеҙмәт ветераны, [[Кушнаренко районы]] «Кушнаренко» совхозының элекке механизаторы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. * [[Харисов Фәрит Әкрәм улы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] музыка колледжы уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Фәтҡуллин Хикмәт Нәбиулла улы]] (1901—21.06.1963), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1934 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] ҡарамағындағы ауыл хужалығы культуралары селекцияһы һәм орлоҡсолоғо бүлегенең ([[Шишмә]]) өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәе кандидаты (1946). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Истомин Николай Николаевич]] (1941), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1960—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1997 йылдан — генераль директорҙың беренсе урынбаҫары — техник директор. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1987), [[СССР]] Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы министрлығының иң яҡшы рационализаторы (1987). Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Грачёвка районы (Ырымбур өлкәһе)|Грачёвка районы]] Кузьминовка ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Злищев Борис Андреевич]] (1942), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Металлургия|металлург]]. 1970 йылдан [[Баймаҡ]] ҡойоу-механика заводының ремонт-төҙөлөш цехы инженер-технологы, баш инженеры, цех начальнигы, 2001—2009 йылдарҙа — ҡойоу цехы начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған металлургы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырғыҙстан]]дың Мырҙа-Аҡа ауылынан. * [[Буренин Владимир Алексеевич]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]], [[математик]]. 1972 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2012 йылдарҙа хисаплау техникаһы һәм инженер кибернетикаһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтехимигы (1998). Сығышы менән [[Вологда]] ҡалаһынан. * [[Солонина Тамара Анатольевна]] (1947), [[Педагогика|педагог]]. Сибай ҡалаһының хәҙерге 9-сы лицейының элекке директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Знаменский Сергей Евгеньевич]] (1957), ғалим-[[Геология|геолог]]. 1979 йылдан хәҙерге [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге]] [[Геология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Геология институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1989 йылдан өлкән, 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Геология-минералогия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Липецк өлкәһе]]нең Лебедянь ҡалаһынан. * [[Хәйруллин Рәмил Мәғҙинур улы]] (1962), ғалим-[[Үҫемлектәр физиологияһы|үҫемлектәр физиологы]], [[Биохимия|биохимик]]. 1984 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа БДАУ-ҙың фәнни белем биреү үҙәге мөдире. 1989 йылдан (өҙөклөк менән) Биология һәм генетика институтының ғилми хеҙмәткәре, 1994 йылдан лаборатория мөдире, 2010 йылдан — директор урынбаҫары, 2013 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Нуриман районы]] Красивая Поляна ауылынан. * [[Фомичёв Константин Николаевич]] (1977), [[спорт]]сы. 1995—2009 йылдарҙа байдарка һәм каноэла ишеү буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2004). Дүртәр тапҡыр донъя һәм [[Европа]], күп тапҡыр Рәсәй чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ ара класлы (1996) һәм атҡаҙанған (2000) спорт мастеры. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (1997). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Александр Тюлькин]] (1888—18.03.1980), [[СССР]] рәссамы, педагог. [[Башҡортостан]]да һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 1934 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[РСФСР]]‑ҙың (1960) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1944) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ рәссамы (1955) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге премия]]һы лауреаты (1975). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1955). * [[Сәйфуллин Баян Авзал улы]] (1928—16.03.2018), [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1967—1987 йылдарҙа [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] Советы башҡарма комитеты рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8-се саҡырылыш (1971–1975) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] 1973) һәм ике «Почёт Билдәһе» ордендары (1966, 1971) кавалеры. [[Бәләбәй]] ҡалаһы һәм районының почётлы гражданы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Йәрмәкәй районы]]ның [[Атамкүл]] ауылынан. * [[Үтәбай-Кәрими]] (1933—4.03.2005), уҡытыусы, [[ислам]] белгесе, шәрҡиәтсе. 1988—1992 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. Шәреҡ ғалимдары хеҙмәттәрен [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[татар теле|татар телдәренә]] тәржемә итеүсе. * [[Демидова Зоя Ивановна]] (1943—2011), малсылыҡ ветераны, 1961—1998 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]]ның Матрай совхозы һауынсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы]] (1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ғәләүетдинова Светлана Ишбулды ҡыҙы]] (1949), ғалим-психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1983), профессор. * [[Карпов Владимир Григорьевич]] (1949—29.08.2009), ғалим-инженер‑механик, хужалыҡ эшмәкәре. 1982—2009 йылдарҙа «Сода» йәмғиәтенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 2004—2006 йылдарҙа — генераль директор, баш инженер һәм техник директор. Техник фәндәр кандидаты (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған химигы (1997) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Морозов Александр Герасимович]] (1949), дәүләт хеҙмәткәре. [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] Рәйесе ярҙамсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Алкин]] ауылынан. * [[Мостафин Рәсим Мирғасим улы]] (1959—12.06.2002), юрист. 1998—2002 йылдарҙа Өфө транспорт прокуратураһы прокуроры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Күгәрсен районы]] [[Мораҡ (Күгәрсен районы)|Мораҡ]] ауылынан. * [[Мостафин Рәшит Мирғәсим улы]] (1959), ғалим-социаль гигиенист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, медицина һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1994—2011 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] үҙәк дауаханаһының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының IV саҡырылыш (2008—2013) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2009) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған табибы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Күгәрсен районы Мораҡ ауылынан. * [[Солтанов Шамил Хәниф улы]] (1974), ғалим-тау инженеры‑геолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] профессоры (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камалова Алиса Атлас ҡыҙы]] (1979), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының Терапевтар ассоциацияһы ағзаһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006). [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] доценты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1860]]: Исаак Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1871]]: [[Эрнест Резерфорд]], [[Бөйөк Британия]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1908). * [[1954]]: [[Александр Лукашенко]], [[Беларусь]] Президенты. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1935]]: Анри Барбюс, [[Франция]] яҙыусыһы. * [[2006]]: [[Нәғиб Мәхфүз]], [[Мысыр]] яҙыусы-романисы, драматург, сценарист. * [[2011]]: Йәүҙәт Ғиләжетдинов, [[Рәсәй]] Социология фәндәре академияһы академигы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған фән эшмәкәре. * [[2012]]: Игорь Кваша, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] актёры, театр һәм кино режиссёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З30]] [[Категория:30 август]] 2h7mhjo3n9rcgkdp5f00r1nlv0ea86w 1152450 1152449 2022-08-28T04:51:54Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 242-се ([[кәбисә йыл]]ында 243-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 123 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Казахстан}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Турция}}: Еңеү көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Татарстан}}: Республика көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Киргизия}}: Архивсы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == [[Файл:Russia Orenburg Karavan-Saray mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы]] * [[1846]]: [[Ырымбур]]ҙа башлыса [[башҡорттар]] иҫәбенә төҙөлгән [[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы асыла. * [[1873]]: Франц-Иосиф Ере асыла. * [[1901]]: Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электр саң һурғысына патент ала. * [[1917]]: [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|2-се Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] һайланған [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның яңы составтағы беренсе ултырышы була. * [[1918]]: «[[Башҡорт тауышы]]» гәзитенең тәүге һаны сыға. * [[1926]]: Преображенский заводы ҡасабаһының атамаһы [[Йылайыр]]ға үҙгәртелә. * [[1939]]: [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] хөкүмәт ҡарарҙарын мотлаҡ рәүештә ике дәүләт телендә — [[Башҡорт теле|башҡорт]] һәм [[Урыҫ теле|урыҫ]] телдәрендә сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. * [[1996]]: [[Башҡортостан]]да Сергей Аксаков исемендәге Бөтә Рәсәй әҙәби премияһы булдырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Булатов Фәһим Нәбиәхмәт улы]] (1940), хеҙмәт ветераны, [[Кушнаренко районы]] «Кушнаренко» совхозының элекке механизаторы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. * [[Харисов Фәрит Әкрәм улы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] музыка колледжы уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Фәтҡуллин Хикмәт Нәбиулла улы]] (1901—21.06.1963), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1934 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] ҡарамағындағы ауыл хужалығы культуралары селекцияһы һәм орлоҡсолоғо бүлегенең ([[Шишмә]]) өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәе кандидаты (1946). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Истомин Николай Николаевич]] (1941), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1960—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1997 йылдан — генераль директорҙың беренсе урынбаҫары — техник директор. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1987), [[СССР]] Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы министрлығының иң яҡшы рационализаторы (1987). Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Грачёвка районы (Ырымбур өлкәһе)|Грачёвка районы]] Кузьминовка ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Злищев Борис Андреевич]] (1942), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Металлургия|металлург]]. 1970 йылдан [[Баймаҡ]] ҡойоу-механика заводының ремонт-төҙөлөш цехы инженер-технологы, баш инженеры, цех начальнигы, 2001—2009 йылдарҙа — ҡойоу цехы начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған металлургы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырғыҙстан]]дың Мырҙа-Аҡа ауылынан. * [[Буренин Владимир Алексеевич]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]], [[математик]]. 1972 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2012 йылдарҙа хисаплау техникаһы һәм инженер кибернетикаһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтехимигы (1998). Сығышы менән [[Вологда]] ҡалаһынан. * [[Солонина Тамара Анатольевна]] (1947), [[Педагогика|педагог]]. Сибай ҡалаһының хәҙерге 9-сы лицейының элекке директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. * Фәйзуллина Галина Павловна (1947), китапханасы. 1974—2003 йылдарҙа хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Әхмәт-Зәки Вәлиди исемендәге милли китапханаһының үҫмерҙәр филиалы мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Знаменский Сергей Евгеньевич]] (1957), ғалим-[[Геология|геолог]]. 1979 йылдан хәҙерге [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге]] [[Геология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Геология институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1989 йылдан өлкән, 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Геология-минералогия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Липецк өлкәһе]]нең Лебедянь ҡалаһынан. * [[Хәйруллин Рәмил Мәғҙинур улы]] (1962), ғалим-[[Үҫемлектәр физиологияһы|үҫемлектәр физиологы]], [[Биохимия|биохимик]]. 1984 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа БДАУ-ҙың фәнни белем биреү үҙәге мөдире. 1989 йылдан (өҙөклөк менән) Биология һәм генетика институтының ғилми хеҙмәткәре, 1994 йылдан лаборатория мөдире, 2010 йылдан — директор урынбаҫары, 2013 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Нуриман районы]] Красивая Поляна ауылынан. * [[Фомичёв Константин Николаевич]] (1977), [[спорт]]сы. 1995—2009 йылдарҙа байдарка һәм каноэла ишеү буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2004). Дүртәр тапҡыр донъя һәм [[Европа]], күп тапҡыр Рәсәй чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ ара класлы (1996) һәм атҡаҙанған (2000) спорт мастеры. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (1997). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Александр Тюлькин]] (1888—18.03.1980), [[СССР]] рәссамы, педагог. [[Башҡортостан]]да һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 1934 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[РСФСР]]‑ҙың (1960) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1944) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ рәссамы (1955) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге премия]]һы лауреаты (1975). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1955). * [[Сәйфуллин Баян Авзал улы]] (1928—16.03.2018), [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1967—1987 йылдарҙа [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] Советы башҡарма комитеты рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8-се саҡырылыш (1971–1975) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] 1973) һәм ике «Почёт Билдәһе» ордендары (1966, 1971) кавалеры. [[Бәләбәй]] ҡалаһы һәм районының почётлы гражданы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Йәрмәкәй районы]]ның [[Атамкүл]] ауылынан. * [[Үтәбай-Кәрими]] (1933—4.03.2005), уҡытыусы, [[ислам]] белгесе, шәрҡиәтсе. 1988—1992 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. Шәреҡ ғалимдары хеҙмәттәрен [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[татар теле|татар телдәренә]] тәржемә итеүсе. * [[Демидова Зоя Ивановна]] (1943—2011), малсылыҡ ветераны, 1961—1998 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]]ның Матрай совхозы һауынсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы]] (1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ғәләүетдинова Светлана Ишбулды ҡыҙы]] (1949), ғалим-психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1983), профессор. * [[Карпов Владимир Григорьевич]] (1949—29.08.2009), ғалим-инженер‑механик, хужалыҡ эшмәкәре. 1982—2009 йылдарҙа «Сода» йәмғиәтенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 2004—2006 йылдарҙа — генераль директор, баш инженер һәм техник директор. Техник фәндәр кандидаты (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған химигы (1997) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Морозов Александр Герасимович]] (1949), дәүләт хеҙмәткәре. [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] Рәйесе ярҙамсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Алкин]] ауылынан. * [[Мостафин Рәсим Мирғасим улы]] (1959—12.06.2002), юрист. 1998—2002 йылдарҙа Өфө транспорт прокуратураһы прокуроры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Күгәрсен районы]] [[Мораҡ (Күгәрсен районы)|Мораҡ]] ауылынан. * [[Мостафин Рәшит Мирғәсим улы]] (1959), ғалим-социаль гигиенист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, медицина һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1994—2011 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] үҙәк дауаханаһының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының IV саҡырылыш (2008—2013) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2009) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған табибы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Күгәрсен районы Мораҡ ауылынан. * [[Солтанов Шамил Хәниф улы]] (1974), ғалим-тау инженеры‑геолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] профессоры (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камалова Алиса Атлас ҡыҙы]] (1979), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының Терапевтар ассоциацияһы ағзаһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006). [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] доценты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1860]]: Исаак Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1871]]: [[Эрнест Резерфорд]], [[Бөйөк Британия]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1908). * [[1954]]: [[Александр Лукашенко]], [[Беларусь]] Президенты. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1935]]: Анри Барбюс, [[Франция]] яҙыусыһы. * [[2006]]: [[Нәғиб Мәхфүз]], [[Мысыр]] яҙыусы-романисы, драматург, сценарист. * [[2011]]: Йәүҙәт Ғиләжетдинов, [[Рәсәй]] Социология фәндәре академияһы академигы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған фән эшмәкәре. * [[2012]]: Игорь Кваша, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] актёры, театр һәм кино режиссёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З30]] [[Категория:30 август]] n5k8ccmqgxfl93xas4tv27eza7zv1cp 1152451 1152450 2022-08-28T04:52:58Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 242-се ([[кәбисә йыл]]ында 243-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 123 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Казахстан}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Турция}}: Еңеү көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Татарстан}}: Республика көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Киргизия}}: Архивсы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == [[Файл:Russia Orenburg Karavan-Saray mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы]] * [[1846]]: [[Ырымбур]]ҙа башлыса [[башҡорттар]] иҫәбенә төҙөлгән [[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы асыла. * [[1873]]: Франц-Иосиф Ере асыла. * [[1901]]: Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электр саң һурғысына патент ала. * [[1917]]: [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|2-се Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] һайланған [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның яңы составтағы беренсе ултырышы була. * [[1918]]: «[[Башҡорт тауышы]]» гәзитенең тәүге һаны сыға. * [[1926]]: Преображенский заводы ҡасабаһының атамаһы [[Йылайыр]]ға үҙгәртелә. * [[1939]]: [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] хөкүмәт ҡарарҙарын мотлаҡ рәүештә ике дәүләт телендә — [[Башҡорт теле|башҡорт]] һәм [[Урыҫ теле|урыҫ]] телдәрендә сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. * [[1996]]: [[Башҡортостан]]да Сергей Аксаков исемендәге Бөтә Рәсәй әҙәби премияһы булдырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Булатов Фәһим Нәбиәхмәт улы]] (1940), хеҙмәт ветераны, [[Кушнаренко районы]] «Кушнаренко» совхозының элекке механизаторы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. * [[Харисов Фәрит Әкрәм улы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] музыка колледжы уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Фәтҡуллин Хикмәт Нәбиулла улы]] (1901—21.06.1963), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1934 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] ҡарамағындағы ауыл хужалығы культуралары селекцияһы һәм орлоҡсолоғо бүлегенең ([[Шишмә]]) өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәе кандидаты (1946). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Истомин Николай Николаевич]] (1941), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1960—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1997 йылдан — генераль директорҙың беренсе урынбаҫары — техник директор. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1987), [[СССР]] Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы министрлығының иң яҡшы рационализаторы (1987). Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Грачёвка районы (Ырымбур өлкәһе)|Грачёвка районы]] Кузьминовка ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Злищев Борис Андреевич]] (1942), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Металлургия|металлург]]. 1970 йылдан [[Баймаҡ]] ҡойоу-механика заводының ремонт-төҙөлөш цехы инженер-технологы, баш инженеры, цех начальнигы, 2001—2009 йылдарҙа — ҡойоу цехы начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған металлургы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырғыҙстан]]дың Мырҙа-Аҡа ауылынан. * [[Буренин Владимир Алексеевич]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]], [[математик]]. 1972 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2012 йылдарҙа хисаплау техникаһы һәм инженер кибернетикаһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтехимигы (1998). Сығышы менән [[Вологда]] ҡалаһынан. * [[Солонина Тамара Анатольевна]] (1947), [[Педагогика|педагог]]. Сибай ҡалаһының хәҙерге 9-сы лицейының элекке директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллина Галина Павловна]] (1947), [[китап]]ханасы. 1974—2003 йылдарҙа хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханаһы]]ның үҫмерҙәр филиалы мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Знаменский Сергей Евгеньевич]] (1957), ғалим-[[Геология|геолог]]. 1979 йылдан хәҙерге [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге]] [[Геология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Геология институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1989 йылдан өлкән, 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Геология-минералогия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Липецк өлкәһе]]нең Лебедянь ҡалаһынан. * [[Хәйруллин Рәмил Мәғҙинур улы]] (1962), ғалим-[[Үҫемлектәр физиологияһы|үҫемлектәр физиологы]], [[Биохимия|биохимик]]. 1984 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа БДАУ-ҙың фәнни белем биреү үҙәге мөдире. 1989 йылдан (өҙөклөк менән) Биология һәм генетика институтының ғилми хеҙмәткәре, 1994 йылдан лаборатория мөдире, 2010 йылдан — директор урынбаҫары, 2013 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Нуриман районы]] Красивая Поляна ауылынан. * [[Фомичёв Константин Николаевич]] (1977), [[спорт]]сы. 1995—2009 йылдарҙа байдарка һәм каноэла ишеү буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2004). Дүртәр тапҡыр донъя һәм [[Европа]], күп тапҡыр Рәсәй чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ ара класлы (1996) һәм атҡаҙанған (2000) спорт мастеры. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (1997). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Александр Тюлькин]] (1888—18.03.1980), [[СССР]] рәссамы, педагог. [[Башҡортостан]]да һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 1934 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[РСФСР]]‑ҙың (1960) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1944) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ рәссамы (1955) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге премия]]һы лауреаты (1975). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1955). * [[Сәйфуллин Баян Авзал улы]] (1928—16.03.2018), [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1967—1987 йылдарҙа [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] Советы башҡарма комитеты рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8-се саҡырылыш (1971–1975) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] 1973) һәм ике «Почёт Билдәһе» ордендары (1966, 1971) кавалеры. [[Бәләбәй]] ҡалаһы һәм районының почётлы гражданы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Йәрмәкәй районы]]ның [[Атамкүл]] ауылынан. * [[Үтәбай-Кәрими]] (1933—4.03.2005), уҡытыусы, [[ислам]] белгесе, шәрҡиәтсе. 1988—1992 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. Шәреҡ ғалимдары хеҙмәттәрен [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[татар теле|татар телдәренә]] тәржемә итеүсе. * [[Демидова Зоя Ивановна]] (1943—2011), малсылыҡ ветераны, 1961—1998 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]]ның Матрай совхозы һауынсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы]] (1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ғәләүетдинова Светлана Ишбулды ҡыҙы]] (1949), ғалим-психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1983), профессор. * [[Карпов Владимир Григорьевич]] (1949—29.08.2009), ғалим-инженер‑механик, хужалыҡ эшмәкәре. 1982—2009 йылдарҙа «Сода» йәмғиәтенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 2004—2006 йылдарҙа — генераль директор, баш инженер һәм техник директор. Техник фәндәр кандидаты (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған химигы (1997) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Морозов Александр Герасимович]] (1949), дәүләт хеҙмәткәре. [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] Рәйесе ярҙамсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Алкин]] ауылынан. * [[Мостафин Рәсим Мирғасим улы]] (1959—12.06.2002), юрист. 1998—2002 йылдарҙа Өфө транспорт прокуратураһы прокуроры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Күгәрсен районы]] [[Мораҡ (Күгәрсен районы)|Мораҡ]] ауылынан. * [[Мостафин Рәшит Мирғәсим улы]] (1959), ғалим-социаль гигиенист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, медицина һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1994—2011 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] үҙәк дауаханаһының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының IV саҡырылыш (2008—2013) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2009) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған табибы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Күгәрсен районы Мораҡ ауылынан. * [[Солтанов Шамил Хәниф улы]] (1974), ғалим-тау инженеры‑геолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] профессоры (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камалова Алиса Атлас ҡыҙы]] (1979), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының Терапевтар ассоциацияһы ағзаһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006). [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] доценты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1860]]: Исаак Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1871]]: [[Эрнест Резерфорд]], [[Бөйөк Британия]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1908). * [[1954]]: [[Александр Лукашенко]], [[Беларусь]] Президенты. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1935]]: Анри Барбюс, [[Франция]] яҙыусыһы. * [[2006]]: [[Нәғиб Мәхфүз]], [[Мысыр]] яҙыусы-романисы, драматург, сценарист. * [[2011]]: Йәүҙәт Ғиләжетдинов, [[Рәсәй]] Социология фәндәре академияһы академигы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған фән эшмәкәре. * [[2012]]: Игорь Кваша, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] актёры, театр һәм кино режиссёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З30]] [[Категория:30 август]] 2mk228kiw8wlzh5cmhaxncte70kbxyu 1152452 1152451 2022-08-28T05:02:08Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 242-се ([[кәбисә йыл]]ында 243-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 123 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Казахстан}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Турция}}: Еңеү көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Татарстан}}: Республика көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Киргизия}}: Архивсы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == [[Файл:Russia Orenburg Karavan-Saray mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы]] * [[1846]]: [[Ырымбур]]ҙа башлыса [[башҡорттар]] иҫәбенә төҙөлгән [[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы асыла. * [[1873]]: Франц-Иосиф Ере асыла. * [[1901]]: Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электр саң һурғысына патент ала. * [[1917]]: [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|2-се Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] һайланған [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның яңы составтағы беренсе ултырышы була. * [[1918]]: «[[Башҡорт тауышы]]» гәзитенең тәүге һаны сыға. * [[1926]]: Преображенский заводы ҡасабаһының атамаһы [[Йылайыр]]ға үҙгәртелә. * [[1939]]: [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] хөкүмәт ҡарарҙарын мотлаҡ рәүештә ике дәүләт телендә — [[Башҡорт теле|башҡорт]] һәм [[Урыҫ теле|урыҫ]] телдәрендә сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. * [[1996]]: [[Башҡортостан]]да Сергей Аксаков исемендәге Бөтә Рәсәй әҙәби премияһы булдырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Булатов Фәһим Нәбиәхмәт улы]] (1940), хеҙмәт ветераны, [[Кушнаренко районы]] «Кушнаренко» совхозының элекке механизаторы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. * [[Харисов Фәрит Әкрәм улы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] музыка колледжы уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Фәтҡуллин Хикмәт Нәбиулла улы]] (1901—21.06.1963), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1934 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] ҡарамағындағы ауыл хужалығы культуралары селекцияһы һәм орлоҡсолоғо бүлегенең ([[Шишмә]]) өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәе кандидаты (1946). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Истомин Николай Николаевич]] (1941), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1960—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1997 йылдан — генераль директорҙың беренсе урынбаҫары — техник директор. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1987), [[СССР]] Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы министрлығының иң яҡшы рационализаторы (1987). Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Грачёвка районы (Ырымбур өлкәһе)|Грачёвка районы]] Кузьминовка ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Злищев Борис Андреевич]] (1942), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Металлургия|металлург]]. 1970 йылдан [[Баймаҡ]] ҡойоу-механика заводының ремонт-төҙөлөш цехы инженер-технологы, баш инженеры, цех начальнигы, 2001—2009 йылдарҙа — ҡойоу цехы начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған металлургы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырғыҙстан]]дың Мырҙа-Аҡа ауылынан. * [[Буренин Владимир Алексеевич]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]], [[математик]]. 1972 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2012 йылдарҙа хисаплау техникаһы һәм инженер кибернетикаһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтехимигы (1998). Сығышы менән [[Вологда]] ҡалаһынан. * [[Солонина Тамара Анатольевна]] (1947), [[Педагогика|педагог]]. Сибай ҡалаһының хәҙерге 9-сы лицейының элекке директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллина Галина Павловна]] (1947), [[китап]]ханасы. 1974—2003 йылдарҙа хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханаһы]]ның үҫмерҙәр филиалы мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Знаменский Сергей Евгеньевич]] (1957), ғалим-[[Геология|геолог]]. 1979 йылдан хәҙерге [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге]] [[Геология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Геология институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1989 йылдан өлкән, 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Геология-минералогия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Липецк өлкәһе]]нең Лебедянь ҡалаһынан. * Жеряков Андрей Васильевич (1962), режиссёр. Белорет ҡалаһының «Дефицит» театр-студияһын (хәҙер муниципаль театр) ойоштороусы һәм уның режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Хәйруллин Рәмил Мәғҙинур улы]] (1962), ғалим-[[Үҫемлектәр физиологияһы|үҫемлектәр физиологы]], [[Биохимия|биохимик]]. 1984 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа БДАУ-ҙың фәнни белем биреү үҙәге мөдире. 1989 йылдан (өҙөклөк менән) Биология һәм генетика институтының ғилми хеҙмәткәре, 1994 йылдан лаборатория мөдире, 2010 йылдан — директор урынбаҫары, 2013 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Нуриман районы]] Красивая Поляна ауылынан. * [[Фомичёв Константин Николаевич]] (1977), [[спорт]]сы. 1995—2009 йылдарҙа байдарка һәм каноэла ишеү буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2004). Дүртәр тапҡыр донъя һәм [[Европа]], күп тапҡыр Рәсәй чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ ара класлы (1996) һәм атҡаҙанған (2000) спорт мастеры. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (1997). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Александр Тюлькин]] (1888—18.03.1980), [[СССР]] рәссамы, педагог. [[Башҡортостан]]да һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 1934 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[РСФСР]]‑ҙың (1960) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1944) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ рәссамы (1955) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге премия]]һы лауреаты (1975). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1955). * [[Сәйфуллин Баян Авзал улы]] (1928—16.03.2018), [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1967—1987 йылдарҙа [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] Советы башҡарма комитеты рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8-се саҡырылыш (1971–1975) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] 1973) һәм ике «Почёт Билдәһе» ордендары (1966, 1971) кавалеры. [[Бәләбәй]] ҡалаһы һәм районының почётлы гражданы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Йәрмәкәй районы]]ның [[Атамкүл]] ауылынан. * [[Үтәбай-Кәрими]] (1933—4.03.2005), уҡытыусы, [[ислам]] белгесе, шәрҡиәтсе. 1988—1992 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. Шәреҡ ғалимдары хеҙмәттәрен [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[татар теле|татар телдәренә]] тәржемә итеүсе. * [[Демидова Зоя Ивановна]] (1943—2011), малсылыҡ ветераны, 1961—1998 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]]ның Матрай совхозы һауынсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы]] (1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ғәләүетдинова Светлана Ишбулды ҡыҙы]] (1949), ғалим-психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1983), профессор. * [[Карпов Владимир Григорьевич]] (1949—29.08.2009), ғалим-инженер‑механик, хужалыҡ эшмәкәре. 1982—2009 йылдарҙа «Сода» йәмғиәтенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 2004—2006 йылдарҙа — генераль директор, баш инженер һәм техник директор. Техник фәндәр кандидаты (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған химигы (1997) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Морозов Александр Герасимович]] (1949), дәүләт хеҙмәткәре. [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] Рәйесе ярҙамсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Алкин]] ауылынан. * [[Мостафин Рәсим Мирғасим улы]] (1959—12.06.2002), юрист. 1998—2002 йылдарҙа Өфө транспорт прокуратураһы прокуроры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Күгәрсен районы]] [[Мораҡ (Күгәрсен районы)|Мораҡ]] ауылынан. * [[Мостафин Рәшит Мирғәсим улы]] (1959), ғалим-социаль гигиенист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, медицина һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1994—2011 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] үҙәк дауаханаһының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының IV саҡырылыш (2008—2013) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2009) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған табибы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Күгәрсен районы Мораҡ ауылынан. * [[Солтанов Шамил Хәниф улы]] (1974), ғалим-тау инженеры‑геолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] профессоры (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камалова Алиса Атлас ҡыҙы]] (1979), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының Терапевтар ассоциацияһы ағзаһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006). [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] доценты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1860]]: Исаак Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1871]]: [[Эрнест Резерфорд]], [[Бөйөк Британия]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1908). * [[1954]]: [[Александр Лукашенко]], [[Беларусь]] Президенты. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1935]]: Анри Барбюс, [[Франция]] яҙыусыһы. * [[2006]]: [[Нәғиб Мәхфүз]], [[Мысыр]] яҙыусы-романисы, драматург, сценарист. * [[2011]]: Йәүҙәт Ғиләжетдинов, [[Рәсәй]] Социология фәндәре академияһы академигы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған фән эшмәкәре. * [[2012]]: Игорь Кваша, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] актёры, театр һәм кино режиссёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З30]] [[Категория:30 август]] sz5lodfggviuu2wxqsdxs3fk12qc6wd 1152453 1152452 2022-08-28T05:02:50Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 242-се ([[кәбисә йыл]]ында 243-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 123 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Казахстан}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Турция}}: Еңеү көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Татарстан}}: Республика көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Киргизия}}: Архивсы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == [[Файл:Russia Orenburg Karavan-Saray mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы]] * [[1846]]: [[Ырымбур]]ҙа башлыса [[башҡорттар]] иҫәбенә төҙөлгән [[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы асыла. * [[1873]]: Франц-Иосиф Ере асыла. * [[1901]]: Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электр саң һурғысына патент ала. * [[1917]]: [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|2-се Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] һайланған [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның яңы составтағы беренсе ултырышы була. * [[1918]]: «[[Башҡорт тауышы]]» гәзитенең тәүге һаны сыға. * [[1926]]: Преображенский заводы ҡасабаһының атамаһы [[Йылайыр]]ға үҙгәртелә. * [[1939]]: [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] хөкүмәт ҡарарҙарын мотлаҡ рәүештә ике дәүләт телендә — [[Башҡорт теле|башҡорт]] һәм [[Урыҫ теле|урыҫ]] телдәрендә сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. * [[1996]]: [[Башҡортостан]]да Сергей Аксаков исемендәге Бөтә Рәсәй әҙәби премияһы булдырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Булатов Фәһим Нәбиәхмәт улы]] (1940), хеҙмәт ветераны, [[Кушнаренко районы]] «Кушнаренко» совхозының элекке механизаторы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. * [[Харисов Фәрит Әкрәм улы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] музыка колледжы уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Фәтҡуллин Хикмәт Нәбиулла улы]] (1901—21.06.1963), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1934 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] ҡарамағындағы ауыл хужалығы культуралары селекцияһы һәм орлоҡсолоғо бүлегенең ([[Шишмә]]) өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәе кандидаты (1946). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Истомин Николай Николаевич]] (1941), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1960—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1997 йылдан — генераль директорҙың беренсе урынбаҫары — техник директор. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1987), [[СССР]] Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы министрлығының иң яҡшы рационализаторы (1987). Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Грачёвка районы (Ырымбур өлкәһе)|Грачёвка районы]] Кузьминовка ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Злищев Борис Андреевич]] (1942), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Металлургия|металлург]]. 1970 йылдан [[Баймаҡ]] ҡойоу-механика заводының ремонт-төҙөлөш цехы инженер-технологы, баш инженеры, цех начальнигы, 2001—2009 йылдарҙа — ҡойоу цехы начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған металлургы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырғыҙстан]]дың Мырҙа-Аҡа ауылынан. * [[Буренин Владимир Алексеевич]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]], [[математик]]. 1972 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2012 йылдарҙа хисаплау техникаһы һәм инженер кибернетикаһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтехимигы (1998). Сығышы менән [[Вологда]] ҡалаһынан. * [[Солонина Тамара Анатольевна]] (1947), [[Педагогика|педагог]]. [[Сибай]] ҡалаһының хәҙерге 9-сы лицейының элекке директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллина Галина Павловна]] (1947), [[китап]]ханасы. 1974—2003 йылдарҙа хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханаһы]]ның үҫмерҙәр филиалы мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Знаменский Сергей Евгеньевич]] (1957), ғалим-[[Геология|геолог]]. 1979 йылдан хәҙерге [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге]] [[Геология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Геология институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1989 йылдан өлкән, 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Геология-минералогия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Липецк өлкәһе]]нең Лебедянь ҡалаһынан. * [[Жеряков Андрей Васильевич]] (1962), режиссёр. [[Белорет]] ҡалаһының «Дефицит» театр-студияһын (хәҙер муниципаль театр) ойоштороусы һәм уның режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Хәйруллин Рәмил Мәғҙинур улы]] (1962), ғалим-[[Үҫемлектәр физиологияһы|үҫемлектәр физиологы]], [[Биохимия|биохимик]]. 1984 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа БДАУ-ҙың фәнни белем биреү үҙәге мөдире. 1989 йылдан (өҙөклөк менән) Биология һәм генетика институтының ғилми хеҙмәткәре, 1994 йылдан лаборатория мөдире, 2010 йылдан — директор урынбаҫары, 2013 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Нуриман районы]] Красивая Поляна ауылынан. * [[Фомичёв Константин Николаевич]] (1977), [[спорт]]сы. 1995—2009 йылдарҙа байдарка һәм каноэла ишеү буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2004). Дүртәр тапҡыр донъя һәм [[Европа]], күп тапҡыр Рәсәй чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ ара класлы (1996) һәм атҡаҙанған (2000) спорт мастеры. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (1997). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Александр Тюлькин]] (1888—18.03.1980), [[СССР]] рәссамы, педагог. [[Башҡортостан]]да һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 1934 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[РСФСР]]‑ҙың (1960) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1944) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ рәссамы (1955) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге премия]]һы лауреаты (1975). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1955). * [[Сәйфуллин Баян Авзал улы]] (1928—16.03.2018), [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1967—1987 йылдарҙа [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] Советы башҡарма комитеты рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8-се саҡырылыш (1971–1975) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] 1973) һәм ике «Почёт Билдәһе» ордендары (1966, 1971) кавалеры. [[Бәләбәй]] ҡалаһы һәм районының почётлы гражданы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Йәрмәкәй районы]]ның [[Атамкүл]] ауылынан. * [[Үтәбай-Кәрими]] (1933—4.03.2005), уҡытыусы, [[ислам]] белгесе, шәрҡиәтсе. 1988—1992 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. Шәреҡ ғалимдары хеҙмәттәрен [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[татар теле|татар телдәренә]] тәржемә итеүсе. * [[Демидова Зоя Ивановна]] (1943—2011), малсылыҡ ветераны, 1961—1998 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]]ның Матрай совхозы һауынсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы]] (1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ғәләүетдинова Светлана Ишбулды ҡыҙы]] (1949), ғалим-психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1983), профессор. * [[Карпов Владимир Григорьевич]] (1949—29.08.2009), ғалим-инженер‑механик, хужалыҡ эшмәкәре. 1982—2009 йылдарҙа «Сода» йәмғиәтенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 2004—2006 йылдарҙа — генераль директор, баш инженер һәм техник директор. Техник фәндәр кандидаты (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған химигы (1997) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Морозов Александр Герасимович]] (1949), дәүләт хеҙмәткәре. [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] Рәйесе ярҙамсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Алкин]] ауылынан. * [[Мостафин Рәсим Мирғасим улы]] (1959—12.06.2002), юрист. 1998—2002 йылдарҙа Өфө транспорт прокуратураһы прокуроры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Күгәрсен районы]] [[Мораҡ (Күгәрсен районы)|Мораҡ]] ауылынан. * [[Мостафин Рәшит Мирғәсим улы]] (1959), ғалим-социаль гигиенист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, медицина һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1994—2011 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] үҙәк дауаханаһының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының IV саҡырылыш (2008—2013) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2009) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған табибы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Күгәрсен районы Мораҡ ауылынан. * [[Солтанов Шамил Хәниф улы]] (1974), ғалим-тау инженеры‑геолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] профессоры (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камалова Алиса Атлас ҡыҙы]] (1979), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының Терапевтар ассоциацияһы ағзаһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006). [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] доценты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1860]]: Исаак Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1871]]: [[Эрнест Резерфорд]], [[Бөйөк Британия]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1908). * [[1954]]: [[Александр Лукашенко]], [[Беларусь]] Президенты. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1935]]: Анри Барбюс, [[Франция]] яҙыусыһы. * [[2006]]: [[Нәғиб Мәхфүз]], [[Мысыр]] яҙыусы-романисы, драматург, сценарист. * [[2011]]: Йәүҙәт Ғиләжетдинов, [[Рәсәй]] Социология фәндәре академияһы академигы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған фән эшмәкәре. * [[2012]]: Игорь Кваша, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] актёры, театр һәм кино режиссёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З30]] [[Категория:30 август]] mqp8qit6hwqmxvss0jy80c1l3jsyruw 1152454 1152453 2022-08-28T05:29:38Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 242-се ([[кәбисә йыл]]ында 243-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 123 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Казахстан}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Турция}}: Еңеү көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Татарстан}}: Республика көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Киргизия}}: Архивсы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == [[Файл:Russia Orenburg Karavan-Saray mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы]] * [[1846]]: [[Ырымбур]]ҙа башлыса [[башҡорттар]] иҫәбенә төҙөлгән [[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы асыла. * [[1873]]: Франц-Иосиф Ере асыла. * [[1901]]: Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электр саң һурғысына патент ала. * [[1917]]: [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|2-се Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] һайланған [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның яңы составтағы беренсе ултырышы була. * [[1918]]: «[[Башҡорт тауышы]]» гәзитенең тәүге һаны сыға. * [[1926]]: Преображенский заводы ҡасабаһының атамаһы [[Йылайыр]]ға үҙгәртелә. * [[1939]]: [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] хөкүмәт ҡарарҙарын мотлаҡ рәүештә ике дәүләт телендә — [[Башҡорт теле|башҡорт]] һәм [[Урыҫ теле|урыҫ]] телдәрендә сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. * [[1996]]: [[Башҡортостан]]да Сергей Аксаков исемендәге Бөтә Рәсәй әҙәби премияһы булдырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Булатов Фәһим Нәбиәхмәт улы]] (1940), хеҙмәт ветераны, [[Кушнаренко районы]] «Кушнаренко» совхозының элекке механизаторы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. * [[Харисов Фәрит Әкрәм улы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] музыка колледжы уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Фәтҡуллин Хикмәт Нәбиулла улы]] (1901—21.06.1963), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1934 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] ҡарамағындағы ауыл хужалығы культуралары селекцияһы һәм орлоҡсолоғо бүлегенең ([[Шишмә]]) өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәе кандидаты (1946). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Истомин Николай Николаевич]] (1941), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1960—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1997 йылдан — генераль директорҙың беренсе урынбаҫары — техник директор. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1987), [[СССР]] Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы министрлығының иң яҡшы рационализаторы (1987). Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Грачёвка районы (Ырымбур өлкәһе)|Грачёвка районы]] Кузьминовка ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Злищев Борис Андреевич]] (1942), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Металлургия|металлург]]. 1970 йылдан [[Баймаҡ]] ҡойоу-механика заводының ремонт-төҙөлөш цехы инженер-технологы, баш инженеры, цех начальнигы, 2001—2009 йылдарҙа — ҡойоу цехы начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған металлургы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырғыҙстан]]дың Мырҙа-Аҡа ауылынан. * [[Буренин Владимир Алексеевич]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]], [[математик]]. 1972 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2012 йылдарҙа хисаплау техникаһы һәм инженер кибернетикаһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтехимигы (1998). Сығышы менән [[Вологда]] ҡалаһынан. * [[Солонина Тамара Анатольевна]] (1947), [[Педагогика|педагог]]. [[Сибай]] ҡалаһының хәҙерге 9-сы лицейының элекке директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллина Галина Павловна]] (1947), [[китап]]ханасы. 1974—2003 йылдарҙа хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханаһы]]ның үҫмерҙәр филиалы мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Знаменский Сергей Евгеньевич]] (1957), ғалим-[[Геология|геолог]]. 1979 йылдан хәҙерге [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге]] [[Геология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Геология институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1989 йылдан өлкән, 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Геология-минералогия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Липецк өлкәһе]]нең Лебедянь ҡалаһынан. * [[Жеряков Андрей Васильевич]] (1962), режиссёр. [[Белорет]] ҡалаһының «Дефицит» театр-студияһын (хәҙер муниципаль театр) ойоштороусы һәм уның режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы (1962—30.06.2021), кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы, Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты. * [[Хәйруллин Рәмил Мәғҙинур улы]] (1962), ғалим-[[Үҫемлектәр физиологияһы|үҫемлектәр физиологы]], [[Биохимия|биохимик]]. 1984 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа БДАУ-ҙың фәнни белем биреү үҙәге мөдире. 1989 йылдан (өҙөклөк менән) Биология һәм генетика институтының ғилми хеҙмәткәре, 1994 йылдан лаборатория мөдире, 2010 йылдан — директор урынбаҫары, 2013 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Нуриман районы]] Красивая Поляна ауылынан. * [[Фомичёв Константин Николаевич]] (1977), [[спорт]]сы. 1995—2009 йылдарҙа байдарка һәм каноэла ишеү буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2004). Дүртәр тапҡыр донъя һәм [[Европа]], күп тапҡыр Рәсәй чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ ара класлы (1996) һәм атҡаҙанған (2000) спорт мастеры. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (1997). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Александр Тюлькин]] (1888—18.03.1980), [[СССР]] рәссамы, педагог. [[Башҡортостан]]да һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 1934 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[РСФСР]]‑ҙың (1960) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1944) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ рәссамы (1955) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге премия]]һы лауреаты (1975). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1955). * [[Сәйфуллин Баян Авзал улы]] (1928—16.03.2018), [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1967—1987 йылдарҙа [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] Советы башҡарма комитеты рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8-се саҡырылыш (1971–1975) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] 1973) һәм ике «Почёт Билдәһе» ордендары (1966, 1971) кавалеры. [[Бәләбәй]] ҡалаһы һәм районының почётлы гражданы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Йәрмәкәй районы]]ның [[Атамкүл]] ауылынан. * [[Үтәбай-Кәрими]] (1933—4.03.2005), уҡытыусы, [[ислам]] белгесе, шәрҡиәтсе. 1988—1992 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. Шәреҡ ғалимдары хеҙмәттәрен [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[татар теле|татар телдәренә]] тәржемә итеүсе. * [[Демидова Зоя Ивановна]] (1943—2011), малсылыҡ ветераны, 1961—1998 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]]ның Матрай совхозы һауынсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы]] (1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ғәләүетдинова Светлана Ишбулды ҡыҙы]] (1949), ғалим-психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1983), профессор. * [[Карпов Владимир Григорьевич]] (1949—29.08.2009), ғалим-инженер‑механик, хужалыҡ эшмәкәре. 1982—2009 йылдарҙа «Сода» йәмғиәтенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 2004—2006 йылдарҙа — генераль директор, баш инженер һәм техник директор. Техник фәндәр кандидаты (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған химигы (1997) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Морозов Александр Герасимович]] (1949), дәүләт хеҙмәткәре. [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] Рәйесе ярҙамсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Алкин]] ауылынан. * [[Мостафин Рәсим Мирғасим улы]] (1959—12.06.2002), юрист. 1998—2002 йылдарҙа Өфө транспорт прокуратураһы прокуроры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Күгәрсен районы]] [[Мораҡ (Күгәрсен районы)|Мораҡ]] ауылынан. * [[Мостафин Рәшит Мирғәсим улы]] (1959), ғалим-социаль гигиенист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, медицина һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1994—2011 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] үҙәк дауаханаһының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының IV саҡырылыш (2008—2013) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2009) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған табибы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Күгәрсен районы Мораҡ ауылынан. * [[Солтанов Шамил Хәниф улы]] (1974), ғалим-тау инженеры‑геолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] профессоры (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камалова Алиса Атлас ҡыҙы]] (1979), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының Терапевтар ассоциацияһы ағзаһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006). [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] доценты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1860]]: Исаак Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1871]]: [[Эрнест Резерфорд]], [[Бөйөк Британия]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1908). * [[1954]]: [[Александр Лукашенко]], [[Беларусь]] Президенты. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1935]]: Анри Барбюс, [[Франция]] яҙыусыһы. * [[2006]]: [[Нәғиб Мәхфүз]], [[Мысыр]] яҙыусы-романисы, драматург, сценарист. * [[2011]]: Йәүҙәт Ғиләжетдинов, [[Рәсәй]] Социология фәндәре академияһы академигы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған фән эшмәкәре. * [[2012]]: Игорь Кваша, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] актёры, театр һәм кино режиссёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З30]] [[Категория:30 август]] dupn0giw94ys3zlry02xrm5yr80lx1j 1152455 1152454 2022-08-28T05:32:18Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 242-се ([[кәбисә йыл]]ында 243-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 123 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Казахстан}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Турция}}: Еңеү көнө. ==== Төбәк байрамдары ==== * {{Флагификация|Татарстан}}: Республика көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Киргизия}}: Архивсы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == [[Файл:Russia Orenburg Karavan-Saray mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы]] * [[1846]]: [[Ырымбур]]ҙа башлыса [[башҡорттар]] иҫәбенә төҙөлгән [[Каруанһарай]] тарихи-архитектура комплексы асыла. * [[1873]]: Франц-Иосиф Ере асыла. * [[1901]]: Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электр саң һурғысына патент ала. * [[1917]]: [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|2-се Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] һайланған [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның яңы составтағы беренсе ултырышы була. * [[1918]]: «[[Башҡорт тауышы]]» гәзитенең тәүге һаны сыға. * [[1926]]: Преображенский заводы ҡасабаһының атамаһы [[Йылайыр]]ға үҙгәртелә. * [[1939]]: [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] хөкүмәт ҡарарҙарын мотлаҡ рәүештә ике дәүләт телендә — [[Башҡорт теле|башҡорт]] һәм [[Урыҫ теле|урыҫ]] телдәрендә сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. * [[1996]]: [[Башҡортостан]]да Сергей Аксаков исемендәге Бөтә Рәсәй әҙәби премияһы булдырыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Булатов Фәһим Нәбиәхмәт улы]] (1940), хеҙмәт ветераны, [[Кушнаренко районы]] «Кушнаренко» совхозының элекке механизаторы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. * [[Харисов Фәрит Әкрәм улы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] музыка колледжы уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Фәтҡуллин Хикмәт Нәбиулла улы]] (1901—21.06.1963), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1934 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] ҡарамағындағы ауыл хужалығы культуралары селекцияһы һәм орлоҡсолоғо бүлегенең ([[Шишмә]]) өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәе кандидаты (1946). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Иҫке Бүздәк]] ауылынан. * [[Истомин Николай Николаевич]] (1941), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1960—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1997 йылдан — генераль директорҙың беренсе урынбаҫары — техник директор. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы (1987), [[СССР]] Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы министрлығының иң яҡшы рационализаторы (1987). Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Грачёвка районы (Ырымбур өлкәһе)|Грачёвка районы]] Кузьминовка ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Злищев Борис Андреевич]] (1942), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Металлургия|металлург]]. 1970 йылдан [[Баймаҡ]] ҡойоу-механика заводының ремонт-төҙөлөш цехы инженер-технологы, баш инженеры, цех начальнигы, 2001—2009 йылдарҙа — ҡойоу цехы начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған металлургы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырғыҙстан]]дың Мырҙа-Аҡа ауылынан. * [[Буренин Владимир Алексеевич]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]], [[математик]]. 1972 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2012 йылдарҙа хисаплау техникаһы һәм инженер кибернетикаһы кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (1994), профессор (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтехимигы (1998). Сығышы менән [[Вологда]] ҡалаһынан. * [[Солонина Тамара Анатольевна]] (1947), [[Педагогика|педагог]]. [[Сибай]] ҡалаһының хәҙерге 9-сы лицейының элекке директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллина Галина Павловна]] (1947), [[китап]]ханасы. 1974—2003 йылдарҙа хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханаһы]]ның үҫмерҙәр филиалы мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Знаменский Сергей Евгеньевич]] (1957), ғалим-[[Геология|геолог]]. 1979 йылдан хәҙерге [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге]] [[Геология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Геология институты]]ның ғилми хеҙмәткәре, 1989 йылдан өлкән, 2008 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Геология-минералогия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Липецк өлкәһе]]нең Лебедянь ҡалаһынан. * [[Жеряков Андрей Васильевич]] (1962), режиссёр. [[Белорет]] ҡалаһының «Дефицит» театр-студияһын (хәҙер муниципаль театр) ойоштороусы һәм уның режиссёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы]] (1962—30.06.2021), кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы, Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты. * [[Хәйруллин Рәмил Мәғҙинур улы]] (1962), ғалим-[[Үҫемлектәр физиологияһы|үҫемлектәр физиологы]], [[Биохимия|биохимик]]. 1984 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа БДАУ-ҙың фәнни белем биреү үҙәге мөдире. 1989 йылдан (өҙөклөк менән) Биология һәм генетика институтының ғилми хеҙмәткәре, 1994 йылдан лаборатория мөдире, 2010 йылдан — директор урынбаҫары, 2013 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Биология фәндәре докторы (2002), профессор (2004). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Нуриман районы]] Красивая Поляна ауылынан. * [[Фомичёв Константин Николаевич]] (1977), [[спорт]]сы. 1995—2009 йылдарҙа байдарка һәм каноэла ишеү буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2004). Дүртәр тапҡыр донъя һәм [[Европа]], күп тапҡыр Рәсәй чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ ара класлы (1996) һәм атҡаҙанған (2000) спорт мастеры. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (1997). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Александр Тюлькин]] (1888—18.03.1980), [[СССР]] рәссамы, педагог. [[Башҡортостан]]да һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. 1934 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[РСФСР]]‑ҙың (1960) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1944) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ рәссамы (1955) һәм [[Салауат Юлаев исемендәге премия]]һы лауреаты (1975). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1955). * [[Сәйфуллин Баян Авзал улы]] (1928—16.03.2018), [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1967—1987 йылдарҙа [[Бәләбәй районы|Бәләбәй район]] Советы башҡарма комитеты рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8-се саҡырылыш (1971–1975) [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] 1973) һәм ике «Почёт Билдәһе» ордендары (1966, 1971) кавалеры. [[Бәләбәй]] ҡалаһы һәм районының почётлы гражданы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Йәрмәкәй районы]]ның [[Атамкүл]] ауылынан. * [[Үтәбай-Кәрими]] (1933—4.03.2005), уҡытыусы, [[ислам]] белгесе, шәрҡиәтсе. 1988—1992 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. Шәреҡ ғалимдары хеҙмәттәрен [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[татар теле|татар телдәренә]] тәржемә итеүсе. * [[Демидова Зоя Ивановна]] (1943—2011), малсылыҡ ветераны, 1961—1998 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]]ның Матрай совхозы һауынсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы]] (1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ғәләүетдинова Светлана Ишбулды ҡыҙы]] (1949), ғалим-психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1983), профессор. * [[Карпов Владимир Григорьевич]] (1949—29.08.2009), ғалим-инженер‑механик, хужалыҡ эшмәкәре. 1982—2009 йылдарҙа «Сода» йәмғиәтенең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 2004—2006 йылдарҙа — генераль директор, баш инженер һәм техник директор. Техник фәндәр кандидаты (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған химигы (1997) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Морозов Александр Герасимович]] (1949), дәүләт хеҙмәткәре. [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] Рәйесе ярҙамсыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Алкин]] ауылынан. * [[Мостафин Рәсим Мирғасим улы]] (1959—12.06.2002), юрист. 1998—2002 йылдарҙа Өфө транспорт прокуратураһы прокуроры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Күгәрсен районы]] [[Мораҡ (Күгәрсен районы)|Мораҡ]] ауылынан. * [[Мостафин Рәшит Мирғәсим улы]] (1959), ғалим-социаль гигиенист, юғары мәктәп уҡытыусыһы, медицина һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1994—2011 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] үҙәк дауаханаһының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының IV саҡырылыш (2008—2013) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2007). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2009) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған табибы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Күгәрсен районы Мораҡ ауылынан. * [[Солтанов Шамил Хәниф улы]] (1974), ғалим-тау инженеры‑геолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] профессоры (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камалова Алиса Атлас ҡыҙы]] (1979), ғалим-табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының Терапевтар ассоциацияһы ағзаһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006). [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] доценты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1860]]: Исаак Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1871]]: [[Эрнест Резерфорд]], [[Бөйөк Британия]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1908). * [[1954]]: [[Александр Лукашенко]], [[Беларусь]] Президенты. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1935]]: Анри Барбюс, [[Франция]] яҙыусыһы. * [[2006]]: [[Нәғиб Мәхфүз]], [[Мысыр]] яҙыусы-романисы, драматург, сценарист. * [[2011]]: Йәүҙәт Ғиләжетдинов, [[Рәсәй]] Социология фәндәре академияһы академигы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған фән эшмәкәре. * [[2012]]: Игорь Кваша, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] актёры, театр һәм кино режиссёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З30]] [[Категория:30 август]] o013sje9kiz0v6dqfmvtwmxg78sbxis 31 август 0 71770 1152458 1106291 2022-08-28T05:59:11Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 243-сө ([[кәбисә йыл]]ында 244-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 122 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Киргизия}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Молдавия}}: Милли тел көнө. * {{Флагификация|Польша}}: Теләктәшлек һәм азатлыҡ көнө. === Рәсми булмаған === * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: [[Ат]]тар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Ветеринария]] хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Сингапур}}: [[Уҡытыусы]]лар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1386]]: [[Дон]] йылғаһы үҙәнендәге Куликово яланында рус ғәскәрҙәре [[Алтын Урҙа]] төмәне Мамайҙың ғәскәрен тар-мар итә. * [[1735]]: [[Үҫәргән]] [[башҡорттар]]ының ерҙәрендә, [[Яйыҡ]] буйында (Ур йылғаһының тамағында) Ырымбур ҡәлғәһенә (хәҙер [[Орск]]) нигеҙ һалына. * [[1892]]: [[Рәсәй империяһы]] меценаты Павел Третьяков үҙе йыйған рәсемдәр галерияһын [[Мәскәү]] ҡалаһына биреүе тураһында иғлан итә. * [[1900]]: [[Бөйөк Британия]]ла «Кока-Кола» эсемлеге һатыуға сығарыла. * [[1914]]: [[Рәсәй]] императоры Николай II фарманы менән [[Санкт-Петербург]] ҡалаһының исеме «[[Петроград]]» итеп үҙгәртелә. * [[1925]]: [[СССР]]-ҙа дөйөм башланғыс белем биреүҙе индереү тураһында декрет ҡабул ителә. * [[1939]]: Халхин-Гол йылғаһы буйындағы [[СССР]]—[[Япония]] хәрби конфликты тамамлана. * [[1993]]: [[Мәскәү]]ҙә [[Рәсәй]]ҙең беренсе авиация-космос салоны асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Мөхәмәтшин Рәшит Әмир улы]] (1950), хеҙмәт ветераны, 1969—2008 йылдарҙа хәҙерге «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» йәмғиәтенең [[электр]] һәм [[газ]] менән иретеп йәбештереүсеһе. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы. * [[Ҡапҡаева Илүзә Эрик ҡыҙы]] (1955), [[журналистика]] ветераны, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1985 йылдан «Вечерняя Уфа» гәзите хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1999 йылға тиклем бүлек мөдире, 2001 йылдан — баш мөхәррир урынбаҫары, 2008 йылдан — мөхәррирҙең беренсе урынбаҫары; бер үк ваҡытта 2007 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2005). [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Шәһит Хоҙайбирҙин]] (1997) һәм [[Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге премия|Аҡмулла исемендәге]] (2008) премиялар лауреаты. Сығышы менән хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]]ның Мари Һыуыҡһыуы ауылынан. * [[Әбүшахманов Ринат Әхтәм улы]] (1980), [[балет]] артисты, балетмейстер һәм хореограф. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған артисы (2008). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Гәрәева Фая Сәхип ҡыҙы]] (1931—10.09.2001), [[бейеү]]се. 1951—1971 йылдарҙа хәҙерге [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]] солисы, 1981—1986 йылдарҙа — художество етәксеһе. [[РСФСР]]-ҙың (1981) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1977) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Бөтә донъя йәштәр һәм студенттар фестивале ([[Вена]], 1959) лауреаты. * [[Байков Арсен Радик улы]] (1981), [[спорт]]сы. [[Өфө]]нөң «Геракл» спорт клубының пауэрлифтинг буйынса тәрбиәләнеүсеһе. [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2000). Студенттар араһында Рәсәй чемпионы (1999, 2002—2003), [[Ер|Донъя]] кубогының (2003) һәм Рәсәй чемпионатының (2001) көмөш призёры, үҫмер спортсылар араһында Рәсәй чемпионы (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Әшә]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шаммазов Айрат Минһаж улы]] (1947), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1994—2014 йылдарҙа [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] ректоры, 2006—2011 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] президенты, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның икенсе—дүртенсе саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. [[Рәсәй]] Тәбиғи фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы, техник фәндәр докторы (1986), профессор (1988). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2003) һәм Башҡортостан Республикаһының (1997) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997), Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәтенең мәғариф өлкәһендәге ике премияһы лауреаты, [[СССР]]-ҙың юғары мәктәп отличнигы (1985), [[Почёт ордены]] кавалеры (2007). * [[Ғилметдинова Зөләйхә Зәки ҡыҙы]] (1952), [[Педагогика|педагог], йәмәғәтсе. 1984 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһының 18-се урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1995 йылдан 23-сө урта мәктәп директоры урынбаҫары, 2000 йылдан — уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2011) һәм мәғариф отличнигы (2000), Рәсәй Федерацияһының почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2006). «Рәсәйҙең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы (2006), «Иң яҡшы профсоюз лидеры» республика конкурсы (2000) еңеүсеһе. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Салауат районы]] [[Таймый]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Сибагатуллин Ростислав Имамович]] (1923—2.07.2016), [[СССР]]-ҙың хәрби начальнигы һәм йәмәғәт эшмәкәре. Отставкалағы гвардия генерал-майоры, Хәрби фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Ветерандарҙың [[Башҡортостан]] республика йәмәғәт ойошмаһының Һуғыш һәм хәрби хеҙмәт ветерандары комитетының элекке бюро ағзаһы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]], [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]], III дәрәжә «Ватанға СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәте өсөн» һәм II дәрәжә Ватан һуғышы ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Украина]]ның [[Хмельницкий өлкәһе]] Шепетовка ҡалаһынан. * [[Краснов Сергей Борисович]] (1948), рәссам. Рәсәй художество академияһы академигы (2007). 1976 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы (2008). [[Башҡортостан комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы]] лауреаты (1988). * [[Хохрякова Лидия Николаевна]] (1958), [[Краснокама районы]]ның үҙәк район мәҙәниәт йортоноң «Березонька» халыҡ вокал ансамбле хормейстеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Грубе Александр Васильевич]] (1894—4.10.1980), [[СССР]] скульпторы, уҡытыусы. 1942—1944 йылдарҙа [[Белорус ССР-ы]] Рәссамдар союзының идара рәйесе. Белорус ССР-ының атҡаҙанған (1942) һәм халыҡ (1944) рәссамы. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бәләбәй районы]] [[Баженов (Бәләбәй районы)|Баженов]] ауылынан. * [[Грибов Вячеслав Викторович]] (1949), [[йыр]]сы, 1974–1987 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт филармонияһы]]ның хор артисы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1749]]: Александр Радищев, [[18-се быуат]] [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1810]]: Екатерина Бакунина, Рәсәй империяһының шәфҡәт туташы, [[XIX быуат]]тың ике һуғышында ҡатнашыусы. * [[1850]]: Александр Шимановский, Рәсәй империяһы этнографы, фольклорсы. * [[1853]]: Алексей Брусилов, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]]-ҙың хәрби эшмәкәре, генерал-кавалерист, Ҡыҙыл Армияның атлы ғәсҡәрҙәре инспекторы. * [[1855]]: Всеволод Руднев, Рәсәй империяһы адмиралы, «Варяг» крейсеры командиры. * [[1870]]: [[Мария Монтессори]], [[Италия]] [[Педагогика|педагогы]], илдең беренсе ҡатын-ҡыҙ табибы. * [[1874]]: Вячеслав Менжинский, СССР-ҙың дәүләт эшмәкәре, финанс халыҡ комиссары һәм 1926—1934 йылдарҙа ОГПУ етәксеһе. * [[1905]]: Федор Зигмунд, СССР-ҙың [[фән|ғалим]]-механигы, [[Ҡазан]] химия технология һәм Ҡазан төҙөүсе инженерҙар институтының элекке уҡытыусыһы. * [[1915]]: Шакир Абилов, СССР һәм [[Рәсәй]] ғалимы, [[Силәбе өлкәһе]] [[Ҡоншаҡ районы]]нда тыуып, [[Татарстан]]да эшләгән әҙәбиәт белгесе. * [[1932]]: Роман Ткачук, СССР-ҙың театр һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың К. С. Станиславский исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1977). * [[1936]]: Владимир Орлов, СССР яҙыусыһы, драматург, профессор, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. * [[1940]]: Геннадий Васильев, СССР һәм Рәсәй кинорежиссёры, сценарист. * [[1945]]: Ван Моррисон, [[Ирландия]] [[музыка]]нты, рок-вокалсы һәм мультиинструменталист. * [[1945]]: Ицхак Перлман, [[Израиль]] һәм [[АҠШ]] музыканты, [[скрипка]]сы, дирижёр һәм педагог. * [[1945]]: Леонид Попов, СССР [[Космонавт|космонавы]], ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[1975]]: Игорь Богомазов, Рәсәй [[йыр]]сыһы, «Отпетые мошенники» төркөмөнөң элекке ағзаһы, йыр текстары авторы. * [[1980]]: Александр Попов, Рәсәй [[хоккей]]сыһы, [[Ер|донъя]] чемпионы (2012). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1941]]: Марина Цветаева, [[СССР]] шағиры. * [[1967]]: Илья Эренбург, СССР яҙыусыһы һәм йәмәғәт эшмәкәре, * [[2011]]: [[Равмер Хәбибуллин]], СССР-ҙың дәүләт, [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1987—1990 йылдарҙа [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]]ның беренсе секретары, СССР-ҙың почетлы нефтсеһе. * [[2012]]: Сергей Соколов, СССР-ҙың хәрби эшмәкәре, [[Советтар Союзы Маршалы]] (1978), [[Советтар Союзы Геройы]], 1984—1987 йылдарҙа СССР-ҙың оборона министры. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З31]] [[Категория:31 август]] rxbt439z91avs20de60f2pzeq5v8zw2 1152459 1152458 2022-08-28T05:59:50Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 243-сө ([[кәбисә йыл]]ында 244-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 122 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Киргизия}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Молдавия}}: Милли тел көнө. * {{Флагификация|Польша}}: Теләктәшлек һәм азатлыҡ көнө. === Рәсми булмаған === * {{Рәсәй}} [[Рәсәй]]: [[Ат]]тар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Ветеринария]] хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Сингапур}}: [[Уҡытыусы]]лар көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1386]]: [[Дон]] йылғаһы үҙәнендәге Куликово яланында рус ғәскәрҙәре [[Алтын Урҙа]] төмәне Мамайҙың ғәскәрен тар-мар итә. * [[1735]]: [[Үҫәргән]] [[башҡорттар]]ының ерҙәрендә, [[Яйыҡ]] буйында (Ур йылғаһының тамағында) Ырымбур ҡәлғәһенә (хәҙер [[Орск]]) нигеҙ һалына. * [[1892]]: [[Рәсәй империяһы]] меценаты Павел Третьяков үҙе йыйған рәсемдәр галерияһын [[Мәскәү]] ҡалаһына биреүе тураһында иғлан итә. * [[1900]]: [[Бөйөк Британия]]ла «Кока-Кола» эсемлеге һатыуға сығарыла. * [[1914]]: [[Рәсәй]] императоры Николай II фарманы менән [[Санкт-Петербург]] ҡалаһының исеме «[[Петроград]]» итеп үҙгәртелә. * [[1925]]: [[СССР]]-ҙа дөйөм башланғыс белем биреүҙе индереү тураһында декрет ҡабул ителә. * [[1939]]: Халхин-Гол йылғаһы буйындағы [[СССР]]—[[Япония]] хәрби конфликты тамамлана. * [[1993]]: [[Мәскәү]]ҙә [[Рәсәй]]ҙең беренсе авиация-космос салоны асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Мөхәмәтшин Рәшит Әмир улы]] (1950), хеҙмәт ветераны, 1969—2008 йылдарҙа хәҙерге «[[Газпром Нефтехим Салауат]]» йәмғиәтенең [[электр]] һәм [[газ]] менән иретеп йәбештереүсеһе. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған химигы. * [[Ҡапҡаева Илүзә Эрик ҡыҙы]] (1955), [[журналистика]] ветераны, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1985 йылдан «Вечерняя Уфа» гәзите хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1999 йылға тиклем бүлек мөдире, 2001 йылдан — баш мөхәррир урынбаҫары, 2008 йылдан — мөхәррирҙең беренсе урынбаҫары; бер үк ваҡытта 2007 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2005). [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Шәһит Хоҙайбирҙин]] (1997) һәм [[Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге премия|Аҡмулла исемендәге]] (2008) премиялар лауреаты. Сығышы менән хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]]ның Мари Һыуыҡһыуы ауылынан. * [[Әбүшахманов Ринат Әхтәм улы]] (1980), [[балет]] артисты, балетмейстер һәм хореограф. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған артисы (2008). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Гәрәева Фая Сәхип ҡыҙы]] (1931—10.09.2001), [[бейеү]]се. 1951—1971 йылдарҙа хәҙерге [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]] солисы, 1981—1986 йылдарҙа — художество етәксеһе. [[РСФСР]]-ҙың (1981) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1977) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Бөтә донъя йәштәр һәм студенттар фестивале ([[Вена]], 1959) лауреаты. * [[Байков Арсен Радик улы]] (1981), [[спорт]]сы. [[Өфө]]нөң «Геракл» спорт клубының пауэрлифтинг буйынса тәрбиәләнеүсеһе. [[Рәсәй]]ҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2000). Студенттар араһында Рәсәй чемпионы (1999, 2002—2003), [[Ер|Донъя]] кубогының (2003) һәм Рәсәй чемпионатының (2001) көмөш призёры, үҫмер спортсылар араһында Рәсәй чемпионы (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Әшә]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шаммазов Айрат Минһаж улы]] (1947), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1994—2014 йылдарҙа [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] ректоры, 2006—2011 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] президенты, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның икенсе—дүртенсе саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. [[Рәсәй]] Тәбиғи фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы, техник фәндәр докторы (1986), профессор (1988). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2003) һәм Башҡортостан Республикаһының (1997) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997), Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәтенең мәғариф өлкәһендәге ике премияһы лауреаты, [[СССР]]-ҙың юғары мәктәп отличнигы (1985), [[Почёт ордены]] кавалеры (2007). * [[Ғилметдинова Зөләйхә Зәки ҡыҙы]] (1952), [[Педагогика|педагог]], йәмәғәтсе. 1984 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһының 18-се урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1995 йылдан 23-сө урта мәктәп директоры урынбаҫары, 2000 йылдан — уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2011) һәм мәғариф отличнигы (2000), Рәсәй Федерацияһының почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2006). «Рәсәйҙең иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы (2006), «Иң яҡшы профсоюз лидеры» республика конкурсы (2000) еңеүсеһе. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Салауат районы]] [[Таймый]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Сибагатуллин Ростислав Имамович]] (1923—2.07.2016), [[СССР]]-ҙың хәрби начальнигы һәм йәмәғәт эшмәкәре. Отставкалағы гвардия генерал-майоры, Хәрби фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Ветерандарҙың [[Башҡортостан]] республика йәмәғәт ойошмаһының Һуғыш һәм хәрби хеҙмәт ветерандары комитетының элекке бюро ағзаһы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]], [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]], III дәрәжә «Ватанға СССР Ҡораллы Көстәрендә хеҙмәте өсөн» һәм II дәрәжә Ватан һуғышы ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Украина]]ның [[Хмельницкий өлкәһе]] Шепетовка ҡалаһынан. * [[Краснов Сергей Борисович]] (1948), рәссам. Рәсәй художество академияһы академигы (2007). 1976 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы (2008). [[Башҡортостан комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы]] лауреаты (1988). * [[Хохрякова Лидия Николаевна]] (1958), [[Краснокама районы]]ның үҙәк район мәҙәниәт йортоноң «Березонька» халыҡ вокал ансамбле хормейстеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Грубе Александр Васильевич]] (1894—4.10.1980), [[СССР]] скульпторы, уҡытыусы. 1942—1944 йылдарҙа [[Белорус ССР-ы]] Рәссамдар союзының идара рәйесе. Белорус ССР-ының атҡаҙанған (1942) һәм халыҡ (1944) рәссамы. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бәләбәй районы]] [[Баженов (Бәләбәй районы)|Баженов]] ауылынан. * [[Грибов Вячеслав Викторович]] (1949), [[йыр]]сы, 1974–1987 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт филармонияһы]]ның хор артисы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1749]]: Александр Радищев, [[18-се быуат]] [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1810]]: Екатерина Бакунина, Рәсәй империяһының шәфҡәт туташы, [[XIX быуат]]тың ике һуғышында ҡатнашыусы. * [[1850]]: Александр Шимановский, Рәсәй империяһы этнографы, фольклорсы. * [[1853]]: Алексей Брусилов, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]]-ҙың хәрби эшмәкәре, генерал-кавалерист, Ҡыҙыл Армияның атлы ғәсҡәрҙәре инспекторы. * [[1855]]: Всеволод Руднев, Рәсәй империяһы адмиралы, «Варяг» крейсеры командиры. * [[1870]]: [[Мария Монтессори]], [[Италия]] [[Педагогика|педагогы]], илдең беренсе ҡатын-ҡыҙ табибы. * [[1874]]: Вячеслав Менжинский, СССР-ҙың дәүләт эшмәкәре, финанс халыҡ комиссары һәм 1926—1934 йылдарҙа ОГПУ етәксеһе. * [[1905]]: Федор Зигмунд, СССР-ҙың [[фән|ғалим]]-механигы, [[Ҡазан]] химия технология һәм Ҡазан төҙөүсе инженерҙар институтының элекке уҡытыусыһы. * [[1915]]: Шакир Абилов, СССР һәм [[Рәсәй]] ғалимы, [[Силәбе өлкәһе]] [[Ҡоншаҡ районы]]нда тыуып, [[Татарстан]]да эшләгән әҙәбиәт белгесе. * [[1932]]: Роман Ткачук, СССР-ҙың театр һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың К. С. Станиславский исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1977). * [[1936]]: Владимир Орлов, СССР яҙыусыһы, драматург, профессор, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. * [[1940]]: Геннадий Васильев, СССР һәм Рәсәй кинорежиссёры, сценарист. * [[1945]]: Ван Моррисон, [[Ирландия]] [[музыка]]нты, рок-вокалсы һәм мультиинструменталист. * [[1945]]: Ицхак Перлман, [[Израиль]] һәм [[АҠШ]] музыканты, [[скрипка]]сы, дирижёр һәм педагог. * [[1945]]: Леонид Попов, СССР [[Космонавт|космонавы]], ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[1975]]: Игорь Богомазов, Рәсәй [[йыр]]сыһы, «Отпетые мошенники» төркөмөнөң элекке ағзаһы, йыр текстары авторы. * [[1980]]: Александр Попов, Рәсәй [[хоккей]]сыһы, [[Ер|донъя]] чемпионы (2012). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1941]]: Марина Цветаева, [[СССР]] шағиры. * [[1967]]: Илья Эренбург, СССР яҙыусыһы һәм йәмәғәт эшмәкәре, * [[2011]]: [[Равмер Хәбибуллин]], СССР-ҙың дәүләт, [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1987—1990 йылдарҙа [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]]ның беренсе секретары, СССР-ҙың почетлы нефтсеһе. * [[2012]]: Сергей Соколов, СССР-ҙың хәрби эшмәкәре, [[Советтар Союзы Маршалы]] (1978), [[Советтар Союзы Геройы]], 1984—1987 йылдарҙа СССР-ҙың оборона министры. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З31]] [[Категория:31 август]] mbowmyt9cdshzr7j1dvw9j0eyc5x9lf Урыҫтар Башҡортостанда 0 72466 1152433 768254 2022-08-27T18:57:02Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki ''' Урыҫтар Башҡортостанда''' — [[Башҡортостан]]дын [[урыҫтар|урыҫ]] халҡы. [[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәп алыу, 2010|2010 йылдағы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәп алыу]] буйынса республикала 1 миллион 432 мең 906 кеше йәшәй (республика халҡының 35,19 % өлөшө)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref><ref name="ЭтноЯз.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.]: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.]</ref>. [[Урал]]дағы беренсе урыҫ тораҡ пункттары (торамалары): * 1586, [[Өфө]], * 1591 [[Уҫы (ҡала)|Уҫы]] * 1645, [[Минзәлә]] * 1667, [[Бөрө]] Төрлө сығанаҡтар буйынса урыҫтар республикаға күсеү процессы [[Коллониализм]] тип иҫәпләнә. Республикала урыҫтарҙы берләштергән күп ойошмалар эшләй. Иң эреһе — [[Собор русских Башкортостана]]<ref>[http://soborrusbash.narod.ru/mest_otd.htm Сайт Собора русских РБ]</ref>. 2012 йылда уның Рәйесе Т. Азаров [[Салауат Юлаев Ордены]]нан баш тартыу тураһында әйтте<ref>Единая Россия. Башкортостан. №6(166) от 16 февраля 2012 года</ref>: <blockquote> Вот меня журналисты время от времени спрашивают, за какие заслуги я получил орден Салавата Юлаева. Я отвечаю - генерал Азаров орден не получал! '''Я от него отказался'''. И не потому, что не уважаю, допустим, президента, который издал указ о награждении, или '''не уважаю народ, который выбрал такого национального героя'''. Нет, просто я прежде всего русский офицер и не считаю себя вправе носить орден с изображением человека, '''который когда-то вешал русских офицеров'''. </blockquote>. <gallery> Файл:Russians in Bashkortostan (census 2002).svg| Республикала урыҫтар таралышы </gallery> == Иҫкәрмәләр== {{примечания}} [[Категория:Башҡортостан диаспоралары]] [[Категория:Урыҫ милләтселеге]] ikcgwgwepmf5720eaa2pchzt76nzv2t Модуль:Navbox 828 75180 1152461 1137630 2022-08-28T06:01:48Z ZUFAr 191 яңыртыу ru Модуль:Navbox Scribunto text/plain -- -- Реализует {{навигационная таблица}}, {{подгруппы навигационной таблицы}} и {{навигационная таблица с блоками}}. -- Основной объём кода заимствован из английского Module:Navbox. -- local p = {} local getArgs -- lazily initialized local yesno -- lazily initialized local styleratio local ODD_EVEN_MARKER = '\127_ODDEVEN_\127' local RESTART_MARKER = '\127_ODDEVEN0_\127' local REGEX_MARKER = '\127_ODDEVEN(%d?)_\127' -- общие параметры для всех шаблонов local commonAliases = { name = {'name', 'имя'}, navigation = {'navigation', 'навигация'}, navbar = {'navbar', 'ссылка_на_просмотр'}, state = {'state'}, orphan = {'orphan'}, tracking = {'tracking'}, border = {'border', 1}, title = {'title', 'заголовок'}, titlegroup = {'titlegroup'}, above = {'above', 'вверху'}, image = {'image', 'изображение'}, imageleft = {'imageleft', 'изображение2', 'изображение_слева'}, below = {'below', 'внизу'}, bodyclass = {'bodyclass', 'класс_тела'}, titleclass = {'titleclass', 'класс_заголовка'}, titlegroupclass = {'titlegroupclass'}, aboveclass = {'aboveclass', 'класс_вверху'}, belowclass = {'belowclass', 'класс_внизу'}, groupclass = {'groupclass', 'класс_групп'}, listclass = {'listclass', 'класс_списков'}, imageclass = {'imageclass', 'класс_изображения'}, basestyle = {'basestyle', 'стиль', 'стиль_базовый'}, bodystyle = {'style', 'bodystyle', 'стиль_тела'}, titlestyle = {'titlestyle', 'стиль_основного_заголовка', 'стиль_заголовка'}, titlegroupstyle = {'titlegroupstyle'}, innerstyle = {'innerstyle'}, abovestyle = {'abovestyle', 'стиль_вверху'}, belowstyle = {'belowstyle', 'стиль_внизу'}, imagestyle = {'imagestyle', 'стиль_изображения'}, imageleftstyle = {'imageleftstyle', 'imagestyle2', 'стиль_изображения_слева'}, } -- параметры {{навигационная таблица}} и {{подгруппы навигационной таблицы}} local standardAliases = { groupstyle = {'groupstyle', 'стиль_заголовков', 'стиль_групп'}, liststyle = {'liststyle', 'стиль_списков'}, evenodd = {'evenodd', 'чётные_нечётные', 'четные_нечетные'}, groupwidth = {'groupwidth', 'ширина_групп'}, listpadding = {'listpadding', 'отступ_списков'}, } -- параметры {{навигационная таблица}} и {{подгруппы навигационной таблицы}} с нумерацией local standardElementAliases = { group = {'group%s', 'заголовок%s', 'группа%s'}, list = {'list%s', 'список%s'}, groupstyle = {'group%sstyle', 'стиль_заголовка%s', 'стиль_группы%s'}, listclass = {'list%sclass', 'класс%sсписка', 'класс_списка%s'}, liststyle = {'list%sstyle', 'стиль_списка%s'}, listpadding = {'list%spadding'} } -- параметры {{навигационная таблица с блоками}} -- с нижнего подчеркивания начинаются параметры, конфликтующие с standardAliases local groupsParentAliases = { selected = {'selected', 'открытый_блок', 'развернуть'}, secttitlestyle = {'secttitlestyle', 'стиль_заголовков'}, _groupstyle = {'groupstyle', 'стиль_блоков'}, _liststyle = {'liststyle', 'стиль_списков', 'contentstyle'}, _listpadding = {'listpadding', 'отступ_списка', 'отступ_списков'} } -- параметры {{навигационная таблица с блоками}} с нумерацией local groupsChildAliases = { groupname = {'abbr%s', 'имя_блока%s', 'аббр%s'}, state = {'state%s'}, title = {'group%s', 'блок%s', 'заголовок%s', 'группа%s', 'sect%s', 'section%s', 'секция%s'}, list1 = {'list%s', 'список%s', 'content%s'}, image = {'image%s', 'изображение%s'}, imageleft = {'imageleft%s', 'изображение_слева%s'}, secttitlestyle = {'sect%stitlestyle', 'стиль%sзаголовка', 'стиль_секции%s'}, groupstyle = {'group%sstyle', 'стиль%sблока', 'стиль_группы%s', 'стиль_блока%s'}, listclass = {'list%sclass', 'класс%sсписка', 'класс_списка%s'}, liststyle = {'list%sstyle', 'стиль%sсписка', 'стиль_списка%s', 'content%sstyle'}, color = {'цвет%s'} } local function checkAliases(args, aliases, index) for _, alias in ipairs(aliases) do local arg if index then arg = args[string.format(alias, index)] else arg = args[alias] end if arg then return arg end end return nil end local function checkElAliases(args, name, index) return checkAliases(args, standardElementAliases[name], index) end local function concatStyles(t) local res for k, v in pairs(t) do if v then res = res and res .. ';' .. v or v end end return res end local function striped(wikitext, args) -- Return wikitext with markers replaced for odd/even striping. -- Child (subgroup) navboxes are flagged with a category that is removed -- by parent navboxes. The result is that the category shows all pages -- where a child navbox is not contained in a parent navbox. local orphanCat = '[[Категория:Навигационные шаблоны без родителя]]' if args.border == 'subgroup' and args.orphan ~= 'yes' then -- No change; striping occurs in outermost navbox. return wikitext .. orphanCat end local first, second = 'odd', 'even' if args.evenodd then if args.evenodd == 'swap' then first, second = second, first else first = args.evenodd second = first end end local changer if first == second then changer = first else local index = 0 changer = function (code) if code == '0' then -- Current occurrence is for a group before a nested table. -- Set it to first as a valid although pointless class. -- The next occurrence will be the first row after a title -- in a subgroup and will also be first. index = 0 return first end index = index + 1 return index % 2 == 1 and first or second end end local regex = orphanCat:gsub('([%[%]])', '%%%1') return (wikitext:gsub(regex, ''):gsub(REGEX_MARKER, changer)) -- () omits gsub count end local function addNewline(s) if s:match('^[*:;#]') or s:match('^{|') then return '\n' .. s ..'\n' else return s end end local function renderNavBar(titleCell, args) local currentFrame = mw.getCurrentFrame() if args.navbar ~= 'off' and args.navbar ~= 'plain' and (args.name or not currentFrame:getParent():getTitle():gsub('/песочница$', '') == 'Шаблон:Навигационная таблица') then -- Check color contrast of the gear icon if not styleratio then styleratio = require('Module:Color contrast')._styleratio end local contrastStyle = args.titlestyle or args.basestyle local gearStyleBlack = (contrastStyle and mw.text.unstripNoWiki(contrastStyle) .. '; color:#666;' or '') local gearStyleWhite = (contrastStyle and mw.text.unstripNoWiki(contrastStyle) .. '; color:#fff;' or '') local gear = currentFrame:expandTemplate{ title = 'Tnavbar-view', args = { args.name, fontcolor = (styleratio{gearStyleBlack} < styleratio{gearStyleWhite}) and 'white', } } --- Gear creation titleCell :tag('span') :addClass('navbox-gear') :css('float', 'left') :css('text-align', 'left') :css('width', '5em') :css('margin-right', '0.5em') :wikitext(gear) end end -- -- Title row -- local function renderTitleRow(tbl, args) if not args.title then return end local titleRow = tbl:tag('tr') if args.titlegroup then titleRow :tag('th') :attr('scope', 'row') :addClass('navbox-group') :addClass(args.titlegroupclass) :cssText(args.basestyle) :cssText(args.groupstyle) :cssText(args.titlegroupstyle) :wikitext(args.titlegroup) end local titleCell = titleRow:tag('th'):attr('scope', 'colgroup') if args.titlegroup then titleCell :css('border-left', '2px solid #fdfdfd') :css('width', '100%') end local titleColspan = 2 if args.imageleft then titleColspan = titleColspan + 1 end if args.image then titleColspan = titleColspan + 1 end if args.titlegroup then titleColspan = titleColspan - 1 end titleCell :cssText(args.basestyle) :cssText(args.titlestyle) :addClass('navbox-title') :attr('colspan', titleColspan) renderNavBar(titleCell, args) titleCell :tag('div') :attr('id', mw.uri.anchorEncode(args.title)) :addClass(args.titleclass) :css('font-size', '114%') :css('margin', '0 5em') :wikitext(addNewline(args.title)) end -- -- Above/Below rows -- local function getAboveBelowColspan(args) local ret = 2 if args.imageleft then ret = ret + 1 end if args.image then ret = ret + 1 end return ret end local function renderAboveRow(tbl, args) if not args.above then return end tbl:tag('tr') :tag('td') :addClass('navbox-abovebelow') :addClass(args.aboveclass) :cssText(args.basestyle) :cssText(args.abovestyle) :attr('colspan', getAboveBelowColspan(args)) :tag('div') :wikitext(addNewline(args.above)) end local function renderBelowRow(tbl, args) if not args.below then return end tbl:tag('tr') :tag('td') :addClass('navbox-abovebelow') :addClass(args.belowclass) :cssText(args.basestyle) :cssText(args.belowstyle) :attr('colspan', getAboveBelowColspan(args)) :tag('div') :wikitext(addNewline(args.below)) end -- -- List rows -- local function haveSubgroups(args) for i = 1, 23 do if checkElAliases(args, 'group', i) and checkElAliases(args, 'list', i) then return true end end return false end local function renderListRow(tbl, args, index, rowspan, rowArgs) local row = tbl:tag('tr') if index == 1 and args.imageleft then row :tag('td') :addClass('navbox-image') :addClass(args.imageclass) :css('width', '1px') :css('padding', '0px 7px 0px 0px') :cssText(args.imageleftstyle) :attr('rowspan', rowspan) :tag('div') :wikitext(addNewline(args.imageleft)) end if rowArgs.group then local groupCell = row:tag('th') groupCell :attr('scope', 'row') :addClass('navbox-group') :addClass(args.groupclass) :cssText(args.basestyle) :css('width', args.groupwidth or '1px') -- If groupwidth not specified, minimize width groupCell :cssText(args.groupstyle) :cssText(rowArgs.groupstyle) :wikitext(rowArgs.group) end local listCell = row:tag('td') if rowArgs.group then listCell :css('text-align', 'left') :css('border-left-width', '2px') :css('border-left-style', 'solid') else if haveSubgroups(args) then listCell :attr('colspan', 2) end end if not args.groupwidth then listCell:css('width', '100%') end local listText = rowArgs.list local oddEven = ODD_EVEN_MARKER if listText:sub(1, 12) == '</div><table' then -- Assume list text is for a subgroup navbox so no automatic striping for this row. oddEven = listText:find('<th[^>]*"navbox%-title"') and RESTART_MARKER or 'odd' end listCell :css('padding', '0px') :cssText(args.liststyle) :cssText(rowArgs.liststyle) :addClass('navbox-list') :addClass('navbox-' .. oddEven) :addClass(args.listclass) :addClass(rowArgs.listclass) :tag('div') :css('padding', rowArgs.listpadding or args.listpadding or '0em 0.25em') :wikitext(addNewline(listText)) if index == 1 and args.image then row :tag('td') :addClass('navbox-image') :addClass(args.imageclass) :css('width', '1px') :css('padding', '0px 0px 0px 7px') :cssText(args.imagestyle) :attr('rowspan', rowspan) :tag('div') :wikitext(addNewline(args.image)) end end -- -- Tracking categories -- local function needsChangetoSubgroups(args) for i = 1, 23 do if (checkElAliases(args, 'group', i)) and not (checkElAliases(args, 'list', i)) then return true end end return false end local function needsHorizontalLists(args) if args.border == 'subgroup' or args.tracking == 'no' then return false end local listClasses = { ['plainlist'] = true, ['hlist'] = true, ['hlist hnum'] = true, ['hlist hwrap'] = true, ['hlist vcard'] = true, ['vcard hlist'] = true, ['hlist vevent'] = true, ['hlist hlist-items-nowrap'] = true, ['hlist-items-nowrap'] = true, } return not (listClasses[args.listclass] or listClasses[args.bodyclass]) end -- local function hasBackgroundColors() -- return mw.ustring.match(titlestyle or '','background') or mw.ustring.match(groupstyle or '','background') or mw.ustring.match(basestyle or '','background') -- end local function isIllegible(args) if not styleratio then styleratio = require('Module:Color contrast')._styleratio end for key, style in pairs(args) do if tostring(key):match("style$") or tostring(key):match("^стиль") then if styleratio{mw.text.unstripNoWiki(style)} < 4.5 then return true end end end return false end local function getTrackingCategories(args) local cats = {} if needsChangetoSubgroups(args) then table.insert(cats, 'Навигационные шаблоны с ошибочным использованием заголовков') end if needsHorizontalLists(args) then table.insert(cats, 'Навигационные шаблоны без горизонтальных списков') end if isIllegible(args) then table.insert(cats, 'Потенциально нечитаемые навигационные шаблоны') end return cats end local function renderTrackingCategories(builder, args) local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.namespace ~= 10 then return end -- not in template space local subpage = title.subpageText if subpage == 'doc' or subpage == 'песочница' or subpage == 'тесты' then return end for i, cat in ipairs(getTrackingCategories(args)) do builder:wikitext('[[Категория:' .. cat .. ']]') end end -- -- Main navbox tables -- local function renderMainTable(args, listnums) local tbl = mw.html.create('table') :addClass('nowraplinks') :addClass(args.bodyclass) if args.title and (args.state ~= 'plain' and args.state ~= 'off') then tbl :addClass('collapsible') :addClass(args.state or 'autocollapse') end tbl:css('border-spacing', 0) if args.border == 'subgroup' or args.border == 'none' then tbl :addClass('navbox-subgroup') :cssText(args.bodystyle) else -- regular navbox - bodystyle and style will be applied to the wrapper table tbl :addClass('navbox-inner') :css('background', 'transparent') :css('color', 'inherit') end tbl:cssText(args.innerstyle) renderTitleRow(tbl, args) renderAboveRow(tbl, args) for i, listnum in ipairs(listnums) do local rowArgs = { group = checkElAliases(args, 'group', listnum), list = checkElAliases(args, 'list', listnum), groupstyle = checkElAliases(args, 'groupstyle', listnum), listclass = checkElAliases(args, 'listclass', listnum), liststyle = checkElAliases(args, 'liststyle', listnum), listpadding = checkElAliases(args, 'listpadding', listnum) } renderListRow(tbl, args, i, #listnums, rowArgs) end renderBelowRow(tbl, args) return tbl end -- Read the arguments in the order they'll be output in, to make references number in the right order. local function readInTheRightOrder(args, groupAliases, listAliases) local _ _ = checkAliases(args, commonAliases.title) _ = checkAliases(args, commonAliases.above) for i = 1, 23 do _ = checkAliases(args, groupAliases, i) _ = checkAliases(args, listAliases, i) end _ = checkAliases(args, commonAliases.below) end function p._navbox(args) if not yesno then yesno = require('Module:Yesno') end local listnums = {} for k, v in pairs(args) do local listnum = ('' .. k):match('^list(%d+)$') or ('' .. k):match('^список(%d+)$') if listnum then table.insert(listnums, tonumber(listnum)) end end table.sort(listnums) args.border = mw.text.trim(args.border or args[1] or '') if args.border == 'child' then args.border = 'subgroup' end for argname, aliasesList in pairs(commonAliases) do args[argname] = checkAliases(args, aliasesList) end for argname, aliasesList in pairs(standardAliases) do args[argname] = checkAliases(args, aliasesList) end args.navigation = yesno(args.navigation, '') -- render the main body of the navbox local tbl = renderMainTable(args, listnums) -- render the appropriate wrapper around the navbox, depending on the border param local res = mw.html.create() if args.border == 'none' then local nav = res:tag('div') :attr('role', 'navigation') :node(tbl) if args.title then nav:attr('aria-labelledby', mw.uri.anchorEncode(args.title)) else nav:attr('aria-label', 'Навигационный шаблон') end if args.name and args.name ~= '-' then nav:attr('data-name', args.name) end if args.navigation == true then nav:attr('data-navboxnavigation', '1') elseif args.navigation == false then nav:attr('data-navboxnavigation', '0') end elseif args.border == 'subgroup' then -- We assume that this navbox is being rendered in a list cell of a parent navbox, and is -- therefore inside a div with padding:0em 0.25em. We start with a </div> to avoid the -- padding being applied, and at the end add a <div> to balance out the parent's </div> res :wikitext('</div>') -- XXX: hack due to lack of unclosed support in mw.html. :node(tbl) :wikitext('<div>') -- XXX: hack due to lack of unclosed support in mw.html. else local nav = res:tag('div') :attr('role', 'navigation') :addClass('navbox') :cssText(args.bodystyle) :node(tbl) if args.title then nav:attr('aria-labelledby', mw.uri.anchorEncode(args.title)) else nav:attr('aria-label', 'Навигационный шаблон') end if args.name and args.name ~= '-' then nav:attr('data-name', args.name) end if args.navigation == true then nav:attr('data-navboxnavigation', '1') elseif args.navigation == false then nav:attr('data-navboxnavigation', '0') end end renderTrackingCategories(res, args) return striped(tostring(res), args) end function p.navbox(frame) if not getArgs then getArgs = require('Module:Arguments').getArgs end if not yesno then yesno = require('Module:Yesno') end args = getArgs(frame, {wrappers = {'Шаблон:Навигационная таблица', 'Шаблон:Подгруппы навигационной таблицы'}}) if frame.args.border then -- This allows Template:Navbox_subgroup to use {{#invoke:Navbox|navbox|border=...}}. args.border = frame.args.border end readInTheRightOrder(args, standardElementAliases.group, standardElementAliases.list) return p._navbox(args) end function p.navboxWithCollapsibleGroups(frame) if not getArgs then getArgs = require('Module:Arguments').getArgs end local args = getArgs(frame, {wrappers = {'Шаблон:Навигационная таблица с блоками'}}) readInTheRightOrder(args, groupsChildAliases.title, groupsChildAliases.list1) local parent = {} for argname, aliasesList in pairs(commonAliases) do parent[argname] = checkAliases(args, aliasesList) end for argname, aliasesList in pairs(groupsParentAliases) do parent[argname] = checkAliases(args, aliasesList) end for i = 1, 20 do local child = {} for argname, aliasesList in pairs(groupsChildAliases) do child[argname] = checkAliases(args, aliasesList, i) end child.color = child.color and string.format('background:%s;', child.color) or '' child.border = 'child' child.navbar = 'plain' if parent.selected and parent.selected == child.groupname then child.state = 'uncollapsed' end child.state = child.state or 'collapsed' child.basestyle = concatStyles{parent.basestyle, parent.secttitlestyle, child.secttitlestyle} child.titlestyle = concatStyles{parent._groupstyle, child.groupstyle, child.color} child.liststyle = concatStyles{parent._liststyle, child.liststyle} child.lispadding = parent._listpadding if child.title then parent['list' .. i] = p._navbox(child) else parent['list' .. i] = child.list1 end end return p._navbox(parent) end return p rzcpht0897iqv8c2g8iw25t4on966zd Ярославль өлкәһе 0 94900 1152468 1061951 2022-08-28T07:40:24Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Рәсәй төбәктәре буйынса мәғлүмәт| |RuNm = Ярославль өлкәһе |OfNm1 = Ярославская область |FSFlag=[[Файл:Flag of Yaroslavl Oblast.svg|160px|Ярославль өлкәһе флагы]] |FSCoA=[[Файл:Coat of Arms of Yaroslavl Oblast (2011) full.svg|100px|Ярославль өлкәһе гербы]] |FlagLnk=Ярославль өлкәһе флагы |CoALnk=Ярославль өлкәһе гербы |FSMap = [[Файл:Map of Russia - Yaroslavl Oblast.svg|350px|Ярославль өлкәһе]] |FSCtrWhat = Административ үҙәк |FSCtrNm = [[Ярославль]] |AreaRnk = 60-сы |WaterPrcnt = 9,9 |PopRnk = 42-се |PopQty = {{ Население | Ярославская область | тс }} |PopCtDate = {{ Население | Ярославская область | г }} |PopDens = {{ #expr: ({{ Население | Ярославская область | ч }} / {{ПлощадьРегионы|Ярославская область}}) round 2 }} кеше |GDPRnk = 37-се |FedDistrNm = [[Үҙәк федераль округы|Үҙәк]] |EcRegNm = Үҙәк |CadNo = 76 |HeadTtl = Губернатор |HeadNm = Сергей Николаевич Ястребов |LegislTtl = Өлкә Думаһы рәйесе |LegislNm =Михаил Васильевич Боровицкий |награды = {{орден Ленина|тип=регион}} }} '''Яросла́вль өлкәһе''' ({{lang-ru|Ярославская область}}) — [[Рәсәй Федерацияһы]] субъекты, [[Үҙәк федераль округ]] составына инә. Административ үҙәге — [[Ярославль]] ҡалаһы. == География == Ярославль өлкәһе Рәсәй Федерацияһының [[Владимир өлкәһе|Владимир]], [[Вологда өлкәһе|Вологда]], [[Иваново өлкәһе|Иваново]], [[Кострома өлкәһе|Кострома]], [[Мәскәү өлкәһе|Мәскәү]] һәм [[Тверь өлкәһе|Тверь]] өлкәләре менән сиктәш. Майҙаны — {{formatnum:{{ПлощадьРегионы|Ярославская область}}}} км². == Тарих == Ярославль өлкәһе 1936 йылдың 11 мартында ойошторолған. 1944 йылдың 13 авгусынан алып хәҙерге сиктәрендә. == Халҡы == <br /> {{ Население | Ярославская область | д }} Рәсәй Дәүләт статистикаһы федераль хеҙмәте мәғлүмәттәре буйынса, өлкә халҡы {{formatnum:{{ Население | Ярославская область | ч }}}} ({{ Население | Ярославская область | г }}) кеше тәшкил итә. Халыҡ тығыҙлығы — {{ #expr: ({{ Население | Ярославская область | ч }} / {{ПлощадьРегионы|Ярославская область}}) round 2 }} кеше/км<sup>2</sup> ({{ Население | Ярославская область | г }}). Ҡала халҡы — {{#expr:({{ГородскоеНаселениеРегионы|Ярославская область|Столбцов=Безформат}} * 100 / {{ Население | Ярославская область | ч }}) round 2 }} % ({{ГородскоеНаселениеРегионы|Ярославская область|Столбцов=Год}}). Өлкә халҡының 98 % — Рәсәй Федерацияһы граждандары<ref name=p2010>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322063857/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2014-03-22 }}</ref>. Башлыса [[урыҫтар]] (96 %) йәшәй<ref name=p2010/>. Ярославль өлкәһендә [[2002 йыл]]да — 397 [[Башҡорттар|башҡорт]] йәшәгәне теркәлгән<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_03_1.htm Перепись населения 2002. Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 3. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации]</ref>. [[Файл:2008 Stamp of Russia. Russia Regions - Yaroslavl Region.jpg|200 px|right|thumb|Рәсәй почта маркаһы, 2008 йыл]] == Билдәле шәхестәр == * [[Мухин Виктор Сергеевич]] (16.02.1938), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһы]]ның мөхбир ағзаһы (2002), техник фәндәр докторы (1975), профессор (1978). РСФСР‑ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1982), БАССР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1979). Сығышы менән Рыбинск ҡалаһынан<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/9679-mukhin-viktor-sergeevich Башҡорт энциклопедияһы — Мухин Виктор Сергеевич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421083823/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/9679-mukhin-viktor-sergeevich |date=2016-04-21 }}{{V|15|02|2018}}</ref>. == Административ-территориаль бүленеш == Өлкә территорияһында 100 муниципаль берәмек, шул иҫәптән 3 ҡала округы, 17 муниципаль район, 10 ҡала биләмәһе һәм 70 ауыл биләмәһе бар<ref>[http://www.adm.yar.ru/duma/zased/090929/z_09_053.htm Закон Ярославской области от 29 сентября 2009 года «О внесении изменений в законодательные акты об административно-территориальном устройстве и муниципальных образованиях Ярославской области»]</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * ''Кодола О. Е.'' История Ярославской области. — Ярославль: Тур, 2008. — 160 с. — (История России) ISBN 978-5-7378-0091-8 * ''Марасанова В. М.'' Летопись Ярославля: 1010—2010. С-Пб.: Морской Петербург, 2007. — 360 с. * ''Марасанова В. М.'' Ярославский край в XVIII веке: Учеб. пособие. — Ярославль, 1997. — 65 с. * ''Марасанова В. М.'' Ярославский край в XIX веке: Учеб. пособие. — Ярославль: Б/и, 2001. — 115 c. ISBN 5-8397-0177-7 * {{книга|автор=Рязанцев Н. П., Салова Ю. Г.|заглавие=[http://yagpuist.ucoz.ru/_ld/0/72_bIg.doc История Ярославского края (1930—2005 гг.): учебное пособие для учащихся средних общеобразовательных учебных заведений]|место=Ярославль, Рыбинск|издательство=Б/и, Рыбинский Дом печати|год=2005|страниц=277|isbn=5-88697-134-3}} * Ярославский край. Сборник документов по истории края (XI век — 1917 год). — Ярославль, Верхне-Волжское книжное издательство, 1972. == Һылтанмалар == {{Викиһаҡлағыс|Category: Yaroslavl Oblast‎}} * [https://city-yaroslavl.ru/ Официальный портал города] * [https://yaroslavl.jsprav.ru/ Справочник организаций Ярославля] * [http://demetra.yar.ru/ Проект «Деметра/Ярославика» — краеведение в Ярославской области] * [http://topoatlas.narod.ru/76_2/index.html Топографические атласы. Ярославская область] {{Рәсәйҙең федератив төҙөлөшө}} [[Категория:Ярославль өлкәһе| ]] qb7o2stv9m7syf965y12slus6vb6g0g Тамбов өлкәһе 0 94901 1152429 1057832 2022-08-27T18:10:40Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Тамбов өлкәһе''' — [[Рәсәй Федерацияһы]] субъекты, [[Үҙәк федераль округ]] составына инә. Административ үҙәге — [[Тамбов]] ҡалаһы. == Географияһы == Тамбов өлкәһе Рәсәй Федерацияһының [[Рязань өлкәһе|Рязань]], [[Пенза өлкәһе|Пенза]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]], [[Воронеж өлкәһе|Воронеж]] һәм [[Липецк өлкәһе|Липецк]] өлкәләре менән сиктәш. Майҙаны — {{formatnum:{{ПлощадьРегионы|Тамбовская область}}}} км². == Тарихы == Тамбов өлкәһе 1937 йылдың 27 сентябрендә ойошторолған. == Билдәле шәхестәре == * [[Туровцев Михаил Михайлович]] (1905—29.01.1965), [[фән|ғалим]]-[[тупраҡ]] белгесе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1937 йылдан Башҡортостан баҫыусылыҡ ғилми тикшеренеү тәжрибә станцияһы хеҙмәткәре, 1947 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1951 йылдан — агротупраҡ белеме бүлеге мөдире; 1956 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1964 йылдан — ғилми секретарь. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1959). 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1945) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944) ордендары кавалеры. Мичуринск ҡалаһынан<ref>[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/13566-turovtsev-mikhail-mikhajlovich Башҡорт энциклопедияһы — Туровцев Михаил Михайлович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200626182453/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/13566-turovtsev-mikhail-mikhajlovich |date=2020-06-26 }}{{V|24|06|2020}}</ref>. * [[Фролов Александр Павлович]] (27.09.1921—10.10.1994), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби осоусы, авиация полкының эскадрилья командиры урынбаҫары, майор (1945). [[Советтар Союзы Геройы]] (1965). Мичурин районының Заворонежское ауылынан. == Халҡы == <br /> {{ Население | Тамбовская область | д }} Рәсәй Дәүләт статистикаһы федераль хеҙмәте мәғлүмәттәре буйынса, өлкә халҡы {{formatnum:{{ Население | Тамбовская область | ч }}}} ({{ Население | Тамбовская область | г }}) кеше тәшкил итә. Халыҡ тығыҙлығы — {{ #expr: ({{ Население | Тамбовская область | ч }} / {{ПлощадьРегионы|Тамбовская область}}) round 2 }} кеше/км<sup>2</sup> ({{ Население | Тамбовская область | г }}). Ҡала халҡы — {{#expr:({{ГородскоеНаселениеРегионы|Тамбовская область|Столбцов=Безформат}} * 100 / {{ Население | Тамбовская область | ч }}) round 2 }} % ({{ГородскоеНаселениеРегионы|Тамбовская область|Столбцов=Год}}). [[Файл:Tambov-oblast-Russian-titles.png|thumb|300px|Тамбов өлкәһе картаһы]] ; Милли состав {| class="wikitable" |- ! Иҫәп алыу йылы ! 1989<ref>[http://demoscope.ru/weekly/pril.php Всесоюзная перепись населения 1989 года]</ref> ! 2002<ref>[http://demoscope.ru/weekly/pril.php Всероссийская перепись населения 2002 года]</ref> ! 2010<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref> |- | Милләтен күрһәткәндәр | 1322372 (100 %) | {{уменьшение}} 1173748 (100 %) | {{уменьшение}} 1069286 (100 %) |- | [[Урыҫтар]] | 1285924 (97,2 %) | {{уменьшение}} 1136864 (96,9 %) | {{уменьшение}} 1037097 (97,0 %) |- | [[Украиндар]] | 13688 (1,0 %) | {{уменьшение}} 10809 (0,9 %) | {{уменьшение}} 7263 (0,7 %) |- | [[Әрмәндәр]] | 1074 (0,1 %) | {{увеличение}} 4326 (0,4 %) | {{увеличение}} 4544 (0,4 %) |- | [[Сиғандар]] | 3117 (0,2 %) | {{уменьшение}} 2957 (0,3 %) | {{увеличение}} 4120 (0,4 %) |- | Башҡа милләттәр | 18569 (1,4 %) | {{увеличение}} 18792 (1,6 %) | {{уменьшение}} 16262 (1,5 %) |} Тамбов өлкәһендә [[2002 йыл]]да — 177 [[Башҡорттар|башҡорт]] йәшәгәне теркәлгән<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_03_1.htm Перепись населения 2002. Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 3. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации]</ref>. == Административ-территориаль бүленеш == Өлкә территорияһында 307 муниципаль берәмек, шул иҫәптән 7 ҡала округы, 23 муниципаль район, 13 ҡала биләмәһе һәм 264 ауыл биләмәһе бар. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == {{Викиһаҡлағыс|Category:Tambov Oblast}} {{Викитека|:ru:Указ Президиума ВС СССР от 4.02.1939 о разделении Тамбовской области на Пензенскую и Тамбовскую области|Указ Президиума Верховного Совета СССР от 4 февраля 1939 г. «О разделении Тамбовской области на Пензенскую и Тамбовскую области»}} * [http://www.tambovgrad.ru/ История населённых пунктов Тамбовской области, генеалогия Тамбовской области] * [http://www.regadm.tambov.ru/ Информационный портал органов власти области] * [http://www.regadm.tambov.ru/duma/ Тамбовская областная Дума] * [http://www.op-tambov.ru/ Общественная палата Тамбовской области] * [http://www.belinskij.kupec.cz Фонд содействия развитию русской культуры] * [http://www.tambovwolf.ru/forest.html Тамбовский лес: птицы, млекопитающие] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100409055722/http://www.tambovwolf.ru/forest.html |date=2010-04-09 }} * [http://www.top68.ru/newspapers Редакции СМИ Тамбовской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150725112540/http://www.top68.ru/newspapers |date=2015-07-25 }} * [http://www.invest-tambovregion.ru Инвестиционный паспорт Тамбовской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200905193002/https://invest-tambovregion.ru/ |date=2020-09-05 }} {{Рәсәйҙең федератив төҙөлөшө}} [[Категория:Тамбов өлкәһе| ]] anyr0auhf7ddy75c7j78at0epb13b20 Рязань өлкәһе 0 94902 1152414 1064743 2022-08-27T14:56:06Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Рәсәй төбәктәре буйынса мәғлүмәт| |RuNm = Рязань өлкәһе |OfNm1 = |FSFlag=[[Файл:Flag of Ryazan Oblast.svg|160px|Рязань өлкәһе флагы]] |FSCoA=[[Файл:Coat of Arms of Ryazan oblast.png|100px|Рязань өлкәһе гербы]] |FlagLnk=Рязань өлкәһе флагы |CoALnk=Рязань өлкәһе гербы |FSMap = [[Файл:Map of Russia - Ryazan Oblast.svg|350px|Рязань өлкәһе]] |FSCtrWhat = Административ үҙәк |FSCtrNm = [[Рязань]] |AreaRnk = 58-се |TotArea = {{formatnum:{{ПлощадьРегионы|Рязанская область}}}} |WaterPrcnt = 0,5 |PopRnk = 44-се |PopQty = {{ Население | Рязанская область | тс }} |PopCtDate = {{ Население | Рязанская область | г }} |PopDens = {{#expr: ({{ Население | Рязанская область | ч }} / {{ПлощадьРегионы|Рязанская область}}) round 2 }} кеше |GDP = {{ВРП|62}} |GDPCtDate = {{ВРП|Дата}} |GDP(PPP) = {{ВРП НДН|62}} |GDPRnk = 51-се |FedDistrNm = [[Үҙәк федераль округы|Үҙәк]] |EcRegNm = Үҙәк |CadNo = 62 |HeadTtl = Губернатор |HeadNm = Олег&nbsp;Иванович Ковалёв |награды = {{орден Ленина|тип=регион}} |}} '''Рязань өлкәһе''' — [[Рәсәй Федерацияһы]] субъекты, [[Үҙәк федераль округы]] составына инә. Административ үҙәге — [[Рязань]] ҡалаһы. == География == Рязань өлкәһе төньяҡта — [[Владимир өлкәһе]], төньяҡ-көнсығышта — [[Түбәнге Новгород өлкәһе]] областью, көнсығышта — [[Мордовия]], көньяҡ-көнсығышта — [[Пенза өлкәһе]], көньяҡта — [[Тамбов өлкәһе|Тамбов]] һәм [[Липецк өлкәһе|Липецк]] өлкәләре, көнбайышта — [[Тула өлкәһе]], төньяҡ-көнбайышта — [[Мәскәү өлкәһе]] менән сиктәш. == Тарих == Рязань өлкәһе 1937 йылдың 26 сентябрендә ойошторолған. Быға тиклем уның территорияһы [[Мәскәү өлкәһе|Мәскәү]] һәм [[Воронеж өлкәһе|Воронеж]] өлкәләре составында була. == Билдәле шәхестәр == * [[Варфоломеев Дмитрий Фёдорович]], (24.09.1918—7.05.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-химик-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1966—1977 йылдарҙа КПСС‑тың 22‑се съезы исемендәге [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]], 1977—1988 йылдарҙа Башҡортостан нефть эшкәртеү ғилми-тикшеренеү институты директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 9-сы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. Техник фәндәр докторы (1975), профессор (1981). [[РСФСР]]‑ҙың (1981) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1967) атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре, [[СССР]]‑ҙың нефть эшкәртеү һәм нефтехимия сәнәғәте отличнигы (1967), СССР‑ҙың почётлы нефтехимигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971), Октябрь Революцияһы (1975), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1959) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]](1966) ордендары кавалеры. Хәҙерге Сасов районы Заболотье ауылынан<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/4717-varfolomeev-dmitrij-fjodorovich Башҡорт энциклопедияһы — Варфоломеев Дмитрий Федорович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421134921/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/4717-varfolomeev-dmitrij-fjodorovich |date=2016-04-21 }}{{V|21|09|2018}}</ref> * [[Сапельников Валерий Михайлович]] (27.05.1939), ғалим-инженер-электроник, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2001 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] ның кафедра мөдире. Техник фәндәр докторы (1998), профессор (2000). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары профессональ белем биреү хеҙмәткәре (2000). Кадом ҡасабаһынан<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/11488-sapelnikov-valerij-mikhajlovich Башҡорт энциклопедияһы — Сапельников Валерий Михайлович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421081113/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/11488-sapelnikov-valerij-mikhajlovich |date=2016-04-21 }}{{V|24|05|2019}}</ref>. == Халҡы == {{ Население | Рязанская область | д }} Рәсәй Дәүләт статистикаһы федераль хеҙмәте мәғлүмәттәре буйынса, өлкә халҡы {{formatnum:{{ Население | Рязанская область | ч }}}} ({{ Население | Рязанская область | г }}) кеше тәшкил итә. Халыҡ тығыҙлығы — {{ #expr: ({{ Население | Рязанская область | ч }} / {{ПлощадьРегионы|Рязанская область}}) round 2 }} кеше/км<sup>2</sup> ({{ Население | Рязанская область | г }}). Ҡала халҡы — {{#expr:({{ГородскоеНаселениеРегионы|Рязанская область|Столбцов=Безформат}} * 100 / {{ Население | Рязанская область | ч }}) round 2 }} % ({{ГородскоеНаселениеРегионы|Рязанская область|Столбцов=Год}}). ; Милли состав {| class="wikitable" |- ! Иҫәп алыу йылдары ! 1989<ref>[http://demoscope.ru/weekly/pril.php Всесоюзная перепись населения 1989 года]</ref> ! 2002<ref>[http://demoscope.ru/weekly/pril.php Всероссийская перепись населения 2002 года]</ref> ! 2010<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170824070444/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2017-08-24 }}</ref> |- | Милләтен күрһәткәндәр | 1347753 (100 %) | {{уменьшение}} 1214693 (100 %) | {{уменьшение}} 1079695 (100 %) |- | [[Урыҫтар]] | 1295324 (96,1 %) | {{уменьшение}} 1161447 (95,6 %) | {{уменьшение}} 1026919 (95,1 %) |- | [[Украиндар]] | 15542 (1,1 %) | {{уменьшение}} 12671 (1,0 %) | {{уменьшение}} 8894 (0,8 %) |- | [[Мордвалар]] | 8528 (0,6 %) | {{уменьшение}} 7252 (0,6 %) | {{уменьшение}} 5564 (0,5 %) |- | [[Әрмәндәр]] | 927 (0,1 %) | {{увеличение}} 4458 (0,4 %) | {{увеличение}} 5549 (0,5 %) |- | [[Татарҙар]] | 4922 (0,4 %) | {{увеличение}} 5569 (0,3 %) | {{уменьшение}} 4941 (0,5 %) |- | [[Әзербайжандар]] | 1777 (0,1 %) | {{увеличение}} 2939 (0,2 %) | {{увеличение}} 3652 (0,3 %) |- | [[Үзбәктәр]] | 749 (0,1 %) | {{увеличение}} 750 (0,1 %) | {{увеличение}} 3278 (0,3 %) |- | Башҡа милләттәр | 19984 (1,5 %) | {{уменьшение}} 19607 (1,6 %) | {{увеличение}} 20898 (1,9 %) |} Рязань өлкәһендә [[1989 йыл]]да — 476, [[2002 йыл]]да — 386 [[Башҡорттар|башҡорт]] йәшәгәне теркәлгән<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1833-bash-ort-diasporalary|Башҡорт диаспоралары|автор=Йосопов Р. М.}}</ref>. == Административ-территориаль бүленеш == 2006 йылдан алып өлкә территорияһында 314 муниципаль берәмек, шул иҫәптән 4 ҡала округы, 25 муниципаль район, 31 ҡала биләмәһе һәм 254 ауыл биләмәһе бар. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == {{Викиһаҡлағыс|Category:Ryazan Oblast}} * [http://www.ryazangov.ru/ Официальный сайт Правительства Рязанской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150310162811/http://ryazangov.ru/ |date=2015-03-10 }} * [http://rz7.info/ Законодательство Рязанской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160109190549/http://rz7.info/ |date=2016-01-09 }} * [http://history-ryazan.ru/ История, культура и традиции Рязанского края] * [http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=62 Рязанская область в справочнике-каталоге «Вся Россия»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121013101628/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=62 |date=2012-10-13 }} * [http://istrzn.ru/ Топонимический словарь населённых пунктов Рязанской области] {{Рәсәйҙең федератив төҙөлөшө}} [[Категория:Рязань өлкәһе| ]] nculypmho1qefl9nxtq5q6esobpb6pb Робот 0 95053 1152370 1101728 2022-08-27T11:59:23Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} [[Файл:HONDA ASIMO.jpg|200px|thumb|right|Honda фирмаһы етештергән ASIMO андроид-робот]] '''Ро́бот''' ({{lang-cs|robot}}, ''robota'' һүҙенән — «буйһонған хеҙмәт» йәғни ''rob'' һүҙенән — «ҡол») — тере организм принцибы буйынса төҙөлгән автоматик яйланма. Алдан билдәләнгән программа буйынса эшләп һәм датчиктар аша тышҡы донъя хаҡында мәғлүмәттәр алып, роботтар үҙ аллы етештереү һәм башҡа (ғәҙәттә кешеләр йәки йәнлектәр үтәгән) операцияларҙы башҡара<ref>{{Из|Кругосвет|http://krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/tehnologiya_i_promyshlennost/ROBOT.html}}</ref><ref>{{Из|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/%D0%A0%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%82/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A0%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%82/}}</ref>. == Терминологияһы == «Робот» һүҙен чех яҙыусыһы Карел Чапек ағаһы Йозеф менән уйлап сығаралар, был һүҙ тәүге тапҡыр Карел Чапектың «Р. У. Р.» («Россум универсаль роботтары», «R.U.R.»; 1920) пьесаһында ҡулланыла. == Тарих == Яһалма йән эйәләре тураһында идея Кадм тураһындағы [[Боронғо Греция|боронғо грек]] мифында күрһәтелә, Кадм аждаһаны үлтереп уның тештәрен ергә һибә һәм уларҙы һөрә, тештәрҙән һалдаттар үҫә. Икенсе боронғо грек мифында, скульптор Пигмалион үҙенең статуяһы Галатеяға йән бирә. «Ҡамыр батыр» башҡорт халыҡ әкиәтендә төп ҡаһарман ҡамырҙан яһалған була, ә скандинав эпосы "Кесе Эдда"ла йәшен аллаһы Тор менән алышыр өсөн тролль Хрунгнир менән эшләнгән Мёккуркальви исемле балсыҡ гиганты хаҡында бәйән ителә<ref>{{Cite web|url = http://www.fbit.ru/free/myth/texty/medda/003.htm|title = Младшая эдда|author = |work = |date = |publisher = }}</ref><ref>{{Cite web|url = http://www.fbit.ru/free/myth/texty/medda/003.htm|title = Млашая эдда|author = |work = |date = |publisher = }}</ref>. Роботтарҙың тәүге прототиптары араһында ғәрәп ғалимы һәм уйлап табыусыһы [[Әл-Жәзәри]] (1136—1206) төҙөгән механик фигуралар була. Ғалим дөңгөрҙә, арфала һәм флейтала уйнаусы дүрт механик музыкант менән кәмәне эшләй. Кешегә оҡшаш роботтың һыҙмаһын [[Леонардо да Винчи]] яҡынса 1495 йылда яһала<ref>http://chip-news.ru/archive/chipnews/200402/Article_14.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121116103424/http://chip-news.ru/archive/chipnews/200402/Article_14.pdf |date=2012-11-16 }}</ref>. 1738 йылда француз механигы һәм уйлап табыусыһы Жак де Вокансон тәүге эшләүсе кешегә оҡшаш ҡоролманы (андроид) төҙөгән, ул флейтала уйнаған. Вокансон шулай уҡ механик өйрәктәрҙе лә эшләгән. 1898 йылда [[Никола Тесла]] радио менән идара ителгән миниатюр судноны төҙөй һәм күрһәтә. 1921 йылда чех яҙыусыһы Карел Чапек тамашасыларға «Р. У. Р.» («Россум универсаль роботтары», «R.U.R.»; 1920) пьесаһын тәҡдим итә<ref>[http://lib.ru/SOCFANT/CHAPEK/rur.txt РУР]</ref>, был пьесала «робот» һүҙе тәүге тапҡыр ҡулланыла. 1930-сы йылдарҙа тышҡы ҡиәфәте менән кешегә оҡшаш яйланмалар барлыҡҡа киләләр, улар кеше ҡушыуы буйынса ябай хәрәкәттәр яһай һәм һүҙәрҙе ҡабатлап әйтә ала<ref>{{Cite web|url = http://cyberneticzoo.com/robots/1927-televox-wensley-american/|title = Роботы 1920-1930-х годов|author = |date = |publisher = }}</ref>. 1950-се йылдарҙа радиоактив материалдар менән эш итеү өсөн механик манипуляторҙар килеп сыға, улар хәүефһеҙ урында торған кешенең ҡулдары хәрәкәтен ҡабатлаған. 1968 йылда Kawasaki Heavy Industries, Ltd. япон компанияһы тәүге сәнәғәт роботын йыя, һуңыраҡ Японияла роботтар эшләү буйынса йөҙҙән ашыу фирма барлыҡҡа килә. 1979 йылда Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университетында еңел робот-сапёр (МРК-01) эшләнә. 1982 йылда [[Ленинград]] ҡалаһында «Сәнәғәт роботтары-82» халыҡ-ара күргәҙмәһе уҙғарыла. 1986 йылда Чернобылдә СССР-ҙа тәүге тапҡыр радиоактив ҡалдыҡтарын таҙартыу өсөн роботтар ҡулланыла. == Хронологияһы == [[XIX быуат]] аҙағы — урыҫ инженеры Пафнутий Чебышев бөтә ерҙән дә үтә алыуға эйә стопоход механизмы уйлап таба.<br> [[1898 йыл]] — Никола Тесла [[радио]] менән идара ителеүсе миниатюр судноны проектлай һәм күрһәтә. ; XX быуат 1921 йыл — [[Чехия|чех]] яҙыусыһы Карел Чапек халыҡҡа Р. У. Р. тип аталған пьеса тәҡдим итә. («Россум универсаль роботтар»), унан «робот» һүҙе<ref>[http://lib.ru/SOCFANT/CHAPEK/rur.txt РУР]</ref>(словак. robota) барлыҡҡа килә.<br> 1930-сы йылдаҙа кешегә оҡшаған конструкциялар күренә башлай, улар [[кеше]] командаһы аҫтында иң ябай хәрәкәттәрҙе башҡарырға һәм фразаларҙы ҡабатларға һәләтле була. Бындай 38 робот тураһында раҫланған мәғлүмәттәр бар, уларҙы башлыса Вестингауз (немец һәм һолланд инженерҙары) тарафынан реклама маҡсатында эшләй. Бындай тәүге «робот» Televox америка инженеры Рой Уэнсли тарафынан [[1927 йыл]]да Нью-Йорктағы Бөтә донъя йәрминкәһенә проектлана<ref>{{Cite web|url = http://cyberneticzoo.com/robots/1927-televox-wensley-american/|title = Роботы 1920-1930-х годов|author = |date = |publisher = }}</ref>.<br> 1950-се йылдарҙа радиоактив материалдар менән эшләү өсөн хәүефһеҙ урында торған кеше ҡулдары хәрәкәтен ҡабатлаусы механик манипуляторҙар эшләнә башлай.<br> [[1960 йыл]]. Майҙанды тикшереү һәм юғары радиоактивлы урындарында өлгө йыйыу өсөн манипуляторлы дистанцион идара ителеүсе арба, телекамера һәм микрофон ҡулланыла.<br> [[1968 йыл]]. Япон компанияһы Kawasaki Heavy Industries, Ltd. [[Америка]]ның Unimation Inc. компанияһынан робот эшләүгә лицензия ала һәм үҙенең тәүге сәнәғәт роботын йыя. Шул ваҡыттан алып [[Япония]] донъяның робот баш ҡалаһына әйләнеү өсөн даими эшш башлай — уларҙы етештереү менән 130-ҙан ашыу компания шөғөлләнә. Башта [[АҠШ]]-та проектланған тәүге япон роботтары аҙ һанда килтерелә. Инженерҙар уларҙы өйрәнә һәм етештереүҙә иретеп йәбештереү һәм һиптереү кеүек аныҡ эштәрҙә ҡуллана. 1970-се йылдарҙа был өлкәлә күп һанлы ғәмәли ҡушымталар эшләнә.<br> [[1979 йыл]]. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университетында [[КГБ]] бойороғо буйынса шартлатҡыс объекттарҙы нейтралләштереү аппараты — үтә еңел мобиль робот МРК-01 эшләнә. ; 1980-се йылдар 1980 йыл — юғары технологиялар (Япония) нигеҙендә етештерелгән роботтар өсөн коммерция башланғысы. Шул мәлдән робот баҙары үҫә башлай.<br> 1982 йыл — 18—[[27 октябрь]] 1982 йыл, [[Ленинград]]та, Гавань күргәҙмә комплексында «Сәнәғәт роботтары-82» Халыҡ-ара күргәҙмәһе үтә.<br> [[1986 йыл]]. [[Чернобыль|Чернобылд]]ә [[СССР]]-ҙа тәүге тапҡыр радиоактив ҡалдыҡтарҙы таҙартыу өсөн роботтар ҡулланыла. ; 2000-йылдар 2000 йылдар уртаһында Япония сәнәғәт роботтары экспортлау буйынса донъяла беренсе урынды биләй. 2007 йыл. [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] Эске эштәр министрлығы [[Пермь]] ҡалаһында R-BOT 001 тест-робот полицейскийына һынау үткәрә.<br> 2010 йыл. АҠШ-та яңы PR2 роботтары һатыуға сығарыла. '''2010-се йылдар''' 2011 йыл. МСС-ҡа NASA Robonaut-2 роботы килтерелә.<br> 2013 йыл. Беренсе япон робот-[[астронавт]]ы булдырыла һәм МСС-ҡа килтерелә. == Робот төрҙәре == === Төҙөлөшө буйынса === {{начало цитаты}}«Фән һәм техниканың яңы ҡаҙаныштары нигеҙендә эшләнгән хәҙерге заман роботтары кеше эшмәкәрлегенең бөтә өлкәләрендә лә ҡулланыла. Кеше ғүмере өсөн хәүефле эш башҡарыусыны ғына түгел, ә кешелекте бер төрлө ғәҙәти операцияларҙан азат итергә һәләтле тоғро ярҙамсы алды». {{конец цитаты|источник=И. М. Макаров, Ю. И. Топчеев. «Робототехника: История и перспективы»{{sfn|Макаров, Топчеев|2003|с=3}}}} Конструкцияһы буйынса роботтарҙы түбәндәге ике төргә бүлергә мөмкин: * Android (гуманоид робот); * Биоробот — баш мейеһе урынына имплантант (процессор) һалынған кеше йәки хайуан, организмдың ҡалған өлөшө органик. === ISO буйынса === Халыҡ-ара стандартлаштырыу ойошмаһы классификацияһы буйынса роботтар түбәндәге ике төргә бүленә: * Сәнәғәт роботы Цифрлаштырыу ярҙамында идара ителеүсе (ЦНК) [[машина]]ларҙың барлыҡҡа килеүе машиналарҙы тейәү һәм төшөрөү буйынса төрлө операциялар үткәреү өсөн программалы манипуляторҙар булдырыуға килтерә. 1970-се йылдарҙа микропроцессор менән идара итеү системаларының барлыҡҡа килеүе һәм махсус идара итеү ҡоролмаларын программалы контролёрҙар менән алмаштырыу роботтарҙың үҙҡиммәтен өс тапҡырға кәметергә мөмкинлек бирә, был уларҙы тармаҡҡа күпләп индереүҙе отошло итә{{sfn|Макаров, Топчеев|2003|с=174}}. * '''Сервис роботы''' Сервис роботы кешеләргә ғәҙәти, алыҫ, хәүефле йәки бер төрлө хәрәкәттәр талап иткән ялҡытҡыс эштәрҙе, шул иҫәптән йорт эштәрен, башҡарыуҙа ярҙам итә. Ҡағиҙә булараҡ, улар автономлы һәм/йәки ҡул менән идара итеү мөмкинлеге булған комплекслы идара итеү системаһы тарафынан контролдә тотола. Халыҡ-ара стандартлаштырыу ойошмаһы «сервис роботын» «сәнәғәт автоматлаштырыу ҡушымталарын иҫәпкә алмағанда, кешеләр йәки ҡорамалдар өсөн файҙалы бурыстарҙы үтәүсе» робот тип билдәләй. === Билдәләнеше буйынса === Башҡарылған функцияға ярашлы, роботтарҙы түбәндәге типтар айырырға мөмкин<ref>{{Cite web|url=http://lenta.ru/photo/2015/05/01/robots/#0|title=Роботы всякие нужны. Какие профессии человек доверит машинам в ближайшем будущем?|date=2015-05-01|publisher=// [[Lenta.ru]]}}</ref>: -Транспорт роботы -Көнкүреш роботы -Хәрби робот -Зооробот -Медицина роботы -Дарыухана роботы -Микроробот -Наноробот -Шәхси робот -Социаль робот -Секс-робот ==== Хәүефһеҙлекте тәьмин итеү өсөн роботтар ==== Роботтарҙы полиция, дәүләт именлеге органдары, авария-ҡотҡарыу хеҙмәттәре, ведомство һәм ведомствонан тыш хәүефһеҙлек органдары киң ҡуллана. 2007 йылда [[Пермь]] ҡалаһында «Өс үлсәмле күреү лабораторияһы» [[Мәскәү]] компанияһы эшләгән R-BOT 001 Рәсәй робот полицейскийының тәүге һынауҙары үтә<ref>[http://www.3detection.ru/rps.html Лаборатория Трёхмерного Зрения. Роботопатрульная служба] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131227212001/http://www.3detection.ru/rps.html |date=2013-12-27 }}</ref>. Янғындарҙы һүндергәндә роботлаштырылған янғын һүндереү ҡоролмалары ҡулланыла. Оператив разведка өсөн ғәҙәттән тыш хәлдәр органдары һәм полиция «осоусы роботтар» — (пилотһыҙ осоу аппараттары) ҡуллана<ref name="bro">{{статья |ссылка=http://www.metronews.ru/novosti/armija-matricy-uzhe-na-podhode-foto/Tpolbu---W2cylobX5sImQ/ |автор=Элизабет Бро. |заглавие=Армия матрицы |издание=[[Metro Москва]] |год=2012 |номер=14 за 22 февраля |страницы=10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131227192318/http://www.metronews.ru/novosti/armija-matricy-uzhe-na-podhode-foto/Tpolbu---W2cylobX5sImQ/ |archivedate=2013-12-27}}</ref>. Хәүефле объекттарҙы һыу аҫты тикшереүҙәре һәм эҙләү-ҡотҡарыу эштәре үткәргәндә Рәсәй Ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығы хеҙмәттәре 2001 йылдан Мәскәүҙәге «Һыу аҫты робот техникаһы» компанияһы етештергән «Гном» серияһының һыу аҫты роботтарын ҡуллана<ref>[http://www.gnom-rov.ru/application/rescue/ Аппарат «Гном». Поисково-спасательные работы]</ref>. ==== Хәрби роботтар ==== [[Файл:SWORDS robot.jpg|150 px|thumb|[[SWORDS]] — Хәрби күҙәтеү һәм разведка системаһы.]] Хәрби робот — хәрби шарттарҙа йәки кеше мөмкинлектәренә тап килмәгән шарттарҙа, хәрби маҡсаттарҙа: разведка, хәрби операциялар, миналарҙы таҙартыу һ. б. кешене алмаштырыусы автоматик ҡоролма. Хәрби роботтар антропоморф хәрәкәтле автоматик ҡоролмалар ғына түгел, улар кешене өлөшләтә йәки тулыһынса алмаштыра, шулай уҡ кеше өсөн йәшәү мөхите булмаған һауа һәм һыу мөхитендә лә эшләй (дистанцион идара ителмәгән самолёттар, һыу аҫты машиналары һәм һыу өҫтө суднолары). Хәрби роботтарҙың күбеһе телепрезентация ҡоролмалары булып тора, ә ҡайһы бер эштәрҙе оператор ҡыҫылышынан тыш башҡара ала. Джорджия технология институтында профессор Хенрик Кристенсен етәкселегендә [[Ҡырмыҫҡалар|ҡырмыҫҡа]]ларға оҡшаған инсектоморф роботтар эшләнә. Улар бинала дошмандар һәм мина-ҡапҡандар бармы-юҡмы икәнен тикшерергә һәләтле. Ғәскәрҙәрҙә осоусы роботтар ҙа киң таралыу ала. [[2012 йыл]] башында бөтә донъя хәрбиҙәре яҡынса 10 мең ер өҫтө һәм 5 мең осоусы робот ҡуллана; [[донъя]]ның 45 иле хәрби роботтар уйлап тапҡан йәки һатып ала. [[2015 йыл]]да АҠШ-тың Квантико [[диңгеҙ]] пехотаһы хәрби базаһында ике йыл элек Boston Dynamics компанияһы тарафынан разведка, патруллек итеү һәм йөк ташыу өсөн ғәскәрҙәрҙә ҡулланыу өсөн эшләнгән Spot робот-[[эт]] прототибын һынауҙар үткәрелә. Һынауҙар барышында робот уларҙа дошман булыу-булмауын тикшерә һәм асыҡланған сәптәр тураһында мәғлүмәттәрҙе оператор пультына тапшыра<ref name="bro"/>. ==== Робот-ғалимдар ==== Беренсе робот-ғалимдар Әҙәм менән Һауа Аберистуит университетының «Robot Scientist» проекты сиктәрендә булдырыла һәм 2009 йылда уларҙың береһендә беренсе фәнни асыш яһай<ref>{{cite web |url = http://lenta.ru/news/2009/04/03/robot/ |title = Робот-учёный совершил первое открытие |date = 2009-04-03 |work = [[Lenta.ru]] |accessdate = 2010-01-08 |deadlink = no }}</ref>. Робот-ғалимдар ярҙамында Бөйөк [[Хеопс пирамидаһы]]ның елләтеү шахталары тикшерелә. ==== Робот-уҡытыусылар ==== Робот-уҡытыусының тәүге өлгөләренең береһе 2016 йылда [[Томск политехник университеты]]ның йәш ғалимдары тарафынан эшләнә. [[2016 йыл]]дың майында университеттың матбуғат хеҙмәте хәбәр итеүенсә, мобиробот ярҙамында университетта лицей [[студент]]тары шул уҡ йылдың көҙөнән башлап [[математика]], [[физика]], [[химия]] һәм [[информатика]] буйынса теоретик һәм практик белем ала аласаҡ<ref>{{cite web |url=http://tass.ru/nauka/3285416 |title=Робот-учитель осенью начнёт преподавать в лицее Томского политеха |date=2016-05-16 |publisher=[[ТАСС]] |accessdate=2016-05-17}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор=Макаров И. М., Топчеев Ю. И.&nbsp;||заглавие=Робототехника: История и перспективы|серия=Информатика: неограниченные возможности и возможные ограничения|место=М.|издательство=Наука; Изд-во МАИ|год=2003||страниц=349|isbn=5-02-013159-8|ref=Макаров, Топчеев}} == Һылтанмалар == {{Викиһаҡлағыс|Category:Robots}} * [http://roboforum.ru/ Сайт крупного русскоязычного сообщества любителей практической робототехники] * [http://robonovosti.ru/ Сайт новостей робототехники: о андроидах, роботах и искусственном интеллекте] * [http://www.inedelya.ru/reportings/article11694 Столичные школы, библиотеки и больницы заинтересовались киборгами] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100831181827/http://www.inedelya.ru/reportings/article11694 |date=2010-08-31 }} * [http://asiaweb.ru/?p=48 Япония готовится принять на работу роботов] * [http://modusponens.info/2010/05/sensual_robots/ Роботы-актеры в театре и кино] * [http://www.lki.ru/text.php?id=4549 Роботы], журнал «Лучшие компьютерные игры», № 10 (83) октябрь 2008 г * [http://fototelegraf.ru/?p=2837 Фото роботов] — последние достижения в роботостроении на начало 2010 г. * [http://www.robotonline.net/en/list/robots/ список роботов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110123153049/http://www.robotonline.net/en/list/robots/ |date=2011-01-23 }} RobotOnline.net * [http://www.youtube.com/watch?v=W1czBcnX1Ww Четырёхногий адаптивный робот] фирмы Boston Dynamics (видео), март 2008 * ''Лунев В. Д.'' [http://blogger-1.ru/blog/kto_takie_roboty/2013-07-26-13 Кто такие роботы?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130728221047/http://blogger-1.ru/blog/kto_takie_roboty/2013-07-26-13 |date=2013-07-28 }} [[Категория:Роботтар|*]] 6rn72jrishh9r6tt058lw6e95q0d29m Диңгеҙ буйы крайы 0 95073 1152484 1150799 2022-08-28T11:27:36Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Рәсәй төбәктәре буйынса мәғлүмәт| |RuNm = Приморье крайы |OfNm1 = |FSFlag=[[Файл:Flag of Primorsky Krai.svg|160px|Приморье крайы флагы]] |FSCoA=[[Файл:Coat of arms of Primorsky Krai.svg|100px|Приморье крайы гербы]] |FlagLnk=Приморье крайы флагы |CoALnk=Приморье крайы гербы |FSMap = [[Файл:Map of Russia - Primorsky Krai.svg|350px|Приморье крайы]] |FSCtrWhat = Административ үҙәк |FSCtrNm = [[Владивосток]] |AreaRnk = 23-сө |TotArea = {{formatnum:{{ПлощадьРегионы|Приморский край}}}} |WaterPrcnt = 1,9 |PopRnk = 27-се |PopQty = {{ Население | Приморский край | тс }} |PopCtDate = {{ Население | Приморский край | г }} |PopDens = {{ #expr: ({{ Население | Приморский край | ч }} / {{ПлощадьРегионы|Приморский край}}) round 2 }} кеше |GDP = {{ВРП|25}} |GDPCtDate = {{ВРП|Дата}} |GDP(PPP) = {{ВРП НДН|25}} |GDPRnk = 25-се |FedDistrNm = [[Алыҫ Көнсығыш федераль округы|Алыҫ Көнсығыш]] |EcRegNm = Алыҫ Көнсығыш |CadNo = 25 <!-- 125 код ГИБДД --> |HeadTtl = Губернатор |HeadNm = Владимир Миклушевский |ViceTtl = |ViceNm = |LegislTtl = Ҡануниәт йыйылышы рәйесе |LegislNm = Виктор Горчаков |награды = {{орден Ленина|1965|тип=регион}} |OfSite = [http://приморскийкрай.рф/ приморскийкрай.рф] <br /> [http://www.primorsky.ru/ www.primorsky.ru] }} '''Примо́рье крайы''' йәки '''Диңгеҙ буйы крайы''' — [[Рәсәй Федерацияһы]] субъекты, [[Алыҫ Көнсығыш федераль округы]] составына инә. Административ үҙәге — [[Владивосток]] ҡалаһы. == География == Рәсәй Алыҫ Көнсығышының көньяғында урынлашҡан. Приморье крайы төньяҡта — [[Хабаровск крайы]] һәм көнбайышта — [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы]] менән сиктәш, көньяҡ һәм көнсығыш ярҙарын [[Тымыҡ океан]]дың [[Япон диңгеҙе]] һыуҙары йыуа. Край сиктәренең дөйөм оҙонлоғо 3000 км тәшкил итә, шул иҫәптән яҡынса 1500 км диңгеҙ яр буйына тура килә<ref name="ГеоПрим">{{книга |автор = Бакланов П. Я. и др. |часть = Географическое положение Приморского края |заглавие = География Приморского края |оригинал = |ссылка = |издание = 2-е изд |ответственный = Под ред. Г. А. Какориной |место = Владивосток |издательство = Дальпресс |год = 2000 |том = |страницы = 5-6 |страниц = 180 |isbn = 5-85832-080-5 }}</ref>. Майҙаны — {{formatnum:{{ПлощадьРегионы|Приморский край}}}} км². == Тарихы == Приморье крайы 1938 йылдың 20 октябрендә Алыҫ Көнсығыш крайын [[Хабаровск крайы|Хабаровск]] һәм Приморье крайҙарына бүлеү һөҙөмтәһендә ойошторолған. == Билдәле шәхестәре == * [[Казаков Валерий Петрович]] (11.07.1934—6.08.2010), ғалим-физик‑химик. СССР (1990) һәм Рәсәй (1991) Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы, химия фәндәре докторы (1983), профессор (1986). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1984). II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы кавалеры (2002). * [[Хисмәтуллин Рәшит Сәғит улы]] (7.12.1944), юрист, дәүләт һәм суд органдары эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1993—1996 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы]]ның юстиция министры. Юридик фәндәр докторы (2002). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның 2-се саҡырылыш Дәүләт думаһы депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2000). Себучар станцияһы ауылынан<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/16019-khism-tullin-r-shit-s-it-uly Башҡорт энциклопедияһы — Хисмәтуллин Рәшит Сәғит улы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{V|30|11|2019}}</ref>. == Халҡы == Рәсәй Дәүләт статистикаһы федераль хеҙмәте мәғлүмәттәре буйынса, край халҡы {{formatnum:{{ Население | Приморский край | ч }}}} ({{ Население | Приморский край | г }}) кеше тәшкил итә. Халыҡ тығыҙлығы — {{ #expr: ({{ Население | Приморский край | ч }} / {{ПлощадьРегионы|Приморский край}}) round 2 }} кеше/км<sup>2</sup> ({{ Население | Приморский край | г }}). Ҡала халҡы — {{#expr:({{ГородскоеНаселениеРегионы|Приморский край|Столбцов=Безформат}} * 100 / {{ Население | Приморский край | ч }}) round 2 }} % ({{ГородскоеНаселениеРегионы|Приморский край|Столбцов=Год}}). Приморье крайында [[1989 йыл]]да — 2763, [[2002 йыл]]да — 2101, [[2010 йыл]]да — 1564 [[Башҡорттар|башҡорт]] йәшәгәне теркәлгән<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1833-bash-ort-diasporalary|Башҡорт диаспоралары|автор=Йосопов Р. М.}}</ref><ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2020-04-30 }}</ref><ref>{{Cite web|url = http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm|title = Всероссийская перепись населения 2010|author = |work = |date = |publisher = }}</ref>. <br /> {{ Население | Приморский край|д }} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == {{refbegin|2}} * [http://www.primorsky.ru Официальный сайт администрации Приморского края] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210421000601/https://www.primorsky.ru/ |date=2021-04-21 }} * [http://www.zspk.gov.ru Официальный сайт Законодательного собрания Приморского края] * [http://izbirkom.primorsky.ru Официальный сайт Избирательной комиссии Приморского края] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191024091104/http://www.izbirkom.primorsky.ru/ |date=2019-10-24 }} * {{книга |автор=|заглавие=Приморье в цифрах. Краткий статистический сборник |оригинал= |ссылка=http://primstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/primstat/resources/3bace60048d5150bb432f4f7eaa5adf2/%D0%9F%D0%BA+%D0%B2+%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%B0%D1%85+2014+%D0%BD%D0%B0+%D1%81%D0%B0%D0%B9%D1%82.pdf|викитека= |ответственный=Приморскстат |издание= |место=Владивосток |издательство= |год=2015 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=90 |серия= |isbn= |тираж= |ref= Приморье в цифрах. Краткий статистический сборник}} * {{книга|часть=Приморье (физическая карта, масштаб 1:2&nbsp;500&nbsp;000)|заглавие=Национальный атлас России|ссылка часть=http://национальныйатлас.рф/cd1/281.html|место=М.|издательство=Роскартография|год=2004|том=1|страницы=281|страниц=496|тираж=3000|isbn=5-85120-217-3}} * [http://pksport.ru Информационный портал о спорте в Приморском крае] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210124091943/https://pksport.ru/ |date=2021-01-24 }} * [http://www.fegi.ru/primorye «Приморский край»] — Научно-популярные очерки учёных дальневосточного отделения РАН. * [http://www.wwf.ru/resources/publ/book/175 Состояние окружающей среды в Приморском крае (WWF)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110818202623/http://www.wwf.ru/resources/publ/book/175 |date=2011-08-18 }} * [http://tapemark.narod.ru/geograf/6_2_2_5.html Приморье] в книге: ''Н. А. Гвоздецкий, Н. И. Михайлов.'' Физическая география СССР. М., 1978. * [http://www.vl.ru/transport/ Транспорт Приморского края] * [http://oopt.aari.ru/oopt/77/ Особо охраняемые природные территории Приморского края] {{refend}} {{Викиһаҡлағыс|Category:Primorsky Krai}} {{Рәсәйҙең федератив төҙөлөшө}} [[Категория:Приморье крайы| ]] ckpsj0854bbk2svpbiya1psts79d9fg Каска (индтар) 0 96062 1152403 535620 2022-08-27T13:54:04Z Visem 8715 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Народ |название = Каска |изображение = |ширина = |подпись = |самоназвание = |численность = |расселение = Юкон, Британ Колумбияһы |вымер = |архкультура = |язык = [[Каска теле]] |раса = |религия = |родственные = |входит = |включает = |происхождение = }} '''Каска''' — [[Канада]]ла йәшәгән [[Индеецтар|инд халҡы]]. Элек-электән [[Канада]]ның [[Юкон (күл)|Юкон]] күле тирәһендә йәшәйҙәр. [[Каска теле|Каска телендә]] һөйләшәләр. == Әҙәбиәт == == Һылтанмалар == *[http://kaskadenacouncil.com/ Kaska Dena Council] {{библиоинформация}} {{Ethno-stub}} 90ybxyg17a43esetlno7b6td41sxuvd Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer 3 111455 1152463 1125096 2022-08-28T06:47:15Z ZUFAr 191 /* Ҡалып:Китап:История сёл и деревень Башкортостана */ wikitext text/x-wiki == Статус бюрократа == Доброго времени суток! У нас [[Ҡатнашыусы:Comp1089]] числится бюрократом, но уже несколько лет не выполняет свои обязанности, в Википедию заходит очень редко, на наши обращения не реагирует. Надо бы снять флажок бюрократа и администратора. В будущем, если участник проявит активность, его восстановить будет не долго.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 13:58, 26 ноябрь 2016 (UTC) : [[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]], тем не менее, какая-то активность у него есть, и в этом году она даже отразилась в системных журналах - [[Махсус:Журналдар/Comp1089]]. Собственно, что мешает написать самому участнику? Сейчас максимальный срок неактивности, после которого автоматом снимают флаг - два года. См. [[meta:Admin_activity_review/ru]]. Но вы (сообщество) можете принять свое правило (вернее, дополнения к [[Википедия:Хакимдар]] и [[Википедия:Бейҙәр]]) о сроках неактивности, и на этом основании запросить у стюардов снятие флага (предупредив заранее самого участника). --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 20:09, 26 ноябрь 2016 (UTC) Комментирую: я снизил активность вынужденно, о причинах могу сказать в личной переписке. --<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span><sub>шулай уҡ [[Ярҙамсы:Contributions/Comp1089|Comp1089]]</sub> <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşayıq!]]</span></sub> 09:07, 5 ғинуар 2017 (UTC) : [[User:Comp1089|Вячеслав]], если спад активности вызван "не-википедийными" причинами, то Вам, конечно же, нет никакой нужды в этом отчитываться. В любом случае, стоило бы написать на личной странице о своём текущем статусе и уровне загруженности. Но неактивный админ и бюрократ - это неправильно, и если нет планов по возвращению в ближайшее время к активной работе, то лучше сдать флаги. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 16:09, 6 ғинуар 2017 (UTC) == Категории для дат рождения/смерти == {{closed}} По заявке [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] я поменял [[Модуль:Infocards]]. В половине статей ссылки на категории стали красными. * Было [[:Категория:1 февраль көнө тыуғандар]] * Стало [[:Категория:1 февралдә тыуғандар‎]] <s> Исходили из того, что # Когда дата указана вместе с годом, используется именительный падеж - "1 февраль 1979" # Когда дата указана в формате "ДД ММММ", используется падежное окончание - "1 февралдә" Если всё в порядке, то нужно сделать ряд работ: </s> '''''Поскольку тема сложнее, я откатил часть изменений. Обсуждаем задачу в целом ниже, в разделе [[#Общее обсуждение]].''''' --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:19, 6 март 2017 (UTC) === Переименовать категории === Переименовать все категории (365 для родившихся, 365 для умерших и ещё 365 общих) * [[:Категория:1 февраль]] > [[:Категория:1 февралдә]] ** [[:Категория:1 февраль көнө вафаттар‎]] > [[:Категория:1 февралдә вафаттар‎]]. {{Эшләнде}} --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:23, 8 март 2017 (UTC) *** '''Категорию надо сделать [[:Категория:1 февралдә вафат булғандар‎]]''' **** Это новая вводная. С этим все согласны? --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:15, 6 март 2017 (UTC) ***** Это по правилам языка так должно быть '''[[:Категория:1 февралдә вафат булғандар‎]]'''. Тут вопрос о согласии неуместен. --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 04:51, 6 март 2017 (UTC) ****** [[Модуль_буйынса_фекерләшеү:Infocards#Категории |мнения собираем тут]], где есть еще один вариант: [[:Категория:1 февралдә үлгәндәр‎]] --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 08:04, 6 март 2017 (UTC) ** [[:Категория:1 февраль көнө тыуғандар‎‎]] > [[:Категория:1 февралдә тыуғандар‎]] {{Эшләнде}} --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 14:20, 11 март 2017 (UTC) Как я понял, еще нужно поменять «Обозначение (Метка)» на Викидате. Как [https://www.wikidata.org/wiki/Q6614039#sitelinks-wikipedia этот] и [https://www.wikidata.org/wiki/Q8135171#sitelinks-wikipedia этот]. Вот бы еще знать как исправить Метку категории все дней сразу. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 15:01, 11 март 2017 (UTC) === Поправить шаблоны === Поправить * 12 навиг. шаблонов по месяцам вот так - https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡалып:Февраль_(Шаҡай)_категорияһы&diff=657066&oldid=460747 {{Эшләнде}} --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 14:21, 11 март 2017 (UTC) * Остальные календарные шаблоны. === Календарные статьи === ==== Переименовать календарные статьи (нет) ==== <s> И ещё переименовать 365 страниц для дат: * [[1 февраль]] > [[1 февралдә]] </s> * Добрый день, Павел! Я общаюсь с Вами первый раз. Спасибо за проделанную работу и практическую помощь БашВики. Надеюсь, это сотрудничество будет продолжено. По категориям типа [[:Категория:1 февраль көнө вафаттар‎]] > [[:Категория:1 февралдә вафаттар‎]] вы правильно сделали. Но в отношении даты рождения в шаблоне - я не понял. Теперь выходит: указанная цифрами дата 1.2.1949 - Тыуған көнө: 1 февралдә 1949. Это означает: день рождения: 1-го февраля вместо - день рождения: 1-ое февраля (именительный падеж). Может я неправильно понимаю? --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 04:23, 5 март 2017 (UTC) **Добрый день! Соглашусь с Айсаром, сейчас в категориях все выходит правильно, но в карточке выходит ошибка. Так же в категориях остается неправильный вариант, например: [[:Категория:1 февраль көнө вафаттар‎]], которую можно удалить только в шаблоне.--[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 06:17, 5 март 2017 (UTC) *** Понял. Категории в карточках (и в статьях) сейчас исправлены - в частности, в указанной категории нет ни одной статьи. Все статьи уже переехали в в [[:Категория:1 февралдә вафаттар‎]] и ждут, когда будет принято решение об окончательном именовании категорий и когда уже будут переименованы сами страницы категорий. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:25, 6 март 2017 (UTC) * Не надо переименовать календарные статьи. Они так и остаются. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 14:49, 5 март 2017 (UTC) *::В именительном - [[1 января]] > [[1 ғинуар]], [[1 февраля]] > [[1 февраль]], [[1 марта]] > [[1 март]], [[1 апреля]] > [[1 апрель]], [[1 мая]] > [[1 май]], [[1 июня]] > [[1 июнь]], [[1 июля]] > [[1 июль]], [[1 августа]] > [[1 август]], [[1 сентября]] > [[1 сентябрь]], [[1 октября]] > [[1 октябрь]], [[1 ноября]] > [[1 ноябрь]], [[1 декабря]] > [[1 декабрь]] *::в родительном - 1 января > 1 ғинуарҙа, 1 февраль > 1 февралдә, 1 марта > 1 мартта, 1 апреля > 1 апрелдә, 1 мая > 1 майҙа, 1 июня > 1 июндә, 1 июля > 1 июлдә, 1 августа > 1 августа, 1 сентября > 1 сентябрҙә, 1 октября > 1 октябрҙа, 1 ноября > 1 ноябрҙа, 1 декабря > 1 декабрҙа ** Ясно. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:25, 6 март 2017 (UTC) ==== Ссылки на категории в календарных статьях ==== Вот что ещё нужно поправить во всех календарных статьях - [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=1_ғинуар&type=revision&diff=661198&oldid=660074 см. мою правку]. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 10:20, 13 март 2017 (UTC) : Я их уже правил. Видимо, этот пропустил. Такие ссылки на категории не во всех статьях есть. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:56, 13 март 2017 (UTC) :: Ну вот можно тогда заодно ботом проставить везде, где нету. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 13:29, 13 март 2017 (UTC) ::: {{Ok}}Этот пункт выполнил. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:36, 19 март 2017 (UTC) === Разобраться с другими шаблонами дат === ==== {{tl|Realmonth}} и {{tl|Ай}} (Месяц) ==== Сейчас у вас шаблоны {{tl|Realmonth}} и {{tl|Ай}} (Месяц) выводят одно и то же. * {{tl|Ай}} - правильный, он показывает названия месяцев в именительном падеже * {{tl|Realmonth}} должен показывать названия месяцев в том падеже, в котором они используются в написании дат в названиях категорий (в русском это родительный). *: Понятно, что исходно вам было проще поставить его тоже в именительном, но это неправильно - это приводит к дальнейшей путанице. Теперь нужно посмотреть, где используется шаблон "realmonth" (только в шаблонах, т.к. он напрямую из статей не вызывается) - https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Махсус:Бында_һылтанмалар/Ҡалып:Realmonth&namespace=10&hidelinks=1 - и везде, где на самом деле должен быть именительный падеж, заменить его на шаблон "месяц". Потом всё проверить и убедиться, что ничего не сломалось. После этого в {{tl|Realmonth}} поменять названия месяцев так же, как это сделано в [[Модуль:Infocards]]. ------ {{Ok}} Это вроде сделано тобой. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:39, 19 март 2017 (UTC) ------ {{u|Ryanag}}, процедура исправления ошибок в связке с {{tl|Realmonth}} описана здесь. Я много чего сделал, но, видимо не довел до конца. Буду разбираться. Буду благодарен за помощь. -----[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:35, 19 май 2017 (UTC) : Доброе, [[Ҡатнашыусы:Kaganer|Павел]]. Я заново просмотрел все шаблоны, связанные с {{tl|Realmonth}} и исправил где надо в именительном на {{tl|Ай}}, где надо на {{tl|Realmonth}}. Визуально все вроде нормально. {{Эшләнде}}. ==== {{tl|Дата_Рождения}} и {{tl|Дата_Смерти}} ==== Далее, ещё два шаблона: * {{tl|Дата_Рождения}} (нужно объединить с {{tl|Тыуған_көнө}}, затем проверить и исправить двойные перенаправления *:{{Эшләнде}}. Основное {{tl|Тыуған_көнө}}, корректно связан с элементом [[d:Q6719459]] в викиданных. С {{tl|Дата_Рождения}} и со всех остальных вариантов сделал перенаправление, двойных перенаправлений нет. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 05:23, 20 май 2017 (UTC) *:*Тем не менее, какая та не стыковка, связанная с карточками персоналий есть. категории о рождении нет - [[Геродот]], [[Конфуций]]. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 05:39, 20 май 2017 (UTC) *:*: Поправил {{tl|Тыуған көнө}} - раскомментировал секцию категорий и поправил по аналогии с {{tl|Үлгән көнө}}. Проверяйте. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 12:51, 22 май 2017 (UTC) * {{tl|Дата_Смерти}} (нужно переименовать по аналогии с "Тыуған_көнө"), затем проверить и исправить двойные перенаправления *: {{Эшләнде}}. Основное {{tl|Үлгән_көнө}}, корректно связан с элементом [[d:Q14335730]] в викиданных. С {{tl|Дата_Смерти}} и со всех остальных вариантов сделал перенаправление, двойных перенаправлений нет. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 05:23, 20 май 2017 (UTC) *:* Тоже самое. В некоторых случаях появляется [[:Категория:Вафат булғандар]], при том эта категория уже создана. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 05:39, 20 май 2017 (UTC) *:*: Поправил {{tl|Тыуған көнө}} и {{tl|Үлгән көнө}}. В обоих была ошибка в категоризации. Вроде бы сейчас из [[:Категория:Вафат булғандар]] все статьи должны уйти. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 12:51, 22 май 2017 (UTC) *:*:*: Проверил. Вроде всё встало на свои места. Огромное спасибо. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 20:19, 22 май 2017 (UTC) В эти шаблоны я '''уже внёс''' исправления аналогичные [[Модуль:Infocards]], а корректное формирование имен категорий случится автоматически '''после''' исправления {{tl|Realmonth}}. ** В шаблоне {{tl|Realmonth}} февраль нужно поменять на февралдә, и тд., если я правильно понял? В нас еще попадаются названия месяцев в заглавной буквы, по аналогии с английским.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:02, 5 март 2017 (UTC) *** Пока эту тему откладываем, до решения принципиальных моментов. Я тут исправлю и напишу дополнительно по итогам. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:17, 6 март 2017 (UTC) {{-(}} Смотрю с ужасом на этот пункт. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:39, 19 март 2017 (UTC) : НЕ вижу ту ничего ужасного. Что пугает? --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 11:24, 25 март 2017 (UTC) :: Не силен в шаблонах. Не зная четкой последвательности действий по объединению шаблонов не стал исполнять этот пункт. В [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?search=%D0%BA%D3%A9%D0%BD%D3%A9+%D0%B2%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80&title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%AD%D2%99%D0%BB%D3%99%D2%AF&go=%D0%9A%D2%AF%D1%81%D0%B5%D2%AF&searchToken=6wqc47i6529xhqvdqa2bsv8gj 77 случаях] показывает категории «... көнө вафаттар», «... көнө тыуғандар». --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:17, 25 март 2017 (UTC) ------ {{Ok}} {{u|Ryanag}}, {{u|Рөстәм Нурыев}} - вроде бы я поправил, проверяйте. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 13:02, 22 май 2017 (UTC) === Категории по сведениям из Викиданных === Но, есть случаи (например [[Әл-Бохари|1]], [[Примаченко Мария Авксентьевна|2]]) когда категории по датам рождения и датам смерти устанавливается от сведений из Викиданных. Помоги понять как это настроить. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:46, 19 май 2017 (UTC) : Вижу, буду это отдельно смотреть. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 21:27, 19 май 2017 (UTC) :: Так там не только в Викиданных дело-то. У вас есть ещё два шаблона для дат рождения/смерти - {{tl|ДР+Хиджра}} и {{tl|ДС+Хиджра}}. Я их тоже поправил (в части категорий). Однако там ещё вызывается отсутствующий шаблон {{tl|Мусульманская дата}} (см. [[:ru:Шаблон:Мусульманская дата]]), который сам по себе тоже много чего вызывает. Тут я ничего не исправлял. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 17:02, 22 май 2017 (UTC) : Что касается за категоризацию оформление дат рождения/смерти в карточках, то за это в данном случае отвечают шаблоны {{tl|wikidata/p569}} и {{tl|wikidata/p570}}. :# Шаблон {{tl|wikidata/p569}} как бы вызывает [[модуль:Infocards]] с параметром "dateOfBirth" :# Шаблон {{tl|wikidata/p570}} как бы вызывает [[модуль:Infocards]] с параметром "dateOfDeath" : Но они сейчас дают неверный результат, при том, что в модуле только одно место, где формируется имя категории, и мы его исправили ещё в марте. Фактически, их код был взят из ру-вики, где они были как-то странно исправлены в июле 2016 года, так что фактически вызывается вовсе даже [[Модуль:Dates]] и [[Модуль:Wikidata/date]]. А их мы не исправляли. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 18:13, 22 май 2017 (UTC) ---- {{Ok}} {{u|Рөстәм Нурыев}} - Я как-то поправил модули [[Модуль:Dates]] и [[Модуль:Wikidata/date]], и вроде бы категории стали отображаться корректно. Но там много нелокализованных кусков, и вообще нужно проверять, что получилось. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 18:51, 22 май 2017 (UTC) : Вроде нормально, то что проверил. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 20:23, 22 май 2017 (UTC) === Проверить статьи, оставшиеся в старых категориях (в им. падеже) === Вероятно, часть статей так и осталась в старых категориях. Почему? Потому что: 1) там использованы шаблоны {{tl|ДатаРождения}} / {{tl|ДатаСмерти}} напрямую (или даты в карточке вызываются через них). Про это я писал в начале, с этими шаблонами нужно разобраться. 2) Используются какие-то "левые" или устаревшие карточки. Например, у вас две карточки для писателей - https://ba.wikipedia.org/wiki/Ҡалып:Яҙыусы и https://ba.wikipedia.org/wiki/Ҡалып:Яҙыусы2 - их надо объединить, при этом Яҙыусы2 - это перенаправление с карточки "Писатель", которая очень широко использовалась. Но правильная карточка - Яҙыусы. Но параметры у них разные. Т.е. нужно ботом пройти по всем включениям и везде заменить вызов карточки и имена параметров. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 22:14, 4 март 2017 (UTC) <s>: И сюда {{-(}} смотрю с ужасом. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:41, 19 март 2017 (UTC)</s> :Во всех статьях карточки '''Писатель''' переписал в карточки '''Яҙыусы'''. Из шаблона {{tl|Писатель}} перенаправил в {{tl|Яҙыусы}}, в шаблон {{tl|Яҙыусы2}} теперь статьи не ссылаются. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 20:18, 20 май 2017 (UTC) === Общее обсуждение (1) === Заявка [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] касалась только слова '''көнө''' в словосочетании '''1 февраль көнө тыуғандар'''. В переводе на русский здесь получалось: Родившиеся '''в день''' 1 февраля, что когда-то неправильно было сделано. Поэтому со сделанной правкой согласен. Это касается и категории [[:Категория:1 февраль көнө вафаттар‎]] > [[:Категория:1 февралдә вафаттар‎]]. Далее: утверждения "Когда дата указана вместе с годом, используется именительный падеж - "1 февраль 1979"", "Когда дата указана в формате "ДД ММ ММ", используется падежное окончание - "1 февралдә"" - до меня не очень доходят. Почему это так? Чисто с технической стороны? С точки зрения грамматики и правописания - это не очень правильно получается. Теперь у всех лиц даты рождения и смерти красные, ответ на вопрос - логически неправильный: Тыуған ваҡыты: 14 мартта 1879. В обратном переводе на русский получилось: Дата (время) рождения - ''14-го'' марта, вместо именительного падежа ''14-ое'' марта. По-русски названия месяцев во всех падежах имеют одно и то же окончание, значение передается через число (1-ое, 1-го, 1-му... марта, а по-башкирски - наоборот: значение дается через слово март: ИП- 1 март, РП- 1 мартТЫ, ДП- 1 мартҠА и т.д. Поэтому здесь получается нестыковка, если прямо сказать, в грамматическом плане - неправильно. --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 09:04, 5 март 2017 (UTC) * Всё не так. "Почему это так? Чисто с технической стороны?" - нипочему, это результат неправильного понимания мною ситуации. Заявка касалась двух вещей - слова "көнө" _и_ грамматической формы названий месяцев в категориях. Я исправил так, как понял (понял не сразу). Давайте теперь сделаем правильно. * Ситуация "Тыуған ваҡыты: 14 мартта 1879" - моя ошибка, так не планировалось. '''Я откатил всё, что касалось отображения дат в карточках. Оставил только изменения для категорий'''. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:13, 6 март 2017 (UTC) * [[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]], а получится сделать как в шаблоне {{tlx|МестоСмерти|Берлин|Берлинда}}? В этом случае и в карточке, и в категории правильно выходит. С датой то же самое нужно --[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 11:18, 5 март 2017 (UTC) ** Нет, так делать не нужно. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 23:44, 5 март 2017 (UTC) Доброе, [[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]]. *Когда дата указана в формате "ДД ММММ", окончания в именительном падеже - [[1 января]] > [[1 ғинуар]], [[1 февраля]] > [[1 февраль]], [[1 марта]] > [[1 март]], [[1 апреля]] > [[1 апрель]], [[1 мая]] > [[1 май]], [[1 июня]] > [[1 июнь]], [[1 июля]] > [[1 июль]], [[1 августа]] > [[1 август]], [[1 сентября]] > [[1 сентябрь]], [[1 октября]] > [[1 октябрь]], [[1 ноября]] > [[1 ноябрь]], [[1 декабря]] > [[1 декабрь]] * Когда дата указана в формате "ДД ММММ", окончания в родительном падеже с таким окончанием - 1 января > 1 ғинуарҙа, 1 февраль > 1 февралдә, 1 марта > 1 мартта, 1 апреля > 1 апрелдә, 1 мая > 1 майҙа, 1 июня > 1 июндә, 1 июля > 1 июлдә, 1 августа > 1 августа, 1 сентября > 1 сентябрҙа, 1 октября > 1 октябрҙа, 1 ноября > 1 ноябрҙа, 1 декабря > 1 декабрҙа. * Когда дата указана вместе с годом, предложение (правильное) на башкирском языке строится в другой последовательности, чем на русском языке. Год пишется в начале предложения в творительном, потом день, потом месяц в родительном с другим окончанием — "родился 1 февраля 1979 года" > 1979 йылдың 1 февралендә тыуған/үлгән (вафат/һәләк булған). 1 января > 1 ғинуарында, 1 февраль > 1 февралендә, 1 марта > 1 мартында, 1 апреля > 1 апрелендә, 1 мая > 1 майында, 1 июня > 1 июнендә, 1 июля > 1 июлендә, 1 августа > 1 авгусында, 1 сентября > 1 сентябрында, 1 октября > 1 октябрында, 1 ноября > 1 ноябрында, 1 декабря > 1 декабрында. * Когда дата указана вместе с годом, но именительном падеже: Сегодня 1 февраля 1979 года > Бөгөн 1979 йылдың 1 феврале. То, [[1 января]] > [[1 ғинуары]], [[1 февраля]] > [[1 феврале]], [[1 марта]] > [[1 марты]], [[1 апреля]] > [[1 апреле]], [[1 мая]] > [[1 майы]], [[1 июня]] > [[1 июне]], [[1 июля]] > [[1 июле]], [[1 августа]] > [[1 авгусы]], [[1 сентября]] > [[1 сентябры]], [[1 октября]] > [[1 октябры]], [[1 ноября]] > [[1 ноябры]], [[1 декабря]] > [[1 декабры]]. Видимо, в свое время мы не стали усложнять себе жизнь и в датах рождения/смерти вставили доп. слово '''көнө''', что позволяло дату оставить в именительном падеже. Коряво, но, не расстрельная ошибка. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 15:27, 5 март 2017 (UTC) : Ок. Раз всё ещё сложнее, давайте начнём сначала. Я ниже написал отдельный раздел. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:13, 6 март 2017 (UTC) === Общее обсуждение (2) === Коллеги, раз всё неидеально, давайте начнём сначала. '''Я откатил всё, что касалось отображения дат в карточках. Оставил только изменения для категорий'''. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:13, 6 март 2017 (UTC) Вот модуль [[Модуль:Infocards]], который я поправил. Он используется и для того, чтобы отображать даты в карточках, и для того, чтобы добавлять категории по датам рождения/смерти. В нём верху страницы отображается документация с примерами работы этого модуля. Напишите, пожалуйста, какие примеры там сейчас выглядят неправильно (включая формируемые красные/синие ссылки). Прямо на странице обсуждения модуля [[Модуль буйынса фекерләшеү:Infocards]] я продублировал эти примеры - под каждым есть место для замечаний. Отметьте там, что правильно, а что нет. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 23:58, 5 март 2017 (UTC) : Свои замечания по поводу отображения дат в модуле написал. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 04:53, 6 март 2017 (UTC) : Написал [[Модуль буйынса фекерләшеү:Infocards#Карточка персоны|свое мнение по поводу отображения дат в самих карточках]]. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 04:53, 6 март 2017 (UTC) По категориям: выше в разделе [[#Переименовать категории]] предложен другой вариант именования категорий умерших - не "1 февралдә вафаттар‎", а "1 февралдә вафат булғандар‎". Напишите, пожалуйста, там, принимается ли этот новый вариант, или исходный. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:31, 6 март 2017 (UTC) ([[User:Рөстәм Нурыев|Рөстәм]], [[User:Ләйсән|Ләйсән]], [[User:Айсар|Айсар]], [[User:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]], [[User:ZUFAr|ZUFAr]] - я ответил и кое-что исправил.) --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 00:34, 6 март 2017 (UTC) {{ecs}} == Викификатор == Доброго времени суток. Не работает викификатор в статьях, переведенных с помощью гугл-переводчика (н-р, здесь https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%B3%D0%BE_(%D1%85%D0%B8%D0%BA%D3%99%D0%B9%D3%99). Ну и лишние символы появляются — ''Жуков&nbsp;— Ҡыҙыл Армия яғында, ә Эго&nbsp;—баш күтәргән''. Сможете помочь?--[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 20:02, 21 июль 2017 (UTC) :: [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] — Вижу, но не понимаю причины. не думаю, что проблема в переводе. Не понял про «лишние символы» — какие в этих примерах символы лишние? --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 20:37, 21 июль 2017 (UTC) ::: [[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]], я их убрала в посл. изменении - https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%AD%D0%B3%D0%BE_(%D1%85%D0%B8%D0%BA%D3%99%D0%B9%D3%99)&action=history --[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 18:09, 22 июль 2017 (UTC) :::: Сейчас Викификатор там то работает нормально, то не работает. Какие-то наведенные ошибки. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 19:40, 23 июль 2017 (UTC) === Викификатор в Викиучебнике === Уважаемый [[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]], помогите сделать/включить викификатор в [https://ba.wikibooks.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D3%99%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BA:%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 Викиучебнике], пожалуйста.--[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 05:41, 9 сентябрь 2017 (UTC) == ИЛИ == Здравствуй, Павел. Опять я с просьбой. Произвожу модернизацию [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Баш бит|главной страницы]]. В этом фрагменте нужен скрипт, умеющий определять по последней цифры года номер сегмента в основной статье конкретного дня. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 19:12, 25 ноябрь 2017 (UTC) * <nowiki>|content = {{:{{CURRENTDAY}} {{CURRENTMONTHNAME}}|№}}</nowiki> ← , где № = 3, если последняя цифра года 0 или 5, № = 4, если - 1 или 6, № = 5, если 2 или 7, № = 6, если - 3 или 8, № = 7, если 4 или 9. *: {{re|Рөстәм Нурыев}} - мне кажется, вы что-то не совсем правильное придумали (судя по тому, что я вижу в статье [[26 ноябрь]]). Мне кажется, юбилеи текущего дня и текущего года нужно вытаскивать через Викиданные. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 01:29, 26 ноябрь 2017 (UTC) *:: Я исходил из тех знаний, которыми располагаю. Если есть примеры "вытаскивать через Викиданные", то можно попробовать (не только на главной странице, но и в самой статье о днях. Я на днях приступаю к созданию статей дня в ТываВики. Можно было бы там реализовать "с нуля"). Однако, призадумался: как же будет выглядеть раздел в главной странице, если в нем оооочень много юбиляров дня? --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:09, 26 ноябрь 2017 (UTC) *::: И еще, в проекте «Юбиляры дня» показывается «красные ссылки» на недостающие статьи в Википедии. Этих людей, вероятно, нет и в Викидате. «Красные ссылки» с именем юбиляра — некий мотив, предложение поздравить (или вспомнить) его таким образом. С начала запуска проекта замысел сработал несколько раз, и есть надежда, что со временем сможем «раскрутить» проект. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 06:31, 26 ноябрь 2017 (UTC) *: Но вот тебе код, который будет работать: <code><nowiki>{{#switch:{{#expr:{{CURRENTYEAR}}-trunc({{CURRENTYEAR}}/10)*10}}|0|5=3|1|6=4|2|7=5|3|8=6|4|9=7}}</nowiki></code> *:: Спасибо. Отлично. работает. {{Рәхмәт}}. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:09, 26 ноябрь 2017 (UTC) *: Результат на сегодня: {{#switch:{{#expr:{{CURRENTYEAR}}-trunc({{CURRENTYEAR}}/10)*10}}|0|5=3|1|6=4|2|7=5|3|8=6|4|9=7}} --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 01:40, 26 ноябрь 2017 (UTC) == 50 000 == У нас 50 тысячная статья. Нужно заменить логотип вот на это [[:File:50 000 logo Bashkir Wikipedia.svg]]--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 10:20, 31 октябрь 2019 (UTC) : {{Re|ZUFAr}} Нужна ссылка на обсуждение, где было бы видно, что есть консенсус за временную смену логотипа. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 14:09, 31 октябрь 2019 (UTC) * есть консенсус [[Википедия:Ҡоролтай#50 меңенсе мәҡәлә|50 меңенсе мәҡәлә]] --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 14:50, 31 октябрь 2019 (UTC)--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 14:50, 31 октябрь 2019 (UTC) ** {{Re|ZUFAr}} На какой срок? --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 15:52, 31 октябрь 2019 (UTC) ** Почему файл не на Викискладе? --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 15:43, 31 октябрь 2019 (UTC) *** На 1 месяц. В викисклад файл загружен [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:50_000_logo_Bashkir_Wikipedia.svg] --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 16:49, 31 октябрь 2019 (UTC) **** См. [[phab:T237035]]. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 18:34, 31 октябрь 2019 (UTC) **** Включили. --[[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 12:44, 1 ноябрь 2019 (UTC) == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:10, 4 ғинуар 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(1)&oldid=22532492 --> == [[Ҡалып:Китап:История сёл и деревень Башкортостана]] == Помогите настроить этот шаблон <nowiki>Ҡалып:Китап:История сёл и деревень Башкортостана</nowiki>. Шаблон не открывает указаную страницу. [[Сорғолдо|Пример]] использования.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 09:37, 11 апрель 2022 (UTC) : @[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]], я не понял, в чем проблема. На странице шаблон не используется, сам шаблон ни на какую страницу не ссылается в принципе (и не должен). [[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 17:18, 12 апрель 2022 (UTC) :: [[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] На странице [[Сорғолдо]] используется шаблон <nowiki>{{ИСДБ|страница =313 }}</nowiki>. Хотелось бы, что бы открылась 313-я страница вот этой [http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/ книги]. У нас идет конкурс «Деревни Башкортостана», каждая конкурсная статья ссылается на этот источник.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:53, 12 апрель 2022 (UTC) ::: @[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] - проверяй. [[Ҡатнашыусы:Kaganer|Kaganer]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Kaganer|әңгәмә]]) 22:52, 12 апрель 2022 (UTC) ::::То что нужно. Красота!{{Рәхмәт}}--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 04:52, 13 апрель 2022 (UTC) == Шаблон:Кости человека == Шаблон [[Ҡалып:Кеше һөйәктәре]] стал невидимый, помогите разобраться, что случилось?--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:46, 28 август 2022 (UTC) m9irqqg5p2khc8wn1dba7qyi9tv7e9m Силәбе башҡорттары 0 116046 1152427 1071174 2022-08-27T17:35:29Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Силәбе башҡорттары''' — [[Силәбе өлкәһе]] территорияһында йәшәгән [[башҡорттар]]. Региондың төп автохтон халҡы. == Дөйөм характеристика == Силәбе өлкәһе башҡорттары '''Урал аръяғы башҡорттары''' этник төркөмөнә ҡарай. Уларҙың формалашыу нигеҙендә башҡорттарҙың төньяҡ-көнсығыш этнографик төркөмө ҡәбиләләре тора: * ҡатай ырыу-ҡәбилә берләшмәһе: [[бәкәтин]], [[ҡалмаҡ]], [[ҡатай]], [[һалйот]], [[һеңрән]] һәм [[терһәк]]; * табын ырыу-ҡәбилә берләшмәһе: [[ҡыуаҡан]], [[һырҙы]] һәм [[табын]]; * әйле ырыу-ҡәбилә берләшмәһе: [[әйле]] һәм [[һыҙғы]]. Уларҙың һөйләшеү теле [[башҡорт теле]]нең [[Көнсығыш диалект|көнсығыш (ҡыуакан) диалектына]] ҡарай. Ул бер нисә һөйләшкә бүленә: ''арғаяш, әй-йүрүҙән, [[Мейәс һөйләше|мейәс]], һалйот һәм ҡыҙыл.'' Ирҙәрҙең күпселеге һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың бер өлөшө көньяҡ себер антропологик тибына, ҡатын-ҡыҙҙарҙың төп өлөшө — субурал, ирҙәрҙең бер өлөшө — көньяҡ сығышлы европеоид тибына ҡарай. Дине буйынса силәбе башҡорттары сөннәтле [[мосолмандар]]ға ҡарай. == Тарихы == Беҙҙең эраның II меңенсе йыллығында урал аръяғы башҡорттары [[Тарихи Башҡортостан]] көнсығыш территорияһында, төньяҡтан Иҫәт, Пышма (урыны менән Тура йылғаһынан), көньяҡта [[Уй (Тубыл ҡушылдығы)|Уй]] (урыны менән уның ҡушылдығы [[Тоғыҙаҡ (Уй ҡушылдығы)|Туғыҙа]]ҡҡа һәм Тубылдың үрге ағымына саҡлы барып еткәндәр), көнсығыштан [[Тубыл]] һәм Тура (урыны менән Ишем һәм [[Иртыш]]) йылғаларынан көнбайышта Уралтау һырттарына саҡлы таралып ултырғандар. XIII быуаттан силәбе башҡорттары таралып ултырған территориялар [[Алтын Урҙа]] составына, ә XV быуат аҙағынан — [[Себер ханлығы]]на ингән. [[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы]]нан һуң урал аръяғы башҡорттарының ерҙәре Верхотурск, Тобольск һәм [[Өфө өйәҙе (XVI быуат аҙағы — XVIII быуат башы)|Өфө]] өйәҙҙәре составына ингән. XVIII быуат башында уларҙың ерҙәре административ яҡтан Себер губернаһына, ә 1737 йылдан — [[Иҫәт провинцияһы]]на ҡараған. XVII быуат уртаһына силәбе башҡорттарының күпселеге жалованный грамоталар алған; был документтарҙа башҡорттарҙың [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫаба ерҙәре]] сиктәре юридик яҡтан билдәләп ҡуйылған. XVII—XIX быуаттарҙа силәбе башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә тау заводтарына һәм ҡәлғәләренә нигеҙ һалынған ([[Эҫем заводтары]] һ.б.); хәҙерге көндә ошо ерҙәрҙә [[Әшә]], [[Верхнеурал]], [[Үрге Өпәле]], [[Златоуст]], [[Копейск]], [[Кәҫле]], [[Ҡытау-Ивановск]], [[Ҡуҫа]], [[Ҡыштым]], [[Ҡарабаш (ҡала)|Ҡарабаш]], [[Магнитогорск]], [[Мейәс]], [[Меңйәр]], [[Наҙыпетровск]], [[Һатҡы]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)|Эҫем]], [[Троицк (Силәбе өлкәһе)|Троицк]], [[Ҡытаутамаҡ]], [[Силәбе]], [[Сыбаркүл (ҡала)|Сыбаркүл]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]] ҡалалары һәм башҡа тораҡ пункттар урынлашҡан. Идара итеүҙең [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы|кантон системаһын индергәндән һуң]], урал аръяғы башҡорттары II Башҡорт кантоны ([[Пермь губернаһы]]ның [[Екатеринбург өйәҙе|Екатеринбург]] һәм [[Шадринск өйәҙе|Шадринск]] өйәҙҙәре), III Башҡорт кантоны ([[Ырымбур губернаһы]]ның [[Троицк өйәҙе]]) һәм IV Башҡорт кантоны ([[Ырымбур губернаһы]]ның [[Силәбе өйәҙе]]) составына ингәндәр. 1919 йылдың башына ҡарай [[Башҡортостан автономияһы]] 13 кантондан тороп, шуның иҫәбендә [[Арғаяш кантоны]] ла булған<ref>{{книга|автор=Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.|заглавие=Парламентаризм в Башкортостане: история и современность|ссылка=http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf|ответственный=|место=Уфа|издательство=ГРИ «Башкортостан»|год=2005|том=|страниц=304|страницы=72|isbn=}}</ref>. Арғаяш кантоны биләмәләренә [[Екатеринбург өйәҙе|Екатеринбург]], [[Троицк өйәҙе|Троицк]], [[Силәбе өйәҙе|Силәбе]] һәм [[Шадринск өйәҙе|Шадринск]] өйәҙҙәренең 18 улусы ерҙәре ингән. [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР]]-ы [[Башҡортостан үҙәк башҡарма комитеты|Үҙәк Башҡарма Комитеты]] Президиумы һәм [[Башҡорт АССР-ының Халыҡ Комиссарҙары Советы|Халыҡ Комиссарҙары Советының]] 1930 йылдың 20 август Постановлениеһына ярашлы, Арғаяш кантоны таратылған, һәм уның урынында [[Арғаяш районы|Арғаяш]] һәм [[Ҡоншаҡ районы|Коншаҡ райондары]] барлыҡҡа килгән. Бөтә Союз Үҙәк Башҡарма Комитетының (ВЦИК) 1934 йылдың 17 ғинуар ҡарары менән Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондары, шул уҡ йылда булдырылған һәм көҙөнә тағы ла юҡҡа сығарылған [[Арғаяш милли округы]] төҙөп маташҡандан һуң, [[Силәбе өлкәһе]] составына индерелгән. == Хужалығы, матди һәм рухи мәҙәниәте == Силәбе башҡорттарының байрамдары, әлбиттә, Башҡортостанда йәшәгән башҡорттарҙыҡынан бер нисек тә айырылмай: [[Ҡарға бутҡаһы|ҡарғатуй]], [[кәкүк сәйе]], [[Майҙан (байрам)|майҙан]], [[һабантуй]] һ.б. Силәбе башҡорттары халыҡ ижадында, әлбиттә, «Буҙйегет», «[[Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу]]», «Тарғын менән Ҡужаҡ», «[[Ҡисса-и Йософ|Йософ менән Зөләйха]]» һәм башҡа эпостарҙың варианттары билдәле. «Арғужа», [[Ашҡаҙар (йыр)|«Ашҡаҙар»]], [[Ҡаһым түрә (йыр)|«Ҡаһым түрә»]], «[[Тәфтиләү]]», «Уйыл», «Шәүрә», «Эскадрон», «Зарифа» һәм башҡа башҡорт йырҙары таралған. == Демографияһы һәм таралып ултырыуы == {| width="100%" align="right" class="wikitable" style="font-size: 85%; margin-bottom: 10px;" | colspan="6" |'''Бөтөн союз һәм бөтөн рәсәй йәниҫәп алыу мәғлүмәттәре буйынса субъекттағы башҡорттарҙың һаны ''' |- align="center" bgcolor="#f0f0f0" !1959<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=72 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года.]</ref> ! 1970<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=57 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1970 года.]</ref> ! 1979<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=57 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года.]</ref> ! 1989<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=54 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref> ! 2002<ref>[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=11 Всероссийская перепись населения 2002 года]: [http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ]</ref> ! 2010<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref><ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Национальный состав населения по субъектам РФ по данным Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> |- | align="center" | 88 480 | align="center" | 117 537 | align="center" | 133 682 | align="center" | 161 169 | align="center" | 166 372 | align="center" | 162 513 |} Силәбе өлкәһендә башҡорттар түбәндәге тораҡ пункттарында йәшәйҙәр (ВПН—2002, %-тарҙа): [[Әбдер]] (94), [[Атйетәр (Силәбе өлкәһе)|Атйетәр]] (68), [[Һәйбәт]] (91), [[Аҡбаш (Арғаяш районы)|Аҡбаш]] (86), [[Әлифҡол]] (98), Алиш (98), [[Әлмәй]] (98), [[Әмин (Ҡоншаҡ районы)|Әмин]] (90), Әрғәзе (72), [[Архангельское (Сосновка районы)|Архангельское]] (63), [[Ғәшер]] (97), [[Аяҙғол]] (93), [[Байғаҙы (Силәбе өлкәһе)|Байғаҙы]] (92), [[Байрамғол (Силәбе өлкәһе)|Байрамғол]] (62), [[Бәжекәй]] (96), [[Бараҡ (Рәсәй)|Бараҡ]] (94), Башкүл әллә Башаҡкүл? (66), [[Баязит (Силәбе өлкәһе)|Баязит]] (99), Берёзовка (71), Бигәрҙе (77), [[Биҡҡол (Арғаяш районы)|Бикҡол]] (97), [[Оло  Иркәбай]] (99), [[Оло Иҫәнгилде]] (97), [[Оло  Ҡаҙаҡбай]] (100), [[Оло Ҡуйһары]] (97), [[Оло  Тәгеш]] (72), [[Оло Түләк]] (97), [[Оло Усман]] (99), [[Оло Яуымбай]] (92), [[Борисовка (Ҡоншаҡ районы)|Борисовка]] (89), Буланцы (66), Булат (89), [[Бүре (Силәбе өлкәһе)|Бүре]] (98), Горный (71), Дәүләтбай (93), [[Дауыт (Силәбе өлкәһе)|Дауыт]] (93), [[Деево (Силәбе өлкәһе)|Деево]] (60), Дәрбиш әллә Дәрүишме? (95), [[Дружный (Ҡоншаҡ районы)|Дружный]] (72), Ерлегәс? (54), Заозёрный (54), [[Ибраһим (Силәбе өлкәһе)|Ибраһим]] (86), [[Ихсан]] (87), [[Илембәт]] (96), [[Этҡол (Үрге Өпәле ҡала округы)|Этҡол]] (95), Ишәле (97), Ҡаҙбай (73), Ҡәҙер (87), [[Ҡайынкүл]] (90), Калиновка (57), Камышевка (80), [[Ҡәнзәфәр (Силәбе өлкәһе)|Ҡәнзәфәр]] (58), [[Ҡарағайкүл (Ҡоншаҡ районы)|Ҡарағайкүл]] (96), Киржакүл (62), Кировский (81), Ключи (97), Комсомольский (67), [[Ҡобағош (Силәбе өлкәһе)|Ҡобағош]] (96), [[Көҙәш]] (98), [[Ҡолой (ауыл)|Ҡолой]] (69), Ҡомкүл (92), [[Ҡунаҡбай (Силәбе өлкәһе)|Ҡунаҡбай]] (99), Ҡорамша (98), [[Ҡорман (ауыл)|Ҡорман]] (97), [[Ҡуянбай]] (94), Ҡыҙыл (95), Левашево (100), [[Мәүлит (Силәбе өлкәһе)|Мәүлит]] (97), Мәһәҙей (54), [[Мамай (ауыл)|Мамай]] (95), [[Кесе Ҡаҙаҡбай]] (99), [[Кесе  Ҡәнзәфәр]] (52), Кесе Ултыраҡ (99), [[Мансур (Силәбе өлкәһе)|Мансур]] (97), Мәрженбай (97), [[Мәхмүт (Силәбе өлкәһе)|Мәхмүт]] (94), Маяҡ (89), Маякский (90), [[Миҙиәк]] (90), Мәтәле? (Метелево) (96), Мурино (89), Түбәнге Ҡарасы (56), [[Яңы Ҡорман]] (93), Яңы Мейәс (70), [[Яңы Субыл]] (95), [[Нөркә (Силәбе өлкәһе)|Нөркә]] (100), [[Ноғман (Силәбе өлкәһе)|Ноғман]] (94), Первомайка (59), Прибрежный (66), Пригородный (58), [[Сәйет (Арғаяш районы)|Сәйет]] (97), Һары (73), [[Һарыкүлмәк]] (93), [[Сәләй]] (96), [[Селән (ауыл)|Селән]] (54), [[Сәркәй]] (98), [[Смольное (Силәбе өлкәһе)|Смольное]] (54), [[Иҫке Субыл]] (98), [[Һолтай]] (93), [[Суфый (ауыл)|Суфый]] (98), [[Һырғайҙы]] (87), Сосновка (71), [[Солтанай (Силәбе өлкәһе)|Солтанай]] (98), [[Солтан (Силәбе өлкәһе)|Солтан]] (93), [[Сураҡ]] (95), Тауҡай (88), [[Туғыҙбай]] (97), [[Туҡтыбай]] (95), [[Ураҙбай (Арғаяш районы)|Ураҙбай]] (96), [[Хәлит (Арғаяш районы)|Хәлит]] (92), Чапаевка (67), [[Себәкүл]] (91), Чекурово (Сәкүр?) (93), Шишмә (85), [[Субар]] (86), Шимаковка (51), [[Этимгән]] (91), [[Юлдаш (Ҡоншаҡ районы)|Юлдаш]] (93), [[Яҡуп (Силәбе өлкәһе)|Яҡуп]] (84), [[Ялтыр]] (99), Ямантай (97), [[Яратҡол]] (94) һәм башҡа башҡорт ауылдары. {{шуҡ|:Категория:Силәбе өлкәһенең башҡорт ауылдары}} == Мәҙәни һәм ижтимағи ойошмалар == Силәбе өлкәһендә бер нисә башҡорт милли-мәҙәни ижтимағи берләшмә<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">эшләй. Ш</font>улар араһында: * [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] бүлексәһе — [[Силәбе өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы|«Башҡорт ҡоролтайы» Силәбе өлкә йәмәғәт ойошмаһы]] һәм уның район һәм ҡала бүлексәләре (штаб-фатиры — Силәбе ҡалаһында); * [[Башҡорт йәштәре иттифағы]] региональ йәмәғәт ойошмаһы — (РОО, Силәбе, 2006 йылдан); * «Башҡорт халыҡ үҙәге» Силәбе өлкә йәмәғәт ойошмаһы (Силәбе ҡалаһы, 1991 йылдан) һәм башҡалар. Силәбе өлкәһендә «Арғужа», «Мираҫ» һәм [[Уралым (гәзит)|«Уралым»]] гәзиттәре баҫылып сыға. 1989 йылдан Арғаяш ауылында [[Арғаяш башҡорт халыҡ театры]] эшләй. == Билдәле вәкилдәре == * [[Әбделҡадир Инан]] (1889—1976) — ғалим, яҙыусы, башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте ҡатнашыусыһы. * [[Баҙарғол Юнаев]] — Иҫәт провинцияһының Бәкәтин улусы башҡорт старшинаһы, 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы етәкселәренең һәм Уложенная комиссияһына һайланған башҡорт депутаттарының (1767—1769) береһе. * [[Баймырҙин Ғаяз Исламетдин улы]] (1913—1948) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан, алыҫ действиелы 13-сө гвардия авиация полкы эскадрилья командирының урынбаҫары, гвардия майоры. Советтар Союзы Геройы, 220 хәрби осош яһаған. * [[Солтанов Барый Муллағәли улы]] (1907—1945) — совет хәрбийе, Советтар Союзы Геройы, өлкән сержант, 1264-се уҡсылар полкының пулемётсылар отделениеһы командиры, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан. * [[Бикбулатов Наил Вәли улы]] (1931—1996) — башҡорт этнографы. * [[Вәлиев Дамир Жәүәт улы]] (1940—2002) — совет, рәсәй ғалимы, философ, культуролог. * [[Ғәлимов Сәләм Ғәлим улы]] (1911—1939) — башҡорт шағиры, публицист. * [[Ихсанов Зәйнулла Әмин улы]] (1906—1997) — физиолог, медицина фәндәре докторы (1958), профессор (1964). Заслуженный деятель науки Башҡорт АССР-ы атҡаҙанған фән эшмәкәре (1966). * [[Йосопов Харис Монасип улы]]<ref>[http://www.mediazavod.ru/articles/94655 Челябинский рабочий — Башкиры] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131102050806/http://www.mediazavod.ru/articles/94655 |date=2013-11-02 }}</ref><ref>[http://www.vatandash.ru/pics/pdf/1125.pdf Харис Батыр] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304123356/http://www.vatandash.ru/pics/pdf/1125.pdf |date=2016-03-04 }}</ref> — РСФСР-ҙың һәм СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры, Силәбелә дзюдо буйынса урал мәктәбенә нигеҙ һалыусы, көрәш буйынса РСФСР-ҙың тәүге чемпионы. * [[Кинйәбулатова Кәтибә Кәрим ҡыҙы]] (1920—2012) — башҡорт совет шағиры, Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзаһы. * [[Көсөков Раил Фазыл улы]] (1952 йылда тыуған) — рәсәй опера йырсыһы (баритон), Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы, Рәсәйҙең атҡаҙанған артисы (2009), Башҡортостан Республикаһының Халыҡ артисы (2000). * [[Ҡадир Даян]] (1910—1975) — башҡорт драматургы, яҙыусы һәм шағир. Башҡорт АССР-ы атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. * [[Ҡорбанғәлиев Ғәбиҙулла Ғәбделхәким улы]] (1859—1920) — башҡорт дин, сәйәсәт һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы]] (1889—1972) — башҡорт мәғрифәтсеһе, XX быуаттың беренсе яртыһында йәшәгән күренекле дин, сәйәсәт һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Ҡушаев Хафиз Ҡушай улы]] (1888—1937) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, председатель Башҡорт Үҙәк Башҡарма Комитеты рәйесе (1922—1929). * [[Ниғмәтуллин Эльбрус Хәмит улы]] — рәсәй спортсыһы, 1991 йылдан хәҙерге көнгә саҡлы спорттың көс талап иткән төрҙәре менән шөғөлләнә. * [[Һары Мәргән]] (? — 1663 йыл башы) — [[Башҡорт ихтилалы (1662—1664)]] етәкселәренең береһе. Себер даруғаһы башҡорто. * [[Сөләймәнов Хәбир Ғибәҙәт улы]] — профессиональ боксёр, WBO NABO фаразы буйынса чемпион титулына эйә, кикбоксинг<ref>[http://www.sovsport.ru/news/text-item/612483 Челябинский метеорит помог профессиональному боксеру стать чемпионом] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728114514/http://www.sovsport.ru/news/text-item/612483 |date=2014-07-28 }}</ref> буйынса донъя чемпионы. * Сөләймәнов Сабир Ғибәҙәт улы — профессиональ боксёр, кикбоксинг<ref>[http://chelyabinsk.ru/text/weekend/565405.html Братский спарринг: от Аргаяша до Голливуда]</ref> буйынса донъя чемпионаты бронза призёры. * [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы]] (1888—1937) —Башҡорт милли хәрәкәтенең әүҙем ҡатнашыусыһы, Башҡорт Хөкүмәте ағзаһы, йәмәғәт һәм дәүләт эшмәкәре, юрист, башҡорт тел белгесе. * [[Таймаҫ Шәһимов]] — Себер даруғаһы Өфө өйәҙе Ҡаратабын улусы башҡорт старшинаһы, тархан. * [[Шафиҡов Денис Фуат улы]] — беренсе ярым урта ауырлыҡтағы рәсәй боксёры. * [[Юламан Ҡушаев]] (1729 йыл тирәһе—?) — генерал чинында 1773—1775 йй. Крәҫтиән һуғышында ҡатнашҡан. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{дерево статей|Башҡорттарҙың таралып ултырыуы}} == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Әҙәбиәт == * {{Мәҡәлә|автор=Валеев Г.|заглавие=Демографические проблемы башкир Челябинской области|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=99|издание=[[Ватандаш]]|год=2000|номер=12|issn=1683-3554}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Вәлиев Дамир Жәүәт улы|Валеев Д. Ж.]]|заглавие=Аргаяшские башкиры и их исторические корни|издание=[[Ватандаш]]|год=1999|номер=12|issn=1683-3554}} * ''Кузбеков Ф. Т.'' История культуры башкир. — Уфа: Китап, 1997. — 128 с. * ''[[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Мажитов Н. А.]], Султанова А. Н.'' История Башкортостана. Древность. Средневековье. — Уфа: Китап, 2010. — 496 с. * ''Макаров Д. В., Моргунов К. А., Старостин А. Н.'' Башкиры на Урале.// Ислам на Урале: энциклопедический словарь. / Коллект. автор. Сост. и отв. редактор — Д. З. Хайретдинов. — М.: Издательский дом «Медина», 2009. — 404 с. — С. 56—58. * ''[[Руденко Сергей Иванович|Руденко С. И.]]'' Башкиры: Историко-этнографические очерки. — Уфа: Китап, 2006. * ''Шитова С. Н.'' Башкирская народная одежда. — Уфа: Китап, 1995. * История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — 468 с. — С. 389—394. {{башҡорттар}} [[Категория:Силәбе өлкәһе башҡорттары]] [[Категория:Башҡорттарҙың таралып ултырыуы]] 7itctd7kljzp3mzl4m1hdmj67yywt07 Ҡурған башҡорттары 0 116461 1152472 1135756 2022-08-28T08:13:23Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''Ҡурған башҡорттары — ''' [[Ҡурған өлкәһе]] территорияһында йәшәүсе [[башҡорттар]]. Төбәктең төп автохтон халҡы. Был этнографик төркөм вәкилдәренең теле [[башҡорт теле]]нең көнсығыш диалектына ҡарай. == Тарихы == [[Ҡатай|Ялан-ҡатай]] [[башҡорттар]]ы, нигеҙҙә, Ҡурған өлкәһенең хәҙерге [[Әлмән районы]]<ref>До 1930-х гг. </ref> территорияһында, атап әйткәндә, [[Тәңрекүл]], [[Сөләймән (Ҡурған өлкәһе)|Сөләймән]], Ильяс, Айыт, [[Подъясово|Подъяс (Бүҙаяҙ)]], [[Юламан (Ҡурған өлкәһе)|Юламан]], [[Бохара (Ҡурған өлкәһе)|Бохара]], [[Зәйнәкәй|Зәйнеғәбдин (Зәйнәкәй)]] һәм [[Ҡаҙаҡҡол (Ҡурған өлкәһе)|Ҡаҙаҡҡол]] исемле тораҡ пункттарында, шулай уҡ [[керҙәштәр]] менән ҡатнаш булған [[Искәндәр (Ҡурған өлкәһе)|Искәндәр]], Манат, [[Асҡар (Ҡурған өлкәһе)|Асҡар]], Штанов, [[Шәрип (Ҡурған өлкәһе)|Шәрип]], [[Байғана]], [[Убалы (Ҡурған өлкәһе)|Убалы]] ауылдарында йәшәйҙәр. Уларҙың [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫаба ерҙәре]] ''Балсыҡты'' күленән көньяҡ-көнсығыш йүнәлешендә йәйрәп ятҡан. [[Ҡалмаҡ]], [[һарт]] һәм [[табын]] ырыуы башҡорттары хәҙерге [[Сафакүл районы|Сафакүл]] һәм Щучье райондары<ref>До 1930-х гг. </ref>территорияһында урынлашҡан булғандар. Һарт башҡорттарының ере төньяҡ-көнбайыштағы Балсыҡты күленән көньяҡ-көнсығыштағы Буташ күленә табан йәйелгән. Һарттар [[Оло Солтан]], [[Кесе Солтан]], [[Баязит (Ҡурған өлкәһе)|Баязит]], [[Һарт-Әбдрәш]], Мишәк һәм [[Абултай]] ауылдарында йәшәгәндәр, шулай уҡ Әбделмән һәм [[Аҙналы (Ҡурған өлкәһе)|Аҙналы]] ауылдары халҡының өлөшөн тәшкил иткәндәр. Ҡалмаҡ ырыуы башҡорттары [[Ҡалмаҡ-Әбдрәш]], [[Мырҙабай]], Шәфей, Әптекәй, [[Арыҫлан (Ҡурған өлкәһе)|Арыҫлан]] ауылдарында йәшәгәндәр, бынан тыш Әбделмән һәм Аҙналы халҡының яртыһын тәшкил иткәндәр. Табын башҡорттары [[Ҡуйсан (Сафакүл районы)|Ҡуйсан]], Бурыл-Айғыр, [[Бикбирҙе]], Мөхәмәт, Сибыш, [[Баҡай (Ҡурған өлкәһе)|Баҡай]], Ҡотлобай ауылдарында йәшәгәндәр. [[Әйле|Әйле башҡорттары]] бүтән ырыуҙар халҡы менән бер рәттән Әлмән һәм Сафакүл райондарында (Асҡар, Юламан, Манат, Бохар, Подъяс, Аҙналы, Баязит, Сибыш һәм Әбделмән ауылдарында) көн иткәндәр. Улар шулай уҡ Щучье районының Ҡуяҙан [Каясан] һәм хәҙерге Силәбе өлкәһе Красноармейск районының Тауҡай, Яҡуп һәм Әпсәләм ауылдарында йәшәгәндәр. Мәҙәни һәм тарихи яҡтан был халыҡ төркөмө ҡурған башҡорттарына яҡын. Ҡатайҙар һәм һарт-ҡалмаҡтар аҫаба ерҙәрҙең хужалары булғандар, ә әйле һәм табын башҡорттары уларҙың ерҙәрен керҙәш сифатында биләгәндәр. [[XVIII быуат]] аҙағынан [[ХХ быуат]] башына тиклем Ҡатай һәм Һарт-Ҡалмаҡ улустары [[Ырымбур губернаһы]] [[Силәбе өйәҙе|Силәбе өйәҙенең]] составында була. 3-сө [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|Бөтә Башҡорт ҡоролтайы]] ҡарары (''«Башҡортостан менән автономлы идара итеү»'') нигеҙендә Башҡортостан биләмәһе туғыҙ кантонға бүленә. Уның составында 8-се номер аҫтындағы Иҫке Ҡатай кантоны иҫәпләнә. Был кантон Иҫке, Ҡатай, Һарт Ҡалмаҡ һәм Карасев улустарынан тора. [[1918 йыл]]дың июнь—август айҙарында барлыҡ улустарҙа [[Башҡорт ғәскәре (1917—1919)|Башҡорт ғәскәрҙәрен]] мобилизациялау үтә, уның барышында барлығы 955 кеше мобилизациялана<ref>{{книга|автор=Таймасов Р. С.|заглавие=Участие башкир в Гражданской войне. Книга первая: В лагере контрреволюции (1918 - февраль 1919)|ссылка=|ответственный=|место=Уфа|издательство=РИЦ БашГУ|год=2009|том=|страниц=200|страницы=78|isbn=}}</ref>. [[1919 йыл]]дың 20 мартындағы [[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү|«Килешеү…»]] буйынса Ҡатай, Һарт-Әбдрәшит, Һарт-Ҡалмаҡ һәм Ҡараһыу (Карасев) улустары, үҙәге Тәңрекүл ауылы булған Ялан кантонын ойоштороп, [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы]] составына инә. Ялан кантоны [[1922 йыл]]ғы указ («Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы сиктәрен киңәйтеү») менән юҡҡа сығарыла, ә уның территорияһы Силәбе өйәҙе составына керетелә<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/2128-yalanskij-kanton ''Нугаева Ф. '']{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[1924 йыл]]дың 5 мартында Карасев, Һарт-Әбдрәшит территорияларында һәм Һарт-Ҡалмаҡ улустарының ҙур булмаған өлөшөндә ''Ялан районы'', ә Ҡатай, Иҫке территорияларында һәм Һарт-Ҡалмаҡ улусының байтаҡ өлөшөндә — Ҡатай районы ойошторола. Ул осорҙа был райондар Урал өлкәһенең Силәбе округы составында булалар. [[1930 йыл]]дың 20 апрелендә үрҙә күрһәтелгән ике район ''Ялан-Ҡатай районына'' берләштерелә (үҙәге — [[Сафакүл]] ауылы). [[1934 йыл]]да район [[Силәбе өлкәһе]] составына инә. РСФСР-ҙың Юғары Советы Президиумының[[1940 йыл|1940 йылғы]] указы менән Ялан-Ҡатай районы икегә — [[Әлмән районы|Әлмән]] һәм [[Сафакүл районы|Сафакүл]] райондарына бүленә. РСФСР-ҙың Юғары Советы Президиумының [[1943 йыл]]дың 6 февралендә сығарған ҡарарына ярашлы, Сафакүл һәм Әлмән яңы ойошторолған Ҡурған өлкәһе составына ҡушыла. == Демография == {| align="right" class="wikitable" style="font-size: 85%; margin-bottom: 10px;" width="100%" | colspan="6" |'''Субъектта башҡорттарҙың һаны (йылдар буйынса)''' |- align="center" bgcolor="#f0f0f0" ! 1959<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=38 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года.]</ref> ! 1970<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=52 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1970 года.]</ref> ! 1979<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=52 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года.]</ref> ! 1989 йыл<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=50 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref> ! 2002<ref>[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=11 Всероссийская перепись населения 2002 года]: [http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ]</ref> ! 2010<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322063857/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2014-03-22 }}</ref><ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Национальный состав населения по субъектам РФ по данным Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> |- | align="center" | 12 748 | align="center" | 17 525 | align="center" | 17 664 | align="center" | 17 548 | align="center" | 15 343 | align="center" | 12 257 |} Ҡаҙанда [[1900 йыл]]да Ҡатай һәм Һарт-Ҡалмаҡ улустарындағы барлыҡ башҡорт халҡы 14 198 кешене (ике енес тә иҫәпләнгән) тәшкил иткән, улар 41 ауылда йәшәгәндәр. == Мәҙәни һәм ижтимағи ойошмалар == * [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы|Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы бүлексәһе]] — «''Ҡурған өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы''» региональ йәмәғәт ойошмаһы,һәм уның район бүлексәләре. * Ҡурған ҡалаһында башҡорттарҙың «Ҡурай» йәмәғәт ойошмаһы == Ҡурған башҡорттарының күренекле шәхестәре == * [[Зәкиров Сәлих Зәкир улы]] (1908—?) — тарих фәндәре кандидаты. * [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы]] (1887—1936) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Башҡорт милли хəрəкəте]] лидерҙарының береһе, [[Башҡорт Хөкүмәте]] рәйесе, ғалим, журналист, социолог. * [[Мағазов Ғимран Сәйетйәғәфәр улы]] (?-1918) — Башҡорт милли хәрәкәтенең әүҙем ҡатнашыусыһы. * [[Мағазов Сәйетгәрәй Сәйетйәғәфәр улы]] (?-1921), Башҡорт милли хәрәкәтенең әүҙем ҡатнашыусыһы. * [[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы]] (1892—1948) — башҡорт этнографы, иҡтисад фәндәре докторы, сәйәсмән, Башҡорт милли хәрәкәтенең әүҙем ҡатнашыусыһы. * [[Йомаев Ямалетдин Ғималетдин улы]] (1892—?) — башҡорт шағиры, мәғрифәтсе. == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=[[Асфандияров, Анвар Закирович|Асфандияров А. 3.]]|заглавие=Кантонное управление в Башкирии (1798—1865)|место=Уфа|издательство=Китап|год=2005|страниц=256|isbn=5-295-03586-7}} <div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Оформление библиографических ссылок на книжные издания.">Книга</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="автор" class="cx-template-editor-param-key">автор</span><span data-key="автор" title="Имя автора или список авторов. Внимание: инициалы отделяются от фамилии и друг от друга неразрывным пробелом. Пример: {{nobr|Петров А. Б.}}" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="автор" id="mweA-автор-" style="position: relative;">[[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. 3.]]</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="заглавие" class="cx-template-editor-param-key">заглавие</span><span data-key="заглавие" title="Заглавие книги целиком (без точки в конце)." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="заглавие" id="mweA-заглавие-" style="position: relative;">Кантонное управление в Башкирии (1798—1865)</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="место" class="cx-template-editor-param-key">место</span><span data-key="место" title="Примеры: М., Л., К., М.—СПб., Париж, Berlin" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="место" id="mweA-место-" style="position: relative;">Уфа</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="издательство" class="cx-template-editor-param-key">издательство</span><span data-key="издательство" title="Примеры: Наука, Oxford Press, [[АСТ (издательство)|АСТ]] (или просто [[АСТ (издательство)|АСТ]] — АСТ после | будет добавлено автоматически при сохранении статьи)" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="издательство" id="mweA-издательство-" style="position: relative;">Китап</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="год" class="cx-template-editor-param-key">год</span><span data-key="год" title="Год издания. Пример: 2010" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="год" id="mweA-год-" style="position: relative;">2005</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="страниц" class="cx-template-editor-param-key">страниц</span><span data-key="страниц" title="Общее количество страниц в источнике. При цитировании не рекомендуется (хотя и допустимо) указывать вместе с полем «страницы»." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="страниц" id="mweA-страниц-" style="position: relative;">256</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="isbn" class="cx-template-editor-param-key">isbn</span><span data-key="isbn" title="Используется для указания международного стандартного книжного номера (ISBN). Для знака X в номере нужно использовать латинскую X («икс»), а не русскую Х («ха»). Если необходимо добавить другие идентификаторы, их можно дописать после номера ISBN. Пример: isbn = 12345, ББК 678" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="isbn" style="position: relative;">5-295-03586-7</div></div></div></div><div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Оформление библиографических ссылок на книжные издания.">Книга</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="автор" class="cx-template-editor-param-key">автор</span><span data-key="автор" title="Имя автора или список авторов. Внимание: инициалы отделяются от фамилии и друг от друга неразрывным пробелом. Пример: {{nobr|Петров А. Б.}}" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="автор" id="mweA-автор-" style="position: relative;">[[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. 3.]]</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="заглавие" class="cx-template-editor-param-key">заглавие</span><span data-key="заглавие" title="Заглавие книги целиком (без точки в конце)." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="заглавие" id="mweA-заглавие-" style="position: relative;">Кантонное управление в Башкирии (1798—1865)</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="место" class="cx-template-editor-param-key">место</span><span data-key="место" title="Примеры: М., Л., К., М.—СПб., Париж, Berlin" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="место" id="mweA-место-" style="position: relative;">Уфа</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="издательство" class="cx-template-editor-param-key">издательство</span><span data-key="издательство" title="Примеры: Наука, Oxford Press, [[АСТ (издательство)|АСТ]] (или просто [[АСТ (издательство)|АСТ]] — АСТ после | будет добавлено автоматически при сохранении статьи)" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="издательство" id="mweA-издательство-" style="position: relative;">Китап</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="год" class="cx-template-editor-param-key">год</span><span data-key="год" title="Год издания. Пример: 2010" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="год" id="mweA-год-" style="position: relative;">2005</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="страниц" class="cx-template-editor-param-key">страниц</span><span data-key="страниц" title="Общее количество страниц в источнике. При цитировании не рекомендуется (хотя и допустимо) указывать вместе с полем «страницы»." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="страниц" id="mweA-страниц-" style="position: relative;">256</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="isbn" class="cx-template-editor-param-key">isbn</span><span data-key="isbn" title="Используется для указания международного стандартного книжного номера (ISBN). Для знака X в номере нужно использовать латинскую X («икс»), а не русскую Х («ха»). Если необходимо добавить другие идентификаторы, их можно дописать после номера ISBN. Пример: isbn = 12345, ББК 678" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="isbn" style="position: relative;">5-295-03586-7</div></div></div></div> * ''Асфандияров А. З.'' История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий.- Уфа: Китап, 2009. * {{Китап|автор=[[Валидов, Ахмет-Заки|А.-З. Валиди Тоган.]]|заглавие=История башкир|место=Уфа|издательство=Китап|год=2010|страниц=352|isbn=978-5-295-05000-8}} <div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Оформление библиографических ссылок на книжные издания.">Книга</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="автор" class="cx-template-editor-param-key">автор</span><span data-key="автор" title="Имя автора или список авторов. Внимание: инициалы отделяются от фамилии и друг от друга неразрывным пробелом. Пример: {{nobr|Петров А. Б.}}" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="автор" id="mwfA-автор-" style="position: relative;">[[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|А.-З. Валиди Тоган.]]</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="заглавие" class="cx-template-editor-param-key">заглавие</span><span data-key="заглавие" title="Заглавие книги целиком (без точки в конце)." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="заглавие" id="mwfA-заглавие-" style="position: relative;">История башкир</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="место" class="cx-template-editor-param-key">место</span><span data-key="место" title="Примеры: М., Л., К., М.—СПб., Париж, Berlin" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="место" id="mwfA-место-" style="position: relative;">Уфа</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="издательство" class="cx-template-editor-param-key">издательство</span><span data-key="издательство" title="Примеры: Наука, Oxford Press, [[АСТ (издательство)|АСТ]] (или просто [[АСТ (издательство)|АСТ]] — АСТ после | будет добавлено автоматически при сохранении статьи)" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="издательство" id="mwfA-издательство-" style="position: relative;">Китап</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="год" class="cx-template-editor-param-key">год</span><span data-key="год" title="Год издания. Пример: 2010" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="год" id="mwfA-год-" style="position: relative;">2010</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="страниц" class="cx-template-editor-param-key">страниц</span><span data-key="страниц" title="Общее количество страниц в источнике. При цитировании не рекомендуется (хотя и допустимо) указывать вместе с полем «страницы»." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="страниц" id="mwfA-страниц-" style="position: relative;">352</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="isbn" class="cx-template-editor-param-key">isbn</span><span data-key="isbn" title="Используется для указания международного стандартного книжного номера (ISBN). Для знака X в номере нужно использовать латинскую X («икс»), а не русскую Х («ха»). Если необходимо добавить другие идентификаторы, их можно дописать после номера ISBN. Пример: isbn = 12345, ББК 678" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="isbn" style="position: relative;">978-5-295-05000-8</div></div></div></div><div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Оформление библиографических ссылок на книжные издания.">Книга</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="автор" class="cx-template-editor-param-key">автор</span><span data-key="автор" title="Имя автора или список авторов. Внимание: инициалы отделяются от фамилии и друг от друга неразрывным пробелом. Пример: {{nobr|Петров А. Б.}}" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="автор" id="mwfA-автор-" style="position: relative;">[[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|А.-З. Валиди Тоган.]]</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="заглавие" class="cx-template-editor-param-key">заглавие</span><span data-key="заглавие" title="Заглавие книги целиком (без точки в конце)." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="заглавие" id="mwfA-заглавие-" style="position: relative;">История башкир</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="место" class="cx-template-editor-param-key">место</span><span data-key="место" title="Примеры: М., Л., К., М.—СПб., Париж, Berlin" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="место" id="mwfA-место-" style="position: relative;">Уфа</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="издательство" class="cx-template-editor-param-key">издательство</span><span data-key="издательство" title="Примеры: Наука, Oxford Press, [[АСТ (издательство)|АСТ]] (или просто [[АСТ (издательство)|АСТ]] — АСТ после | будет добавлено автоматически при сохранении статьи)" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="издательство" id="mwfA-издательство-" style="position: relative;">Китап</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="год" class="cx-template-editor-param-key">год</span><span data-key="год" title="Год издания. Пример: 2010" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="год" id="mwfA-год-" style="position: relative;">2010</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="страниц" class="cx-template-editor-param-key">страниц</span><span data-key="страниц" title="Общее количество страниц в источнике. При цитировании не рекомендуется (хотя и допустимо) указывать вместе с полем «страницы»." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="страниц" id="mwfA-страниц-" style="position: relative;">352</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="isbn" class="cx-template-editor-param-key">isbn</span><span data-key="isbn" title="Используется для указания международного стандартного книжного номера (ISBN). Для знака X в номере нужно использовать латинскую X («икс»), а не русскую Х («ха»). Если необходимо добавить другие идентификаторы, их можно дописать после номера ISBN. Пример: isbn = 12345, ББК 678" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="isbn" style="position: relative;">978-5-295-05000-8</div></div></div></div> * Курганские башкиры: историко-этнографические очерки. — Уфа : Гилем, 2002. — 216 с. * ''[[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Кузеев Р. Г.]]'' Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения. М., 1974. * [http://folk-costume.com/kostyum-tatar-i-bashkir-urala/0/ Костюм татар и башкир Урала] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131216192405/http://folk-costume.com/kostyum-tatar-i-bashkir-urala/0/ |date=2013-12-16 }}//Народное искусство Урала. Традиционный костюм, ред.-сост. А. А. Бобрихин. Екатеринбург, 2006. * ''[[Шәкүров Рәшит Закир улы|Шакуров Р. З.]]'' Курганские башкиры (история, язык и топонимия).// «[[Ватандаш]]». — №. 1. 1998. — С.124—128. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 424—426. — 468 с. {{Башҡорттар}} [[Категория:Ҡурған өлкәһе башҡорттары]] [[Категория:Башҡорттарҙың таралып ултырыуы]] flxfazve6nf1dvivy6lin34azuzk3t4 Аверьино йорто 0 116626 1152476 683933 2022-08-28T09:03:47Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Достопримечательность |Тип = |Русское название = Аверьино йорто |Изображение = Таганрог Грек урамы 50 фото 017.jpg |Подпись изображения = |Ширина изображения = |Статус = {{РФ мәҙәни мираҫы 4|6101199000}} |Страна = Рәсәй |Название местоположения = ҡала |Местоположение = Таганрог |lat_dir =N |lat_deg =47 |lat_min =12 |lat_sec = 39.3 |lon_dir = E|lon_deg =38 |lon_min =56 |lon_sec = 21 |region = |CoordScale = |Позиционная карта = |Орденская принадлежность = |Тип здания = утар йорто |Архитектурный стиль = [[барокко]] элементлы иртә [[классицизм]] |Автор проекта = |Основатель = |Основание = 1860 |Основные даты = {{Достопримечательность/Даты||||||}} |Упразднён = |Начало строительства = |Окончание строительства = |Здания = {{Достопримечательность/Здания||||||}} |Известные обитатели = А. Н. Аверьино,<br> А. А. Аверьино, <br>С. Аверьино,<br> А. Г. Ригель |Реликвии = |Состояние = |Высота = |Материал = |Сайт = |План = |Подпись плана = |Ширина плана = |Commons = WWLM/6101199000 }} '''Аверьино йорто''' — Таганрог ҡалаһының Грек урамындағы 50-се йорт [[XIX быуат]]<nowiki/>тың уртаһында урынлашҡан. Ул төбәк әһәмиәтендәге мәҙәни мираҫ объекттары исемлегенә инә<ref>{{Культурное наследие РФ 2|6101199000|2017-03-04}}</ref>. == Тарих == Коммерция тыҡырығы (хәҙер — [[Украина]]) һәм Грек урамы мөйөшөндә торған йорт [[XIX быуат]] башында тулыһынса коммерсант Аверьино ғаиләһенә ҡарай. Был территорияла бер нисә йорт бар. Шуларҙың иң тәүҙә һалынғаны балюстрадалы ике ҡатлы йорт, ул [[1818 йыл]]да төҙөлә. Һуңынан йорт биналары өлөштәргә бүлеп һатыла һәм бында Муссури ғаиләһе күсә. Ике ҡатлы мөйөш йорт (Грек урамы, 50/11) [[XIX быуат]]тың беренсе яртыһында төҙөлә. [[1855 йыл]]да инглиз-француз эскадраһы ҡаланы утҡа тотҡан саҡта ул етди зыян күрә. Һөҙөмтәлә хужаларға йортто тергеҙергә тура килә. Йорт хужаһы сауҙагәр А. Н. Аверьино була, ә [[1890 йыл]]да ул вафат булғас, йорт уның ҡатыны Софья Аверьиноға күсә. [[1896 йыл]]да йортто А. Г. Риделю ала, унан һуң унда уның вариҫтары йәшәй. [[1915 йыл]]да уны пароходлыҡ хужаһы Ф. К. Звороно һатып ала. [[1919 йыл]]да йортта Аҡ Армияның Юғары Главнокомандующийы генерал-лейтенант А. И. Деникиндың ставкаһы тора. [[23 октябрь|23 октябрҙә]] Аверьино йортонда рус армияһының ҙур дәрәжәле хәрби етәкселәре хөрмәтенә ҡабул итеү ойошторола, унда уларҙың хәрби союзниктары булған сит ил ([[Бөйөк Британия]], [[Чехословакия]],[[Польша]]) вәкилдәре лә ҡатнаша. Совет власы йылдарында йорт хөкүмәткә алына. [[1920 йыл]]дарҙа йортта ҡала халыҡ мәғарифы бүлеге, немец интервенттарының балалары өсөн ете йыллыҡ мәктәп, һуңынан 8-се балалар йорто урынлашҡан. 1944—1948 йылдан алып йорттоң икенсе ҡаттағы бүлмәләрендә Пионерҙар һәм уҡыусылар йорто, ә беренсе ҡатта [[2000 йыл]]ға тиклем [[П. И. Чайковский]] исемендәге балалар музыка мәктәбе эшләй<ref>{{Cite web|title=Дом 50/11|url=https://sites.google.com/site/istoriceskijtaganrog/greceskaa-ulica-1/dom-50-11|lang=ru|publisher=Исторический Таганрог|accessdate=2017-03-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170305115446/https://sites.google.com/site/istoriceskijtaganrog/greceskaa-ulica-1/dom-50-11 |date=2017-03-05 }}(урыҫ.)<span id="cxmwIA" tabindex="0">.</span>&#x20;<span id="cxmwIA" tabindex="0"> Исторический Таганрог.</span>&#x20;<small id="cxmwIA" tabindex="0">4 март 2017 тикшерелгән.</small></ref>. == Һүрәтләү == Аверьино йорто [[классицизм]] һәм [[барокко]] стиле элементтарын ҡулланып төҙөлгән{{Sfn|Тимошенко|2003|страницы=126|с=126}}. Фасады рустовка менән биҙәлгән. Тура мөйөшлө тәҙрәләренең сандриктары уҡлы нур һәм өс мөйөшлө формала эшләнгән. Мутуллы кәрнизе бөтә периметры буйынса йөҙлөклө. Ишек алды яғында селтәрле металл рәшәткәле балкон тора, ул дүрт колоннаға ҡуйылған{{Sfn|Тимошенко|2003|страницы=127|с=127}}. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Әҙәбиәте == * {{Китап|автор=В. И. Тимошенко|заглавие=Энциклопедия Таганрога|место=Ростов-на-Дону|издательство=РостИздат|год=2003|страниц=526|ref=Тимошенко}} [[Категория:Таганрогтың иҫтәлекле урындары]] [[Категория:Таганрог ҡоролмалары һәм биналары]] [[Категория:Рәсәйҙең мәҙәни мираҫы объекттары]] [[Категория:Таганрогтың утар-йорттары]] oq0d5rpxhxzb25i31ckoho5625k960v Ырымбур башҡорттары 0 116632 1152467 1118308 2022-08-28T07:18:16Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''Ырымбур башҡорттары''' — [[Ырымбур өлкәһе]] территорияһында йәшәүсе [[Башҡорттар|башҡорттарҙың]] этник төркөмө. Төбәктең автохтон халыҡтарының береһе. == Дөйөм ҡылыҡһырлама == Йәшәү урыны буйынса Ырымбур башҡорттарын шартлы рәүештә Көнбайыш Ырымбур һәм Көнсығыш Ырымбур башҡорттарына бүлеп йөрөтәләр. Көнсығыш Ырымбур башҡорттары нигеҙҙә [[үҫәргән]] һәм [[Ҡыпсаҡтар|ҡыпсаҡ]], ә Көнбайыш Ырымбур башҡорттары — [[бөрйән]], [[йылан]], [[Ҡыпсаҡтар|ҡыпсаҡ]], [[мең]], [[һеңрән]], [[табын]], [[тамъян]], [[ үҫәргән]], [[юрматы]] һ.б. көньяҡ-көнсығыш [[Башҡорт ҡәбиләләре|башҡорт ҡәбиләләренән]] формалашҡандар. Ырымбур башҡорттарының байтаҡ өлөшө сығышы менән понтий, әҙерәк өлөшө — көньяҡ себер антропологик типтарына ҡарай. Ырымбур башҡорттарының теле [[Башҡорт теле|башҡорт теленең]] [[Көньяҡ диалект|көньяҡ диалектына]] инә. Бер нисә һөйләшкә бүленә: * ''[[дим һөйләше]]'' көнбайыш Ырымбур өлкәһендә таралған; * ''эйек-һаҡмар, соран'', ''соран-ырғыҙ һөйләштәре'' Көнбайыш Ырымбурҙа, ә ''түбәнге һаҡмар һөйләше'' — Көнсығыш Ырымбурҙа таралған. Бынан тыш, Ырымбур өлкәһенең ҡайһы бер тораҡ пункттарында башҡорт теленең [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш диалекты таралған]]<ref>{{статья|автор=[[Рашит Шакур|Шакуров Р. З.]]|заглавие=Диалектная система башкирского языка|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=2197|язык=|издание=[[Ватандаш]]|тип=|год=2012|том=|номер=8|страницы=40—61|doi=|issn=1683-3554}}</ref>. Дини ышаныуҙары буйынса Ырымбур башҡорттары — мосолмандар. == Тарихы == Хәҙерге Ырымбур өлкәһен биләүсе башҡорттар тураһында иң тәүге мәғлүмәттәр ғәрәп сәйәхәтсеһе [[Әхмәт ибн Фаҙлан|Әхмәт ибн Фаҙландың]] беҙҙең эраның Х быуатына ҡараған яҙмаларында теркәлә. II меңйыллыҡтың башында Ырымбур башҡорттарының биләгән территориялары Эмба һәм Илек йылғаларының үренәсә барып етә. XIII быуаттан алып уларҙың ерҙәре [[Алтын Урҙа|Алтын Урҙа,]] ә XV быуаттан — [[Нуғай Урҙаһы]] хакимлығы аҫтында була. [[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы|Башҡортостандың]] [[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы|Рәсәй дәүләтенә ҡушылыуынан]] һуң, Ырымбур башҡорттарының күпселек өлөшөнә [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫаба ерҙәренең]] сиктәре билдәләнгән жалованный грамоталар тапшырыла. XVII быуаттан алып Ырымбур башҡорттарының биләгән территориялары Ырымбур өлкәһенең көнсығышында [[Һаҡмар (йылға)|Һаҡмар]] йылғаһының ([[Оло Эйек]], Ҡороған һ.б. ҡушылдыҡтары менән) түбәнге ағымында һәм [[Яйыҡ|Урал (Яйык)]] йылғаһының урта ағымында, ә Ырымбур өлкәһенең көнбайышында — Һаҡмарҙың (Оло Уран, Кесе Уран һ.б.ҡушылдыҡтары менән) үрге һәм түбәнге ағымдарында урынлашҡан булалар. XVII—XIX быуаттарҙа Ырымбур башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә яңы ҡала һәм ҡәлғәләр төҙөлә ([[Орск ҡәлғәһе]], [[Быҙаулыҡ (Ырымбур өлкәһе)|Быҙаулыҡ ҡәлғәһе]] һ.б.). [[Ҡыпсаҡ]] улусы башҡорттары тарафынан түбәндәге тораҡ пунктарына нигеҙ һалына: Әбүбәкер, [[Ибраһим (Ырымбур өлкәһе)|Ибраһим]], [[Үҫәргән]] улустарында — [[Иҫке Ғүмәр (Ырымбур өлкәһе)|Иҫке Ғүмәр]], [[Ишбирҙе (Ырымбур өлкәһе)|Ишбирҙе]], Ҡарабай, Ҡолтай, [[Нурбулат]], Түбәнге Үтәғол, [[Солтанбай]], [[Үҙәмбай]], Юныс, Йәнтүрә; [[Юрматы]] улусында — Буранша, [[Ҡараяр (Ырымбур өлкәһе)|Ҡараяр]]; [[Бөрйән]] улусында — Баҡый, [[Ғәбдрәфиҡ]] ауылдарына, шулай уҡ [[Табын]] һәм Ҡыпсаҡ улусы башҡорттары менән берлектә — [[Күрпәс]] һ.б. 1744 йылда уларҙың ерҙәре [[Ырымбур губернаһы]], ә һуңыраҡ — [[Боғорослан өйәҙе|Боғорослан]], [[Быҙаулыҡ өйәҙе|Быҙаулыҡ]], [[Ырымбур өйәҙе|Ырымбур]] һәм [[Орск өйәҙе|Орск]] өйәҙҙәре составына инә. [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы]] индерелеү менән үрҙәге өйәҙҙәрҙә йәшәүсе башҡорттар IX башҡорт кантоны составына инәләр. 1917 йылда Ырымбурҙа Беренсе (20-27 июль) һәм Өсөнсө (8-20 декабрь) [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары]] съездары үтә. 1917 йылдың 15 ноябрендә Башҡорт өлкә шураһы [[Башҡортостан мөхтәриәте|Башҡортостандың милли-территориаль автономияһын]] иғлан итә. 1917-1918 йылдарҙа Ырымбурҙағы [[Каруанһарай|Карауанһарай]] [[Башҡорт Хөкүмәте]] резиденцияһы һәм [[Башҡорт ғәскәре (1917—1919)|Башҡорт ғәскәре]] штабы ролен үтәй. [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары съезының]] «Башҡортостан менән автономлы идара итеү» ҡарары нигеҙендә автономия территорияһы туғыҙ кантонға бүленә. Ырымбур башҡорттарының ере [[Ҡыпсаҡ кантоны|Ҡыпсаҡ]], [[Туҡ-Соран кантоны|Туҡ-Соран]] һәм [[Үҫәргән кантоны|Үҫәргән кантондары]] составында була. Административ үҙгәртеп ҡороуҙарҙан һуң, Ырымбур башҡорттары биләгән территорияларҙың бер өлөшө [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһының]] [[Бәләбәй кантоны|Бәләбәй]] һәм [[Йылайыр кантоны|Йылайыр]] кантондары составына инә. 1924 йылдың октябрь айында Башҡорт АССР-ның Туҡ-Соран һәм Имәнғол волостары Ҡырғыҙстан АССР-ына, ә 1935 йылдың март айында [[Ейәнсура районы|Ейәнсура районының]] көньяҡ өлөшө Ырымбур өлкәһенә тапшырыла. 1925 йылдан алып Ырымбур башҡорттарының барлыҡ ерҙәре йәнә Ырымбур губернаһы, ә 1934 йылдан — Ырымбур өлкәһе составына инәләр. == Хужалыҡ, матди һәм рухи мәҙәниәт == Ырымбур башҡорттарының төп хужалыҡ тармағын ярым күсмә малсылыҡ тәшкил итә. Бынан тыш улар игенселек, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Башлыса йылҡы малын, һирәкләп һарыҡ, һыйыр, кәзә, дөйә үрсеткәндәр. Бойҙай, арпа, һоло һәм арыш, шулай уҡ тегенселек ихтыяждары өсөн киндер һәм етен үҫтергәндәр. Ер эшкәртеү өсөн ағас һабан, тимер тырма һәм ураҡ ҡулланғандар. Ашлыҡты ҡул тирмәне, һыу тирмәне (һирәк осраҡта — ел тирмәне) ярҙамында, йәки ырҙында үгеҙҙәрҙе (һирәкләп аттарҙы) түңәрәк буйлап көлтәләр өҫтөнән ҡыуып һуҡҡандар. Ҡоралай һәм төлкөгә һунар иткәндәр, мурҙа, ҡармаҡ һәм йылым менән балыҡ аулағандар. Бынан тыш Ырымбур башҡорттары тоҙ, тимер һәм баҡыр руда сығарыу промыслалар, шулай уҡ кейеҙ, тула, тире баҫыу, тегенселек, бәйләү, үреү һөнәрҙәре менән шөғөлләнгәндәр. Торлаҡтарҙы нигеҙҙә самандан, ә урманлы яҡтарҙа — буранан төҙөгәндәр. Традицион өй интерьеры сыуал йәки мейестән, кейеҙ түшәлгән, яҫтыҡтар һалынған нарҙан һ.б. торған. Көнсығыш Ырымбур башҡорттарының кейеме [[Башҡорт милли кейеме|башҡорт милли кейеменең]] көньяҡ-көнсығыш комплексына, ә Көнбайыш Ырымбурҙыҡы — үҙендә көньяҡ-көнсығыш һәм көньяҡ-көнбайыш комплексы элементтарын берләштереүсе һамар-ҡырғыҙ комплексына ҡарай. Елән, кәзәкей, сәкмән, тун, толоп, бишмәт — өҫкө кейемде тәшкил иткән. Ир-аттарҙың баш кейеме булып бүрек, малахай, ә ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы — [[ҡашмау]], [[таҡыя]], таҫтар, [[Ырымбур мамыҡ шәле|мамыҡ шәле]], шәл һаналған. Аяҡҡа күндән эшләнгән (ҡата, ситек), ҡайһы бер осраҡта тула менән ҡушып эшләнгән аяҡ кейеме кейгәндәр. Традицион биҙәнеү әйберҙәре булып селтәр, һаҡал, түшелдерек, сулпы, беләҙек, балдаҡтар һ.б. иҫәпләнгән. Ырымбур башҡорттарының [[Башҡорт аш-һыуы|аш-һыуында]] ит һәм һөт аштары өҫтөнлөк иткән, шулай уҡ ҡыяҡлылар, балыҡ, ашарға яраҡлы тамыр үҫемлектәре, емеш-еләк һ.б. ҡулланылған. Эсемлектәрҙән [[айран]], [[буҙа]], [[ҡымыҙ]] һ.б. киң таралған була. Ырымбур башҡорттарының традицион халыҡ байрамдары һәм йолалары, шул иҫәптән [[ҡарға бутҡаһы]], [[кәкүк сәйе]], [[һабантуй]], нигеҙҙә яҙғы һәм йәйге осорға тура килә, Ғаилә байрамдары бала тыуыу, [[Башҡорт туй йолалары|туй]] һәм башҡа ваҡиғалар менән бәйле рәүештә уҙғарыла. Ырымбур башҡорттарының фольклоры «Алпамыша менән Барсынһылыу», «Буҙйегет», «[[Заятүләк менән Һыуһылыу|Заятуләк менән Һыуһылыу]]», «[[Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу|Ҡуҙыйкурпәс менән Маянһылыу]]», «Ҡара-юрға», «[[Ҡуңыр буға (эпос)|Ҡуңыр буға]]», «Таһир менән Зөһрә», «Йософ менән Зөләйха» һәм башҡа эпос варианттары менән күҙаллана. Уларҙың барлыҡҡа килеүе тураһындағы урындағы риүәйәттәр һәм легендалар башҡорт ырыу һәм ҡәбиләләренең барлыҡҡа килеүе, тораҡ пункттарҙы һәм уларҙың атамаларының тарихы, төп тарихи ваҡиғалар хаҡында бәйән итә. Йыр фольклоры жанрҙарының байтағы [[башҡорттарҙың хәрби хеҙмәте]] («Маршрут», «Перовский», «Һырдарья»), Карауанһарайҙың төҙөлөүе һәм халыҡтың бүтән тарихи ваҡиғаларына арналып ижад ителгән. Башҡорттарҙың Ырымбур өлкәһе топонимияһының формалашыуына ҙур өлөш индереүен Айғырбатҡан үҙәге, Айғыр бәйләгән тау, кибеп барыусы Күкбейә инеше кеүек күп һанлы географик атамалар дәлилләй.<ref>{{Книга|автор=|заглавие=Кувандыкская энциклопедия|место=Челябинск|издательство=Челябинский Дом печати|год=2013|страницы=18, 286|издание=Изд. 2-е, переработанное и дополненное|страниц=636|ответственный=Главный редактор-составитель С.М.Стрельников}}</ref> == Демография == {| align="right" class="wikitable" style="font-size: 85%; margin-bottom: 10px;" width="100%" | colspan="6" |'''Субъектта башҡорттар һаны (бөтә Союз һәм Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу йылдары буйынса)''' |- align="center" bgcolor="#f0f0f0" ! 1959<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=51 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года.]</ref> ! 1970<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=53 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1970 года.]</ref> ! 1979<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=53 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года.]</ref> ! 1989<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=51 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref> ! 2002<ref>[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=11 Всероссийская перепись населения 2002 года]: [http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ]</ref> ! 2010<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322063857/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2014-03-22 }}</ref><ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Национальный состав населения по субъектам РФ по данным Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> |- | align="center" | 30 126 | align="center" | 37 501 | align="center" | 43 269 | align="center" | 53 339 | align="center" | 52 685 | align="center" | 46 696 |} 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу белешмәләренә ҡарағанда, Ырымбур өлкәһе башҡорттары [[Ырымбур]] (5,5 мең кеше), [[Орск]] (4,3 мең кеше), [[Медногорск]] (3,5 мең кеше), [[Ҡыуандыҡ]] (2,9 мең кеше), [[Новотроицк]] (2,6 мең кеше), [[Гай (ҡала)|Гай]] (2 мең кеше) һ.б., шулай уҡ [[Ҡыҙыл Гвардия районы (Ырымбур өлкәһе)|Ҡыҙыл Гвардия]] (6 мең кеше), [[Ҡыуандыҡ ҡала округы|Ҡыуандыҡ]] (5,6 мең кеше), [[Новосергиевка районы|Новосергиевка]] (2,5 мең кеше), [[Гай ҡала округы|Гай]] (2,5 мең кеше), [[Төйлөгән районы|Төйләгән]] (2,4 мең кеше), [[Александровка районы (Ырымбур өлкәһе)|Александровка]] (2,1 мең кеше), [[Һарыҡташ районы|Һарыҡташ]] (1,8 мең кеше), [[Переволоцк районы|Переволоцк]] (1,5 мең кеше) һ.б. райондарҙа йәшәйҙәр. == Мәҙәни һәм ижтимағи ойошмалар == Ырымбур өлкәһендә 15 башҡорт милли-мәҙәни ижтимағи берләшмәләр, шул иҫәптән: * [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] бүлексәһе — [[Каруанһарай (ойошма)|«''Карауанһарай»'' башҡорт ҡоролтайы төбәк йәмәғәт ойошмаһы]] һәм уның район һәм ҡала бүлексәләре (штаб-фатиры Ырымбур ҡалаһында, 1989 йылдан алып эшләй); * '' Ырымбур башҡорттарының «Яңы тулҡын» исемле (Ырымбур ҡалаһы, 2002 йылдан) [[башҡорт йәштәре иттифағы]]''; * «Аҡ тирмә» башҡорт үҙәге (Ҡыуандыҡ ҡалаһы, 2007 йылдан) эшләп килә. Шулай уҡ өлкәлә эшләй 77 башҡорт ижади төркөмдәре, шул иҫәптән 15 фольклор төркөмө эшләй. 2007 йылда Ырымбурҙа «Милли ауыл» мәҙәни комплексында Башҡорт мәҙәниәте, көнкүреше һәм этнографияһы йорт-музейы асыла. 1992 йылдан алып Ырымбур өлкәһендә башҡорт телендә [[Каруанһарай (гәзит)|«Каруанһарай»]] гәзите сығарыла. == Билдәле вәкилдәре == * [[Абдразаҡов Әмир Ғәбделмән улы]] (1934—2008) — башҡорт актеры, сценарист һәм кинорежиссер. Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, (1974) һәм С. Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (2006). Башҡортостан Республикаһы кинематографистар Союзы рәйесе, * [[Аҙнаҡаева Рәйлә Шәрәфи ҡыҙы]] (1952) — йырсы, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы (1992). * [[Амантаев Ғәббәс Ямалетдин улы|Амантаев Ғәббәс Ямалетдин улы]] (1888—?) — Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре, [[Бөрйән-Түңгәүер ихтилалы|Бөрйән-Түнгәүер ихтилалының]] лидерҙарының береһе. * [[Әхмәров Хәсән Нурый улы]] (1866—?) — хәрби эшмәкәр, Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы һәм Башҡорт милли хәрәкәтенең ҡатнашыусыһы. * [[Бейешев Әхмәт Әлмөхәмәт улы]] (1896—1937) — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, Башҡорт милли хәрәкәтенең идеологы һәм ҡатнашыусыһы, [[Башҡорт ғәскәре (1917—1919)|Башҡорт ғәскәрен]] ойоштороусыларҙың береһе, КПСС-тың [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты|Башҡортостан өлкә комитеты]] политсекретары, [[Башҡорт АССР-ы Халыҡ комиссарҙары советы|Башҡорт АССР-]]<nowiki/>ы Халыҡ комиссарҙары советы рәйесе (1920—1921). * [[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Бикбаев Рауил Төхвәт улы]] (1938) — башҡорт шағиры, әҙәбиәт белгесе. Башҡортостандың халыҡ шағиры, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән хеҙмәткәре, Сыуаш Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Буранғолов Мөхәммәтша Абдрахман улы]] (1888—1966) — башҡорт шағиры, драматург, фольклорист. * [[Вәлиев Мәсәлим Мөшәрәп улы]] (1888—1959) — башҡорт композиторы, дирижер, скрипкасы, Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1940). Башҡорт АССР-ның композиторҙар Союзының беренсе рәйесе (1940—1948). * [[Ғабдулла Амантай]] (1907—1938) — башҡорт шағиры, әҙәбиәт белгесе, фольклорист, йәмәғәт эшмәкәре. * [[Дауыт Юлтый]] (1893—1938) — башҡорт яҙыусыһы һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Ибраһимов Хәбибулла Кәлимулла улы]] (1894—1959) — башҡорт композиторы, драматург, йәмәғәт эшмәкәре. Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1951). * [[Иҙелғужин Кәрим Абдулла улы]] (1895—1937) — Башҡорт милли хәрәкәтенең идеологы һәм ҡатнашыусыһы, йәмәғәт һәм дәүләт эшмәкәре. * [[Иҙрисов Фәрит Фәтих улы]] (1954) — композитор, Башҡортостандың халыҡ артисы, республиканың гимны һәм музыкаһы авторы. * [[Ҡыуатов Усман Мөхәмәтғәлим улы]] (1897—1956) — Башҡорт милли хәрәкәтенең ҡатнашыусыһы, Башҡорт Хөкүмәте һәм [[Башҡортостан Хәрби-революцион комитеты]] ағзаһы. * [[Мирасов Сәғит Ғөбәйҙулла улы]] (1880—1932) — Башҡорт милли хәрәкәтендә ҡатнашыусы, Башҡорт Хөкүмәте ағзаһы, йәмәғәт һәм дәүләт эшмәкәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе. * [[Агишев Сәғит Ишмөхәмәт улы|Сәғит Агиш]] (1904—1973) — башҡорт яҙыусыһы. * [[Ураҡсин Зиннур Ғәзиз улы]] (1935—2007) — тел белгесе, яҙыусы, йәмәғәт эшмәкәре. * [[Йосопова Бәҙәр Әхмәт ҡыҙы]] (1901—1969) — башҡорт актрисаһы, Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған һәм халыҡ артисткаһы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы<ref>''Абсалямова Ю. А., [//ru.wikipedia.org/wiki/Юсупов,_Ринат_Мухаметович Юсупов Р. М.]'' Оренбургские башкиры. // Башкирская энциклопедия. — Уфа, 2008. </ref>. * [[Йәғәфәров Аллабирҙе Нурмөхәмәт улы|Йәғәфәров, Аллабирҙе Нурмөхәмәт улы]] (1886—1922) — [[Башҡорт милли хəрəкəте|Башҡорт милли хәрәкәтенең]] лидерҙарының береһе, [[Башҡорт Хөкүмәте]] ағзаһы, [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһының]] халыҡ мәғарифы комиссары. == Әҙәбиәт == * [https://vk.com/topic-41267414_34566824 Абсалямова Ю. А. Оренбургские башкиры: историко-этнографическое исследование / ИИЯЛ УНЦ РАН. — Уфа, 2016. — 184 с]. * ''Абсалямова Ю. А.'' Башкиры в городах Восточного Оренбуржья. // Городские башкиры: прошлое, настоящее, будущее. Материалы межрегиональной научно-практической конференции. Уфа, 2008. С. 15-18. * [http://www.spsl.nsc.ru/FullText/konfe/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B92010-2.pdf ''Абсалямова Ю. А.'' К истории башкирских населенных пунктов Западного Оренбуржья. //Урал—Алтай: через века в будущее: Материалы IV Всероссийской научной конференции, посвященной III Всемирному курултаю башкир. Уфа, 2010. — 334 с. — С. 8—12.] * ''Абсалямова Ю. А.'' Башкиры восточного Оренбуржья (история расселения, родоплеменной состав, хозяйство). Дисс. Уфа, 2009. * [http://www.lib.csu.ru/vch/125/001.pdf ''Абсалямова Ю. А.'' Родоплеменная этнономия и её значение в изучении этнической истории башкир (на примере Восточного Оренбуржья).// Вестник ЧелГУ. История. — 2008. — № 26. — С. 5—14.] * ''Абсалямова Ю. А.'' К истории изучения башкир Восточного Оренбуржья.// Народы Урало-Поволжья: история, культура, этничность. Уфа, 2003. С. 104—107. * ''Абсалямова Ю. А.'' История расселения башкир Восточного Оренбуржья. // Гуманитарные науки в Башкортостане: история и современность. Материалы международной научно-практической конференции. — Уфа, 2007. — С. 15-17. * ''Абсалямова Ю. А.'' Численность башкир Восточного Оренбуржья в конце XVIII—XX вв. // Этносоциальные процессы во Внутренней Евразии. Материалы международной научно-практической конференции. — Семей (Семипалатинск), 2008. Вып. 9. — С. 337—343. * [http://urgaza.ru/kms_catalog+stat+cat_id-5+nums-114.html ''Абсалямова Ю. А.'' Племя усерган в составе башкир Восточного Оренбуржья // Феномен Евразийства в материальной и духовной культуре, этнологии и антропологии башкирского народа. — Уфа-Сибай, 2009. — С. 20-23.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140518101434/http://urgaza.ru/kms_catalog+stat+cat_id-5+nums-114.html |date=2014-05-18 }} * ''Абсалямова Ю. А.'' Племя тунгаур в составе башкир Восточного Оренбуржья // Этносы и культура народов Урало-Поволжья: история и современность. Уфа, 2009. * ''Абсалямова Ю. А.'' Роль кипчакского компонента в этногенезе башкир Оренбургской области. // «Проблемы этногенеза и этнической истории башкир». Материалы всероссийской научно-практической конференции. Уфа, 2006. * ''Ахметшина Г. М.'' Фольклор башкир Оренбургской области.//Этническая история и духовная культура башкир Оренбуржья: история и современность (к 160-летию открытия Караван-Сарая). Материалы региональной научно-практической конференции. Оренбург, 2007. * ''Калмантаев Н.'' Тук-суранские башкиры. // «Ватандаш», 2000, № 2. С. 180. * Кувандыкская энциклопедия. - Изд. второе, переработанное и дополненное. - Челябинск, Челябинский Дом печати, 2013. /Гл. редактор-составитель издания С.М.Стрельников/. - 3 848 словарных статей. * ''Кузбеков Ф. Т.'' История культуры башкир. — Уфа: Китап, 1997. — 128 с. * ''[[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Мажитов Н. А.]], Султанова А. Н.'' История Башкортостана. Древность. Средневековье. — Уфа: Китап, 2010. — 496 с. * ''Макаров Д. В., Моргунов К. А., Старостин А. Н.'' Башкиры на Урале.// Ислам на Урале: энциклопедический словарь. / Коллект. автор. Сост. и отв. редактор — Д. З. Хайретдинов. — М.: Издательский дом «Медина», 2009. — 404 с. — С. 56—58. * ''Моргунов К. А.'' Башкиры. // Мы — оренбуржцы. Историко-этнографические очерки. / Под общ. ред. В. В. Амелина. — Оренбург, 2007. С. 114—138. * ''[[Руденко Сергей Иванович|Руденко С. И.]]'' Башкиры: Историко-этнографические очерки. — Уфа: Китап, 2006. * Стрельников С.М. Географические названия Оренбургской области. Топонимический словарь. - Кувандык, Изд-во С.М.Стрельникова, 2002. - 176 с. * ''Хайретдинов Д. З.'' Кувандыкский коридор. // Ислам на Урале: энциклопедический словарь. / Коллект. автор. Сост. и отв. редактор — Д. З. Хайретдинов. — М.: Издательский дом «Медина», 2009. — 404 с. — С. 177. * ''Шитова С. Н.'' Башкирская народная одежда. — Уфа: Китап, 1995. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * {{БЭ|17356|Ырымбур башҡорттары|автор=[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Йосопов Р. М.]], Әбсәләмова Ю. М.}} * ''Абсалямова Ю. А., [[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Юсупов Р. М.]]'' [http://www.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-spisok/17051-orenburgskie-bashkiry Оренбургские башкиры] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160423012131/http://www.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-spisok/17051-orenburgskie-bashkiry |date=2016-04-23 }}. // Башкирская энциклопедия. — Уфа, 2008. — Т. IV. С. 343—347. * История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — 468 с. — С. 375—384. {{Башҡорттар}} [[Категория:Ырымбур өлкәһе башҡорттары]] [[Категория:Башҡорттарҙың таралып ултырыуы]] l0xv3vbcdolk19zjvn4sft1q7oefrx1 Свердловск өлкәһе башҡорттары 0 116681 1152426 1064817 2022-08-27T17:26:03Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''Свердловск өлкәһе башҡорттары''' — [[Свердловск өлкәһе]] территорияһында йәшәүсе башҡорттар. Төбәктең көньяҡ өлөшөнөң автохтон халҡы. Свердловск өлкәһе башҡорттарының теле [[башҡорт теле]]нең [[Көнсығыш диалект|көнсығыш]] һәм [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш]] ([[урта урал һөйләше]]) диалекттарына ҡарай. == Тарихы == Хәҙерге Свердловск өлкәһе территорияһына әүәле [[өпәй]], [[ҡошсо]], [[терһәк]] һәм [[һыҙғы]] ырыуҙары башҡорттарының [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫаба ерҙәре]] булған. Өпәйҙәр [[Түбәнге Серге районы]]ның [[Аҡбаш (Свердловск өлкәһе)|Аҡбаш]] һәм [[Шәкүр (Свердловск өлкәһе)|Шәкүр]] ауылдарында; һыҙғылар — [[Красноуфимск округы]]ның [[Һыҙғы (ауыл)|Һыҙғы (Сыҫҡы)]], [[Табанлыкүл|Табанлыкүл (Озерки)]], [[Юва (ауыл)|Юва]], [[Боғалыштамаҡ]], [[Үрге Боғалыш]], [[Яңы Боғалыш]] һәм [[Урта Боғалыш]] ауылдарында; ҡошсо ырыуы вәкилдәре — [[Әртә районы]]ның [[Әртә-Шигер]], [[Әжеғол]], [[Яманйылға (Свердловск өлкәһе)|Яманйылға]] һәм [[Бикән]] ауылдарында, [[Түбәнге Серге районы|Түбәнге Серге районының]] [[Өфө-Шигер]] һәм [[Үрмәкәй]], [[Красноуфимск округы]]ның [[Бәйәктамаҡ]], [[Бишкәү]], [[Рахманғол]] ауылдарында көн иткәндәр; ә терһәктәр Түбәнге Серге районының [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылына нигеҙ һалған. XVII быуат башынан алып был ерҙәргә[[Ғәйнә| ғәйнә башҡорттары]] килеп урынлаша һәм [[Әшит районы]]ның [[Ғәйнә (Свердловск өлкәһе)|Ғәйнә]] ауылында йәшәй башлайҙар, шулай уҡ Өфө-Шигер, Бәйәктамаҡ һ.б. ауылдарының шаҡтай ҙур өлөшөн тәшкил итәләр. Урта Уралды колонизациялау һәм батша хөкүмәте тарафынан [[башҡорт ихтилалдары]]ның аяуһыҙ рәүештә баҫтырылыуы башҡорттарҙың үҙ аҫаба ерҙәрендә аҙсылыҡта ҡалыуына килтерә. Башҡорттарҙың аҫаба ерҙәре заводтар, ҡәлғәләр һәм күсеп килгән халыҡтар өсөн ауылдар төҙөү өсөн талап алына. Һыҙғы ырыуы башҡорттары ерендә [[Красноуфимск]] ҡалаһына, ә терһәк һәм өпәй ырыуы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә — Түбәнге Һырғы, Әшит, Әртә, Михайловск һ.б. тораҡ пункттарына нигеҙ һалына. Үрҙә һаналған ырыу башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә Өпәй, Һыҙғы, Терһәк, Оло Ҡошсо улустары ойошторола. [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы|Идара итеүҙең кантон системаһы]] осоронда (XIX быуат башы) был ерҙәр 2-се башҡорт кантонының 5-се, 6-сы, 7-се йорттары составына инә. == Хужалыҡ == 1773 йылда был яҡтарҙа булып киткән академик [[Паллас Пьер Симон|П. С. Паллас]] башҡорттарҙың игенселек, шулай уҡ ҡортсолоҡ, малсылыҡ менән шөғөлләнеүҙәре, һыуһар, боланға һунар итеүҙәре тураһында мәғлүмәт яҙып ҡалдыра. == Демография == [[1795 йыл]]да [[Екатеринбург өйәҙе]]ндә 5038, ә [[1897 йыл]]да — 8583 башҡорт иҫәпләнә<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/5859-ekaterinburg-j-e Статья в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ba}}</ref>. {| align="right" class="wikitable" style="font-size: 85%; margin-bottom: 10px;" width="100%" | colspan="6" |'''Төбәктәге башҡорттар һаны (йылдар буйынса)''' |- align="center" bgcolor="#f0f0f0" ! 1959<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=61 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года.]</ref> ! 1970<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=56 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1970 года.]</ref> ! 1979<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=56 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года.]</ref> ! 1989<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=53 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref> ! 2002<ref>[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=11 Всероссийская перепись населения 2002 года]: [http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ]</ref> ! 2010<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref><ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Национальный состав населения по субъектам РФ по данным Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> |- | align="center" | 14 621 | align="center" | 21 428 | align="center" | 30 051 | align="center" | 41 500 | align="center" | 37 296 | align="center" | 31 183 |} 1926 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ҡарағанда, Һыҙғы, Озерки, Әжеғол, Әртә-Шигер, Аҡбаш, Өфө-Шигер, Араҡай, Үрмәкәй, Шәкүр ауылы халҡы үҙҙәрен башҡорт милләтенән тип һанайҙар. Хәҙерге көндә башҡорттар Красноуфимск, Михайловск, Түбәнге Серге, Әртә һәм Камен райондарында йәшәйҙәр<ref>[http://www.islamrf.ru/news/culture/history/15636/ Башкиры и башкиро-мусульманское влияние за пределами Башкортостана — опыт изучения в словарях «Ислам в РФ»]</ref>. == Мәҙәни һәм йәмәғәт ойошмалары == * [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] бүлексәһе — «Свердловск өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы» төбәк йәмәғәт ойошмаһы (2001 йылдан алып) һәм уның район бүлексәләре. * «Свердловск өлкәһе башҡорттары үҙәге» төбәк йәмәғәт ойошмаһы. * «''Фатима''» башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары ижтимағи ойшмаһы (Екатеринбург ҡалаһы, 2001 йылдан алып). * ''«„Мираҫ“ Свердловск башҡорт-татар мәҙәниәте үҙәге» төбәк милли-ижтимағи ойошмаһы''. * [[Мәжит Ғафури]] исемендәге Екатеринбург башҡорт-татар йәмғиәте (1997 йылдан алып). * Свердловск өлкәһенең «''Уралым''» башҡорт йәштәре берлеге. Бынан тыш 2002 йылдан алып [[Екатеринбург]] ҡалаһында [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһының]] Даими вәкиллеге эшләй. == Әҙәбиәт == * ''[[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. З.]]'' История башкирских сёл Пермской и Свердловской областей. Уфа, 1999. Т8. * ''Асфандияров А. 3.'' Кантонное управление в Башкирии (1798—1865 гг.). — Уфа: Китап, 2005. * ''Асфандияров А. З.'' История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий.- Уфа: Китап, 2009. * ''Асылгужин Р. Р.'' Башкиры Свердловской области. Уфа: Хан, 2007.{{Ref-ru}}(урыҫ.){{Ref-ba}}(баш.) * Башкиры. История, культура, этнография. Атлас. 2007. * ''Гатауллин Р. Ш.'' Сёла и деревни Кущинского рода: Сборник материалов. — Уфа, 2007. — 132 с. * ''[[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Кузеев Р. Г.]]'' Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения. М., 1974. * [http://folk-costume.com/kostyum-tatar-i-bashkir-urala/0/ Костюм татар и башкир Урала] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131216192405/http://folk-costume.com/kostyum-tatar-i-bashkir-urala/0/ |date=2013-12-16 }}//Народное искусство Урала. Традиционный костюм, ред.-сост. А. А. Бобрихин. Екатеринбург, 2006. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * {{Мәҡәлә|автор=Асылгужин Р. Р.|заглавие=Башкиры Свердловской области|ссылка=http://www.vatandash.ru/index.php?article=1766|издание=[[Ватандаш]]|год=2009|номер=1|страницы=34—38|issn=1683-3554}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Асфандияров, Анвар Закирович|Асфандияров А. З.]]|заглавие=Башкирские деревни Свердловской области|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=895|издание=[[Ватандаш]]|год=2001|номер=9|issn=1683-3554}} * {{Youtube|id=9LDL1ZANNDE|title=Башкиры рода Упей (Свердловская область)}} {{башҡорттар}} [[Категория:Свердловск өлкәһе башҡорттары]] [[Категория:Башҡорттарҙың таралып ултырыуы]] dzbw4qhv22ajgx6slddf5bunv2t86gm Рәсәйҙең милли составы 0 118150 1152424 847878 2022-08-27T16:47:48Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''Рәсәй ''' күп милләтле [[Дәүләт|дәүләт]] һәм был Конституцияла ла сағылыш тапҡан. Уның территорияһында 190-дан ашыу [[милләт]] йәшәй, уларға илдең аҙ һанлы аҫаба һәм автохтон халыҡтары ғына инмәй. 2010 йылда [[урыҫтар]] халыҡтың 80,9 [[Процент|%]] йәки үҙҙәренең милләтен күрһәткән 137,2 млн кешенән 111,0 млн тәшкил итә, башҡа милләт вәкилдәре — 26,2 млн кеше йәки 19,1 %; милләтен күрһәтмәүселәр һаны 5,6 млн кеше (йәки илдең 142,9 млн дөйөм халыҡ һанынан 3,9 %). 2002 йылда урыҫтар 115,9 млн булып, халыҡтың 80,6 % тәшкил итә. Үҙенең милләтен күрһәткән 143,7 млн кеше араһынан башҡа милләт кешеләре — 27,8 млн кеше йәки 19,4 %; милләттәрен күрһәтмәгән кешеләр һаны 1,5 млн кеше (йәки илдең 145,2 млн халҡына ҡарата 1,0 %). == 2002—2010 йй. халыҡ һаны артыуы == Түбәндәге таблицала Рәсәй халҡының 2002 һәм 2010 йылдар мәғлүмәте буйынса милли составы һәм был осор араһындағы үҙгәрештәр (артыу йәки кәмеү) һандарҙа һәм проценттарҙа бирелгән. {|class="standard sortable" ! № ! Халыҡтар (милләт) ! шул иҫәптән<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref> ! Ха-<br />лыҡ <br/> һа- <br /> ны <br /> 2002<br /><ref name="пер.2002"/<ref name="Вар.2002">[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_P1.doc Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2002 года — Перечень вариантов самоопределения национальности с численностью]</ref><ref name="этнорф2002">[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_01.xls Всероссийская перепись населения 2002.Национальный состав населения с самоназваниями и в том числе.]</ref> ! <small> дөй-<br />өм <br />ха-<br />лыҡ <br />иҫә-<br />бе-<br />нән <br />% </small> ! <small> мил-<br /> лә-<br />тен <br /> ата-<br />ған-<br />кеше-<br />ләр <br /> % </small> ! Ха-<br />лыҡ-<br /> һа- <br /> ны<br /> 2010<br /><ref name="пер.2010"/><ref name="этнорф2010"/> ! <small> дөй-<br />өм <br />ха-<br />лыҡ <br />иҫә-<br />бе-<br />нән <br />% </small> ! <small> мил-<br /> лә-<br />тен <br />ата-<br />ған-<br />кеше-<br />ләр <br /> % </small> ! Абс. <br /> артым<br /> (кәмеү)<br />кеше<br /> 2002—2010 ! Ар-<br />тым<br /> (кәмеү)<br />%<br /> 2002—2010 |- - | '''1''' | [[Урыҫтар]] | [[казактар]], поморҙар | align="right" | 115889107 | align="right" | 79,83 % | align="right" | 80,64 % | align="right" | 111016896 | align="right" | 77,71 % | align="right" | 80,90 % | align="right" | −4872211 | align="right" | −4,20 % |- | '''2''' | [[Татарҙар]] | керәшендәр, [[Себер татарҙары]], мишәрҙәр, Әстерхан татарҙары | align="right" | 5554601 | align="right" | 3,83 % | align="right" | 3,87 % | align="right" | 5310649 | align="right" | 3,72 % | align="right" | 3,87 % | align="right" | −243952 | align="right" | −4,39 % |- | '''3''' | [[Украиндар]] | | align="right" | 2942961 | align="right" | 2,03 % | align="right" | 2,05 % | align="right" | 1927988 | align="right" | 1,35 % | align="right" | 1,41 % | align="right" | −1014973 | align="right" | −34,49 % |- | '''4''' | [[Башҡорттар]] | | align="right" | 1673389 | align="right" | 1,15 % | align="right" | 1,16 % | align="right" | 1584554 | align="right" | 1,11 % | align="right" | 1,16 % | align="right" | −88835 | align="right" | −5,31 % |- | '''5''' | [[Сыуаштар]] | | align="right" | 1637094 | align="right" | 1,13 % | align="right" | 1,14 % | align="right" | 1435872 | align="right" | 1,01 % | align="right" | 1,05 % | align="right" | −201222 | align="right" | −12,29 % |- | '''6''' | [[Чечендар]] | чечен-аккиндар | align="right" | 1360253 | align="right" | 0,94 % | align="right" | 0,95 % | align="right" | 1431360 | align="right" | 1,00 % | align="right" | 1,04 % | align="right" | 71107 | align="right" | 5,23 % |- | '''7''' | [[Әрмәндәр]] | черкесогайҙар | align="right" | 1130491 | align="right" | 0,78 % | align="right" | 0,79 % | align="right" | 1182388 | align="right" | 0,83 % | align="right" | 0,86 % | align="right" | 51897 | align="right" | 4,59 % |- | '''8''' | [[Аварҙар]] | андийҙар, дидойҙар (цездар) һ.б. анд-цез халыҡтары<ref name="андо-цезы">К андо-цезским народностям относят следующие этносы: [//ru.wikipedia.org/wiki/Андийцы андийцы] (21808 чел., 2002 г.; 11789 чел., 2010 г.), [//ru.wikipedia.org/wiki/Дидойцы дидойцы (цезы)] (15256 чел., 2002 г.; 11683 чел., 2010 г.</ref> һәм арчиндар | align="right" | 814473 | align="right" | 0,56 % | align="right" | 0,57 % | align="right" | 912090 | align="right" | 0,64 % | align="right" | 0,67 % | align="right" | 97617 | align="right" | 11,99 % |- | '''9''' | [[Мордвалар]] | мордва-мокша, [[Эрзәндәр|мордва-эрзә]] | align="right" | 843350 | align="right" | 0,58 % | align="right" | 0,59 % | align="right" | 744237 | align="right" | 0,52 % | align="right" | 0,54 % | align="right" | −99113 | align="right" | −11,75 % |- | '''10''' | [[Ҡаҙаҡтар]] | | align="right" | 653962 | align="right" | 0,45 % | align="right" | 0,46 % | align="right" | 647732 | align="right" | 0,45 % | align="right" | 0,47 % | align="right" | −6230 | align="right" | −0,95 % |- | '''11''' | [[Әзербайжандар]] | | align="right" | 621840 | align="right" | 0,43 % | align="right" | 0,43 % | align="right" | 603070 | align="right" | 0,42 % | align="right" | 0,44 % | align="right" | −18770 | align="right" | −3,02 % |- | '''12''' | [[Даргиндар]] | кайтагтар, кубачиндар | align="right" | 510156 | align="right" | 0,35 % | align="right" | 0,35 % | align="right" | 589386 | align="right" | 0,41 % | align="right" | 0,43 % | align="right" | 79230 | align="right" | 15,53 % |- | '''13''' | [[Удмурттар]] | | align="right" | 636906 | align="right" | 0,44 % | align="right" | 0,44 % | align="right" | 552299 | align="right" | 0,39 % | align="right" | 0,40 % | align="right" | −84607 | align="right" | −13,28 % |- | '''14''' | [[Марийҙар]] | таулы марийҙар, туғай-көнсығыш марийҙары | align="right" | 604298 | align="right" | 0,42 % | align="right" | 0,42 % | align="right" | 547605 | align="right" | 0,38 % | align="right" | 0,40 % | align="right" | −56693 | align="right" | −9,38 % |- | '''15''' | [[Осетиндар]] | дигорон (дигорҙар), ирон (ирондар) | align="right" | 514875 | align="right" | 0,36 % | align="right" | 0,36 % | align="right" | 528515 | align="right" | 0,37 % | align="right" | 0,39 % | align="right" | 13640 | align="right" | 2,65 % |- | '''16''' | [[Белорустар]] | align="right" | 807970 | align="right" | 0,56 % | align="right" | 0,56 % | align="right" | 521443 | align="right" | 0,37 % | align="right" | 0,38 % | align="right" | −286527 | align="right" | −35,46 % |- | '''17''' | [[Ҡабарҙылар]] | align="right" | 519958 | align="right" | 0,36 % | align="right" | 0,36 % | align="right" | 516826 | align="right" | 0,36 % | align="right" | 0,38 % | align="right" | −3132 | align="right" | −0,60 % |- | '''18''' | [[Ҡумыҡтар]] | align="right" | 422409 | align="right" | 0,29 % | align="right" | 0,29 % | align="right" | 503060 | align="right" | 0,35 % | align="right" | 0,37 % | align="right" | 80651 | align="right" | 19,09 % |- | '''19''' | [[Сахалар]] | align="right" | 443852 | align="right" | 0,31 % | align="right" | 0,31 % | align="right" | 478085 | align="right" | 0,34 % | align="right" | 0,35 % | align="right" | 34233 | align="right" | 7,71 % |- | '''20''' | [[Лезгиндар]] | align="right" | 411535 | align="right" | 0,28 % | align="right" | 0,29 % | align="right" | 473722 | align="right" | 0,33 % | align="right" | 0,35 % | align="right" | 62187 | align="right" | 15,11 % |- | '''21''' | [[Бүрәттәр]] | align="right" | 445175 | align="right" | 0,31 % | align="right" | 0,31 % | align="right" | 461389 | align="right" | 0,32 % | align="right" | 0,34 % | align="right" | 16214 | align="right" | 3,64 % |- | '''22''' | [[Ингуштар]] | align="right" | 413016 | align="right" | 0,29 % | align="right" | 0,29 % | align="right" | 444833 | align="right" | 0,31 % | align="right" | 0,32 % | align="right" | 31817 | align="right" | 7,70 % |- | '''23''' | [[Немецтар]] | меннониттар | align="right" | 597212 | align="right" | 0,41 % | align="right" | 0,42 % | align="right" | 394138 | align="right" | 0,28 % | align="right" | 0,29 % | align="right" | −203074 | align="right" | −34,00 % |- | '''24''' | [[Үзбәктәр]] | align="right" | 122916 | align="right" | 0,09 % | align="right" | 0,09 % | align="right" | 289862 | align="right" | 0,20 % | align="right" | 0,21 % | align="right" | 166946 | align="right" | 135,82 % |- | '''25''' | [[Тывалар]] | тоджиндар | align="right" | 243442 | align="right" | 0,17 % | align="right" | 0,17 % | align="right" | 263934 | align="right" | 0,19 % | align="right" | 0,19 % | align="right" | 20492 | align="right" | 8,42 % |- | '''26''' | Коми | коми-ижемдар | align="right" | 293406 | align="right" | 0,20 % | align="right" | 0,20 % | align="right" | 228235 | align="right" | 0,16 % | align="right" | 0,17 % | align="right" | −65171 | align="right" | −22,21 % |- | '''27''' | [[Ҡарасәйҙәр]] | align="right" | 192182 | align="right" | 0,13 % | align="right" | 0,13 % | align="right" | 218403 | align="right" | 0,15 % | align="right" | 0,16 % | align="right" | 26221 | align="right" | 13,64 % |- | '''28''' | [[Сиғандар]] | align="right" | 182766 | align="right" | 0,13 % | align="right" | 0,13 % | align="right" | 204958 | align="right" | 0,14 % | align="right" | 0,15 % | align="right" | 22192 | align="right" | 12,14 % |- | '''29''' | [[Тажиктар]] | align="right" | 120136 | align="right" | 0,08 % | align="right" | 0,08 % | align="right" | 200303 | align="right" | 0,14 % | align="right" | 0,15 % | align="right" | 80167 | align="right" | 66,73 % |- | '''30''' | [[Ҡалмыҡтар]] | align="right" | 173996 | align="right" | 0,12 % | align="right" | 0,12 % | align="right" | 183372 | align="right" | 0,13 % | align="right" | 0,13 % | align="right" | 9376 | align="right" | 5,39 % |- | '''31''' | [[Лактар]] | align="right" | 156545 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,11 % | align="right" | 178630 | align="right" | 0,13 % | align="right" | 0,13 % | align="right" | 22085 | align="right" | 14,11 % |- | '''32''' | [[Грузиндар]] | аджарҙар, ингилойҙар, лаздар, мегрелдар, свандар | align="right" | 197934 | align="right" | 0,14 % | align="right" | 0,14 % | align="right" | 157803 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,12 % | align="right" | −40131 | align="right" | −20,27 % |- | '''33''' | [[Йәһүдтәр]] | align="right" | 229938 | align="right" | 0,16 % | align="right" | 0,16 % | align="right" | 156801 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,11 % | align="right" | −73137 | align="right" | −31,81 % |- | '''34''' | [[Молдавандар]] | align="right" | 172330 | align="right" | 0,12 % | align="right" | 0,12 % | align="right" | 156400 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,11 % | align="right" | −15930 | align="right" | −9,24 % |- | '''35''' | [[Корейҙар]] | align="right" | 148556 | align="right" | 0,10 % | align="right" | 0,10 % | align="right" | 153156 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,11 % | align="right" | 4600 | align="right" | 3,10 % |- | '''36''' | [[Табасарандар]] | align="right" | 131785 | align="right" | 0,09 % | align="right" | 0,09 % | align="right" | 146360 | align="right" | 0,10 % | align="right" | 0,11 % | align="right" | 14575 | align="right" | 11,06 % |- | '''37''' | [[Адыгейҙар]] | align="right" | 128528 | align="right" | 0,09 % | align="right" | 0,09 % | align="right" | 124835 | align="right" | 0,09 % | align="right" | 0,09 % | align="right" | −3693 | align="right" | −2,87 % |- | '''38''' | [[Балҡарҙар]] | align="right" | 108426 | align="right" | 0,08 % | align="right" | 0,08 % | align="right" | 112924 | align="right" | 0,08 % | align="right" | 0,08 % | align="right" | 4498 | align="right" | 4,15 % |- | '''39''' | [[Төрөктәр]] | align="right" | 92415 | align="right" | 0,06 % | align="right" | 0,06 % | align="right" | 105058 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,08 % | align="right" | 12643 | align="right" | 13,68 % |- | '''40''' | [[Нуғайҙар]] | ҡарағаштар | align="right" | 90666 | align="right" | 0,06 % | align="right" | 0,06 % | align="right" | 103660 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,08 % | align="right" | 12994 | align="right" | 14,33 % |- | '''41''' | [[Ҡырғыҙҙар]] | align="right" | 31808 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 103422 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,08 % | align="right" | 71614 | align="right" | 225,14 % |- | '''42''' | [[Коми-пермяктар]] | align="right" | 125235 | align="right" | 0,09 % | align="right" | 0,09 % | align="right" | 94456 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,07 % | align="right" | −30779 | align="right" | −24,58 % |- | '''43''' | [[Гректар]] | грек-урумдар | align="right" | 97827 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,07 % | align="right" | 85640 | align="right" | 0,06 % | align="right" | 0,06 % | align="right" | −12187 | align="right" | −12,46 % |- | '''44''' | [[Алтайҙар]]<ref>По переписи 2002 г. выделялись отдельно, по переписи 2010 г. в составе алтайцев учитывались [//ru.wikipedia.org/wiki/Теленгиты теленгиты], [//ru.wikipedia.org/wiki/Тубалары тубалары], [//ru.wikipedia.org/wiki/Челканцы челканцы]. В таблице численность представлена включая их в составе алтайцев и по 2010 г., и по 2002 г.</ref> | теленгиттар, тубаларҙар, челкандар | align="right" | 72058 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % | align="right" | 74238 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % | align="right" | 2180 | align="right" | 3,03 % |- | '''45''' | [[Черкестар]] | align="right" | 60517 | align="right" | 0,04 % | align="right" | 0,04 % | align="right" | 73184 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % | align="right" | 12667 | align="right" | 20,93 % |- | '''46''' | [[Хакастар]] | align="right" | 75622 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % | align="right" | 72959 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % | align="right" | −2663 | align="right" | −3,52 % |- | '''47''' | [[Казактар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 140028 | align="right" | 0,10 % | align="right" | 0,10 % | align="right" | 67573 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % | align="right" | −72455 | align="right" | −51,74 % |- | '''48''' | [[Карелдар]]| align="right" | 93344 | align="right" | 0,06 % | align="right" | 0,06 % | align="right" | 60815 | align="right" | 0,04 % | align="right" | 0,04 % | align="right" | −32529 | align="right" | −34,85 % |- | '''49''' | [[Эрзәндәр|Мордва-эрзә]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 84407 | align="right" | 0,06 % | align="right" | 0,06 % | align="right" | 57008 | align="right" | 0,04 % | align="right" | 0,04 % | align="right" | −27399 | align="right" | −32,46 % |- | '''50''' | [[Поляктар]] | align="right" | 73001 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % | align="right" | 47125 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | −25876 | align="right" | −35,45 % |- | '''51''' | [[Ненецтар]] | align="right" | 41302 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 44640 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 3338 | align="right" | 8,08 % |- | '''52''' | [[Абазиндар]] | align="right" | 37942 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 43341 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 5399 | align="right" | 14,23 % |- | '''53''' | [[Йәзидтәр]] | align="right" | 31273 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 40586 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 9313 | align="right" | 29,78 % |- | '''54''' | [[Эвенктар]] | align="right" | 35527 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 38396 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 2869 | align="right" | 8,08 % |- | '''55''' | [[Төрөкмәндәр]] | align="right" | 33053 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 36885 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 3832 | align="right" | 11,59 % |- | '''56''' | [[Рутулдар]] | align="right" | 29929 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 35240 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 5311 | align="right" | 17,75 % |- | '''57''' | [[Керәшендәр]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 24668 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 34822 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 10154 | align="right" | 41,16 % |- | '''58''' | [[Агулдар]] | align="right" | 28297 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 34160 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 5863 | align="right" | 20,72 % |- | '''59''' | [[Литвалар]] | align="right" | 45569 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 31377 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | −14192 | align="right" | −31,14 % |- | '''60''' | [[Ханттар]] | align="right" | 28678 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 30943 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 2265 | align="right" | 7,90 % |- | '''61''' | [[Ҡытайҙар]] | align="right" | 34577 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 28943 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | −5634 | align="right" | −16,29 % |- | '''62''' | [[Болғарҙар]] | align="right" | 31965 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 24038 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | −7927 | align="right" | −24,80 % |- | '''63''' | Таулы марийҙар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 18515 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 23559 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 5044 | align="right" | 27,24 % |- | '''64''' | [[Курдтар]] | align="right" | 19607 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 23232 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 3625 | align="right" | 18,49 % |- | '''65''' | [[Эвендар]] | align="right" | 19071 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 21830 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 2759 | align="right" | 14,47 % |- | '''66''' | [[Финдар]] | фин-ингерманландтар | align="right" | 34050 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 20267 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | −13783 | align="right" | −40,48 % |- | '''67''' | [[Латыштар]] | align="right" | 28520 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 18979 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −9541 | align="right" | −33,45 % |- | '''68''' | [[Эстондар]] | align="right" | 28113 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 17875 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −10238 | align="right" | −36,42 % |- | '''69''' | [[Чукчалар]] | align="right" | 15767 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 15908 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 141 | align="right" | 0,89 % |- | '''70''' | [[Вьетнамдар]] | align="right" | 26206 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 13954 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −12252 | align="right" | −46,75 % |- | '''71''' | [[Ғағауздар]] | align="right" | 12210 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 13690 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 1480 | align="right" | 12,12 % |- | '''72''' | [[Шорҙар]] | align="right" | 13975 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 12888 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −1087 | align="right" | −7,78 % |- | '''73''' | [[Цахурҙар]] | align="right" | 10366 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 12769 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 2403 | align="right" | 23,18 % |- | '''74''' | [[Мансиҙар]] | align="right" | 11432 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 12269 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 837 | align="right" | 7,32 % |- | '''75''' | [[Нанайҙар]] | align="right" | 12160 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 12003 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −157 | align="right" | −1,29 % |- | '''76''' | [[Андийҙар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 21808 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % | align="right" | 11789 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −10019 | align="right" | −45,94 % |- | '''77''' | [[Дидойҙар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 15256 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 11683 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −3573 | align="right" | −23,42 % |- | '''78''' | [[Абхаздар]] | align="right" | 11366 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 11249 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −117 | align="right" | −1,03 % |- | '''79''' | [[Ассирийҙар]] | align="right" | 13649 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 11084 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −2565 | align="right" | −18,79 % |- | '''80''' | [[Ғәрәптәр]] | алжирлылар, БҒӘ ғәрәптәре, бахрейндар, мысырлылар, иордандар, ираҡтар, йемендәр, катарҙар, кувейттар, ливандар, ливийҙар, мавритандар, мароккандар, омандар, палестиндар, сәғүдлеләр, сүриәләр, судандар, тунистар | align="right" | 10630 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 9583 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −1047 | align="right" | −9,85 % |- | '''81''' | [[Нуғайбәктәр]] | align="right" | 9600 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 8148 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −1452 | align="right" | −15,13 % |- | '''82''' | [[Коряктар]] | align="right" | 8743 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 7953 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −790 | align="right" | −9,04 % |- | '''83''' | [[Ахвахтар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 6376 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 7930 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 1554 | align="right" | 24,37 % |- | '''84''' | [[Долгандар]] | align="right" | 7261 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 7885 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 624 | align="right" | 8,59 % |- | '''85''' | [[Себер татарҙары]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 9611 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 6779 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −2832 | align="right" | −29,47 % |- | '''86''' | Коми-ижемдар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 15607 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 6420 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | −9187 | align="right" | −58,86 % |- | '''87''' | [[Бежтиндар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 6198 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 5958 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −240 | align="right" | −3,87 % |- | '''88''' | [[Вепстар]] | align="right" | 8240 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 5936 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −2304 | align="right" | −27,96 % |- | '''89''' | [[Пуштундар]] (афғандар) | align="right" | 9800 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % | align="right" | 5350 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −4450 | align="right" | −45,41 % |- | '''90''' | Төрөк-мәсхәтиндәр | align="right" | 3257 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 4825 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1568 | align="right" | 48,14 % |- | '''91''' | [[Ҡаратиндар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 6052 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 4787 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −1265 | align="right" | −20,90 % |- | '''92''' | Мордва-мокша<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 49624 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 4767 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −44857 | align="right" | −90,39 % |- | '''93''' | Нивхи | align="right" | 5162 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 4652 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −510 | align="right" | −9,88 % |- | '''94''' | Удиндар | align="right" | 3721 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 4267 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 546 | align="right" | 14,67 % |- | '''95''' | Һиндлылар (хинди) | align="right" | 4980 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 4058 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −922 | align="right" | −18,51 % |- | '''96''' | Шапсугтар | align="right" | 3231 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3882 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 651 | align="right" | 20,15 % |- | '''97''' | Теленгиттар<ref name="теленгиты">По переписи 2002 г. [//ru.wikipedia.org/wiki/Теленгиты теленгиты] выделялись отдельно, по переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 2399 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3712 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1313 | align="right" | 54,73 % |- | '''98''' | Фарсылар | align="right" | 3821 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3696 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −125 | align="right" | −3,27 % |- | '''99''' | Уйғурҙар | align="right" | 2867 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3696 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 829 | align="right" | 28,92 % |- | '''100''' | [[Селькуптар]] | align="right" | 4249 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3649 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −600 | align="right" | −14,12 % |- | '''101''' | [[Сойоттар]] | align="right" | 2769 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3608 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 839 | align="right" | 30,30 % |- | '''102''' | [[Сербтар]] | align="right" | 4156 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3510 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −646 | align="right" | −15,54 % |- | '''103''' | [[Ботлихтар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 16 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3508 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3492 | align="right" | 21825,00 % |- | '''104''' | [[Румындар]] | align="right" | 5308 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3201 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −2107 | align="right" | −39,69 % |- | '''105''' | [[Ительмендәр]] | align="right" | 3180 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3193 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 13 | align="right" | 0,41 % |- | '''106''' | [[Поморҙар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 6571 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 3113 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −3458 | align="right" | −52,63 % |- | '''107''' | [[Монголдар]] | align="right" | 2656 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2986 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 330 | align="right" | 12,42 % |- | '''108''' | Ҡомандиндар | align="right" | 3114 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2892 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −222 | align="right" | −7,13 % |- | '''109''' | [[Венгрҙар]] (мадьярҙар) | align="right" | 3768 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2781 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −987 | align="right" | −26,19 % |- | '''110''' | [[Ульчиҙар]] | align="right" | 2913 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2765 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −148 | align="right" | −5,08 % |- | '''111''' | [[Телеуттар]] | align="right" | 2650 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2643 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −7 | align="right" | −0,26 % |- | '''112''' | [[Талыштар]] | align="right" | 2548 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2529 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −19 | align="right" | −0,75 % |- | '''113''' | [[Ҡырым татарҙары]] | align="right" | 4131 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2449 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −1682 | align="right" | −40,72 % |- | '''114''' | [[Бисермәндәр]] | align="right" | 3122 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2201 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −921 | align="right" | −29,50 % |- | '''115''' | Хемшилдар | align="right" | 1542 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2047 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 505 | align="right" | 32,75 % |- | '''116''' | Тубаларҙар<ref name="тубалары">По переписи 2002 г. [//ru.wikipedia.org/wiki/Тубалары тубалары] выделялись отдельно, по переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 1565 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1965 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 400 | align="right" | 25,56 % |- | '''117''' | Камчадалдар | align="right" | 2293 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1927 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −366 | align="right" | −15,96 % |- | '''118''' | Чехтар | align="right" | 2904 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1898 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −1006 | align="right" | −34,64 % |- | '''119''' | Тоджиндар (тыва-тоджиндар)<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 4442 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1858 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −2584 | align="right" | −58,17 % |- | '''120''' | Саамдар | align="right" | 1991 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1771 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −220 | align="right" | −11,05 % |- | '''121''' | Эскимостар | align="right" | 1750 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1738 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −12 | align="right" | −0,69 % |- | '''122''' | Дунгандар | align="right" | 801 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1651 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 850 | align="right" | 106,12 % |- | '''123''' | Юкагирҙар | align="right" | 1509 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1603 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 94 | align="right" | 6,23 % |- | '''124''' | Таттар | align="right" | 2303 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1585 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −718 | align="right" | −31,18 % |- | '''125''' | Американдар (АҠШ) | align="right" | 1275 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1572 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 297 | align="right" | 23,29 % |- | '''126''' | Удэгейҙар | align="right" | 1657 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1496 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −161 | align="right" | −9,72 % |- | '''127''' | Француздар | align="right" | 819 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1475 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 656 | align="right" | 80,10 % |- | '''128''' | Ҡараҡалпаҡтар | align="right" | 1609 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1466 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −143 | align="right" | −8,89 % |- | '''129''' | Итальяндар | align="right" | 862 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1370 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 508 | align="right" | 58,93 % |- | '''130''' | Кеттар | align="right" | 1494 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1219 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −275 | align="right" | −18,41 % |- | '''131''' | Челкандар<ref name="челканцы">По переписи 2002 г. [//ru.wikipedia.org/wiki/Челканцы челканцы] выделялись отдельно, по переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 855 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1181 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 326 | align="right" | 38,13 % |- | '''132''' | Испандар | align="right" | 1547 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1162 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −385 | align="right" | −24,89 % |- | '''133''' | Латгалдар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 1622 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1089 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −533 | align="right" | −32,86 % |- | '''134''' | Чувандар | align="right" | 1087 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1002 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −85 | align="right" | −7,82 % |- | '''135''' | Британдар | инглиздәр, шотландтар һ.б. | align="right" | 529 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 950 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 421 | align="right" | 79,58 % |- | '''136''' | Гунзибтар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 998 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 918 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −80 | align="right" | −8,02 % |- | '''137''' | Япондар | align="right" | 835 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 888 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 53 | align="right" | 6,35 % |- | '''138''' | Нганасандар | align="right" | 834 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 862 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 28 | align="right" | 3,36 % |- | '''139''' | Мишәрҙәр<ref>По переписи 2002 г. [//ru.wikipedia.org/wiki/Мишари мишари] не выделялись (мишари (486 чел.), мишэр (32 чел.), мещеряки (39 чел.) по переписным листам, 2002) и включались в состав татар, по переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 557 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 786 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 229 | align="right" | 41,11 % |- | '''140''' | Тау йәһүдтәре (таттар-иудаистар) | align="right" | 3394 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 762 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −2632 | align="right" | −77,55 % |- | '''141''' | Тофаларҙар | align="right" | 837 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 762 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −75 | align="right" | −8,96 % |- | '''142''' | Ҡобиндар | align="right" | 707 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 676 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −31 | align="right" | −4,38 % |- | '''143''' | Тиндалдар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 44 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 635 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 591 | align="right" | 1343,18 % |- | '''144''' | Мегрелдәр<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 433 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 600 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 167 | align="right" | 38,57 % |- | '''145''' | Орочтар | align="right" | 686 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 596 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −90 | align="right" | −13,12 % |- | '''146''' | Хваршиндар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 128 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 527 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 399 | align="right" | 311,72 % |- | '''147''' | Негидалдар | align="right" | 567 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 513 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −54 | align="right" | −9,52 % |- | '''148''' | Паҡстандар<ref>По переписи отдельно выделялись [//ru.wikipedia.org/wiki/Белуджи белуджи] (81 чел., 2002). В переписи 2010 г. </ref> | пенджабтар, белуджтар, синдхтар һ.б. | align="right" | 81 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 507 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 426 | align="right" | 525,93 % |- | '''149''' | Алеуттар | align="right" | 540 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 482 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −58 | align="right" | −10,74 % |- | '''150''' | Гинухтар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 531 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 443 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −88 | align="right" | −16,57 % |- | '''151''' | Фин-ингерманландтар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 314 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 441 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 127 | align="right" | 40,45 % |- | '''152''' | Годобериндар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 39 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 427 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 388 | align="right" | 994,87 % |- | '''153''' | Бангладештар | бенгалдар | align="right" | 489 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 392 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −97 | align="right" | −19,84 % |- | '''154''' | Памирлылар | рушандар, баджуйҙар, шугнандар һ.б. | align="right" | 62 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 363 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 301 | align="right" | 485,48 % |- | '''155''' | Чулымдар | align="right" | 656 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 355 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −301 | align="right" | −45,88 % |- | '''156''' | Ланкийҙар | сингалыдар тамилдар | align="right" | 0 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 326 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 326 |- | '''157''' | Македонлылар | align="right" | 0 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 325 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 325 |- | '''158''' | Словактар | align="right" | 568 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 324 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −244 | align="right" | −42,96 % |- | '''159''' | Хорваттар | align="right" | 412 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 304 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −108 | align="right" | −26,21 % |- | '''160''' | Ульта(ороктар) | align="right" | 346 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 295 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −51 | align="right" | −14,74 % |- | '''161''' | Таздар (удэ) | align="right" | 276 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 274 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −2 | align="right" | −0,72 % |- | '''162''' | Ижорҙар | align="right" | 327 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 266 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −61 | align="right" | −18,65 % |- | '''163''' | Боснийҙар | align="right" | 0 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 256 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 256 |- | '''164''' | Эндәр | align="right" | 237 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 227 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −10 | align="right" | −4,22 % |- | '''165''' | Русиндар | align="right" | 97 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 225 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 128 | align="right" | 131,96 % |- | '''166''' | Осетин-дигорҙар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 607 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 223 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −384 | align="right" | −63,26 % |- | '''167''' | Туғай-көнсығыш марийҙар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 56119 | align="right" | 0,04 % | align="right" | 0,04 % | align="right" | 218 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −55901 | align="right" | −99,61 % |- | '''168''' | Сету<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 197 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 214 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 17 | align="right" | 8,63 % |- | '''169''' | Аджарҙар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 252 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 211 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −41 | align="right" | −16,27 % |- | '''170''' | Ҡарайымдар | align="right" | 366 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 205 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −161 | align="right" | −43,99 % |- | '''171''' | Черногорҙар | align="right" | 131 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 181 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 50 | align="right" | 38,17 % |- | '''172''' | Лаздар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 221 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 160 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −61 | align="right" | −27,60 % |- | '''173''' | Ҡобачиндар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 88 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 120 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 32 | align="right" | 36,36 % |- | '''174''' | Ингилойҙр<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 63 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 98 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 35 | align="right" | 55,56 % |- | '''175''' | Ҡырымчаҡтар | align="right" | 157 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 90 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −67 | align="right" | −42,68 % |- | '''176''' | Грузин йәһүдтәре | align="right" | 53 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 78 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 25 | align="right" | 47,17 % |- | '''177''' | Чечен-аккиндар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 218 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 76 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −142 | align="right" | −65,14 % |- | '''178''' | Водь | align="right" | 73 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 64 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −9 | align="right" | −12,33 % |- | '''179''' | Урта азия сиғандары | align="right" | 486 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 49 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −437 | align="right" | −89,92 % |- | '''180''' | Осетин-ирондар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 97 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 48 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −49 | align="right" | −50,52 % |- | '''181''' | Свандар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 41 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 45 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 4 | align="right" | 9,76 % |- | '''182''' | Курманчтар (курмандж)<ref>По переписи 2002 г. [//ru.wikipedia.org/wiki/Курманджи_(народ) курманч] отдельно не выделялись (1 чел. в переписных листах отнесён к курдам, 2002), по переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 1 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 42 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 41 | align="right" | 4100,00 % |- | '''183''' | Урта азия йәһүдтәре | align="right" | 54 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 32 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −22 | align="right" | −40,74 % |- | '''184''' | Чамалалдар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 12 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 24 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 12 | align="right" | 100,00 % |- | '''185''' | Ҡарағаштар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 21 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 16 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −5 | align="right" | −23,81 % |- | '''186''' | Арчиндар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 89 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 12 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −77 | align="right" | −86,52 % |- | '''187''' | Ҡайтағтар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 5 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 7 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 2 | align="right" | 40,00 % |- | '''188''' | Әстерхан татарҙары<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 2003 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 7 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −1996 | align="right" | −99,65 % |- | '''189''' | Черкесогайҙар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 6 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 6 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0 | align="right" | 0,00 % |- | '''190''' | Багулалдар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 40 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 5 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −35 | align="right" | −87,50 % |- | '''191''' | Керектәр | align="right" | 8 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 4 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −4 | align="right" | −50,00 % |- | '''192''' | Меннониттар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 39 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 4 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −35 | align="right" | −89,74 % |- | '''193''' | Грек-урумдар<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 54 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −53 | align="right" | −98,15 % |- | '''194''' | [[Югтар]]<ref>По переписям 2002 и 2010 г. </ref> | align="right" | 19 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | 1 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % | align="right" | −18 | align="right" | −94,74 % |- | '''…''' | башҡалар<ref>По переписям 2002 выделялись, а по переписи 2010 не выделялись: [//ru.wikipedia.org/wiki/Голландцы нидерландцы (голландцы)] (334 чел.), [//ru.wikipedia.org/wiki/Шведы шведы] (295 чел.), [//ru.wikipedia.org/wiki/Албанцы албанцы] (272 чел.) [//ru.wikipedia.org/wiki/Австрийцы австрийцы] (261 чел.), [//ru.wikipedia.org/wiki/Арабы#.D0.AD.D1.82.D0.BD.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B8.D0.B5_.D0.B0.D1.80.D0.B0.D0.B1.D1.8B_.D0.A6.D0.B5.D0.BD.D1.82.D1.80.D0.B0.D0.BB.D1.8C.D0.BD.D0.BE.D0.B9_.D0.90.D0.B7.D0.B8.D0.B8 среднеазиатские арабы] (181 чел.), [//ru.wikipedia.org/wiki/Португальцы португальцы] (87 чел.) — всего 1430 чел., вошедших в «прочие»</ref> | align="right" | 41986 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % | align="right" | 66938 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % | align="right" | 24952 | align="right" | 59,43 % |- | '''…''' | йәмғеһе милләтен күрһәткәндәр | align="right" | 143705980 | align="right" | 98,99 % | align="right" | 100,00 % | align="right" | 137227107 | align="right" | 96,06 % | align="right" | 100,00 % | align="right" | −6478873 | align="right" | −4,51 % |- | '''…''' | милләтен күрһәтмәгәндәр (2002, 2010), <br /> улар тураһында мәғлүмәт <br /> административ сығанаҡтарҙан <br /> алынған (2010) | align="right" | 1460751 | align="right" | 1,01 % | align="right" | 5629429 | align="right" | 3,94 % | align="right" | 4168678 | align="right" | 285,38 % |- | '''…''' | БАРЛЫҒЫ, РФ<ref name="постоянное2010">Постоянное население РФ по состоянию на момент переписи — 14.10.2010 г.</ref> | align="right" | 145166731 | align="right" | 100,00 % | align="right" | 142856536 | align="right" | 100,00 % | align="right" | −2310195 | align="right" | −1,59 % |} 2002—2010 йылдарҙа, һирәк осраҡта, Рәсәй Федерацияһы территорияһында йәшәгән күпселек «европа» халыҡтарының һаны кәмей, ә «азиаттарҙың» — арта. Шулай итеп, һаны 30 000 кешенән артыҡ булған Рәсәй халыҡтарының максималь артыуы түбәндәгесә күҙәтелгән: # Ҡырғыҙҙар +225,14 % # Үзбәктәр +135,82 % # '''Тажиктар''' +66,73 % # Черкестар +20,93 % # Ҡумыҡтар +19,09 % Һаны 30 000 кешенән артыҡ булған Рәсәй халыҡтарының максималь кәмеүе күҙәтелгән: # Финдар −40,48 % # Белорустар −35,46 % # Поляктар −35,45 % # Карелдар<nowiki/> −34,85 % # Украиндар −34,49 % == 2010 й. Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Рәсәй халыҡтары һәм этнотөркөмдәре == {| class="standard sortable" style="margin-bottom: 10px;" ! style="background:#FFE4C4 " | № ! Халыҡ ! шул иҫәптән<ref name="пер.2010" /><ref name="этнорф2010" /> ! Һаны <br /> кеше<ref name="пер.2010" /><ref name="этнорф2010" /> ! <br /> барлыҡ <br /> халыҡ ! милләтен<br /> күрһәткән <br /> кешеләр - % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''1''' | Урыҫтар | казактар, поморҙар | align="right" | 111 016 897 | align="right" | 77,71 % | align="right" | 80,90 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''2''' | Татарҙар | керәшендәр, мишәрҙәр, себер татарҙары, астрахань татарҙары | align="right" | 5 310 649 | align="right" | 3,72 % | align="right" | 3,87 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''3''' | Украиндар | align="right" | 1 927 988 | align="right" | 1,35 % | align="right" | 1,40 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''4''' | Башҡорттар | align="right" | 1 584 554 | align="right" | 1,11 % | align="right" | 1,15 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''5''' | Сыуаштар | align="right" | 1 435 872 | align="right" | 1,01 % | align="right" | 1,05 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''6''' | Чечендар | чечен-аккинлылар | align="right" | 1 431 360 | align="right" | 1,00 % | align="right" | 1,04 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''7''' | Әрмәндәр | черкесогайҙар | align="right" | 1 182 388 | align="right" | 0,83 % | align="right" | 0,86 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''8''' | Аварҙар | андийҙар, дидойҙар (цездар) һәм башҡа анд-цез халыҡтары<ref name="андо-цезы" /> һәм арчиндар | align="right" | 912 090 | align="right" | 0,64 % | align="right" | 0,66 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''9''' | Мордва | мордва-мокша, мордва-эрзя | align="right" | 744 237 | align="right" | 0,52 % | align="right" | 0,54 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''10''' | Ҡаҙаҡтар | align="right" | 647 732 | align="right" | 0,45 % | align="right" | 0,47 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''11''' | Әзербайжандар | align="right" | 603 070 | align="right" | 0,42 % | align="right" | 0,44 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''12''' | Даргиндар | кайтагтар, кубачиндар | align="right" | 589 386 | align="right" | 0,41 % | align="right" | 0,43 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''13''' | Удмурттар | align="right" | 552 299 | align="right" | 0,39 % | align="right" | 0,40 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''14''' | Марийҙар | таулы марийҙар, туғай-көнсығыш марийҙар | align="right" | 547 605 | align="right" | 0,38 % | align="right" | 0,40 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''15''' | Осетиндар | дигорондар (дигорҙар), ирондар | align="right" | 528 515 | align="right" | 0,37 % | align="right" | 0,39 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''16''' | Белорустар | align="right" | 521 443 | align="right" | 0,37 % | align="right" | 0,38 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''17''' | Ҡабарҙылар | align="right" | 516 826 | align="right" | 0,36 % | align="right" | 0,38 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''18''' | Ҡумыҡтар | align="right" | 503 060 | align="right" | 0,35 % | align="right" | 0,37 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''19''' | Яҡуттар | align="right" | 478 085 | align="right" | 0,33 % | align="right" | 0,35 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''20''' | Лезгиндар | align="right" | 473 722 | align="right" | 0,33 % | align="right" | 0,35 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''21''' | Бүрәттәр | align="right" | 461 389 | align="right" | 0,32 % | align="right" | 0,34 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''22''' | Ингуштар | align="right" | 444 833 | align="right" | 0,31 % | align="right" | 0,32 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''23''' | Немецтар | меннониттар | align="right" | 394 138 | align="right" | 0,28 % | align="right" | 0,29 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''24''' | Үзбәктәр | align="right" | 289 862 | align="right" | 0,20 % | align="right" | 0,21 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''25''' | Тывалар | тоджиндар | align="right" | 263 934 | align="right" | 0,18 % | align="right" | 0,19 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''26''' | Коми | коми-ижемдар | align="right" | 228 235 | align="right" | 0,16 % | align="right" | 0,17 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''27''' | Ҡарасәйҙәр | align="right" | 218 403 | align="right" | 0,15 % | align="right" | 0,16 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''28''' | Сиғандар | align="right" | 204 958 | align="right" | 0,14 % | align="right" | 0,15 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''29''' | Таджиктар | align="right" | 200 303 | align="right" | 0,14 % | align="right" | 0,15 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''30''' | Ҡалмыҡтар | align="right" | 183 372 | align="right" | 0,13 % | align="right" | 0,13 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''31''' | Лактар | align="right" | 178 630 | align="right" | 0,13 % | align="right" | 0,13 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''32''' | Грузиндар | аджарҙар, ингилойҙар, лаздар, мегрелдар, свандар | align="right" | 157 803 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,11 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''33''' | Йәһүдтәр | align="right" | 156 801 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,11 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''34''' | Молдавандар | align="right" | 156 400 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,11 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''35''' | Корейлылар | align="right" | 153 156 | align="right" | 0,11 % | align="right" | 0,11 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''36''' | Табасарандар | align="right" | 146 360 | align="right" | 0,10 % | align="right" | 0,11 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''37''' | Адыгейҙар | align="right" | 124 835 | align="right" | 0,09 % | align="right" | 0,09 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''38''' | Балҡарҙар | align="right" | 112 924 | align="right" | 0,08 % | align="right" | 0,08 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''39''' | Төрөктәр | align="right" | 105 058 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,08 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''40''' | Ноғайҙар | ҡарағаштар | align="right" | 103 660 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,08 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''41''' | Ҡырғыҙҙар | align="right" | 103 422 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,08 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''42''' | Коми-пермяктар | align="right" | 94 456 | align="right" | 0,07 % | align="right" | 0,07 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''43''' | Гректар | грек-урумыдар" | 85 640 | align="right" | 0,06 % | align="right" | 0,06 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''44''' | Алтайлылар | теленгиттар, тубаларҙар, челкандар | align="right" | 74 238 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''45''' | Черкестар | align="right" | 73 184 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''46''' | Хакастар | align="right" | 72 959 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''47''' | Казактар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 67 573 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''48''' | Карелдар | align="right" | 60 815 | align="right" | 0,04 % | align="right" | 0,04 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''49''' | Мордва-эрзя<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 57 008 | align="right" | 0,04 % | align="right" | 0,04 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''50''' | Поляктар | align="right" | 47 125 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''51''' | Ненецтар | align="right" | 44 640 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''52''' | Абазиндар | align="right" | 43 341 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''53''' | Езидтар | align="right" | 40 586 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''54''' | Эвенктар | align="right" | 38 396 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''55''' | Төрөкмәндәр | align="right" | 36 885 | align="right" | 0,03 % | align="right" | 0,03 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''56''' | Рутулдар | align="right" | 35 240 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,03 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''57''' | Керәшендәр | align="right" | 34 822 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,03 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''58''' | Агулдар | align="right" | 34 160 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''59''' | Литвалылар | align="right" | 31 377 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''60''' | Ханттар | align="right" | 30 943 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''61''' | Ҡытайҙар | align="right" | 28 943 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''62''' | Болғарҙар | align="right" | 24 038 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''63''' | Таулы марийҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 23 559 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''64''' | Курдтар | align="right" | 23 232 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''65''' | Эвендар | align="right" | 21 830 | align="right" | 0,02 % | align="right" | 0,02 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''66''' | Финдар | фин-ингерманландтар | align="right" | 20 267 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''67''' | Латыштар | align="right" | 18 979 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''68''' | Эстондар | align="right" | 17 875 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''69''' | Чукчалар | align="right" | 15 908 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''70''' | Вьетнамдар | align="right" | 13 954 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''71''' | Гагауздар | align="right" | 13 690 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''72''' | Шорҙар | align="right" | 12 888 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''73''' | Цахурҙар | align="right" | 12 769 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''74''' | Мансылар | align="right" | 12 269 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''75''' | Нанайҙар | align="right" | 12 003 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''76''' | Андийҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 11 789 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''77''' | Дидойҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 11 683 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''78''' | Абхаздар | align="right" | 11 249 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''79''' | Ассирийлылар | align="right" | 11 084 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''80''' | Ғәрәптәр | алжирҙар, БҒӘ (ОАЭ) ғәрәптәре, бахрейнлылар, мысырлылар, иордандар, ираҡтар, йемендар, катарҙар, кувейттар, ливандар, ливийҙар, мавритандар, мароккандар, омандар, фәләстандар, сәғүдтәр, сүриәлеләр, судандар, тунистар | align="right" | 9 583 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''81''' | Нағайбәктәр | align="right" | 8 148 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''82''' | Коряктар | align="right" | 7 953 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''83''' | Ахвахтар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 7 930 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''84''' | Долгандар | align="right" | 7 885 | align="right" | 0,01 % | align="right" | 0,01 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''85''' | Себер татарҙары<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 6 779 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''86''' | Коми-ижемдар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 6 420 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''87''' | Бежтиндар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 5 958 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''88''' | Вепстар | align="right" | 5 936 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''89''' | Пуштундар (афғандар) | align="right" | 5 350 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''90''' | Төрөк-мәсхәтиндәр | align="right" | 4 825 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''91''' | Каратиндар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 4 787 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''92''' | Мордва-мокша<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 4 767 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''93''' | Нивхиҙар | align="right" | 4 652 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''94''' | Удиндар | align="right" | 4 267 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''95''' | Һиндлылар (хинди) | align="right" | 4 058 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''96''' | Шапсугтар | align="right" | 3 882 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''97''' | Теленгиттар<ref name="теленгиты" /> | align="right" | 3 712 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''98''' | Фарсылар | align="right" | 3 696 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''99''' | Уйғурҙар | align="right" | 3 696 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''100''' | Селькуптар | align="right" | 3 649 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''101''' | Сойоттар | align="right" | 3 608 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''102''' | Сербтар | align="right" | 3 510 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''103''' | Ботлихтар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 3 508 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''104''' | Румындар | align="right" | 3 201 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''105''' | Ительмендәр | align="right" | 3 193 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''106''' | Поморҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 3 113 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''107''' | Монголдар | align="right" | 2 986 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''108''' | Кумандиндар | align="right" | 2 892 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''109''' | Мадьярҙар (Венгрҙар) | align="right" | 2 781 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''110''' | Ульчиҙар | align="right" | 2 765 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''111''' | Телеуттар | align="right" | 2 643 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''112''' | Талыштар | align="right" | 2 529 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''113''' | Ҡырым татарҙары | align="right" | 2 449 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''114''' | Бисермәндәр | align="right" | 2 201 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''115''' | Хемшилдар | align="right" | 2 047 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''116''' | Тубаларҙар<ref name="тубалары" /> | align="right" | 1 965 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''117''' | Камчадалдар | align="right" | 1 927 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''118''' | Чехтар | align="right" | 1 898 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''119''' | Тоджиндар (тыва-тоджиндар)<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 1 858 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''120''' | Саамдар | align="right" | 1 771 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''121''' | Эскимостар | align="right" | 1 738 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''122''' | Дунгандар | align="right" | 1 651 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''123''' | Юкагирҙар | align="right" | 1 603 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''124''' | Таттар | align="right" | 1 585 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''125''' | Американдар — АҠШ (США) | align="right" | 1 572 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''126''' | Удэгейҙар | align="right" | 1 496 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''127''' | Француздар | align="right" | 1 475 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''128''' | Ҡараҡалпаҡтар | align="right" | 1 466 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''129''' | Итальяндар | align="right" | 1 370 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''130''' | Кеттар | align="right" | 1 219 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''131''' | Челкандар<ref name="челканцы" /> | align="right" | 1 181 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''132''' | Испандар | align="right" | 1 162 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''133''' | Латгалдар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 1 089 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''134''' | Чувандар | align="right" | 1 002 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''135''' | Британлылар | инглиздәр, шотландтар һ.б. | align="right" | 950 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''136''' | Гунзибтар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 918 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''137''' | Япондар | align="right" | 888 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''138''' | Нганасандар | align="right" | 862 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''139''' | Мишәрҙәр<ref>По переписи 2010 г. [//ru.wikipedia.org/wiki/Мишари мишари] не выделялись, по переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 786 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''140''' | Тау йәһүдтәре (тат-иудаистар) | align="right" | 762 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''141''' | Тофаларҙар | align="right" | 762 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''142''' | Кубиндар | align="right" | 676 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''143''' | Тиндалдар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 635 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''144''' | Мегрелдар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 600 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''145''' | Орочтар | align="right" | 596 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''146''' | Хваршиндар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 527 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''147''' | Негидалдар | align="right" | 513 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''148''' | Паҡстандар | пенджабтар, белуджтар, синдхтар һ.б. | align="right" | 507 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''149''' | Алеуттар | align="right" | 482 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''150''' | Гинухтар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 443 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''151''' | Фин-ингерманландтар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 441 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''152''' | Годобериндар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 427 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''153''' | Бангладешлылар | бенгальцы | align="right" | 392 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''154''' | Памирлылар | рушандар, баджуйҙар, шугнандар һ.һ. | align="right" | 363 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''155''' | Чулымдар | align="right" | 355 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''156''' | Ланкийҙар | сингалдар, тамилдар | align="right" | 326 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''157''' | Македонлылар | align="right" | 325 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''158''' | Словактар | align="right" | 324 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''159''' | Хорваттар | align="right" | 304 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''160''' | Ульта(ороктар) | align="right" | 295 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''161''' | Таздар (удэ) | align="right" | 274 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''162''' | Ижорҙар | align="right" | 266 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''163''' | Боснийҙар | align="right" | 256 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''164''' | Эндар | align="right" | 227 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''165''' | Русиндар | align="right" | 225 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''166''' | Осетин-дигорҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 223 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''167''' | Туғай-көнсығыш марийҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 218 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''168''' | Сетуҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 214 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''169''' | Аджарҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 211 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''170''' | Ҡарайымдар | align="right" | 205 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''171''' | Черногорҙар | align="right" | 181 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''172''' | Лаздар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 160 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''173''' | Кубачиндар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 120 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''174''' | Ингилойҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 98 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''175''' | Ҡырымчаҡтар | align="right" | 90 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''176''' | Грузин йәһүдтәре | align="right" | 78 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''177''' | Чечен-аккиндар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 76 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''178''' | Водтар | align="right" | 64 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''179''' | Урта азия сиғандары | align="right" | 49 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''180''' | Осетин-ирондар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 48 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''181''' | Свандар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 45 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''182''' | Курманчтар<ref>По переписи 2002 г. [//ru.wikipedia.org/wiki/Курманджи_(народ) курманч] не выделялись, по переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 42 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''183''' | Урта азия йәһүдтәре | align="right" | 32 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''184''' | Чамалалдар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 24 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''185''' | Ҡарағаштар<ref>По переписи 2002 г. [//ru.wikipedia.org/wiki/Карагаши карагаши] не выделялись, по переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 16 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''186''' | Арчиндар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 12 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''187''' | Ҡайтағтар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 7 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''188''' | Астрахань татарҙары<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 7 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''189''' | Черкесогайҙар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 6 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''190''' | Багулалдар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 5 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''191''' | Керектәр | align="right" | 4 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''192''' | Меннониттар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 4 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''193''' | Грек-урумдар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 1 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''194''' | Югтар<ref>По переписи 2010 г. </ref> | align="right" | 1 | align="right" | 0,00 % | align="right" | 0,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''…''' | башҡалар | align="right" | 66 938 | align="right" | 0,05 % | align="right" | 0,05 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''…''' | милләтен күрһәткән барлыҡ кеше | align="right" | 137 227 107 | align="right" | 96,06 % | align="right" | 100,00 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''…''' | милләтен күрһәтмәгәндәр, <br /> мәғлүмәттәре административ <br /> сығанаҡтарҙан <br /> алынған кешеләр | align="right" | 5 629 429 | align="right" | 3,94 % |- | style="background:#FFE4C4 " | '''…''' | БАРЛЫҒЫ, РФ<ref name="постоянное2010" /> | align="right" | 142 856 536 | align="right" | 100,00 % |} == 2002 й. Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡтар һәм этнотөркөмдәр == {| class="standard sortable" style="margin-bottom: 10px;" ! width="3%" |№ ! width="15%" |Халыҡ ! width="900%" |Үҙаталышы, шул иҫәптән<ref name="Вар.2002" /><ref name="этнорф2002" /> ! width="15%" |Иҫәбе <br /> кеше '''<ref name="пер.2002" />''' ! width="15%" |барлыҡ <br /> халыҡ <br % /> |- | '''1''' | Урыҫтар | тундра арты крәҫтиәндәре, индигирка йылғаһы буйы/рус-устьиндар, каменщиктар, карымдар, кержактар, колыма походчандары, лена буйының электән йәшәүселәре/яҡутяндар, мезендар, обь буйының электән йәшәүселәре, семейлылар, ямлылар; казактар, поморҙар | align="right" | 115 889 107 | 79,83 |- | '''2''' | Татарҙар | ҡазанлы, ҡаҙан татарҙары, кариндар (нукрат татарҙары, ҡасим татарҙары, мещеряктар, мишәрҙәр, мишэрҙәр, татарҙар, татар телле типтәрҙәр, татар типтәрҙәре); керәшендәр, себер татарҙары, астрахань татарҙары | align="right" | 5 554 601 | 3,83 |- | '''3''' | Украиндар | буковиндар, верховиндар, гуцулдар, украин телле казактар | align="right" | 2 942 974 | 2,03 |- | '''4''' | Башҡорттар | башҡорт, башкурт, башгирд, башҡорт телле казактар, башҡорт типтәрҙәре, башҡорт телле типтәрҙәр, башҡорт мишәрҙәре | align="right" | 1 673 389 | 1,15 |- | '''5''' | Сыуаштар | вирьял, мижерь, чаваш | align="right" | 1 637 094 | 1,12 |- | '''6''' | Чечендар | нохчий, чаан; чечен-аккиндар | align="right" | 1 360 253 | 0,93 |- | '''7''' | Әрмәндәр | гай, дон әрмәндәре, ҡырым әрмәндәре, франк, хай, черкесогайҙар | align="right" | 1 130 491 | 0,78 |- | '''8''' | Мордва | ҡаратайҙар, мордвиндар, мордовлылар; мордва-мокша, мордва-эрзя | align="right" | 843 350 | 0,58 |- | '''9''' | Аварҙар | аварал, маарулал; андийҙар, дидойҙар (цездар) һәм башҡа анд-цез халыҡтары<ref name="андо-цезы" /> һәм арчиндар | align="right" | 814 473 | 0,56 |- | '''10''' | Белорустар | беларустар, брещуктар, литвиндар, литвяктар | align="right" | 807 970 | 0,55 |- | '''11''' | Ҡаҙаҡтар | адай, арғын, берш, жағайбайлы, жаппас, кәрәй, ҡаҙаҡ телле ҡыпсаҡтар, ҡаҙаҡ телле найман, ҡаҙаҡ телле ноғайҙар, степ ҡаҙаҡтары, табын, тама, торкара, туратин ҡаҙаҡтары, уак | align="right" | 653 962 | 0,45 |- | '''12''' | Удмурттар | вотяктар, одморт, одмурт, удморт, укморт, урморт, уртморт | align="right" | 636 906 | 0,44 |- | '''13''' | Әзербайжандар | әзербайжанлы, әзербайжанлылар, әзербайжан телле төрөктәр | align="right" | 621 840 | 0,43 |- | '''14''' | Марийҙар | мар, мари, марий, сирмештәр; таулы марийҙар, туғай-көнсығыш марийҙар | align="right" | 604 298 | 0,42 |- | '''15''' | Немецтар | голендрҙар, дейч, дойч, меннонитен, меннониттар, немец-меннониттар | align="right" | 597 212 | 0,41 |- | '''16''' | Ҡабарҙылар | ҡабарҙы телле адыгэ, ҡабардей | align="right" | 519 958 | 0,36 |- | '''17''' | Осетиндар | дигорон (дигорҙар), ирондар, туалаг, туалдар, | align="right" | 514 875 | 0,35 |- | '''18''' | Даргиндар | дарган, дарганти, урбуган; ҡайтағтар, кубачиндар | align="right" | 510 156 | 0,35 |- | '''19''' | Бүрәттәр | агиндар, баряад, буриад, буряад, бүрәт телле ҡаҙаҡтар, сартулдар, хамнигандар, хонгодорҙар, хориндар, цонголдар, шулай уҡ булағаттар, гурандар, эхириттар | align="right" | 445 175 | 0,31 |- | '''20''' | Яҡуттар | саха | align="right" | 443 852 | 0,30 |- | '''21''' | Ҡумыҡтар | ҡумуҡ | align="right" | 422 409 | 0,29 |- | '''22''' | Ингуштар | галга | align="right" | 413 016 | 0,28 |- | '''23''' | Лезгиндар | ахтиндар, кюрегу, кюриндар, лезги, лезгияр | align="right" | 411 535 | 0,28 |- | '''24''' | Коми | зыряндар, коми войтыр, коми-зырянд, коми йоз, коми морт; коми-ижемдар | align="right" | 293 406 | 0,20 |- | '''25''' | Тывалар | тува, тыва, тыва-кижи; тоджиндар | align="right" | 243 442 | 0,17 |- | '''26''' | Йәһүдтәр | ашкеназ, идн | align="right" | 229 938 | 0,16 |- | '''27''' | Грузиндар | картвели; аджарҙар, ингилойҙар, лаздар, мегрелдар, свандар | align="right" | 197 934 | 0,14 |- | '''28''' | Ҡарасәйҙәр | карачай, карачайлылар, карачайлы | align="right" | 192 182 | 0,13 |- | '''29''' | Смандар | дом, ром, рома, сэрвтар | align="right" | 182 766 | 0,13 |- | '''30''' | Ҡалмыҡтар | Ҙур дэрбэттар, дербеттар, дэрбеттар, дюрбеттар, ҡалмыҡ телле ҡаҙаҡтар, ойраттар, торгоуттар, торгуттар, хальмг, хойттар, элеттар | align="right" | 173 996 | 0,12 |- | '''31''' | Молдавандар | волохь, молдовень | align="right" | 172 330 | 0,12 |- | '''32''' | Лактар | вулугуни, лак, лаки, лаккучу, тумал, яхолшу | align="right" | 156 545 | 0,11 |- | '''33''' | Корейлылар | корё сарам, хангук сарам, чосон сарам | align="right" | 148 556 | 0,10 |- | '''34''' | Ҡаҙаҡтар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | align="right" | 140 028 | 0,10 |- | '''35''' | Табасарандар | кабган, кабгин, табасаран, табасаранлылар | align="right" | 131 785 | 0,09 |- | '''36''' | Адыгейҙар | абадзехи, адыгей телле адыгэ, адыгей телле бесленеелар, бжедугтар, мамхегтар, махмегтар, махмеговтар | align="right" | 128 528 | 0,09 |- | '''37''' | Коми-пермяктар | коми-пермяк телле комиҙар, коми-пермяк телле коми морттар, коми отир, пермяктар | align="right" | 125 235 | 0,09 |- | '''38''' | Үзбәктәр | озбак, үзбәк телле төрөктәр | align="right" | 122 916 | 0,08 |- | '''39''' | Таджиктар | тоджик | align="right" | 120 136 | 0,08 |- | '''40''' | Балҡарҙар | малкарҙар, малкъарлыла, малкъарлы, таулу | align="right" | 108 426 | 0,07 |- | '''41''' | Гректар | грек-ромейҙар, грек-эллиндәр, грекос, понтиос, ромеи, ромеос, ромеюс, рум, румей, эллинос | align="right" | 97 827 | 0,07 |- | '''42''' | Карелдар | карьяла, карьялайзет, карьялани, лаппи, ливвикёй, ливвики, ливгиляйне, людики, лююдикёй, карел телле лююдилайне | align="right" | 93 344 | 0,06 |- | '''43''' | Төрөктәр | ғосмандар, төрөк-батумдар, төрөк-ғосмандар, төрөк-сухумдар, төрөк телле төрөктәр | align="right" | 92 415 | 0,06 |- | '''44''' | Ноғайҙар | ҡара ноғайҙар, ҡарағаштар, ноғай-ҡарағаш, ноғай | align="right" | 90 666 | 0,06 |- | '''45''' | Мордва-эрзя<ref>По переписи 2002 г. </ref> | терюхандар, эрзя | align="right" | 84 407 | 0,06 |- | '''46''' | Хакастар | качиндар, койбалдар, кызыл, кызылдар, сагай, сагайҙар, тадар, хакас телле тадар-кижи, хаас, хааш, хойбал, хызыл | align="right" | 75 622 | 0,05 |- | '''47''' | Поляктар | поляцтар | align="right" | 73 001 | 0,05 |- | '''48''' | Алтайлылар | алтай-кижи, алтай телле ҡыпсактар, майминдар, алтай телле наймандар | align="right" | 67 239 | 0,05 |- | '''49''' | Черкестар | черкес телле адыгэ, ҡабарҙы-черкес телле бесленеевтар, бесленейҙар | align="right" | 60 517 | 0,04 |- | '''50''' | Туғай-көнсығыш марийҙар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | ветлуга марийҙары, көнсығыш (урал) марийҙары, вутла мари, кожла марий, урман марийҙары, туғай марийҙары, олык марий | align="right" | 56 119 | 0,04 |- | '''51''' | Мордва-мокша<ref>По переписи 2002 г. </ref> | мокша | align="right" | 49 624 | 0,03 |- | '''52''' | Литвалылар | жемайттар, летувник, летувяй, литва телле литвиндар, литва телле литвяктар | align="right" | 45 569 | 0,03 |- | '''53''' | Ненецтар | не, ненач, ненэй ненэц, ненэйне, нещанг, пян хасова, хандеярҙар | align="right" | 41 302 | 0,03 |- | '''54''' | Абазиндар | абаза, ашхаруа, ашхарҙар, тапанта | align="right" | 37 942 | 0,03 |- | '''55''' | Эвенктәр | илэ, манегрҙар, мурчен, эвенкий телле орочёндар, тонгус, эвенкий телле тунгустар | align="right" | 35 527 | 0,02 |- | '''56''' | Ҡытайҙар | хань, ханьжэнь, чжунго жэнь | align="right" | 34 577 | 0,02 |- | '''57''' | Финдар | суомалайсет, суоми; фин-ингерманландтар | align="right" | 34 050 | 0,02 |- | '''58''' | Төрөкмәндәр | трухмендар, төрөкмән телле төрөктәр | align="right" | 33 053 | 0,02 |- | '''59''' | Болғарҙар | българҙар | align="right" | 31 965 | 0,02 |- | '''60''' | Ҡырғыҙҙар | ҡырғыз | align="right" | 31 808 | 0,02 |- | '''61''' | Езидтар | ездар, иезидтар, йезидтар, эздар | align="right" | 31 273 | 0,02 |- | '''62''' | Рутулдар | мегьебор, мых абдыр, мюхадар, рутул, хинатбтар, хновтар | align="right" | 29 929 | 0,02 |- | '''63''' | Ханттар | кантага ях, хантый телле остяктар, хандэ, ханти, хантых, хантэ | align="right" | 28 678 | 0,02 |- | '''64''' | Латыштар | латвиетис, латвиеши | align="right" | 28 520 | 0,02 |- | '''65''' | Агулдар | агул шуй, агулар, агулдар | align="right" | 28 297 | 0,02 |- | '''66''' | Эстондар | чухондар, эсттар | align="right" | 28 113 | 0,02 |- | '''67''' | Вьетнамдар | нгой вьет (Вьетнамдың бөтөн ерле халҡы) | align="right" | 26 206 | 0,02 |- | '''68''' | Керәшендәр<ref>По переписи 2002 г. </ref> | суҡындырылғандар (крещеные), крещендар, керәшен татарҙар | align="right" | 24 668 | 0,02 |- | '''69''' | Андийҙар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | андий, андал, гванал, кваннал, куаннал | align="right" | 21 808 | 0,02 |- | '''70''' | Курдтар | курмандж | align="right" | 19 607 | 0,01 |- | '''71''' | Эвендар | илкан, ламут, ламут-наматкан, мэнэ, овен, овон, эвен телле орочтар, орочёл, орочель, эвен телле орочён, эвен телле тунгустар, тургэхал, ывын, эбэн, эвон, эвын, эвэн, эвэс | align="right" | 19 071 | 0,01 |- | '''72''' | Таулы марийҙар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | курык марий | align="right" | 18 515 | 0,01 |- | '''73''' | Чукчалар | анкалын, анкальын, луораветлан, лыгъоравэтлят, чаучу | align="right" | 15 767 | 0,01 |- | '''74''' | Коми-ижемдар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | ижемдар, изьватас | align="right" | 15 607 | 0,01 |- | '''75''' | Дидойҙар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | цездар, цунтиндар | align="right" | 15 256 | 0,01 |- | '''76''' | Шорҙар | шор телле тадар-кижи, шор-кижи | align="right" | 13 975 | 0,01 |- | '''77''' | Ассирийлылар | айсорҙар, арамеи, асори, ассурайя, атурая, сурайя, халдейҙар | align="right" | 13 649 | 0,01 |- | '''78''' | Гагауздар | гагауз | align="right" | 12 210 | 0,01 |- | '''79''' | Нанайҙар | гольдтар, нанай, нанай телле нани | align="right" | 12 160 | 0,01 |- | '''80''' | Мансиҙар | вогулдар, меньдси, моансь, мансий телле остяктар | align="right" | 11 432 | 0,01 |- | '''81''' | Абхаздар | абжуйҙар, апсуа, бзыбтар | align="right" | 11 366 | 0,01 |- | '''82''' | Ғәрәптәр | әл-ғәрәп, алжирҙар, БҒЭ (ОАЭ) ғәрәптәре, бахрейндар, мысырлылар, иордандар, ираҡлылар, йеменлылар, катарҙар, кувейтлылар, ливанлылар, ливийҙар, мавритандар, мароккандар, омандар, фәләстандар, сәғүдтәр, сүриәлеләр, судандар, тунистар | align="right" | 10 630 | 0,01 |- | '''83''' | Цахурҙар | йыхбы | align="right" | 10 366 | 0,01 |- | '''84''' | Пуштундар (афғандар) | афғандар, патандар, пахтундар | align="right" | 9 800 | 0,00 |- | '''85''' || Себер татарҙары<ref>2002 й. йәниҫәп буйынса себер татарҙары татар составына индерелгән</ref> || бараба, барабиндар, бохарлы, бохарҙар, һаҙ арты татарҙары, ҡалмаҡтар, курдак-саргат татарҙары, параба, сибир татарлар, тарлик, тар татарҙары, тевриз татарҙары, тоболик, тобол татарҙары, тураминдар, төмән-төрин татарҙары, чаттар, эуштиндар, ясколбин татарҙары | align="right" | 9 611 | 0,00 |- | '''86''' | Нағайбәктәр | нағайбәк | align="right" | 9 600 | 0,00 |- | '''87''' | Коряктар | алюторҙар, алутальу, апокваямыл`о, апукиндар, войкыпал`о, воямполдар, камендар, карагиндар, каран`ыныльо, нымыландар, олюторҙар, чавчувендар, чавчыв | align="right" | 8 743 | 0,00 |- | '''88''' | Вепстар | бепся, вепся, людиникат, вепс телле лююдилайне, чудь, чухарҙар | align="right" | 8 240 | 0,00 |- | '''89''' | Долгандар | долган, дулган, долган телле саха | align="right" | 7 261 | 0,00 |- | '''90''' | Поморҙар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | канин поморҙары | align="right" | 6 571 | 0,00 |- | '''91''' | Ахвахтар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | ахвалал, ашватл, ашвалъ | align="right" | 6 376 | 0,00 |- | '''92''' | Бежтиндар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | капучиндар, хванал | align="right" | 6 198 | 0,00 |- | '''93''' | Ҡаратиндар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | кирди | align="right" | 6 052 | 0,00 |- | '''94''' | Румындар | ромынь | align="right" | 5 308 | 0,00 |- | '''95''' | Нивхи | гиляктар, нибах, нивах, нивух, нивхгу, ньигвнгун | align="right" | 5 162 | 0,00 |- | '''96''' | Һиндтар (хинди) | һинд телле һиндтар, хинди, һиндостандар | align="right" | 4 980 | 0,00 |- | '''97''' | Тоджиндар (тыва-тоджиндар)<ref>По переписи 2002 г. </ref> | тоджиндар, тыва-тоджиндар, туга, туха | align="right" | 4 442 | 0,00 |- | '''98''' | Селькуптар | селькуп телле остяктар, сёлькуп, суссе кум, чумыль-куп, шелькуп, шешкум | align="right" | 4 249 | 0,00 |- | '''99''' | Сербтар | срби | align="right" | 4 156 | 0,00 |- | '''100''' | Ҡырым татарҙары | ҡърым татарлар, ҡырым ноғайҙары, нуғай татар, ҡырым татарҙары, ҡырым татар телле тат | align="right" | 4 131 | 0,00 |- | '''101''' | Фарсылар | ирандар, маврҙар, парс, фарс | align="right" | 3 821 | 0,00 |- | '''102''' | Венгрҙар | мадьяр | align="right" | 3 768 | 0,00 |- | '''103''' | Удиндар | уди, ути | align="right" | 3 721 | 0,00 |- | '''104''' | Таулы йәһүдтәре (тат-иудаистар) | дағстан йәһүдтәре, даг-чуфут, джуфут, джухут, тат йәһүдтәре, тат-иудаистар | align="right" | 3 394 | 0,00 |- | '''105''' | Төрөк-мәсхәтиндәр | (XX быуат уртаһында Месхетиянан (Грузия Самцхеһы) Урта Азияға депортирланған төрөктәр | align="right" | 3 257 | 0,00 |- | '''106''' | Шапсугтар | адыге-шапсугтар | align="right" | 3 231 | 0,00 |- | '''107''' | Ительмендәр | ительмень, ительмен телле камчадалдар | align="right" | 3 180 | 0,00 |- | '''108''' | Бисермәндәр | бешермәндәр | align="right" | 3 122 | 0,00 |- | '''109''' | Кумандиндар | кубандтар, куманды, орё куманды, кумандин телле тадар-кижи, тюбере куманды | align="right" | 3 114 | 0,00 |- | '''110''' | Ульчалар | мангундар, нани, льч телле ульчалар | align="right" | 2 913 | 0,00 |- | '''111''' | Чехтар | чештар, моравандар | align="right" | 2 904 | 0,00 |- | '''112''' | Уйғурҙар | илийҙар, кашгарҙар, таранчи | align="right" | 2 867 | 0,00 |- | '''113''' | Сойоттар | саяттар | align="right" | 2 769 | 0,00 |- | '''114''' | Монголдар | халха, халха-монголдар, халхастар | align="right" | 2 656 | 0,00 |- | '''115''' | Телеуттар | телеут телле тадар-кижи | align="right" | 2 650 | 0,00 |- | '''116''' | Талыштар | талышон | align="right" | 2 548 | 0,00 |- | '''117''' | Теленгиттәр | телестәр | align="right" | 2 399 | 0,00 |- | '''118''' | Таттар | тат, тат-әзербайжандар | align="right" | 2 303 | 0,00 |- | '''119''' | Камчадалдар | align="right" | 2 293 | 0,00 |- | '''120''' | Астрахань татарҙары<ref>По переписи 2002 г. </ref> | алабуғат татарҙары, йорт татарҙары | align="right" | 2 003 | 0,00 |- | '''121''' | Саамдар | лопарҙар, саамдар | align="right" | 1 991 | 0,00 |- | '''122''' | Эскимостар | сиренигмит, уназигмит, юпагыт, юпит | align="right" | 1 750 | 0,00 |- | '''123''' | Удэгейҙар | удэ, удэхе, удэхейҙар | align="right" | 1 657 | 0,00 |- | '''124''' | Латгалдар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | латгалиетис | align="right" | 1 622 | 0,00 |- | '''125''' | Ҡараҡалпаҡтар | ҡалпаҡ, ҡаролпаҡ | align="right" | 1 609 | 0,00 |- | '''126''' | Тубаларҙар | туба | align="right" | 1 565 | 0,00 |- | '''127''' | Испандар | эспаньолес | align="right" | 1 547 | 0,00 |- | '''128''' | Хемшилдар | әрмән-мосолмандар, хамшендар, хамшеҙар, хемшиндар | align="right" | 1 542 | 0,00 |- | '''129''' | Юкагирҙар | алаи, ваду, деткиль, дудки, одул, омоктар, хангайҙар | align="right" | 1 509 | 0,00 |- | '''130''' | Кеттар | денг, кето, кет телле остяктар | align="right" | 1 494 | 0,00 |- | '''131''' | Америкалылар АҠШ (США) | американлылар, «Ю.Эс. Амэрикенс» | align="right" | 1 275 | 0,00 |- | '''132''' | Чувандар | аталдар, марковтар, этелдәр | align="right" | 1 087 | 0,00 |- | '''133''' | Гунзибтар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | гунзал, нахада, хунзалис, хунзалдар | align="right" | 998 | 0,00 |- | '''134''' | Итальяндар | итальяни | align="right" | 862 | 0,00 |- | '''135''' | Челкандар | чалкандар | align="right" | 855 | 0,00 |- | '''136''' | Тофаларҙар | тофтар | align="right" | 837 | 0,00 |- | '''137''' | Япондар | нихондзин | align="right" | 835 | 0,00 |- | '''138''' | Нганасандар | ня, тавгийҙар | align="right" | 834 | 0,00 |- | '''139''' | Француздар | франсэ | align="right" | 819 | 0,00 |- | '''140''' | Дунгандар | лао хуйхуй, хуйцзу, хуэй | align="right" | 801 | 0,00 |- | '''141''' | Кубиндар | кубаньос | align="right" | 707 | 0,00 |- | '''142''' | Орочтар | ороч телле нани, ороч телле ороч, ороч телле орочён, орочисэл | align="right" | 686 | 0,00 |- | '''143''' | Чулымдар | том ҡарағастары, чулым татарҙары, чулым төрөктәре | align="right" | 656 | 0,00 |- | '''144''' | Осетин-дигорҙар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | дигор, дигорон, дигорҙар | align="right" | 607 | 0,00 |- | '''145''' | Словактар | словаци | align="right" | 568 | 0,00 |- | '''146''' | Негидалдар | амгун бэйенин, на бэйенин, негды, нясихагил, элькан дэйнин | align="right" | 567 | 0,00 |- | '''147''' | Алеуттар | ангагинас, сасигнан, унан`ах, унанган | align="right" | 540 | 0,00 |- | '''148''' | Гинухтар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | align="right" | 531 | 0,00 |- | '''149''' | Инглиздәр | инглиш | align="right" | 529 | 0,00 |- | '''150''' | Бенгалдар | бенгали | align="right" | 489 | 0,00 |- | '''151''' | урта азия сиғандары | гурбат, джугтар, люли, мугат, мультони, тавоктарош | align="right" | 486 | 0,00 |- | '''152''' | Мегрелдар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | маргали, мингрелдар | align="right" | 433 | 0,00 |- | '''153''' | Хорваттар | хрвати | align="right" | 412 | 0,00 |- | '''154''' | Ҡарайымдар | ҡарай | align="right" | 366 | 0,00 |- | '''155''' | Ульта(ороктар) | ороктар, ульта телле ороч, ульта телле орочён, уйльта, ульта, ульта телле ульча | align="right" | 346 | 0,00 |- | '''156''' | Нидерландтар (голландтар) | недерландерс | align="right" | 334 | 0,00 |- | '''157''' | Ижорҙар | ижора, изури, ингрҙар, карьяляйн | align="right" | 327 | 0,00 |- | '''158''' | Фин-ингерманландтар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | ингерманландтар, инкерилайнен | align="right" | 314 | 0,00 |- | '''159''' | Шведтар | свенскар | align="right" | 295 | 0,00 |- | '''160''' | Таздар (удэ) | ҡытай йәиһә урыҫ телле удэ | align="right" | 276 | 0,00 |- | '''161''' | Албанцдар | шкиптарёт, шкипетарҙар; арнауттар | align="right" | 272 | 0,00 |- | '''162''' | Австрийлылар | остарайха, остеррайхер | align="right" | 261 | 0,00 |- | '''163''' | Аджарҙар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | аджарели | align="right" | 252 | 0,00 |- | '''164''' | Энцтар | могади, пэ-бай, эньчо | align="right" | 237 | 0,00 |- | '''165''' | Лаздар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | align="right" | 221 | 0,00 |- | '''166''' | Чечен-аккиндар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | аккиндар, ауховлылар | align="right" | 218 | 0,00 |- | '''167''' | Сету<ref>По переписи 2002 г. </ref> | полуверҙар, сето, сету, эстон-сету | align="right" | 197 | 0,00 |- | '''168''' | Урта азия ғәрәптәре | араби | align="right" | 181 | 0,00 |- | '''169''' | Ҡырымчаҡтар | ҡырым йәһүдтәре | align="right" | 157 | 0,00 |- | '''170''' | Черногорҙар | црногорци | align="right" | 131 | 0,00 |- | '''171''' | Хваршиндар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | инхоквариндар, хваршал, хваршиндар, хуани | align="right" | 128 | 0,00 |- | '''172''' | Русиндар | бойки, карпаторосстар, лемктар | align="right" | 97 | 0,00 |- | '''173''' | Осетин-ирондар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | ирон, ирондар, кудайраг, кударҙар | align="right" | 97 | 0,00 |- | '''174''' | Арчиндар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | арчи, арчиб | align="right" | 89 | 0,00 |- | '''175''' | Кубачиндар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | угбуган | align="right" | 88 | 0,00 |- | '''176''' | Португалдар | португьесес | align="right" | 87 | 0,00 |- | '''177''' | Белуджтар | балочтар, белучтар | align="right" | 81 | 0,00 |- | '''178''' | Водь | вадьяко | align="right" | 73 | 0,00 |- | '''179''' | Ингилойҙар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | ингилой | align="right" | 63 | 0,00 |- | '''180''' | Урта азия йәһүдтәре | бани исроил, бохара йәһүдтәре, дживут бухари, джугут, иври, исроэл, яхуди, яхудои махали | align="right" | 54 | 0,00 |- | '''181''' | Грек-урумдар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | орум, урмей, урум | align="right" | 54 | 0,00 |- | '''182''' | Грузин йәһүдтәре | эбраэли | align="right" | 53 | 0,00 |- | '''183''' | Тиндалдар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | идарҙар, идерҙәр, тиндийҙар, тиндиндар | align="right" | 44 | 0,00 |- | '''184''' | Свандар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | свани | align="right" | 41 | 0,00 |- | '''185''' | Багулалдар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | багвалалдар, багвалиндар, багулав, гантляло, кванадлеттар, тлибишиндар, тлиссиндар | align="right" | 40 | 0,00 |- | '''186''' | Годобериндар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | гибдидтар, ибдидтар | align="right" | 39 | 0,00 |- | '''187''' | Рушандар | рушони, рухни | align="right" | 27 | 0,00 |- | '''188''' | Баджуйҙар | баджавидж, баджуведж, баджувтар | align="right" | 21 | 0,00 |- | '''189''' | Юги<ref>По переписи 2002 г. </ref> | юген | align="right" | 19 | 0,00 |- | '''190''' | Ботлихтар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | align="right" | 16 | 0,00 |- | '''191''' | Шугнандар |шугндар, хугндар, хунундар | align="right" | 14 | 0,00 |- | '''192''' | Чамалалдар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | чамалалдар, чамалиндар | align="right" | 12 | 0,00 |- | '''193''' | Керектәр | align="right" | 8 | 0,00 |- | '''194''' | Ҡайтағтар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | align="right" | 5 | 0,00 |- | '''195''' | Арнауттар<ref>По переписи 2002 г. </ref> | align="right" | 5 | 0,00 |- | '''…''' | башҡалар | align="right" | 40 551 | 0,03 |- | '''…''' | милләтен күһәтмәүселәр | align="right" | 1 460 751 | 1,01 |- | '''…''' | БАРЛЫҒЫ, РФ<ref>Постоянное население РФ по состоянию на момент переписи — 9.10.2002 г.</ref> | align="right" | 145 166 731 | 100,00 |} == Ҡырым халҡының милли составы == : ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''Ҡырымдың милли составы''', '''Севастополдең милли составы''' '' == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * 2002 йылға Рәсәйҙең милли составы * Рәсәй халыҡтарының таралып ултырыуы * Рәсәй халҡының этник-тел составы (1989, 2002, 2010 йй.) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * [http://www.perepis2002.ru/ Сайт Всероссийской переписи населения 2002] * [http://www.perepis-2010.ru/ Сайт Всероссийской переписи населения 2010] == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=Водарский Я. Е., Кабузан В. М.|часть=Территория и население России в XV—XVIII веках|заглавие=Российская империя. От истоков до начала XIX века. Очерки социально-политической и экономической истории|ответственный=редакторы А. Аксенов, Я. Водарский, Н. Никитин, Н. Рогожин|место=М.|издательство=Русская панорама|год=2011|страниц=880|isbn=978-5-93165-267-2}} * {{Китап|автор=Кабузан В. М.|заглавие=Народы России в XVIII в.: Численность и этнический состав|место=М.|издательство=Наука|год=1990}} * {{Китап|заглавие=Население России за 100 лет (1897—1997): Стат. сб.|ответственный=Госкомстат России|место=М.|год=1998|страниц=222|isbn=5-89476-014-3}} [[Категория:Рәсәй халыҡтары]] [[Категория:Исемлектәр:Рәсәй]] [[Категория:Халыҡтар исемлеге]] 1tvje56o76gm2ttgu2hp393b8udqrzs Аҡтүбә (Ҡаҙағстан) 0 125644 1152444 954126 2022-08-27T20:29:17Z 213.211.115.238 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Аҡтүбә}} {{НП |статус = Ҡала |русское название = Аҡтүбә |оригинальное название = {{lang-kk|Ақтөбе}} |изображение = Abulkhair Khan Prospect 2.jpg |страна = Ҡаҙағстан |герб = Aktobe seal - 2.png |флаг = |вместо герба = |описание герба = |описание флага = |lat_deg=50|lat_min=18||lon_deg=57|lon_min=10| |CoordAddon = type:city(414512)_region:KZ |CoordScale = |вид региона = өлкә |регион = Аҡтүбә өлкәһе{{!}}Аҡтүбә |регион в таблице = |район = |район в таблице = |карта района = |внутреннее деление = |вид главы = Аким |глава = [[Испанов Ильяс Сапарбекович|И. С. Испанов]] |дата основания = 1869 |прежние имена = Ак-Тюбе, Актюбинск |статус с = 1891 |площадь = 297,39<ref>[http://akimataktobe.gov.kz/index.php/ru/novosti/item/773-v-aktobe-proshli-obshchestvennye-slushaniya-o-korrektirovke-generalnogo-plana-g-aktobe В Актобе прошли общественные слушания о корректировке генерального плана г.Актобе]</ref> |высота центра НП = 225<ref>{{книга|автор=В. И. Соколов|заглавие=Справочник авиационного штурмана|ссылка=https://books.google.kz/books?id=VpE0AAAAIAAJ|издательство=Военное издательство|год=1957|страницы=392|страниц=415}}</ref> |климат = Континенталь |население = 414 512 |год переписи = 2017 |плотность = |агломерация = 461 796 |национальный состав = [[ҡаҙаҡтар]], [[урыҫтар]], [[украиндар]] |конфессиональный состав= {{s|мосолмандар (сөнниселәр),}}, [[христиандар]] |этнохороним = |часовой пояс = +5 |DST = |телефонный код = +7 7132 |почтовые индексы = 030000—030021<ref>[http://aktobe.gov.kz/ru/node/3842 Почтовые индексы. Официальный сайт Акимата Актюбинской области]</ref> |автомобильный код = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = Aktobe |сайт = http://akimataktobe.gov.kz |язык сайта = kk |язык сайта 2 = ru |язык сайта 3 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = }} '''Аҡтүбә''' ({{lang-kk|Ақтөбе}}, {{lang-ru|Актобе, Актюбинск}}) — [[Ҡаҙағстан]]даң төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан ҡала. [[Аҡтүбә өлкәһе]]нең үҙәге. == Тарихы == Турғай өлкәһе Аҡтүбә өйәҙе Аҡтүбә нығытмаһына нигеҙ 1891 йылда һалынған. Ул 1869 йылда барлыҡҡа килә. Ҡалала татар биҫтәһе булды. XX быуаттың башында ҡала аша Ырымбур — Ташкент тимер юлы үткән. 1932 йылдан Аҡтүбә өлкәһе үзәге [https://isupport.kz/remont-ipad-almaty айпад жондеу]. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == [[Категория:Аҡтүбә|*]] l6flmg8tndigyy7wch7pl37p8elwuaz 1152445 1152444 2022-08-27T22:26:25Z Рөстәм Нурыев 43 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/213.211.115.238|213.211.115.238]] ([[User talk:213.211.115.238|фекер алышыу]]) 1152444 үҙгәртеүенән баш тартты wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Аҡтүбә}} {{НП |статус = Ҡала |русское название = Аҡтүбә |оригинальное название = {{lang-kk|Ақтөбе}} |изображение = Abulkhair Khan Prospect 2.jpg |страна = Ҡаҙағстан |герб = Aktobe seal - 2.png |флаг = |вместо герба = |описание герба = |описание флага = |lat_deg=50|lat_min=18||lon_deg=57|lon_min=10| |CoordAddon = type:city(414512)_region:KZ |CoordScale = |вид региона = өлкә |регион = Аҡтүбә өлкәһе{{!}}Аҡтүбә |регион в таблице = |район = |район в таблице = |карта района = |внутреннее деление = |вид главы = Аким |глава = [[Испанов Ильяс Сапарбекович|И. С. Испанов]] |дата основания = 1869 |прежние имена = Ак-Тюбе, Актюбинск |статус с = 1891 |площадь = 297,39<ref>[http://akimataktobe.gov.kz/index.php/ru/novosti/item/773-v-aktobe-proshli-obshchestvennye-slushaniya-o-korrektirovke-generalnogo-plana-g-aktobe В Актобе прошли общественные слушания о корректировке генерального плана г.Актобе]</ref> |высота центра НП = 225<ref>{{книга|автор=В. И. Соколов|заглавие=Справочник авиационного штурмана|ссылка=https://books.google.kz/books?id=VpE0AAAAIAAJ|издательство=Военное издательство|год=1957|страницы=392|страниц=415}}</ref> |климат = Континенталь |население = 414 512 |год переписи = 2017 |плотность = |агломерация = 461 796 |национальный состав = [[ҡаҙаҡтар]], [[урыҫтар]], [[украиндар]] |конфессиональный состав= {{s|мосолмандар (сөнниселәр),}}, [[христиандар]] |этнохороним = |часовой пояс = +5 |DST = |телефонный код = +7 7132 |почтовые индексы = 030000—030021<ref>[http://aktobe.gov.kz/ru/node/3842 Почтовые индексы. Официальный сайт Акимата Актюбинской области]</ref> |автомобильный код = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = Aktobe |сайт = http://akimataktobe.gov.kz |язык сайта = kk |язык сайта 2 = ru |язык сайта 3 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = }} '''Аҡтүбә''' ({{lang-kk|Ақтөбе}}, {{lang-ru|Актобе, Актюбинск}}) — [[Ҡаҙағстан]]даң төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан ҡала. [[Аҡтүбә өлкәһе]]нең үҙәге. == Тарихы == Турғай өлкәһе Аҡтүбә өйәҙе Аҡтүбә нығытмаһына нигеҙ 1891 йылда һалынған. Ул 1869 йылда барлыҡҡа килә. Ҡалала татар биҫтәһе булды. XX быуаттың башында ҡала аша Ырымбур — Ташкент тимер юлы үткән. 1932 йылдан Аҡтүбә өлкәһе үзәге. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == [[Категория:Аҡтүбә|*]] ok8x486ou02wne7rn0j2jl614jaranz Рутулдар 0 130441 1152409 1064740 2022-08-27T14:23:06Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Народ | название = Рутулдар | изображение | самоназвание = мыхIаІбыр<ref name="cpnc-rutuls">[http://cpnc.ru/dagestan/ns/narodi-sev-kav/233-2012-07-22-13-43-25.html Портал Культуры Народов Северного Кавказа - Рутульцы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170430222831/http://cpnc.ru/dagestan/ns/narodi-sev-kav/233-2012-07-22-13-43-25.html |date=2017-04-30 }}</ref><ref>[http://www.kavkazoved.info/news/2011/12/26/problemy-etnicheskogo-vyzhivanija-v-azerbajdzhane-i.html Проблемы этнического выживания в Азербайджане]</ref> | численность = 36 400 кеше<ref>{{cite web|title=Rutul|url=http://www.ethnologue.com/language/rut|publisher=Ethnologue}}</ref> до 55 000 чел.<ref name="info">{{книга |автор = Мусаев Г. М. (доцент кафедры Истории Дагестана ДГУ) |заглавие = Рутулы (XIX - начало XX вв.). Историко-этнографическое исследование |ссылка= |издательство = Издательство "Юпитер” |место = Махачкала |год = 1997 |страницы = 288 |isbn = }}</ref><ref name="ibragimov-book"/><ref>[http://www.rusnations.ru/info/narody/itel_meny/ Рутульцы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181228034908/http://www.rusnations.ru/info/narody/itel_meny/ |date=2018-12-28 }}</ref>. (по оценочным данным около 120 000 чел.<ref name=b1>Книга «Рутулы». Мусаев Г. М., стр. 8</ref>) | расселение = {{флагификация|Россия}}:<br> &nbsp; 35&nbsp;240 (2010)<ref name="perepis2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322063857/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2014-03-22 }}</ref>; ** {{флагификация|Дагестан}}:<br> &nbsp; 27&nbsp;849 (2010)<ref name="perepis2010"/>; 24&nbsp;298 (2002)<ref name="perepis2002">[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_01.xls Всероссийская перепись населения 2002. Национальный состав населения с самоназваниями и в том числе.]</ref> *** [[Рутул районы]]: 13&nbsp;975 (пер. 2002 года)<ref name="Даг2002">[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rndaghestan.html Этносостав населения Дагестана. 2002]</ref> *** [[Махачкала]]: 5&nbsp;974 (пер. 2002 года)<ref name="Даг2002"/> *** [[Кизляр районы]]: &nbsp;&nbsp;862 (пер. 2002 года)<ref name="Даг2002"/> *** [[Дербент]]: &nbsp;&nbsp;716 (пер. 2002 года)<ref name="Даг2002"/> *** [[Каспийск]]: &nbsp;&nbsp;630 (пер. 2002 года)<ref name="Даг2002"/> *** [[Кизляр]]: &nbsp;&nbsp;615 (пер. 2002 года)<ref name="Даг2002"/> ** {{флагификация|Ставропольский край}}:<br> &nbsp; 1&nbsp;339 (2010)<ref name="perepis2010"/> &nbsp;937 (2002)<ref name="perepis2002" /> ** {{флагификация|Ростовская область}}:<br> &nbsp; 1&nbsp;067 (2010)<ref name="perepis2010"/> &nbsp;914 (2002)<ref name="perepis2002" /> ** {{флагификация|Калмыкия}}:<br> &nbsp; &nbsp;584 (2010)<ref name="perepis2010"/> &nbsp;628 (2002)<ref name="perepis2002" /> ** {{флагификация|Краснодарский край}}:<br> &nbsp; &nbsp;470 (2010)<ref name="perepis2010"/> &nbsp;510 (2002)<ref name="perepis2002" /> ** {{флагификация|Тюменская область}}: 275 (2010)<ref name="Rut2010"/> ** {{флагификация|Ханты-Мансийский автономный округ - Югра}}: 176 (2010)<ref name="Rut2010"/> ** {{флагификация|Астраханская область}}: 151 (2010)<ref name="Rut2010"/> ** {{флагификация|Тульская область}}: 129 (2010)<ref name="Rut2010"/> ** {{флагификация|Волгоградская область}}: 90 (2010)<ref name="Rut2010"/> ** {{флагификация|Москва}}: 114 (2010)<ref name="Rut2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей]: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.]</ref> ** {{флагификация|Санкт-Петербург}}: 36 (2010)<ref name="Rut2010"/> {{флагификация|Азербайджан}}: от 17&nbsp;000<ref name="ethnologue-rut">[http://www.ethnologue.com/country/AZ/languages Rutuls in Azerbayjan]</ref> до 20&nbsp;000(~2000)<ref>[http://regnum.ru/news/polit/1320893.html Константин Казенин: О чем Медведева не спросят в Азербайджане?]</ref><ref name="rut001"/><br> {{флагификация|Украина}}: 137 (2001)<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=75&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20%20|title=Государственный комитет статистики Украины. Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=|archiveurl=https://www.webcitation.org/65ZvM21zj|archivedate=2012-02-20}}</ref><br> {{флагификация|Казахстан}}: 82 (2009)<ref name="Каз2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120501091537/http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx |date=2012-05-01 }} ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar Национальный состав населения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130914220455/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2013-09-14 }})</ref><br> {{флагификация|Грузия}}: 103 (1989)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6 Перепись в Грузии 1989 года]</ref><br> {{флагификация|Узбекистан}}: 53 (1989)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4 Перепись в Узбекистане 1989 года]</ref><br> {{флагификация|Туркмения}}: 33 (1989)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=14 Перепись в Туркменистане 1989 года]</ref><br><br> | вымер = | архкультура = | язык = рутул | раса = Европа расаһының кавкасион тибы | источник о расе=<ref name="atr_type1-evst-2013"/><ref name="atr_type2-evst-2003"/><ref name=autogenerated1>[Гаджиева А. Г. "Происхождение народов Дагестана (по данным антропологии)". — Махачкала, 1965. С. 46]</ref> | религия = [[Ислам]] | родственные = [[агулдар]], [[арчиндар]], [[будухтар]], [[джектар]], [[крыздар]], [[лезгиндар]], [[табасарандар]], [[удиндар]], [[хиналугтар]] һәм [[цахурҙар]]<ref>{{книга |автор = Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая |заглавие = Народы Кавказа, Том 2 |ссылка= |издательство = Изд-во Академии наук СССР |место = |год = 1960 |страниц = |страницы = |isbn = }}</ref><ref>{{книга |автор = Ибрагимов Г.Х. |заглавие = Рутульский язык |ссылка=https://books.google.ru/books?id=2aIPAAAAMAAJ&q=а+также+близкое+родство+рутульского&dq=а+также+близкое+родство+рутульского&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwimoZrMgaHOAhWFDSwKHUszBb8Q6AEIHTAA |издательство = Наука |место = |год = 1978 |страниц =308 |страницы = |isbn = }}</ref><ref>{{книга |автор = Косвен М. О. |заглавие = Этнография и история Кавказа: исследования и материалы |ссылка=https://books.google.ru/books?id=m0bRAAAAMAAJ&q=Этнография+и+история+Кавказа.+Исследования+и+материалы&dq=Этнография+и+история+Кавказа.+Исследования+и+материалы&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjk0ruEg6HOAhXJdCwKHf9FCJsQ6AEIHTAA |издательство = Изд-во восточной лит-ры |место = М. |год = 1961 |страниц = 257 |страницы = |isbn = }}</ref> | входит = лезгин төркөмө<ref>[http://rutul.etnosmi.ru/one_stat.php?id=501 Рутульцы и рутульский язык] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150529045341/http://rutul.etnosmi.ru/one_stat.php?id=501 |date=2015-05-29 }}</ref><ref>[http://shinaz.ru/lang.php Рутульский язык.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150224192501/http://shinaz.ru/lang.php |date=2015-02-24 }}</ref><ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1321248300 Ф.Дашлай: Кто такие гаргары? Тайны исчезнувшего народа и его письменности] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180704153245/http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1321248300 |date=2018-07-04 }}</ref> | включает = | происхождение = кавказ албандары }} '''Рутулдар''' ({{lang-rut|Myhabyr}}) — Төньяҡ Кавказда йәшәүсе вайнах халҡы, [[Дағстан Республикаһы]]ның төп халҡы<ref name=narod>[http://www.narodru.ru/peoples1259.html Рутульцы]</ref><ref>[http://soviet-life.narod.ru/Peoples.of.the.USSR/Rutuls/Rutuls.html Рутульцы]</ref><ref>[http://www.ethnologue.com/country/AZ/languages Rutul]</ref><ref name=autogenerated2>[http://www.odnoselchane.ru/?sect=1675 Рутульцы]</ref><ref name="ReferenceA">{{книга |автор = Михаил Алексеев, Казенин К. И., Мамед Сулейманов |заглавие =Дагестанские народы Азербайджана: политика, история, культур |издательство = Европа |год = 2006 |место =М. |страницы = 88 |isbn = 5-9739-0070-3 }}</ref><ref name="ibragimov-rutlang-2004"/>. Донъяла бөтәһе яҡынса 90 000 рутул йәшәй<ref>{{cite web|title=Rutuls|url=http://www.rutulia.com/stati/rutuly|publisher=RUTULIA.COM}}</ref>. [[2010]] йылда үткәрелгән Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбе мәғлүмәттәре буйынса [[Рәсәй]]ҙә бөтәһе 35240 рутул халҡы вәкиле иҫәпкә алынған, шул иҫәптән 17884 ир һәм 17356 ҡатын-ҡыҙ<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_etn_10.php Демоскопа Weekly]</ref>, [[Әзербайжан]]да 45000 рутул йәшәй<ref>{{cite web|title=Rutuls|url=http://www.rutulia.com/stati/rutuly|publisher=RUTULIA.COM}}</ref>. Рутулдарҙың ата-бабалары [[Кавказ Албанияһы]] тарихи дәүләте составына кергән һәм ''албандар'' исеме аҫтында билдәле булған. Милли телдәре — рутул теле. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Дағстан Республикаһы]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Ethno-stub}} [[Категория:Мосолман халыҡтары]] [[Категория:Кавказ халыҡтары]] t220m9f6qbsjreqlbh0ehbkvn67x4fp Рождество Христово ғибәҙәтханаһы (Балахна) 0 134316 1152381 1064712 2022-08-27T12:20:58Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Рождество Христово ғибәҙәтханаһы''' — Балахналағы православие сиркәүе. == Тарих == [[XVI быуат|XVI]]—[[XVII быуат|xvii быуаттарҙа]] был урында Рождество ҡатын-ҡыҙҙар монастыры тора, ул 1764 йылда бөтөрөлә. Сатырлы ағас сиркәү беренсе тапҡыр 1620 йылда телгә алына<ref name="ведомости">{{Cite web|title=Главный храм Балахны|url=http://www.nne.ru/smi/ev/article.php?id=499|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AA0oqxXJ|archivedate=2012-08-24|last=Ермолина|first=Анна|publisher=Нижегородские епархиальные ведомости|date=№ 1 (190) за 2011 год|accessdate=2011-08-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120626171821/http://www.nne.ru/smi/ev/article.php?id=499 |date=2012-06-26 }}</ref>. Рухани Алексей сиркәүҙең төҙөүсеһе була, уны шулай уҡ Список тип йөрөтәләр<ref name="история">{{Cite web|title=Балахна: есть ли жизнь в тени Нижнего Новгорода?|url=http://balakhna.ru/index.phtml?page=history&s=bala|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AA0qGXdr|archivedate=2012-08-24|publisher=balakhna.ru|accessdate=2011-08-09}}</ref>. Китапҡа 1674—1676 йылда индерелгән яҙыуҙа изгеләндерелмәгән монастырҙың таш ҡорамы иҫкә алына. Сиркәүҙең беренсе бағыусыһы Мәскәү Успение соборы протопопы Кондрат Ильин була. [[1937 йыл]]да сиркәү ябылғандан һуң, уның биналарында Балахнин ҡала һатыу ойошмаһы келәттәре тора, улар [[1988 йыл]]дың көҙөндә бынан күсерелә. [[1989 йыл]]да сиркәү яңынан эшләй башлай. Унда ғибәҙәт ҡылыу һәм төҙөкләндереү эштәре яңынан тергеҙелә. Йәмиғ сиркәүе Балахнин благочиниеһына ҡарай. Унда балалар йәкшәмбе мәктәбе эшләй, Изге Троица сиркәүе мәхәлләһе балалары бында уҡый. [[2010 йыл]]дың авгусынан һәр ай һайын «Вестник православия» гәзите сығарыла<ref>{{Cite web|title=Газета «Православный вестник»|url=http://www.nne.ru/eparhia.php?id=69&page=1058|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AA0t57CD|archivedate=2012-08-24|publisher=Нижегородская епархия|accessdate=2011-08-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120513103837/http://nne.ru/eparhia.php?id=69 |date=2012-05-13 }}</ref>. == Архитектура == Биш башлы ғибәҙәтхана ҙур куб формаһында. Башта уның ҡыйыҡтары ялтырауыҡ йәшел черепица менән ҡапланған була. Әммә черепица туҙғанлыҡтан, сиркәүҙе тергеҙгәндә иҫке черепицаны һаҡлап булмай. Төп бинаның дүрт башы баҡыр менән ҡаплана, ә береһе ― тимер менән ябыла. Ике ҡанаты ла шулай уҡ ябай куб формаһындағы төкәтмә итеп эшләнгән. Арка өҫтөндәге уйылған ярым түңәрәк соҡорҙарҙа дини темаларға фрескалар ҡуйылған, ә миһраб үҙәгендәге һәм солеялағы иҙәнгә шыма кафель түшәлгән; ҡорамдың төп өлөшөндәге иҙән ХVIII быуатта эшләнгән суйын плитәләр менән ҡапланған. XVII быуат уртаһында сиркәү менән бергә төҙөлгән ҡыңғырау манараһы [[1931 йыл]]да һүтелә<ref name="звонница">{{Cite web|title=В Балахне освящены колокола для звонницы храма в честь Рождества Христова (фото)|url=http://www.nne.ru/news.php?id=343679|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AA0uK1tQ|archivedate=2012-08-24|last=Вихарев|first=Александр|publisher=Нижегородская епархия|date=6 августа 2011 года|accessdate=2011-08-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111223113534/http://nne.ru/news.php?id=343679 |date=2011-12-23 }}</ref>. [[2011 йыл]]да ул яңынан тергеҙелә. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} [[Категория:Алфавит буйынса ғибәҙәт ҡоролмалары]] cu1mlg7en8d6g4ksj7bg5fh3hrxeocf Башҡортостан украиндары 0 139676 1152481 1035433 2022-08-28T09:59:56Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Башҡортостан украиндары''' ({{Lang-uk|Українці в Башкортостані}}) — [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] территорияһында бер нисә тарихи дәүер дауамында формалашҡан этник төркөм. 2010 йылдың халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса [[украиндар]]ҙың һаны 39 875 кеше тәшкил итә<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2020-04-30 }}</ref><ref name="ЭтноЯз.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.]: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.]</ref> — башҡорттар, татарҙар һәм урыҫтарҙан һуң, иң эре төркөмдәрҙең береһе булып тора. Украиндарҙың иң ҙур һаны 1939 йылға тура килә: украин диаспораһының һаны республикала 100 мең тирәһе — 92289 кеше тәшкил итә<ref>{{Cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php|title=Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.|publisher=demoscope.ru|accessdate=2017-03-31}}</ref>. == Тарихы == Беренсе украин күскенселәре Башҡортостан территорияһында XVIII быуат башында барлыҡҡа килә. Уларҙы хөкүмәт Көньяҡ Урал һәм Урал алдының нығытма һығыҙына хәрби хеҙмәт алып барыу һәм дәүләт йөкләмәләрен үтәү өсөн йүнәлтә<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.bashculture.ru/archives/328|title=Украинцы » История и Культура Башкортостана|publisher=www.bashculture.ru|lang=ru-RU|accessdate=2017-03-25}}</ref>. XVIII—XIX быуаттар дауамында Башҡортостан ерҙәрен украиндар тарафынан үҙләштереү бик һүлпән бара, сөнки ул осорҙа крепостнойлыҡ хоҡуғы ғәмәлдә була. XIX быуаттың икенсе яртыһындағы буржуаз реформаларынан һуң украиндар Башҡортостанға күпләп күсенә башлай. Был крепостнойлыҡ хоҡуғының ғәмәлдән сығыуы һәм иҡтисадтың капиталистик үҫеш юлына күсеүе менән бәйле. Рәсәй үҙәк губерналарында, Украинала, Белоруссияла һәм Балтика илдәрендә крәҫтиәндәрҙең ерһеҙ ҡалдырыу процесы башлана. Айырыуса ер йотлоғо Украинаның үҙәк һәм төньяҡ губерналарында күҙәтелә: Полтава, Чернигов, Киев, Харьков һәм Подольск губерналарында, тап ошо губерналарҙан украиндар Башҡортостанда күпләп төпләнәләр. Шулай уҡ мигранттарҙың Екатеринослав, Херсон, Таврия, Волынь, Курск, Воронеж губерналарының көньяҡ өйәҙҙәренән килеүе күҙәтелә. Украиндарҙың [[Башҡортостан]]ға күсеп ултырыуҙың яңы этабы 1917 йылғы Революциянан һуң башлана. Совет осоронда илдең көнсығышында сәнәғәт һәм аграр райондарын үҙләштереү украин миграцияһының яңы ағымын тыуҙыра. Украиндар айырыуса ойошоп республиканың көньяҡ-көнбайыш һәм көньяҡ-көнсығыш райондарында төпләнәләр. == Һан буйынса динамика == {| class="standard sortable" ! !1926 <ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=772 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам России: Башкирская АССР]</ref> чел. !% !1939 <ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=61 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по регионам России: Башкирская АССР]</ref> чел. !% !1959 <ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=76 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по регионам России: Башкирская АССР]</ref> чел. !% !1979 <ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=58 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по регионам России: Башкирская АССР]</ref> чел. !% !1989 <ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=56 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России: Башкирская АССР]</ref> чел. !% !2002 <ref>[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=11 Всероссийская перепись населения 2002 года]: [http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ]</ref> чел. !% !2010 <ref name="пер.2010"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/> чел. !% |- |всего | align="right" |2665346 | align="right" |<small> 100,00 % </small> | align="right" |3158969 | align="right" |<small> 100,00 % </small> | align="right" |3341609 | align="right" |<small> 100,00 % </small> | align="right" |3844280 | align="right" |<small> 100,00 % </small> | align="right" |3943113 | align="right" |<small> 100,00 % </small> | align="right" |4104336 | align="right" |<small> 100,00 % </small> | align="right" |4072292 | align="right" |<small> 100,00 % </small> |- |[[Украиндар]] | align="right" |76610 | align="right" |<small> 2,87 % </small> | align="right" |92289 | align="right" |<small> 2,92 % </small> | align="right" |83594 | align="right" |<small> 2,50 % </small> | align="right" |75571 | align="right" |<small> 1,97 % </small> | align="right" |74990 | align="right" |<small> 1,90 % </small> | align="right" |55249 | align="right" |<small> 1,35 % </small> | align="right" |39875 | align="right" |<small> 1,00 %</small> |} Һуғыштан һуңғы осорҙа украиндарҙың һаны кәмей башлай. 1959 йылда республикала 83 594 украин йәшәй, 1970 йылда — 76 005, ә 1979 йылда — 75 571. Украиндар тыуған яғына, Украинаға, ҡайта, бынан тыш, урыҫтар араһында украиндар бик тиҙ ассимиляцияға бирәләләр, бигерәк тә был хәл ҡала һәм эшсе ҡасаба халҡына ҡағыла, ауыл шарттарында был процесс бер ни тиклем яй үтә. == Украин ойошмалары Башҡортостанда == === Мәҙәни-ижтимағи ойошмалар === 1990 йылдың ғинуарында Ойоштороу конференцияһы уҙғарыла, конференцияла «Кобзарь» исеме аҫтында украин мәҙәниәтен ихтирам итеүселәр щирҡәт (товарищество) ойошторола, 1992 йылда украиндарҙың беренсе съезында әлеге ширҡәт ошо уҡ исем аҫтында Республика милли-мәҙәни үҙәккә әүерелә<ref>{{БЭ2013У|index.php/component/content/article/2-statya/14028-kobzar-tsentr-ukraintsev-bashkortostana|«Кобзарь»|автор=Дорошенко В. Б.}}</ref>. Шул уҡ ваҡытта Башҡортостан Республикаһының украин йәштәре союзы булдырыла («Бөркөт»). «Бөркөт» «Кобзарь» үҙәге һәм украин ҡатын-ҡыҙҙары ойошмаһы «Берегиня» менән тығыҙ бәйләнештә эш итә<ref name=":1">{{Cite news|title=Украинцы // Культура народов Башкортостана Словарь-справочник. — Уфа, ГУП Уфимский полиграфкомбинат, 2003. ISBN-5-85051-260-80|author=Синенко С. Г|url=http://posredi.ru/knb_U_Ukrainci.html|work=ПОСРЕДИ РОССИИ - POSREDI.RU|date=2012-11-10|accessdate=2017-03-25|language=ru-RU}}</ref>. === Мәғариф һәм әҙәбиәт === Башҡортостанда украин телен өйрәнеүгә лайыҡлы иғтибар бүленә. 2011 йылда Рәсәйҙә 12 украин мәктәбе ғәмәлдә була, шул иҫәптән, 9 мәктәп — Башҡортостанда<ref name="Мурзабулатов М.">{{статья|автор=Мурзабулатов М.|заглавие=Восточнославянские народы|ссылка=http://vatandash.ru/?article=2084|язык=|издание=[[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип=журнал|год=2011|том=|номер=7|страницы=201—206|doi=|issn=1683-3554}}.</ref> [[Украин теле]] Степановка ([[Ауырғазы районы]]), Троицк ([[Благовар районы|Благовар район]]ы), [[Золотоношка]] ([[Стәрлетамаҡ районы]]) урта мәктәптәрендә, [[Шишмә районы]]ндағы Санжар төп дөйөм белем биреү мәктәбендә уҡытыла. 1993 йылдан Өфөнөң Киров районында украин теле, әҙәбиәте һәм Украина тарихы уҡытылған республика база мәктәбе эшләй, уның эргәһендә [[Шевченко Тарас Григорьевич|Т. Г. Шевченко]] исемендәге йәкшәмбе украин мәктәбе булдырылған. Баш ҡаланың Калинин районында шулай уҡ Милли йәкшәмбе украин мәктәбе эшләп килә. Украин телен республикала 500 тирәһе уҡыусы өйрәнә. Балалар-үҫмерҙәр лингвистик лагерҙары ойошторола.Өфөлә украин теле һәм әҙәбиәте прфессиональ уҡытыусылар Союзы бик уңышлы эшләй. Башҡортостандағы украин телен өйрәнгән балаларға Украина шифаханаларына бушлай путевкалар бирелә. М. А. Шолохов исемендәге Мәскәү дәүләт асыҡ педагогия университетының Өфө филиалы ректоры, билдәле этнолог Владимир Бабенко етәкселегендә Украинистка үҙәге бик һөҙөмтәле эшләй. Ошо үҙәк булышлығында «Украинцы Башкирской АССР: поведение малой этнической группы в полиэтничной среде», «Украина — Башкортостан: годы испытаний и сотрудничества», «Песенный фольклор украинских переселенцев в Башкирии», «Завези од мене поклон в Украину», «Башкортостан — Украина: связь времен» һәм башҡа китаптар нәшер ителгән<ref>{{Cite web|title=Башкортостан стал признанным центром российской украинистики|url=http://www.bashinform.ru/news/273268-bashkortostan-stal-priznannym-tsentrom-rossiyskoy-ukrainistiki/|publisher=[[Башинформ]]|date=2010-05-26|accessdate=2017-08-12}}</ref>. === Халыҡ ижады һәм традициялары === [[Башҡортостан|Башкортостанда]] украин үҙешмәкәр коллективтар бар, улар араһында «халыҡ» исеменә лайыҡ булған — «Кобзарь» хоры ([[Өфө]] ҡалаһы), ансамбль «Барвинок» ([[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһы), «Днипро» хоры ([[Мәләүез]] ҡалаһы). Украин мәҙәниәтен һаҡлауға һәм үҫтереүгә, һис шикһеҙ, Башҡортостан Республикаһы Президентының Стәрлетамаҡ районы Золотоношка ауылында Башҡортостан украиндарының тарихи-мәҙәни үҙәген булдырыу тураһында Указы булышлыҡ итә. Уның составында — ауыл мәҙәниәт йорто, китапхана, тыуған яҡты өйрәнеү музейы. <gallery> File:Краеведческий музей в д. Золотоношка Стерлитамакского района.jpg|thumb|Стәрлетамаҡ районы Золотоношка ауылы музейы. Көнкүреш әйберҙәре File:Краеведческий музей в д. Золотоношка Стерлитамакского района. Фрагмент.jpg|thumb|Стәрлетамаҡ районы Золотоношка ауылы музейы. Көнкүреш әйберҙәре File:Уголок украинского быта в Доме культуры д. Золотоношка Стерлитамакского района.jpg|thumb|Мәҙәниәт йортондағы украин көнкүреше мөйөшө. Стәрлетамаҡ районы Золотоношка ауылы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Ахатова Ф. Г.'' Украинские песни в Башкортостане (историко-этнографическое исследование). — Уфа: Гилем, 2000. — 146 с. — ISBN 5-7501-0182-7. * ''Бабенко В. Я.'' Материальная культура украинцев Башкирии: Историко-этнографическое исследование: Автореф. дис. … канд. ист. наук. — Л., 1985. * ''Бабенко В. Я.'' Украинцы Башкирской ССР: Поведение малой этнической группы в полиэтнической среде. — Уфа, 1992. * ''Бабенко В. Я.'' Украинцы / Народы Башкортостана: историко-этнографические очерки. — Уфа, 2002. * ''Бабенко В. Я., Бабенко С. В.'' Украинцы / Историко-культурный энциклопедический атлас Республики Башкортостан. М. — Уфа, 2007. * ''Молощенков А. Н.'' Миграция украинского населения на Южный Урал в первой четверти XX века // Вестник Челябинского государственного университета. 2009. № 23 (161). История. Вып. 33. — С. 26-32. * {{статья|автор=Мурзабулатов М.|заглавие= Восточнославянские народы|ссылка= http://vatandash.ru/?article=2084|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = журнал|год= 2011|том = |номер= 7|страницы= 201—206|doi= |issn= 1683-3554}} * Народы Башкортостана: энциклопедия. — Уфа: Башк. энцикл., 2014. — 528 с. — ISBN 978-5-88185-085-2 * ''Синенко С. Г.'' [http://posredi.ru/knb_U_Ukrainci.html Украинцы] // Культура народов Башкортостана. Словарь-справочник. — Уфа: ГУП Уфимский полиграфкомбинат, 2003. — ISBN 5-85051-260-80 * Украина — Башкортостан: годы испытаний и сотрудничества. — Уфа, 1993. * Украина — Башкортостан: связь времен. — Уфа, 2001. * Українці Башкирії. Т. 1: Дослідження і документи. // Гол. ред. Г. Скрипник, наук. ред. В. Бабенко; відп. ред. Д. Чернієнко; упоряд. Ю. Сіренко, І. Чернієнко, Л. Єфремова, М. Пилипак.&nbsp;— Київ: ІМФЕ НАН України; Уфа, 2011.&nbsp;— 492 с.&nbsp;— ISBN 978-966-02-6248-5. * ''Черниенко Д. А., Пилипак М. А.'' Село Казанка и украинцы Альшеевского района. — Уфа, 2012. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013У|index.php/component/content/article/2-statya/4204-ukraintsy|Украинцы|автор=Бабенко В. Я., Черниенко Д. А.}} * {{БЭ2013У|index.php/component/content/article/2-statya/4241-ukrainskij-yazyk|Украинский язык|автор=Васильев Л. М.}} * {{БЭ2013У|index.php/component/content/article/2-statya/4331-ukrainskaya-literatura|Украинская литература|автор=Хажиева Г. Ф.}} * {{БЭ2013У|index.php/component/content/article/2-statya/579-folklor-ukraintsev|Фольклор украинцев Республики Башкортостан|автор=Галиева Ф. Г.}} * [http://www.bashinform.ru/news/1410303-ne-blizhnie-sosedi-kak-bashkiriya-prishla-na-pomoshch-ukraine/?sphrase_id=11233384 «Не ближние соседи»: Как Башкирия пришла на помощь Украине] {{Многоязычность|ru=Украинцы в Башкортостане}} [[Категория:Башҡортостан халыҡтары]] [[Категория:Алфавит буйынса халыҡтар һәм милләттәр]] [[Категория:Башҡортостан халҡы]] mplyrs0lt9bp4og19raaxc3q575d7lw Хромченко Эвелина Леонидовна 0 143324 1152457 1151970 2022-08-28T05:55:55Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Хромченко Эвелина Леонидовна '''([[27 февраль]] [[1971 йыл]]) — Рәсәй журналисы, телевидение тапшырыуҙарын алып барыусы һәм яҙыусы<ref>[http://www.1tv.ru/public/pi=18320 Эвелина Хромченко возвращается в L’Officiel]. Первый Канал (20.09.2010). Проверено 1 июня 2011. 3 марта 2012 года.</ref>. 13 йыл дауамында L Officiel журналының рус версияһының креатив директоры һәм баш мөхәррире вазифаһын башҡара <ref>[https://www.scribd.com/doc/54379345/OK На пике моды]. журнал «ОК!» (28.04.2011). Проверено 1 июня 2011. 3 марта 2012 года.</ref>. == Биографияһы == === Бала сағы һәм үҫмер йылдары === Эвелина Леонидовна Хромченко 1971 йылдың 27 февралендә [[Өфө]] ҡалаһында<ref>{{cite web |author = |datepublished = 05.08.2010 |publisher = Первый Канал |url = http://www.1tv.ru/public/pi=17974 |title = Эвелина Хромченко: интервью |accessdate = 02.06.2011 |archiveurl = https://www.webcitation.org/65sDHQMWJ |archivedate = 2012-03-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110717160220/https://www.1tv.ru/public/pi=17974 |date=2011-07-17 }}</ref>) иҡтисадсы һәм рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы ғаиләһендә тыуа. 9-10 йәшендә [[Мәскәү]]гә күсә. Мәскәүҙең күп фәндәрҙе инглиз телендә уҡытҡан № 21 мәктәбен тамамлай, артабан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның журналистика факультетында ҡыҙыл дипломға уҡып сыға<ref>[http://www.moscowuniversityclub.ru/home.asp?artId=3953 Хромченко Эвелина]. Клуб выпускников МГУ (24.01.2006). Проверено 1 июня 2011. 3 марта 2012 года.</ref>. === Карьераһы === [[Мәскәү дәүләт университеты]]нда уҡыған сағында [[1991 йыл]]да Бөтә союз телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитеттың штаттағы хеҙмәткәре була (балалар һәм үҫмерҙәр өсөн радиотапшырыуҙар редакцияһында, «Смена» радиостанцияһында), бындағы өс йыл эшләү ваҡытында бер нисә тапҡыр вазифаһында (референттан алып күҙәтеүсегә тиклем) күтәрелә, байтаҡ автор радио проекттарының авторы була, шул иҫәптән үҫмер ҡыҙҙар өсөн матурлыҡ һәм мода мәсьәләләренә арналған «Спящая красавица» проектын уйлап сығара. Шулай уҡ «ВИD» телекомпанияһының «Взгляд» программаһы менән хеҙмәттәшлек итә<ref>''Дарья Печорина.'' [http://www.nashfilm.ru/tvpeople/1307.html Эвелина Хромченко — самая модная бизнес-леди]. Наш фильм.ru. <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 3 марта 2012 года.</small></ref>. [[1992 йыл|1992]] -[[1997 йыл|1997 йылдарҙа]] «Европа Плюс» радиостанцияһында мода буйынса даими күҙәтеүсе булып эшләй. [[1994 йыл]]да үҫмер ҡыҙҙар өсөн «Маруся» журналын ойоштора. Эвелина Хромченко 1995 йылда Александр Шумский менән берлектә «Департамент моды Эвелина Хромченко» PR-агентлығына нигеҙ һала, һуңғараҡ, [[1996 йыл]]да, был агентлыҡтың исеме «Артефакт» тип атала башлай<ref>[http://www.afisha.ru/people/312935/ Эвелина Хромченко]. Афиша.ru. <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 3 марта 2012 года.</small></ref>. «Неделя высокой моды в Москве» проектында йәмәғәтселек менән бәйләнеш проекты етәксеһе була<ref>''Татьяна Константинова.'' [https://www.scribd.com/doc/53986416/1-Vecherniy-klyb Кудесники моды снова в Москве] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525181410/http://www.scribd.com/doc/53986416/vecherniy-klyb-november-1996 |date=2013-05-25 }}. Вечерний клуб (10.1996). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20130525181410/http://www.scribd.com/doc/53986416/vecherniy-klyb-november-1996 Архивировано] 3 марта 2012 года.</small></ref>, Мәскәүгә Эмануэль Унгаро һәм Гаравани Валентиноның сәфәре ваҡытында "Look Elite Model, " моделдәре конкурсының, «Gucci Group» президенты Доменико де Соль (итал. Domenico De Sole) конкурстарында ла йәмәғәтселек менән бәйләнеш етәксеһе була. Шул уҡ ваҡытта «Cosmopolitan» <ref>''Эвелина Хромченко.'' [https://www.scribd.com/doc/55759425/Cosmo-03-1997 Сапожник без сапог] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525192903/http://www.scribd.com/doc/55759425/cosmo-march-1997 |date=2013-05-25 }}. Cosmopolitan (03.1997). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20130525192903/http://www.scribd.com/doc/55759425/cosmo-march-1997 Архивировано] 3 марта 2012 года.</small></ref> , «Elle» <ref>''Эвелина Хромченко.'' [https://www.scribd.com/doc/54083480/ELLE-12-1997 Архитектор ароматов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525185627/http://www.scribd.com/doc/54083480/elle-december-1997 |date=2013-05-25 }}. ELLE (12.1996-01.1997). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20130525185627/http://www.scribd.com/doc/54083480/elle-december-1997 Архивировано] 3 марта 2012 года.</small></ref>баҫмаларында, «Огонек» журналында, «Известия», «Сегодня», «Комсомольская правда», «Новая газета» ваҡытлы мәғлүмәт баҫмаларында штаттан тыш мода күҙәтеүсеһе булып эшләй<ref>''Эвелина Хромченко.'' [https://www.scribd.com/doc/54380105/Novaia-gazeta Рубрика «Модное обозрение»]. Новая Газета (26.11.1993). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 3 марта 2012 года.</small></ref> Шулай уҡ «Европа Плюс» радиоһында мода тураһында «Подиум» программаһын сығара<ref>[https://www.scribd.com/doc/54083607/Komsomolskaya-pravda «Европа Плюс» — это модно!]. Комсомольская правда (08.1995). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 3 марта 2012 года.</small></ref>. Мода мәсьәләләре тураһындағы төрлө телепрограммаларҙа консультант булып сығыш яһай. [[1998 йыл|1998 йылдың 1 ғинуарында]] мода тураһындағы «Officiel L» журналының русса баҫмаһын етәкләй, журналдың баш мөхәррире һәм креатив директоры була. «ANDAM» <ref>''ANDAM.'' [https://www.scribd.com/doc/55542540/ANDAM-Press-Release-2009 FASHION AWARD 2009] (англ.). ANDAM (06.2009). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 5 июня 2012 года.</small></ref> , «Русский силуэт», Надежда Ламанова исемендәге<ref>[http://www.russian-siluet.ru/news/2007/103 Финал VII Международного конкурса молодых дизайнеров «Русский Силуэт» 11 ноября 2007 года] <span class="ref-info">(недоступная ссылка — [//web.archive.org/web/*/http://www.russian-siluet.ru/news/2007/103 ''история''])</span>. Русский Силуэт (21.11.2007). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/20080213144115/www.russian-siluet.ru/news/2007/103 Архивировано] 13 февраля 2008 года.</small></ref> йәш дизайнерҙар конкурсында жюри ағзаһы була. [[2007 йыл|2007 йылдың]] июленән алып Беренсе каналда «Модный приговор» ток-шоуҙың алып барыусыһы<ref>[http://www.1tv.ru/sprojects_edition/si5726/fi8143 Дело о самой счастливой девочке]. Первый Канал (16.03.2011). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 5 июня 2012 года.</small></ref>. [[2008 йыл]]да был тапшырыу «Күңел асыу программаһы: йәшәү рәүеше» номинацияһында ТЭФИ премияһын ала<ref>[http://www.cosmo.ru/in_focus/section_news_events/374148/ Модный приговор]. Cosmopolitan (26.09.2008). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 5 июня 2012 года.</small></ref>. [[2010 йыл]] йомғаҡтары буйынса Эвелина Леонидовна Хромченко Рәсәйҙәге 25 Toп-популяр алып барыусыһы исемлегенә инә<ref>[http://www.1tv.ru/person/6325 Эвелина Хромченко]. Первый Канал. <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 5 июня 2012 года.</small></ref>. [[2011 йыл]]дан алып ул Сити Класс компанияһында мода һәм стиль тураһында лекциялар уҡый һәм мастер-кластар үткәрә<ref>[http://www.cityclass.ru/evelina_khromtchenko Эвелина Хромченко]. Сити Класс. <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20120529091539/http://www.1tv.ru/person/6325 Архивировано] 5 июня 2012 года.</small></ref>. [[2013 йыл]]дан алып Мәскәү дәүләт университетының журналистика факультетында уҡытыусы булып эшләй. == Китабы == [[2009 йыл]]да «Assouline» нәшриәтендә «Russian style» китабын инглиз һәм француз телендә сығара һәм китаптың презентацияһын, автограф-сессия яһап,[[Париж]]да үткәрә<ref>''Victor Boyko.'' [http://www.gettyimages.com/Search/Search.aspx?contractUrl=2&language=en-US&family=editorial&assetType=image&p=Evelina+Khromchenko+Paris+Book+Launch Evelina Khromchenko Paris Book Launch] (англ.). www.gettyimages.com. <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 5 июня 2012 года.</small></ref> <ref>[http://www.assouline.com/9782759403950.html Russian style by Evelina Khromtchenko] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110807113843/http://www.assouline.com/9782759403950.html |date=2011-08-07 }} (англ.). http://www.assouline.com.+<small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20110807113843/http://www.assouline.com/9782759403950.html Архивировано] 5 июня 2012 года.</ref>. === Китап тураһында фекерҙәр === The New York Times гәзитенең «Не русский роман, но новая Россия» ([[Инглиз теле|ингл.]] Not a Novel Russian, but the Novel Russia) мәҡәләһендә Эвелина Хромченко тураһында Natasha Singer былай тип яҙа<ref>''NATASHA SINGER.'' [https://www.nytimes.com/2009/07/09/fashion/09ROW.html Not a Russian Novel, but the Novel Russia] (англ.). The New York Times (8.07.2009). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> 5 июня 2012 года.</small></ref>: «Кеше „араҡы“, „[[балет]]<nowiki/>“, „[[Ельцин Борис Николаевич|Ельцин]]<nowiki/>“ һүҙҙәрен яҡшы белә, — тип һөйләй китап авторы, бынан тыш ул L Officiel журналының русса версияһының баш мөхәррире, Эвелина Хромченко. — Мин уларҙың рус вокабулярын тағы ла бер нисә һүҙ менән байытырға уйланым». == Фильмографияһы == {| style="margin-bottom: 34px;" class="wikitable sortable" ! id="134" |Йыл ! id="137" |Урыҫса атамаһы ! id="139" |Үҙенсәлекле исем ! id="141" |Ролдәрҙе |- id="143" bgcolor="#EAF0F7" | id="144" |2006 | style="text-align:center;" id="147" |<small style="color:#54595d; font-style:normal;"><span title="сериал">менән</span></small> | id="149" |Не родись красивой<ref><span class="citation">[https://www.scribd.com/doc/55760470/Itogi-09-2006 «Как поживаете?» Интервью с Эвелиной Хромченко] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111030134520/http://www.scribd.com/doc/55760470/Itogi-September-2006 |date=2011-10-30 }}. Итоги (09.2006). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20111030134520/http://www.scribd.com/doc/55760470/Itogi-September-2006 Архивировано] 5 июня 2012 года.</small></span></ref> | id="152" |<small style="color:#54595d; font-style:italic;">Үҙенсәлекле исеме билдәһеҙ</small> | id="154" |<abbr title="эпизод">камео</abbr> |- id="156" | rowspan="" id="157" |2006 | style="text-align:center;" id="160" |<small style="color:#54595d; font-style:normal;"><span title="фильм">ф</span></small> | id="162" |Дьявол носит «Prada»<ref><span class="citation">[https://www.scribd.com/doc/54288415/Devil-Wears-Prada-2 Я хотела защитить своих коллег] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160406100144/https://www.scribd.com/doc/54288415/Devil-Wears-Prada-archive-of-articles-2 |date=2016-04-06 }}. Лица (10.2006). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20160406100144/https://www.scribd.com/doc/54288415/Devil-Wears-Prada-archive-of-articles-2 Архивировано] 26 июня 2012 года.</small></span></ref> | id="165" |''The Prada Wears Devil'' | id="167" |Пристли Миранда (дубляж) |- id="169" bgcolor="#EAF0F7" | id="170" |2007 | style="text-align:center;" id="173" |<br> | id="175" |Доски-матери | id="178" |<small style="color:#54595d; font-style:italic;">Үҙенсәлекле исеме билдәһеҙ</small> | id="180" |<abbr title="эпизод">камео</abbr> |} == Шәхси тормошо == Александр Шумскийҙә кейәүҙә булған, был никахтан улы Артемий тыуған. Айырылышыуы 2011 йылда рәсмиләштерелә<ref>[http://fb.ru/article/179708/aleksandr-shumskiy-muj-evelinyi-hromchenko-biografiya-foto Александр Шумский, муж Эвелины Хромченко: биография, фото]</ref>. == Ҡыҙыҡлы факттар == * Арт-проекттарҙың һәм «Валенки-Valenki» , А. С. Пушкин исемендәге ГМИИ-ҙа, Рәсәйҙең заманса тарихы музейында «Блестящие головы» күргәҙмәләренең кураторы сифатында сығыш яһай<ref>[http://www.glomu.ru/dossier/evelina_khromchenko/about_author.html#5 фактов 5 фактов об Эвелине Хромченко]. www.glomu.ru. <small>Проверено 1 июня 2011.</small></ref>. * Эвелина Хромченконы сит ил матбуғаты, айырыуса әҙәби тәнҡитселәр, йыш ҡына Рәсәй образы менән сағыштыра<ref>[http://biografya.ru/film/tele/100-evelina-hromchenko.html Эвелина Хромченко: биография]. ''Биография.ру''.</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * [http://evelinakhromtchenko.com/?page_id=90&lang=ru Официальный сайт Эвелины Хромченко] * [http://modniy.tv/ Официальный сайт передачи «Модный Приговор»] * {{facebook|evelina.khromtchenko|Эвелина Хромченко}}Facebook * {{Twitter|Evelina_Khrom|Эвелина Хромченко}}Твиттер{{Twitter|Evelina_Khrom|Эвелина Хромченко}} * [http://www.1tv.ru/conf/292 Конференция с Эвелиной Хромченко]. Первый Канал (21.04.2011). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120712181217/http://www.1tv.ru/conf/292 |date=2012-07-12 }} 19 мая 2012 года.</small> * [http://www.1tv.ru/public/pi=18320 Эвелина Хромченко возвращается в L’Officiel]. РИА Новости (20.09.2010). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20130508235129/http://www.1tv.ru/public/pi=18320 Архивировано] 3 марта 2012 года.</small> * ''Мария Лемешева.'' [http://www.1tv.ru/public/pi=18197 Эвелина Хромченко: что бы ни происходило в жизни, нужно думать о том, как ты выглядишь]. Теленеделя (06.09.2010). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120121103949/http://www.1tv.ru/public/pi=18197 |date=2012-01-21 }} 19 мая 2012 года.</small> * ''Надежда Шульга.'' [http://www.1tv.ru/public/pi=18023 Шоу «Модный приговор»: прокурор взялась за ножницы!]. Комсомольская правда (12.08.2010). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small> {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130508214810/http://www.1tv.ru/public/pi=18023 |date=2013-05-08 }} 19 мая 2012 года.</small> * ''Анна Готта, Дина Васильева.'' [http://www.gipp.ru/openarticle.php?id=21650 Рукодельная история. Интервью журнала «Exclusive. Журнал студентов» с Эвелиной Хромченко, главным редактором русского «L`Officiel»]. ГИПП (13.03.2008). <small>Проверено 1 июня 2011.</small> <small>[https://www.webcitation.org/67llnAfT8 Архивировано] 19 мая 2012 года.</small> [[Категория:Рәсәй актрисалары]] [[Категория:Алфавит буйынса актрисалар]] [[Категория:Баш мөхәррирҙәр]] [[Категория:Рәсәй журналистары]] [[Категория:Алфавит буйынса журналистар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:27 февралдә тыуғандар]] [[Категория:1971 йылда тыуғандар]] [[Категория:Өфөлә тыуғандар]] rwoxqac6h9ey67x6ck78hcf68uchvzn Елисей һарайы 0 146944 1152473 868007 2022-08-28T08:19:59Z Paris 16 7180 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki '''Елисей һарайы''' (франц.<span lang="fr" style="font-style:italic;">Palais Élysée de l</span>) — [[Париж]]<nowiki/>да Француз республикаһы президенты резиденцияһы (VIII округ, Фобур Сент-Оноре, 55-се йорт). Мюрат залында шулай уҡ Франция министрҙар советы йыйылыштары үтә. [[14 июль|14 июлдә]] һарай баҡсаларында (Францияның Милли байрамы, элек - Бастилияны алыу көнө) Француз республикаһы көнө уңайынан байрамдар ойошторола. Елисей һарайында президент Республика гвардияһы почетлы ҡарауылы менән сит ил дәүләттәре башлыҡтарын ҡабул итә. == Тарихы == [[File:Palais de l'Élysée, Paris - OSM 2022.svg|700px|thumb|center|Palais de l'Élysée, Paris.]] Бина Латур д'Овернь һәм уның ҡатыны ғаиләһенән (тыумыштан Кроза) граф Эврё өсөн архитектор Арман-Клод Молле тарафынан [[1718 йыл|1718]]—[[1722 йыл]]дарҙа регентлыҡ стилендә зиннәтле айырым йорт булараҡ төҙөлә. Граф үлгәндән һуң, [[1753 йыл|1753 йылда]] Людовик XV уны байбикә Помпадур де өсөн һатып ала, ул уның майҙанын арттыра. Байбикә үлгәндән һуң, [[1764 йыл]]да королдең алыҫ туғандарына күсә. [[Наполеон I]] ваҡытында тәүге тапҡыр хөкүмәт ихтыяждары өсөн ҡулланыла. [[1805 йыл]]да һарайҙы Иоахим Мюрат һатып ала<ref>[http://www.history.vuzlib.org/book_o047_page_10.html VI. АҠСА ҺӘМ ХӨРМӘТ - Мюрат Уянып йәки милләт - Тюлар Ж. - художество тарихи китап - хоҡуҡ vuzlib.org]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2018|bot=InternetArchiveBot}}</ref>. Ул Неаполгә киткәндән һуң. унда император үҙе урынлаша. 1816 йылда һарайҙы Людовик XVIII һатып ала. [[1848 йыл]]дан Икенсе республика президенты Луи Наполеон Бонапарттың рәсми резиденцияһы була, ул [[1852 йыл]]да үҙен император Наполеон III тип иғлан итә һәм Тюильрила ябай резиденцияһын биләй. Елисей һарайы үҙе [[1853 йыл|1853]]—[[1867 йыл]]дарҙа император бойороғо буйынса архитектор Лакруа тарафынан яңынан төҙөлә, һәм шул ваҡыттан алып уның тышҡы ҡиәфәте үҙгәрмәй. <gallery> Файл:Palais de l'Elysée Entrée.JPG|Һарай ҡапҡалары Файл:PalaisDeL'Elysée.jpg|Парктан һарайға күренеш Файл:Ext salon argent Palais de l'Élysée.JPG|Көмөш зал яғынан күренеш Файл:Palacio de Eliseo-Paris320.jpg|[[Елисейские Поля|Елисей ҡырҙары яғынан баҡсаға ҡапҡа]] </gallery> == Иҫкәрмәләр == <references group="" responsive=""></references> [[Категория:Дәүләт башлыҡтарының рәсми резиденциялары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Һарайҙар]] 7bwua4k1kb5gydov64ix76dr6xyr269 1152479 1152473 2022-08-28T09:09:03Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Достопримечательность |Тип = |Русское название = Елисей һарайы |Оригинальное название = Palais de l'Élysée |Изображение = Secretary Pompeo Arrives to Meet with French Foreign Minister Le Drian in Paris (50610423656).jpg |Подпись изображения = Һарайға инеү |Ширина изображения = |Статус = тарихи ҡомартҡы |Страна = Франция |Название местоположения = ҡала |Местоположение = Париж |Координаты = 48/52/13/N/2/19/0/E |CoordScale = |Метро = [[Файл:Metro-M.svg|16пкс]] [[Шанз-Элизе — Клемансо (станция метро)|Шанз-Элизе — Клемансо]] |Тип здания = йорт |Архитектурный стиль = классицизм |Автор проекта = |Архитектор = Арман-Клод Молле |Скульптор = |Строитель = |Основатель = |Первое упоминание = |Основание = |Основные даты = {{Достопримечательность/Даты||||||}} |Упразднён = |Начало строительства = 1718 |Окончание строительства = 1722 |Здания = {{Достопримечательность/Здания||||||}} |Приделы = |Известные обитатели = Луи Анри де Ла Тур д'Овернь |Реликвии = |Состояние = |Высота = |Материал = |Сайт = http://www.elysee.fr/ |План = |Подпись плана = |Ширина плана = }} '''Елисей һарайы''' (франц.<span lang="fr" style="font-style:italic;">Palais Élysée de l</span>) — [[Париж]]<nowiki/>да Француз республикаһы президенты резиденцияһы (VIII округ, Фобур Сент-Оноре, 55-се йорт). Мюрат залында шулай уҡ Франция министрҙар советы йыйылыштары үтә. [[14 июль|14 июлдә]] һарай баҡсаларында (Францияның Милли байрамы, элек - Бастилияны алыу көнө) Француз республикаһы көнө уңайынан байрамдар ойошторола. Елисей һарайында президент Республика гвардияһы почетлы ҡарауылы менән сит ил дәүләттәре башлыҡтарын ҡабул итә. == Тарихы == [[File:Palais de l'Élysée, Paris - OSM 2022.svg|700px|thumb|center|Palais de l'Élysée, Paris.]] Бина Латур д'Овернь һәм уның ҡатыны ғаиләһенән (тыумыштан Кроза) граф Эврё өсөн архитектор Арман-Клод Молле тарафынан [[1718 йыл|1718]]—[[1722 йыл]]дарҙа регентлыҡ стилендә зиннәтле айырым йорт булараҡ төҙөлә. Граф үлгәндән һуң, [[1753 йыл|1753 йылда]] Людовик XV уны байбикә Помпадур де өсөн һатып ала, ул уның майҙанын арттыра. Байбикә үлгәндән һуң, [[1764 йыл]]да королдең алыҫ туғандарына күсә. [[Наполеон I]] ваҡытында тәүге тапҡыр хөкүмәт ихтыяждары өсөн ҡулланыла. [[1805 йыл]]да һарайҙы Иоахим Мюрат һатып ала<ref>[http://www.history.vuzlib.org/book_o047_page_10.html VI. АҠСА ҺӘМ ХӨРМӘТ - Мюрат Уянып йәки милләт - Тюлар Ж. - художество тарихи китап - хоҡуҡ vuzlib.org]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2018|bot=InternetArchiveBot}}</ref>. Ул Неаполгә киткәндән һуң. унда император үҙе урынлаша. 1816 йылда һарайҙы Людовик XVIII һатып ала. [[1848 йыл]]дан Икенсе республика президенты Луи Наполеон Бонапарттың рәсми резиденцияһы була, ул [[1852 йыл]]да үҙен император Наполеон III тип иғлан итә һәм Тюильрила ябай резиденцияһын биләй. Елисей һарайы үҙе [[1853 йыл|1853]]—[[1867 йыл]]дарҙа император бойороғо буйынса архитектор Лакруа тарафынан яңынан төҙөлә, һәм шул ваҡыттан алып уның тышҡы ҡиәфәте үҙгәрмәй. <gallery> Файл:Palais de l'Elysée Entrée.JPG|Һарай ҡапҡалары Файл:PalaisDeL'Elysée.jpg|Парктан һарайға күренеш Файл:Ext salon argent Palais de l'Élysée.JPG|Көмөш зал яғынан күренеш Файл:Palacio de Eliseo-Paris320.jpg|[[Елисейские Поля|Елисей ҡырҙары яғынан баҡсаға ҡапҡа]] </gallery> == Иҫкәрмәләр == <references group="" responsive=""></references> [[Категория:Дәүләт башлыҡтарының рәсми резиденциялары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Һарайҙар]] ixgjrf4w43fs1sgts09hruhqal76gg4 Рәсәйҙең ауыл хужалығы 0 151081 1152423 1151621 2022-08-27T16:41:59Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:IPSSRF.png|thumb|477px|Рәсәйҙә 1989—2016 йылдарҙа ауыл хужалығы продукцияһы күләме индексының динамикаһы, 1989 йыл кимәленә проценттарҙа, ярашлы хаҡтарҙа]] [[Файл:EKSPRSHRF.png|thumb|477px|1995—2016 йылдарҙа Рәсәйҙән аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы сеймалы экспортлау динамикаһы, $млрд һәм Рәсәй тауар экспортына ҡарата %]] '''Рәсәйҙең ауыл хужалығы'''  — Рәсәй иҡтисадының ҙур тармағы. Рәсәйҙең тулайым өҫтәлгән ҡиммәтендә ауыл хужалығының өлөшө — 4,5 % самаһы (2016)<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/vvp/vvp-god/tab10-2.xls Валовая добавленная стоимость по видам экономической деятельности]</ref>. Ауыл хужалығында мәшғүлдәр һаны — яҡынса 9 % (2015)<ref>[http://www.gks.ru/bgd/regl/b16_14p/IssWWW.exe/Stg/d01/03-07.doc РАСПРЕДЕЛЕНИЕ СРЕДНЕГОДОВОЙ ЧИСЛЕННОСТИ ЗАНЯТЫХ ПО ВИДАМ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ]</ref>. Рәсәйҙә ауыл хужалығы етештереүе күләме 2017 йылда 5,7 трлн һум (яҡынса $100 млрд) тәшкил итте. Төп тармаҡ — үҫемлекселек, уға ауыл хужалығы етештереүе күләменең 54  проценты тура килә, малсылыҡ өлөшө — 46 процент. Хужалыҡ итеү төрҙәре буйынса ауыл хужалығы етештереүе структураһы: ауыл хужалығы ойошмалары — 53 %, халыҡтың шәхси ярҙмасы хужалығы — 35 %, фермерҙар — 13 %<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/prod_sx_rf.xls Продукция сельского хозяйства по категориям хозяйств по Российской Федерации]</ref>. Рәсәй ауыл хужалығы продукцияһы экспортлаусы булараҡ алдынғы урындарҙы биләй. Мәҫәлән, бойҙай экспортлау буйынса Рәсәй донъяла беренсе урында <ref>[http://expert.ru/2016/07/20/pshenitsa/ Россия вышла на первое место по экспорту пшеницы — ЭкспертРУ — Новости России. Урожай в России. Новости дня. Урожай пшеницы в России]</ref><ref>[https://www.igc.int/downloads/gmrsummary/gmrsummr.pdf Обзор рынка зерновых]</ref>. Рәсәйҙән аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы сеймалы экспортлау күләме 2018 йылда иң ҙур күрһәткескә — 25 млрд долларға — етте<ref>https://www.vestifinance.ru/articles/113163</ref><ref name="автоссылка6">[http://www.customs.ru/index2.php?option=com_content&view=article&id=24932&Itemid=1978 Товарная структура ЭКСПОРТА Российской Федерации со всеми странами январь-октябрь 2018 г] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190508223545/http://www.customs.ru/index2.php?option=com_content&view=article&id=24932&Itemid=1978 |date=2019-05-08 }}</ref>. аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы сеймалы экспортлау өлөшө Рәсәйҙең тауарҙар экспортлау күләмендә 5 проценттан ашты<ref name="автоссылка6" />. == Тарихы == === 1918 йылға тиклем === XX башында [[Рәсәй империяһы]]нда игенселек ауыл хужалығының өҫтөнлөклө тармағы була. [[Иген культуралары]] сәсеүлектәре бөтә сәсеүлектәрҙең 88,6 процентын алып тора. 1901—1913 йылдарҙа баҫыусылыҡ продукцияһының тулайым хаҡы 5 миллиард һум булһа, шуның 4 миллиарды (яҡынса $2.1 млрд) иген культураларына тура килә. Бойҙай Рәсәйҙең төп [[экспорт]] статьяһы була. Мәҫәлән, 1913 йылда игендең удель ауырлығы бөтә экспорттың 47 процентын һәм ауыл хужалығы продукцияһы экспортының 57 процентын тәшкил итә. Бөтә тауар игененең яртыһынан ашыуы экспортҡа китә (1876—1888 — 42,8 %, 1911—1913 — 51 %). 1909—1913 йылдарҙа иген экспорты иң ҙур күләменә — 11,9 миллион тоннаға етә, шуның 4,2 миллион тоннаһы бойҙай, 3,7 миллион тоннаһы арпа була. Экспорттың 25 процентын Кубань бирә. Донъя баҙарында Рәсәйҙән иген экспорты бөтә донъя экспортының 28,1 процентын алып тора. Тулайым сәсеү майҙаны 80 миллион гектар (1913 йылда 105 миллион гектар) тәшкил итә, әммә иген культураларының уңышы донъяла иң түбәндәрҙең береһе була. Тауар игенен башлыса (70 проценттан ашыуын) алпауыттар һәм хәлле крәҫтиәндәр үҫтерә. Тауар продукцияһында крәҫтиәндәрҙең төп массаһының (15-16 миллион шәхси крәҫтиән хужалығы) өлөшө 28 %, ә тауарлылыҡ өлөшө 15 % (алпауыттарҙың — 47 %, хәлле крәҫтиәндәрҙең — 34 %). Ауыл хужалығының энергетик ҡеүәте 23,9 миллион ат көсө (1 ат көсө = 0,736 квт) тәшкил итә, уның тик 0,2 миллионы ғына (1 проценттан да әҙерәге) — механик энергия. Крәҫтиән хужалыҡтарының энергия менән ҡоралланғанлығы 0,5 ат көсөнән артмай (1 хеҙмәткәргә), энергия менән тәьмин ителгәнлеге  — 20 ат көсө (100 гектар сәсеүлеккә). Бөтә ауыл хужалығы эштәре тиерлек ҡул менән йә йәнле тартыу көсө менән башҡарыла. 1910 йылда крәҫтиән хужалыҡтары ҡарамағында 7,8 миллион һуҡа, 2,2 миллион ағас һабан, 4,2 миллион тимер [[һабан]], 17,7 миллион ағас тырма була. Минераль ашламалар (башлыса сит илдәрҙән алына) 1 гектар сәсеүлеккә күп тигәндә 1,6  килограмм тура килә (алпауыт һәм кулак хужалыҡтарында). Ауыл хужалығы экстенсив ысулдар менән алып барыла; ер эшкәртеүҙең һәм малсылыҡтың продуктлылығы бик түбән була (сағыштырыу өсөн: 1909—18 йылдарҙа игендең уртаса уңышы — гектарынан яҡынса 7,4 центнер, йылына 1 һыйырҙан алынған һөт — 1000 килограмм самаһы). Ауыл хужалығының артталығы, тәбиғәт шарттарына тулыһынса бойондороҡло булыуы арҡаһында уңышһыҙ йылдар йыш була, мал күпләп ҡырыла; уңышһыҙ йылдарҙа миллиондарса крәҫтиән хужалығын аслыҡ солғай. [[Беренсе донъя һуғышы]] һәм [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]] илдең ауыл хужалығын ныҡ ҡаҡшата. [[1917 йыл]]ғы Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы иҫәп алыуы мәғлүмәттәре буйынса, ауылда эшкә яраҡлы ирҙәр һаны 1914 йылғы менән сағыштырғанда 47,4 процентҡа кәмей; төп тартыу көсө булған аттар һаны 20,9 миллиондан 12,8 миллионға тиклем ҡыҫҡара. Малдар, сәсеүлек майҙандары кәмей, ауыл хужалығы культураларының уңыш биреүсәнлеге түбәнәйә. Илдә ауыл аҙыҡ-түлек кризисы башлана. === [[Совет Рәсәйе|Совет]] осоро === [[1923 йыл]]да иген культуралары сәсеүлектәре 63,9 миллион гектар тәшкил итә. 1927 йылда бөтә сәсеүлектәр 112,4 миллион гектар була. Иген культураларының уртаса уңышы 1924—1928 йылдарҙа гектарынан 7,5 центнер тәшкил итә. 1927 йылдың декабрендә ВКП(б)-ның XV съезында ауыл хужалығын коллективлаштырыуға йүнәлеш алына. [[1938 йыл]]ға крәҫтиән хужалыҡтарының 93 проценты һәм сәсеүлектәрҙең 99,1 проценты коллективлаштырыла. Ауыл хужалығының энергетик ҡеүәттәре 1928—40 йылдар эсендә — 21,3 миллион ат көсөнән 47,5 миллион ат көсөнә; 1 хеҙмәткәргә иҫәпләгәндә — 0,4-тән 1,5 ат көсөнә, сәсеүлектең 100 гектарына ҡарата — 19-ҙан 32 ат көсөнә етә. Ауыл хужалығы техникаһы индереү, квалификациялы кадрҙар һанын үҫтереү арҡаһында етештереү ныҡлы арта. [[1940 йыл]]да ауыл хужалығының тулайым продукцияһы [[1913 йыл]] менән сағыштырғанда 41 процентҡа үҫә; ауыл хужалығы культуралары уңышы, малдарҙың продуктлылығы күтәрелә. [[Колхоз]]дар һәм [[совхоз]]дар төп ауыл хужалығы етештереүсеһе була. [[1978 йыл]]да [[РСФСР]]-ҙа совет осоро өсөн рекордлы 127 миллион тонна иген уңышы алына. [[1986 йыл]]да РСФСР-ҙа 30,9 миллион тонна шәкәр сөгөлдөрө, 43,5 миллион тонна картуф, 3,0 миллион тонна көнбағыш йыйып алына, 52,6 миллион тонна һөт, 8,9 миллион тонна ит етештерелә<ref name="stat_rsfsr_1987">Народное хозяйство РСФСР за 70 лет. Статистический ежегодник, 1987</ref>. === 1990-сы йылдар === 1990-сы йылдарҙа Рәсәйҙә ауыл хужалығы көслө кризис кисерә. [[1998 йыл]]да Рәсәйҙә ауыл хужалығы 1989 йыл кимәленең 53 процентын ғына тәшкил итә<ref name="автоссылка1"/>. Айырыуса малсылыҡ бирешә, ит етештереү 2 тапҡырға кәмей. 1999 йылдан ауыл хужалығында үҫеш башлана <ref name="автоссылка1"/>. === 2000-се йылдар === 2001/2002 йылдарҙа Рәсәй күп йылдарға беренсе тапҡыр ҙур ғына күләмдә — 7 миллион тоннанан ашыу — иген экспортлай. Рәсәй бойҙай экспортлау буйынса — алдынғы 10 ил, арпа буйынса алдынғы 5 ил араһына инә<ref>[https://ria.ru/hs_spravka/20100805/262152122.html История экспорта зерна Россией — РИА Новости, 05.08.2010]</ref>. [[2002 йыл]]да ер реформаһы сиктәрендә ауыл хужалығы тәғәйенләнешендәге ерҙәрҙе һатырға/һатып алырға рөхсәт иткән закон ҡабул ителә<ref>[https://www.pnp.ru/social/den-27-yanvarya-v-istorii.html День 27 января в истории — Парламентская газета]</ref>. [[2003 йыл]]да ит импортҡа квроталар индерелә. Был Рәсәйҙә ит малсылығын үҫтереүгә юл аса<ref>[http://expert.ru/expert/2012/39/svinovodov-pojmali-na-zhivka/ Свиноводов поймали на «живка»]</ref>. [[2006 йыл]]да Рәсәйҙә «Агросәнәғәт комплексын үҫтереү» өҫтөнлөклө милли проекты тормошҡа ашырыла башлай, ул ауыл хужалығы етештереүселәренә дәүләттең етди ярҙам күрһәтеүе юлы менән ауыл хужалығын үҫтереүгә йүнәлтелә. 2000-се йылдар йомғағы буйынса Рәсәйҙең ауыл хужалығы 42 процентҡа үҫә. Үҫемлекселек йылдам күтәрелә (57 %), етештереү күләме буйынса тармаҡ 1990-сы йылдар кризисын тулыһынса еңә. Малсылыҡ 27 процентҡа үҫә<ref name="автоссылка1">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/ind_sx_rf.xls Индексы производства продукции сельского хозяйства по категориям хозяйств по Российской Федерации]</ref> Етештереү структураһы яҡшыра: продукция күләмендә ауыл хужалығы ойошмаларының һәм фермерҙарҙың өлөшө 45 проценттан 53 процентҡа тиклем арта.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/tab-sel1.htm Продукция сельского хозяйства по категориям хозяйств]</ref> Рәсәй аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы сеймалы экспорты 10 тапҡырға арта һәм 2009 йылда $9,97 миллиард тәшкил етә.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/vnesh-t/ts-exp.xls Товарная структура экспорта Российской Федерации]</ref>. === 2010-сы йылдар === [[2014 йыл]]да Рәсәйҙең аҙыҡ-түлек экспорты, иң юғары кимәлгә етеп, 18,9 миллиард доллар тәшкил итә<ref>[https://agroinfo.com/pravitelstvo-rf-utverdilo-nacionalnyj-doklad-ob-itogax-raboty-v-apk-za-2014-god-1505201502/ Правительство РФ утвердило национальный доклад об итогах работы в АПК за 2014 год] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171011022150/https://agroinfo.com/pravitelstvo-rf-utverdilo-nacionalnyj-doklad-ob-itogax-raboty-v-apk-za-2014-god-1505201502/ |date=2017-10-11 }}</ref>. 2015 йылда ауыл хужалығы 2,6 процентҡа үҫә<ref name="автоссылка1"/>. Ит етештереү совет осоронан һуңғы иң юғары кимәлде яулай<ref name="автоссылка3">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/jiv4.xls ПРОИЗВОДСТВО ОСНОВНЫХ ПРОДУКТОВ ЖИВОТНОВОДСТВА В РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ]</ref>. [[2016 йыл]]да ауыл хужалығы етештереүенең үҫеш тиҙлеге 4,4 процентҡа арта<ref name="автоссылка1"/>. Хҙерге Рәсәй тарихында игендең (119 миллион тонна), шул иҫәптән — [[бойҙай]], [[Шәкәр кукурузы|кукуруз]], ҡарабойҙай, [[сорго]]ның, шулай уҡ шәкәр сөгөлдөрө, соя, йәшелсәнең рекордлы уңышы алына<ref name="автоссылка7">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/val_1.xls ВАЛОВЫЕ СБОРЫ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ КУЛЬТУР ПО РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ]</ref><ref>[http://www.interfax.ru/business/529235 Сбору кукурузы в России предсказали рекорд по итогам 2016 года]</ref><ref>[https://vz.ru/economy/2016/10/20/839247.html ВЗГЛЯД / Россия ставит целую серию рекордов в сельском хозяйстве]</ref>. Йыл йомғаҡтары буйынса Рәсәй, бойҙай экспортлау буйынса [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ-ты]] һәм [[Канада]]ны үтеп, донъяла тәүге тапҡыр 1-се урынды ала. Сит илдәргә 25 миллион тонна бойҙай һатыла, был элгәрге йылдан 14 процентҡа күберәк була<ref>[http://nversia.ru/news/view/id/100772 Минсельхоз РФ планирует нарастить производство зерна до 150 миллионов тонн за 10 лет — ИА «Версия-Саратов»]</ref>. Шәкәр сөгөлдөрөнән ҙур уңыш алынып, Рәсәй донъяла эре шәкәр экспортлаусыға әүерелә<ref>[http://www.finmarket.ru/news/4461750 Россия впервые становится крупным поставщиком сахара на мировой рынок — глава Минсельхоза — ИА «Финмаркет»]</ref>. Рәсәй йәнә кориандр экспортлау буйынса донъяла 1-се урынды ала<ref>[http://mir24.tv/news/economy/15276343 Пряная экономика: Россия захватывает мировой рынок кинзы]</ref>. Рәсәй соя етештереү буйынса ла тәүләп донъяның алдынғы 10 иле араһына инә. 2016 йылда аҙыҡ-түлек экспорты 2015 йыл менән сағыштырғанда 4 процентҡа арта һәм 17 миллиард долларға етә<ref>{{Cite web|url=http://www.rbc.ru/business/09/10/2017/59dba2da9a794738a33224ae?from=newsfeed|title=Власти заявили о новых правилах ввоза в Турцию пшеницы и риса из России|date=2017-10-09|publisher=[[Росбизнесконсалтинг]]|accessdate=2017-10-09}}</ref>. Ауыл хужалығы продукцияһы һәм аҙыҡ-түлек экспорты күләме ҡорал экспорты күләменән артып китә (15,3 миллиард доллар)<ref>{{Cite web|url=http://tass.ru/ekonomika/4672577|title=Путин: экспорт продовольствия из РФ превысил экспорт вооружений|date=2017-10-24|publisher=ТАСС|accessdate=2017-10-25}}</ref>. Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы иҫәбен алыу үткәрелә. [[2017 йыл]]да ауыл хужалығының әүҙем үҫеше дауам итә. Ауыл хужалығы етештереүе индексы 2,4 процентҡа үҫә. Иген культураларынан рекордлы уүыш алына (134 миллион тоннанан ашыу)<ref>[http://www.gks.ru/bgd/regl/b17_01/IssWWW.exe/Stg/d12/2-1-4-1.doc Сельское хозяйство в 2017 году]</ref><ref name="автоссылка4">[https://www.vedomosti.ru/business/articles/2018/01/22/748561-rossiya-vpervie-stanet-eksporterom-n2 Россия впервые займет второе место среди мировых экспортеров зерна — ВЕДОМОСТИ]</ref><ref>{{Cite web|url=https://rueconomics.ru/280613-putin-pozdravil-rossiiskih-agrariev-s-professionalnym-prazdnikom|title=Путин поздравил российских аграриев с профессиональным праздником|date=2017-10-08|publisher=Экономика сегодня|accessdate=2017-10-09}}</ref>. Рәсәйҙән агропродукция экспорты рекордлы $20,7 миллиардҡа етә<ref>[http://www.agroinvestor.ru/markets/news/29048-eksport-selkhozproduktsii-iz-rossii-prevysit-20-5-mlrd/full/ В 2017 году экспорт сельхозпродукции из России превысит $20,5 млрд — Агроинвестор]</ref><ref name="автоссылка6"/>. 2017/2018 ауыл хужалығы йылы йомғаҡтары буйынса Рәсәй донъяла иген экспортлау күләме буйынса тәүге тапҡыр 2-се урынды (элгәрге йылда 4-се урында була) һәм бойҙай экспорты буйынса йәнә 1-се урынды ала<ref name="автоссылка4" /><ref>[https://www.igc.int/downloads/gmrsummary/gmrsummr.pdf Обзор рынка зерновых]</ref>. 2018 йыл йомғаҡтары буйынса Рәсәйҙең аграр экспорты сираттағы рекордты ҡуя — 25 миллиард доллар (элгәрге йылға ҡарата +20 %)<ref>https://www.vestifinance.ru/articles/113163</ref>. [[2019 йыл]]дың февралендә Росстат 2018 йылда Рәсәйҙә иген экспортлау баһаһын 113,255 миллион тоннаға тиклем арттыра (Ауыл хужалығы министрлығының ғинуарҙарғы баһаһы — 110 миллион тоннаға тиклем). Шул уҡ ваҡытта бойҙай экспортлау күләме (2018 йылдың октябренә алынған мәғлүмәттәр буйынса һәм Евразия иҡтисади берлеге илдәре менән сауҙаны иҫәпкә алмайынса) 18 миллион тоннанан ашыу (элгәрге йылдан 17 процентҡа артыҡ) тәшкил итә<ref>{{Cite web|url=https://russian.rt.com/business/news/606706-rosstat-urozhai-zerno|title=Росстат повысил оценку урожая зерна до 113 млн тонн в 2018 году|publisher=RT на русском|lang=ru|accessdate=2019-02-28}}</ref>. == Тармаҡтар == === Үҫемлекселек === [[Файл:SZKRF19902009.png|мини|375x375пкс|Рәсәйҙә 1990—2016 йылдарҙа иген культураларын йыйыу]] Ил территорияһының ҙур өлөшө төньяҡ зонала булғанлыҡтан, ауыл хужалығы ерҙәренә Рәсәйҙең дөйөм майҙанының 13 проценты ғына (шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр — 8 процент) тура килә<ref>[https://books.google.ru/books?id=2sbxAAAAMAAJ&q=%D0%98%D0%B7-%D0%B7%D0%B0+%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%87%D1%82%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0%D1%8F+%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C+%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B0+%D0%B2+%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B5+%D0%A1%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B0,+%D0%BE%D0%BD%D0%B0+%D0%BD%D0%B5+%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%82+%D0%B1%D1%8B%D1%82%D1%8C+%D0%B8%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B0+%D0%B2+%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%BC+%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC+%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5;+%D0%B2+%D1%80%D0%B5%D0%B7%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B5+%D0%BD%D0%B0+%D0%B4%D0%BE%D0%BB%D1%8E+%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C+%D0%B2+%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D1%81%D1%8F+%D0%B2%D1%81%D0%B5%D0%B3%D0%BE+13%25+%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%84%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B0+(%D0%B2+%D1%82%D0%BE%D0%BC+%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5+%D0%BD%D0%B0+%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%BD%D1%8E+%E2%80%94+8%25).&dq=%D0%98%D0%B7-%D0%B7%D0%B0+%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%87%D1%82%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0%D1%8F+%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C+%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B0+%D0%B2+%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B5+%D0%A1%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B0,+%D0%BE%D0%BD%D0%B0+%D0%BD%D0%B5+%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%82+%D0%B1%D1%8B%D1%82%D1%8C+%D0%B8%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B0+%D0%B2+%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%BC+%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC+%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5;+%D0%B2+%D1%80%D0%B5%D0%B7%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B5+%D0%BD%D0%B0+%D0%B4%D0%BE%D0%BB%D1%8E+%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C+%D0%B2+%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D1%81%D1%8F+%D0%B2%D1%81%D0%B5%D0%B3%D0%BE+13%25+%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%84%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B0+(%D0%B2+%D1%82%D0%BE%D0%BC+%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5+%D0%BD%D0%B0+%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%BD%D1%8E+%E2%80%94+8%25).&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiP4fK0tuvYAhVDCewKHXvGBmcQ6AEIJzAA Михаил Константинович Сидоров. Социально-экономическая география и регионалистика России: учебник-атлас. ИНФРА-М, 2002 — Всего страниц: 398]</ref>. Донъялағы бөтә һөрөнтө ерҙәрҙең 10 проценты Рәсәй территорияһында урынлашҡан. Рәсәйҙә бөтә һөрөнтө ерҙәрҙең 4/5 өлөшө Үҙәк [[Волга буйы]]на, Төньяҡ Кавказға, [[Урал]]ға һәм Көнбайыш Себергә тура килә. Ауыл хужалығы ерҙәренең күп өлөшө (70 %) илдең Европа өлөшөндә (шул иҫәптән Волга буйы иҡтисади районында — 18,7 %, 16,2 — Урал, 11,5 — Төньяҡ Кавказ иҡтисади районында), ә Урал аръяғында Көнбайыш Себер иҡтисади районы айырылып тора — 16,3 %<ref>[https://geographyofrussia.com/zemelnye-i-pochvennye-resursy-rossii/ Земельные и почвенные ресурсы России]</ref>. 2016 йылғы ауыл хужалығы иҫәп алыуына ярашлы, Рәсәйҙәге ауыл хужалығы ерҙәренең 44 проценты файҙаланылмай<ref>[https://www.agroinvestor.ru/analytics/news/29033-44-selkhozugodiy-v-rossii-ne-ispolzuyutsya/ В России не используется 44 % сельхозугодий]</ref><ref>[https://www.rbc.ru/economics/04/12/2017/5a2570939a79473a66c042a7 Эксперты в 2,5 раза повысили оценку заброшенных сельхозугодий в России]</ref>. Сәсеүлек майҙандарының ҙур өлөшө иген һәм ҡуҙаҡлы иген культуралары (2015 йылда 59 %), шул иҫәптән бойҙай — 34 %, арпа — 11 %, һоло — 4 %, кукуруз — 3 %, игеү өсөн файҙаланыла. Ҡалғанын мал аҙығы культуралары (21 %), техник культуралар (16 %), картуф һәм йәшелсә-баҡса культуралары (4 %) биләй<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/posev_pl1.xls ПОСЕВНЫЕ ПЛОЩАДИ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ КУЛЬТУР ПО РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ]</ref>. Төп ауыл хужалығы культуралары<ref name="автоссылка7"/>: * [[Иген культуралары|иген]] (2016 йылда тулайым йыйымы — 119 млн тонна, донъяла 4-се урын)<ref name="автоссылка5">[http://www.vlant-consult.ru/modules/download.php?aid=505 Справочные материалы по географии мирового хозяйства (2016). Выпуск 1] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190526093822/http://www.vlant-consult.ru/modules/download.php?aid=505 |date=2019-05-26 }}</ref><ref>http://data.worldbank.org/indicator/AG.PRD.CREL.MT?year_high_desc=true</ref> ** шул иҫәптән [[бойҙай]] — 70 млн тонна, тарихи максимум<ref>[http://ab-centre.ru/page/urozhaynost-pshenicy Урожайность пшеницы]</ref>, 2017 йылда рекорд яңыра — 85 млн тонна<ref>[http://tass.ru/ekonomika/4843865 Урожай пшеницы в России в 2017 году в чистом весе превысил 85 млн тонн — Экономика и бизнес — ТАСС]</ref>. * шәкәр сөгөлдөрө (48 млн тонна, донъяла 1-се урын)<ref>[https://regnum.ru/news/economy/2245826.html Московская биржа запускает торги сахаром — ИА REGNUM]</ref> * [[көнбағыш]] (11 млн тонна, донъяла 2-се урын)<ref>[http://www.finversia.ru/publication/markets/legendy-i-mify-sovremennykh-agrorynkov-1523 Легенды и мифы современных агрорынков]</ref> * [[соя]] (3,2 млн тонна) * [[Бәрәңге|картуф]] (31 млн тонна, донъяла 3-сө урын)<ref name="автоссылка5" /><ref>[http://argumenti.ru/economics/n536/446557 В светлое картофельное завтра! — Аргументы Недели]</ref> * [[йәшелсә]] (16 млн тонна) {| class="wikitable" style="min-width: 800px;" |+Рәсәй Федерацияһы буйынса ауыл хужалығы культураларының тулайым йыйымы (бөтә категория хужалыҡтары; мең тонна)<ref>{{Cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/val_1.xls|title=Валовой сбор сельскохозяйственных культур по категориям хозяйств|author=|authorlink=|coauthors=|quote=|date=|format=|work=|publisher=|accessdate=2015-09-03|lang=|description=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6bIb4cAaB?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/val_1.xls#|archivedate=2015-09-04}}</ref> | {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed sortable" style="min-width: 800px; margin: 0px !important;" |+Иген һәм ҡуҙаҡлы иген культуры !Йыл !Бөтәһе !Бойҙай !Арыш !Арпа !Һоло !Кукуруз !Тары !Ҡарабойҙай !Дөгө !Тритикале<ref>Данные по тритикале выделяются отдельной позицией в составе зерновых и зернобобовых культур, начиная с итогов за 2009 год, в связи с переходом на Общероссийский классификатор продукции по видам экономической деятельности (ОКПД).</ref> !Сорго !Ҡуҙаҡлы иген культуралары |- !2015<ref name="crimea">Данные приведены с учетом сведений по Крымскому федеральному округу.</ref> |104786 |61786 |2087 |17546 |4536 |13173 |572 |861 |1110 |565 |194 |2357 |- !2014<ref name="crimea" /> |105315 |59711 |3281 |20444 |5274 |11332 |493 |662 |1049 |654 |220 |2196 |- !2013 |92385 |52091 |3360 |15389 |4932 |11635 |419 |834 |935 |582 |172 |2037 |- !2012 |70908 |37720 |2132 |13952 |4027 |8213 |334 |797 |1052 |464 |45 |2174 |- !2011 |94213 |56240 |2971 |16938 |5332 |6962 |878 |800 |1056 |523 |60 |2453 |- !2010 |60960 |41508 |1636 |8350 |3220 |3084 |134 |339 |1061 |249 |9 |1371 |- !2009 |97111 |61740 |4333 |17881 |5401 |3963 |265 |564 |913 |508 |13 |1529 |- !2008 |108179 |63765 |4505 |23148 |5835 |6682 |711 |924 |738 |… |76 |1794 |- !2007 |81472 |49368 |3909 |15559 |5384 |3798 |417 |1004 |705 |… |40 |1287 |- !2006 |78227 |44927 |2959 |18037 |4860 |3510 |599 |865 |681 |… |35 |1754 |- !2005 |77803 |47615 |3622 |15684 |4545 |3060 |455 |605 |571 |… |28 |1618 |- !2004 |77832 |45434 |2864 |17088 |4937 |3373 |1113 |649 |470 |… |44 |1861 |- !2003 |66962 |34070 |4147 |17926 |5169 |2031 |974 |525 |448 |… |33 |1639 |- !2002 |86479 |50622 |7122 |18678 |5683 |1499 |293 |302 |488 |… |27 |1764 |- !2001 |85084 |46996 |6632 |19478 |7719 |808 |550 |574 |496 |… |35 |1797 |- !2000 |65420 |34460 |5444 |14039 |6002 |1489 |1124 |997 |584 |… |83 |1197 |- !1999 |54637 |30997 |4781 |10576 |4393 |1034 |925 |578 |443 |… |32 |879 |- !1998 |47771 |26995 |3266 |9765 |4656 |800 |451 |465 |412 |… |8 |954 |- !1997 |88461 |44235 |7476 |20752 |9383 |2652 |1216 |628 |328 |… |12 |1779 |- !1996 |69195 |34834 |5928 |15913 |8326 |1081 |441 |482 |389 |… |9 |1792 |- !1995 |63406 |30118 |4098 |15786 |8562 |1738 |488 |597 |462 |… |13 |1541 |- !1994 |81297 |32128 |5989 |27054 |10757 |892 |482 |781 |523 |… |12 |2677 |- !1993 |99094 |43547 |9166 |26843 |11556 |2441 |1128 |806 |688 |… |21 |2898 |- !1992 |106856 |46167 |13887 |26989 |11241 |2135 |1535 |1038 |754 |… |28 |3080 |- !1991 |89094 |38899 |10639 |22174 |10372 |1969 |1040 |688 |773 |… |33 |2506 |- !1990 |116676 |49596 |16431 |27235 |12326 |2451 |1946 |809 |896 |… |62 |4922 |} |- | {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="min-width: 800px; margin: 0px !important;" |+Техник культуралар | {| class="wikitable sortable" style="min-width: 800px; margin: 0px !important;" ! colspan="4" rowspan="2" | ! colspan="7" style="text-align: center;" |Майлы культуралар |- ! colspan="4" | ! colspan="3" style="text-align: center;" |Рапс |- !Йыл !Оҙон етен орлоғо !Оҙон етен сүсе !Шәкәр сөгөлдөрө !Бөтәһе !Емгә көнбағыш !Соя !Гәрсис !Бөтәһе !Ужым рапсы !Яҙғы рапс (кольза) |- !2014<ref name="crimea" /> |7 |37 |33513 |13839 |9034 |2597 |103 |1464 |473 |991 |- !2013 |6 |39 |39321 |14151 |10554 |1636 |55 |1393 |407 |987 |- !2012 |8 |46 |45057 |11313 |7993 |1806 |42 |1035 |166 |869 |- !2011 |7 |43 |47643 |13115 |9697 |1756 |88 |1056 |304 |752 |- !2010 |5 |35 |22256 |7457 |5345 |1222 |36 |670 |395 |275 |- !2009 |9 |52 |24892 |8186 |6454 |944 |24 |667 |308 |359 |- !2008 |7 |52 |28995 |8972 |7350 |746 |29 |752 |246 |506 |- !2007 |7 |47 |28836 |7037 |5671 |650 |11 |630 |227 |404 |- !2006 |5 |36 |30673 |8218 |6743 |805 |64 |522 |127 |395 |- !2005 |10 |56 |21276 |7557 |6470 |686 |63 |304 |142 |162 |- !2004 |13 |58 |21809 |5726 |4810 |554 |55 |277 |154 |123 |- !2003 |11 |55 |19355 |5580 |4887 |392 |86 |192 |45 |147 |- !2002 |15 |38 |15659 |4275 |3688 |423 |35 |115 |53 |63 |- !2001 |23 |58 |14553 |3182 |2682 |350 |28 |113 |62 |51 |- !2000 |18 |51 |14051 |4473 |3919 |342 |46 |149 |62 |87 |- !1999 |11 |24 |15226 |4673 |4149 |334 |43 |135 |15 |120 |- !1998 |9 |34 |10796 |3426 |2993 |295 |7 |125 |48 |76 |- !1997 |15 |23 |13879 |3275 |2829 |280 |58 |104 |33 |71 |- !1996 |21 |59 |16165 |3225 |2763 |283 |39 |135 |24 |110 |- !1995 |27 |69 |19072 |4667 |4200 |290 |47 |123 |11 |113 |- !1994 |22 |54 |13946 |3154 |2553 |422 |51 |122 |13 |110 |- !1993 |25 |58 |25468 |3455 |2765 |497 |79 |97 |20 |77 |- !1992 |44 |78 |25548 |3883 |3110 |505 |69 |164 |67 |98 |- !1991 |44 |102 |24280 |3820 |2896 |622 |80 |181 |83 |98 |- !1990 |48 |71 |32327 |4662 |3427 |717 |192 |258 |105 |153 |} |- | {| class="wikitable sortable" style="min-width: 800px; margin: 0px !important;" ! colspan="2" | ! colspan="11" style="text-align: center;" |Асыҡ грунт йәшелсәләре<ref>За 1990—2011 гг. включая овощи защищенного грунта по хозяйствам населения.</ref> ! colspan="2" | |- !Йыл !Kартуф !Бөтәһе !Бөтә төр кәбеҫтә !Ҡыяр !Помидор !Аш сөгөлдөрө ! !Башлы һуған !Һарымһаҡ !Ашҡабаҡ !Аҙыҡ ҡабағы !башҡа йәшелсәләр<ref>За 1997—1998 гг. включая кабачки и тыкву столовую.</ref> !Асыҡ һәм ябыҡ грунт йәшелсәләре !Баҡса аҙыҡ культуралары |- !2014<ref name="crimea" /> |31501 |14155 |3499 |1111 |2300 |1070 |1662 |1994 |256 |519 |713 |979 |15458 |1428 |- !2013 |30199 |13506 |3335 |1068 |2162 |1002 |1605 |1985 |233 |468 |660 |964 |14689 |1420 |- !2012 |29533 |13545 |3315 |1086 |2208 |1008 |1565 |2081 |239 |506 |575 |931 |14626 |1453 |- !2011 |32681 |14105 |3533 |1202 |2201 |1072 |1735 |2123 |234 |560 |616 |756 |14696 |1575 |- !2010 |21141 |11561 |2737 |1162 |2050 |836 |1303 |1536 |213 |482 |507 |679 |12126 |1152 |- !2009 |31134 |12813 |3319 |1133 |2170 |988 |1519 |1602 |227 |537 |586 |660 |13402 |1419 |- !2008 |28846 |12440 |3177 |1130 |1939 |927 |1530 |1713 |227 |477 |477 |774 |12960 |1382 |- !2007 |27195 |10968 |2668 |1001 |1791 |824 |1347 |1318 |249 |466 |564 |702 |11509 |853 |- !2006 |28260 |10830 |2751 |1005 |1927 |844 |1356 |1218 |240 |381 |476 |585 |11370 |774 |- !2005 |28137 |10796 |2830 |1034 |1855 |812 |1287 |1231 |242 |407 |438 |619 |11348 |775 |- !2004 |27876 |10675 |2944 |1000 |1662 |822 |1319 |1226 |220 |408 |456 |571 |11214 |781 |- !2003 |29358 |11214 |3401 |1029 |1704 |909 |1354 |1158 |202 |427 |419 |575 |11739 |799 |- !2002 |26923 |10139 |2860 |949 |1700 |759 |1190 |1074 |210 |408 |352 |580 |10665 |726 |- !2001 |29499 |10658 |3180 |933 |1714 |820 |1312 |1096 |208 |446 |405 |498 |11169 |588 |- !2000 |29465 |10312 |3017 |948 |1509 |853 |1387 |1134 |179 |486 |364 |398 |10822 |537 |- !1999 |27998 |10528 |3549 |983 |1562 |798 |1224 |993 |165 |512 |304 |412 |11010 |621 |- !1998 |28953 |9289 |2739 |1024 |1648 |745 |1127 |1009 |155 |… |… |767 |9746 |404 |- !1997 |35138 |10164 |3003 |1097 |1608 |878 |1411 |1059 |167 |… |… |812 |10630 |615 |- !1996 |37619 |9843 |… |… |… |… |… |… |… |… |… |… |10325 |490 |- !1995 |39909 |10727 |… |… |… |… |… |… |… |… |… |… |11275 |621 |- !1994 |33828 |9076 |… |… |… |… |… |… |… |… |… |… |9621 |458 |- !1993 |37650 |9253 |… |… |… |… |… |… |… |… |… |… |9827 |597 |- !1992 |38330 |9333 |… |… |… |… |… |… |… |… |… |… |10018 |714 |- !1991 |34329 |9672 |… |… |… |… |… |… |… |… |… |… |10425 |1033 |- !1990 |30848 |9538 |… |… |… |… |… |… |… |… |… |… |10328 |1116 |} |} |- | {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed sortable" style="min-width: 800px; margin: 0px !important;" |+Мал аҙығы культуралары ! colspan="2" | ! colspan="2" |бер йыллыҡ үләндәр: ! colspan="2" |күп йыллыҡ үләндәр: |- !Йыл !Тамырлы мал аҙығы культуралары (малға ашатыла торған шәкәр сөгөлдөрөн дә индереп !бесәнгә !йәшел аҙыҡҡа һәм сенажға !бесәнгә !йәшел аҙыҡҡа |- !2014<ref name="crimea" /> |1214 |2294 |19356 |8745 |30388 |- !2013 |1260 |2050 |19789 |8772 |30193 |- !2012 |1213 |1859 |17985 |7846 |27661 |- !2011 |1434 |2104 |25532 |9668 |30671 |- !2010 |902 |1362 |16431 |7587 |22832 |- !2009 |1278 |1568 |24553 |9277 |32920 |- !2008 |1315 |1600 |22922 |9873 |36424 |- !2007 |1267 |1474 |22117 |10469 |35613 |- !2006 |1450 |1573 |23531 |9958 |36344 |- !2005 |1520 |1597 |23649 |11192 |38340 |- !2004 |1981 |1781 |25254 |11562 |40295 |- !2003 |2162 |1883 |28066 |11548 |38566 |- !2002 |2254 |2024 |28133 |12393 |34755 |- !2001 |2756 |1903 |27306 |14256 |43137 |- !2000 |3079 |1989 |26981 |13951 |42365 |- !1999 |3024 |1946 |21986 |12297 |34193 |- !1998 |2688 |1953 |22736 |11226 |38205 |- !1997 |3938 |2876 |33764 |15959 |45470 |- !1996 |3885 |2793 |36133 |15851 |48953 |- !1995 |5144 |2570 |38686 |17349 |52556 |- !1994 |5272 |3763 |57231 |18863 |73526 |- !1993 |8050 |4139 |65132 |21036 |85067 |- !1992 |8688 |4174 |63283 |20544 |69208 |- !1991 |11604 |4478 |65867 |24843 |83742 |- !1990 |17217 |5631 |87254 |25207 |97623 |} |} {| class="wikitable" width="80%" ! colspan="13" |[[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|РСФСР]]ҙа һәм РФ-та сәсеү майҙандары: |- !йыл !1940 !1945 !1950 !1970 !1990 !1995 !2000 !2005 !2010 !2015 |- |мең км² |920,76 |670,61 |889,52 |1219,12 |1177,1 |1025,4 |854,19 |758,37 |751,88 |793,19 |- | colspan="13" align="right" |''Источник:<ref>{{Книга|заглавие=Посевные площади СССР|ответственный=|место=Москва|издательство=Госстатиздат ЦСУ СССР|год=1957|том=1|страницы=20, 21|страниц=|isbn=|тираж=}}</ref><ref>{{Книга|заглавие=Сельское хозяйство СССР. 1988|ответственный=|место=Москва|издательство=Финансы и Статистика|год=1988|страницы=56|страниц=535|isbn=5-279-00165-1|тираж=28 000}}</ref><ref>{{Книга|автор=Госкомстат России|часть=|заглавие=Регионы России. Социально экономические показатели. 2002|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=|год=2002|том=|страницы=490|страниц=863|серия=|isbn=5-89476-108-5|тираж=1600}}</ref><ref>{{Книга|автор=Федеральная служба государственной статистики|часть=|заглавие=Регионы России. Социально экономические показатели. 2016|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=|год=2016|том=|страницы=726|страниц=1326|серия=|isbn=978-5-89476-428-3|тираж=}}</ref>'' |} === Малсылыҡ === [[Файл:MEATRF.png|альт=|мини|375x375пкс|Рәсәйҙә 1990—2016 йылдарҙа һуйылған ауырлыҡта ит етештереү динамикаһы, млн тоннала]] Рәсәйҙә ит-һөт һәм ит-йөн малсылығы үҫеш кисерә. Малсылыҡ продукцияһының Рәсәйҙә етештерелгән төп төрҙәре:<ref name="автоссылка3"/> * [[ит]] (2015 йылда 9,6 млн тонна етештерелгән, донъяла 4-се урын)<ref name="автоссылка5"/> (2016 йылда 9 929,0 мең тонна) ** һыйыр ите (1,6 млн тонна) (2016 йылда 1 623,5 мең тонна) ** [[сусҡа ите]] (3,1 млн тонна) (2016 йылда 3 388,4 мең тонна) ** ҡош ите (4,5 млн тонна) (2016 йылда 4 630,9 мең тонна) ** иттең башҡа төрҙәре (0,3 млн тонна) (2016 йылда 76,4 мең тонна). 2016 йылда һуйылған һарыҡ һәм кәзә ите 209,7 мең тонна етештерелгән (тере ауырлыҡта 465,8 мең тонна), 2015 йылда — 204,5 мең тонна * [[һөт]] (30,8 млн тонна) * [[Йомортҡа (ризыҡ)|йомортҡа]] (42,6 млрд дана) * йөн (56 мең тонна) * [[бал]] (68 мең тонна) 2016 йылда ит етештереүҙә ҡош ите өҫтөнлөк итә — 46,6 %, сусҡа ите — 34,1 %, һыйыр ите — 16,4 %, һарыҡ һәм кәзә ите — 2,1 %, башҡа ит төрҙәре — 0,8 %. Быға тиклем 15 йыл элек, 2001 йылда, ҡош итенең өлөшө (19,8 %) һыйыр ите (42,0 %) һәм сусҡа ите (33,8 %) өлөшөнән кәмерәк була. Сусҡа ите етештереү күп йылдар дауамында сағыштырмаса тотороҡло күләмдә ҡала (32-34 %)<ref>[https://agrovesti.net/lib/industries/beef-cattle/proizvodstvo-myasa-v-rossii-v-2016-godu.html Производство мяса в России в 2016 году]</ref>. {| class="wikitable sortable" |+Рәсәй Федерацияһында төп малсылыҡ продукттарын етештереү (мең тонна)<ref>{{Cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/jiv4.xls|title=Производство основных продуктов животноводства по категориям хозяйств|author=|authorlink=|coauthors=|quote=|date=|format=|work=|publisher=|accessdate=2015-09-03|lang=|description=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6bIMIadqK?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/jiv4.xls#|archivedate=2015-09-04}}</ref> ! ! colspan="5" style="text-align: center;" |Һуғымға мал һәм ҡош-ҡорт (һуйылған ауырлыҡта) ! ! ! ! |- !Йыл !Бөтәһе !Һыйыр малы !Сусҡа !Һарыҡ-кәзә !Ҡош-ҡорт !Һөт !Йомортҡа (млн.дана) !Йөн (физик ауырлыҡта, тонна) !Бал (тонна) |- !2015 |9565,2 |1649,4 |3098,7 |204,5 |4535,5 |30796,9 |42571,7 |55644 |67736 |- !2014 |9070,3 |1654,1 |2973,9 |203,9 |4161,4 |30790,9 |41860,0 |56409 |74868 |- !2013 |8544,2 |1633,3 |2816,2 |190,0 |3830,9 |30528,8 |41286,0 |54651 |68446 |- !2012 |8090,3 |1641,5 |2559,5 |190,4 |3624,8 |31755,8 |42032,9 |55253 |64898 |- !2011 |7519,5 |1625,5 |2427,6 |189,0 |3204,2 |31645,6 |41112,5 |52575 |60010 |- !2010 |7166,8 |1727,3 |2330,8 |184,6 |2846,8 |31847,3 |40599,2 |53521 |51535 |- !2009 |6719,5 |1740,6 |2169,5 |182,6 |2555,1 |32570,0 |39428,8 |54658 |53598 |- !2008 |6268,1 |1768,7 |2042,1 |174,2 |2216,7 |32362,6 |38057,7 |53491 |57440 |- !2007 |5790,1 |1699,2 |1929,7 |167,9 |1925,3 |31988,4 |38208,3 |52024 |53670 |- !2006 |5278,1 |1721,5 |1699,2 |156,3 |1632,1 |31339,1 |38216,3 |50276 |55678 |- !2005 |4989,5 |1809,2 |1569,1 |154,1 |1387,8 |31069,9 |37139,7 |48800 |52469 |- !2004 |5046,4 |1953,9 |1685,8 |144,8 |1192,2 |31861,2 |35900,7 |47359 |52964 |- !2003 |4993,3 |2002,3 |1742,6 |134,4 |1047,7 |33315,5 |36625,2 |44988 |48495 |- !2002 |4732,8 |1967,4 |1608,3 |136,1 |955,7 |33462,2 |36377,8 |42870 |49700 |- !2001 |4477,4 |1878,6 |1514,7 |134,2 |885,7 |32874,1 |35241,7 |40515 |52960 |- !2000 |4445,8 |1897,9 |1578,2 |140,3 |767,5 |32259,0 |34084,7 |40088 |54248 |- !1999 |4313,0 |1867,6 |1485,0 |143,6 |748,1 |32273,6 |33134,6 |40234 |51034 |- !1998 |4702,8 |2246,5 |1504,9 |178,2 |690,2 |33255,2 |32744,2 |47883 |49554 |- !1997 |4853,9 |2394,9 |1545,5 |199,3 |630,3 |34135,6 |32198,7 |60768 |48756 |- !1996 |5335,8 |2630,0 |1705,2 |229,7 |689,6 |35818,9 |31902,3 |76930 |46228 |- !1995 |5795,8 |2733,5 |1865,4 |261,3 |859,2 |39240,7 |33830,2 |93012 |57748 |- !1994 |6803,3 |3240,2 |2103,5 |315,5 |1068,4 |42176,2 |37476,6 |122166 |43899 |- !1993 |7512,9 |3358,8 |2432,1 |359,2 |1276,8 |46524,0 |40297,1 |158390 |52747 |- !1992 |8260,3 |3631,5 |2783,5 |329,4 |1427,8 |47236,0 |42902,1 |178640 |49556 |- !1991 |9375,2 |3989,0 |3189,7 |347,4 |1750,9 |51885,5 |46874,9 |204497 |48433 |- !1990 |10111,6 |4329,3 |3480,0 |395,0 |1801,0 |55715,3 |47469,7 |226743 |46091 |} == Ҡулланыу == {| class="wikitable sortable" |+Рәсәй Федерацияһында аҙыҡ-түлектең төп төрҙәрен ҡулланыу (йылына йән башына; килограмм)<ref>{{Cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/potr-rf.xls|title=Потребление основных продуктов питания по Российской Федерации|author=|authorlink=|coauthors=|quote=|date=|format=|work=|publisher=|accessdate=|lang=|description=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6bN4gOV56?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/business/sx/potr-rf.xls#|archivedate=2015-09-07}}</ref> !Йыл !Картуф !Йәшелсә һәм аҙыҡ-түлек баҡса культуралары !Еләк-емеш !Ит һәм иткә күсереп иҫәпләнгән ит аҙыҡтары !Һөт һәм һөткә күсереп иҫәпләнгән һөт аҙыҡтары !Йомортҡа һәм йомортҡа аҙыҡтары !Шәкәр !Үҫемлек майы !Иген аҙыҡтары (икмәк һәм макарон ризыҡтары онға әйләндереп иҫәпләгәндә, он, ярма һәм ҡуҙаҡлылар) |- !2015 |112 |111 |61 |73 |239 |269 |39 |13,6 |118 |- !2014 |111 |111 |64 |74 |244 |269 |40 |13,8 |118 |- !2013 |111 |109 |64 |75 |248 |269 |40 |13,7 |118 |- !2012 |111 |109 |61 |74 |249 |276 |40 |13,7 |119 |- !2011 |110 |106 |60 |71 |246 |271 |40 |13,5 |119 |- !2010 |104 |101 |58 |69 |247 |269 |39 |13,4 |120 |- !2009 |112 |102 |55 |66 |244 |260 |37 |13,0 |118 |- !2008 |111 |99 |53 |66 |242 |252 |39 |12,7 |119 |- !2007 |108 |93 |51 |61 |240 |255 |39 |12,7 |120 |- !2006 |110 |90 |48 |58 |237 |256 |39 |12,5 |121 |- !2005 |109 |87 |46 |55 |234 |250 |38 |12,1 |121 |- !2004 |108 |85 |43 |54 |232 |243 |37 |11,6 |119 |- !2003 |109 |84 |39 |52 |231 |246 |36 |11,0 |120 |- !2002 |106 |80 |39 |50 |227 |244 |36 |10,5 |121 |- !2001 |109 |81 |35 |47 |219 |235 |35 |10,4 |120 |- !2000 |109 |79 |32 |45 |215 |229 |35 |9,9 |117 |- !1999 |108 |79 |27 |45 |214 |221 |34 |9,3 |119 |- !1998 |114 |74 |30 |48 |220 |217 |33 |8,8 |117 |- !1997 |122 |76 |33 |50 |230 |211 |33 |8,4 |118 |- !1996 |123 |74 |31 |51 |233 |208 |33 |8,0 |118 |- !1995 |124 |76 |29 |55 |254 |216 |32 |7,5 |122 |- !1994 |123 |68 |28 |57 |281 |238 |31 |6,7 |124 |- !1993 |127 |71 |29 |59 |294 |251 |31 |7,0 |123 |- !1992 |118 |77 |32 |60 |282 |263 |30 |6,7 |125 |- !1991 |113 |86 |35 |69 |347 |288 |38 |7,8 |121 |- !1990 |106 |89 |35 |75 |387 |297 |47 |10,2 |120 |} == Экспорт == Рәсәйҙән экспортланған аҙыҡ-түлек араһында 2016 йылда иң ҙур өлөштө [[бойҙай]]  биләй — 27,7 %, артабан [[Балыҡтар|туңдырылған балыҡ]]  — 12,9 %, көнбағыш майы  — 9,5 % һәм [[Шәкәр кукурузы|кукуруз]] — 5,6 %<ref>{{Cite web|url=http://www.rbc.ru/business/09/10/2017/59dba2da9a794738a33224ae|title=Власти заявили о новых правилах ввоза в Турцию пшеницы и риса из России|date=2017-10-09|publisher=[[Росбизнесконсалтинг]]|accessdate=2017-10-09}}</ref>. Рәсәйҙән аҙыҡ-түлек импортлаусы төп илдәр (2016 йыл мәғлүмәттәре буйынса): [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]] (10 %), [[Төркиә]] (9 %), [[Мысыр]](8 %), [[Көньяҡ Корея]] (8 %), [[Ҡаҙағстан]] (7 %)<ref>[https://www.rbc.ru/business/09/10/2017/59dba2da9a794738a33224ae Власти заявили о новых правилах ввоза в Турцию пшеницы и риса из России :: Бизнес :: РБК]</ref>. И. Ю. Смирнов баһаһы буйынса, бойҙайҙы 125 млн тонна тулайым йыйғанда, Рәсәй, алға киткән илдәрҙәге аҙыҡ-түлек тәьминәте кимәленә ярашлы, 160-тан 200 миллионға тиклем кешене туйҙыра ала<ref>[http://liberal.ru/upload/files/nigeria.pdf Смирнов И. Ю. А чем Россия не Нигерия? 2006 год.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181222201055/http://www.liberal.ru/upload/files/nigeria.pdf |date=2018-12-22 }}</ref>. == Төбәктәр == Рәсәйҙә федераль округтар буйынса ауыл хужалығы етештереүе структураһы (2015 йылға ҡарата):<ref name="автоссылка2">[http://www.gks.ru/bgd/regl/b16_14p/IssWWW.exe/Stg/d02/14-01.doc Продукция сельского хозяйства]</ref> * [[Үҙәк федераль округ]] — 26 % * [[Волга буйы федераль округы]] — 23 % * Көньяҡ федераль округ — 16 % * [[Себер федераль округы|Себер федераль округ]]<nowiki/>ы — 12 % * Төньяҡ Кавказ федераль округы — 8 % * [[Төньяҡ-Көнбайыш федераль округ]]<nowiki/>ы — 5 % * [[Алыҫ Көнсығыш федераль округы]] — 3 % * Ҡырым федераль округы — 1 % Федерация субъекттары араһында ауыл хужалығы етештереүе лидерҙары — [[Краснодар крайы]], [[Ростов өлкәһе]] һәм [[Белгород өлкәһе]].<ref name="автоссылка2"/> === [[Алтай крайы]] === [[Файл:Aleiskferma.jpg|слева|мини|250x250пкс|Алейск эргәһендәге малсылыҡ фермаһы ]] Алтай крайында иген, һөт, ит етештерелә, шәкәр сөгөлдөрө, [[көнбағыш]], майлы етен, оҙон етен, [[Ҡомалаҡ (үҫемлек)|ҡомалаҡ]], [[рапс]] һәм [[соя]] үҫтерелә. 2010 йылда Алтай крайы [[Себер федераль округы]] төбәктәре араһында ауыл хужалығы продукцияһы етештереү буйынса алдынғы урынды биләй, округта төбәктең продукцияһы 23 % тәшкил итә. 2008 йыл мәғлүмәттәре менән сағыштырғанда крайҙа ауыл хужалығы етештереүе индексы — 119,2 %<ref>{{Cite web|author=|authorlink=|datepublished=|url=http://www.altairegion22.ru/territory/altnumber/1/|title=Официальный сайт Алтайского края|format=|work=Алтайский край в цифрах|publisher=|accessdate=2010-09-10|lang=|description=|archiveurl=https://www.webcitation.org/617kXoyPC?url=http://www.altairegion22.ru/territory/altnumber/1/#|archivedate=2011-08-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111012005215/http://altairegion22.ru/territory/altnumber/1/ |date=2011-10-12 }}</ref>. Йәшелсә һәм картуф үҫтереү крайҙың бөтә территорияһында таралған, әммә [[Барнаул]], [[Бийск]] һәм [[Рубцовск]] тирәһендәге махсуслашҡан хужалыҡтарҙа нығыраҡ тупланған. «Сады Алтая» берекмәһе хужалыҡтары емеш-еләкте сәнәғәт күләмендә етештерә. 1954—1960 йылдарҙа крайҙа 3 млн га тирәһе сиҙәм һәм ҡалдау ерҙәр үҙләштерелә. Бөгөн бөтә ер майҙаны 16 млн гектар булһа, шуның 40 процентын ауыл хужалығы ерҙәре алып тора. Күпселек ауыл хужалығы етештереүселәренең иҡтисади хәле насарланыу арҡаһында 125,3 мең гектар һөрөнтө ер эшкәртелмәй һәм ҡалдау ер тип иҫәпләнә<ref>Гуськов Н. С., Зенякин В. Е., Крюков В. В. Экономическая безопасность регионов России. М., 2000. 288 с</ref>. === [[Краснодар крайы]] === [[Файл:800px-Винный_завод_«Абрау-Дюрсо»_(Краснодарский_край).JPG|мини|Абрау-Дюрсо шарап заводы, Краснодар крайы]] Рәсәй иҡтисадында край мөһим ауыл хужалығы төбәге булып тора (Рәсәйҙең тулайым ауыл хужалығы продукцияһының 7 проценты, Рәсәйҙә 1-се урын). Краснодар крайы — бойҙайҙың тулайым йыйымы (дөйөм Рәсәйҙәгенең 10 проценты) һәм шәкәр сөгөлдөрө үҫтереү (17,3 процент) лидеры, көнбағыш (15 процент) һәм виноград шараптары (37 процент) етештереү алдынғыларының береһе<ref>{{Книга|автор=БРЭ, том 15|заглавие=|место=|издательство=|год=|страницы=610}}</ref>. 2014 йылдың 1 июленә бөтә төр хужалыҡтарҙа 554,2 мең баш һыйыр малы була, был унан алдағы йылдан 19,1 мең башҡа, йәки 3,3 процентҡа кәмерәк.<ref>{{Cite web|url=http://www.dsh.krasnodar.ru/экономика/текущая%20на%201.04.12./Животноводство/|title=Министерство сельского хозяйства и перерабатывающей промышленности Краснодарского Края|author=|date=|publisher=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180924022402/http://www.dsh.krasnodar.ru/%D1%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B0/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F%20%D0%BD%D0%B0%201.04.12./%D0%96%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE |date=2018-09-24 }}</ref>. 2014 йылдың 1 июленә крайҙа 13,1 мең крәҫтиән (фермер) хужалығы һәм ауыл хужалығы етештереүе менән шөғөлләнгән индивидуаль эшҡыуар була, уларҙағы мал һаны: 39,7 баш һыйыр малы, йәки 2013 йылдың шул мәленә ҡарата 105,3 %, шул иҫәптән 14,8 мең баш һыйыр, йәки 103,4 %, 4,0 мең баш сусҡа, йәки 30,5 %, 40,1 мең баш һарыҡ-кәзә, йәки 106,1 %, 700,0 мең баш ҡош-ҡорт, йәки 100,1 %<ref>{{Cite web|url=http://www.dsh.krasnodar.ru/экономика/текущая%20на%201.04.12./Крестьянские%20(фермерские)%20хозяйства%20и%20индивидуальные%20предприниматели/|title=Министерство сельского хозяйства и перерабатывающей промышленности Краснодарского Края|author=|date=|publisher=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180126234026/http://www.dsh.krasnodar.ru/%D1%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B0/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F%20%D0%BD%D0%B0%201.04.12./%D0%9A%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%28%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%29%20%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D0%B8%20%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%B4%D1%83%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B8 |date=2018-01-26 }}</ref>. === [[Архангельск өлкәһе|Архангел өлкәһе]] === Хаҡы буйынса баһалағанда, үҫемлекселек продукцияһы өҫтөнлөк итә (56 %). Ауыл хужалығы майҙандары яҡынса 584 мең гектар тәшкил итә. Ауыл хужалығында ҡулланылған ерҙәрҙең 46 проценты — һөрөнтө ерҙәр. Өлкә ер эшкәртеүҙең ышанысһыҙ зонаһына инә. Төп культуралар — [[Бәрәңге|картуф]] һәм [[йәшелсә]], сөнки өлкәлә тупраҡтар башҡа культураларҙы үҫтереүгә яраҡлы түгел. Үҫемлекселек өлкәнең ихтыяждарын ҡәнәғәтләндереүгә йүнәлтелгән. Төп ауыл хужалығы районы — өлкәнең көньяғында. Малсылыҡта төп тармаҡ — һөт-ит малсылығы. Киң таралған юғары продуктлы холмогор тоҡомо нәҡ Архангел өлкәһендә сығарылған. Өлкәлә шулай уҡ сусҡа, һарыҡ, кәзә, ҡош-ҡорт, болан (төньяғында) үрсетелә. Өлкәлә [[кейекселек]] тармағы бар, диңгеҙ йәнлектәрен аулау кәсебе үҫешкән. === [[Башҡортостан]] === {{төп мәҡәлә|Башҡортостан ауыл хужалығы}} [[Башҡортостан]] Рәсәйҙә һыйыр малы, йылҡы һаны, бал һәм һөт етештереү буйынса — беренсе, картуф етештереү буйынса — икенсе, ит буйынса — өсөнсө, сусҡа һаны буйынса — бишенсе, һарыҡ-кәзә һаны буйынса — алтынсы, йомортҡа етештереү буйынса — һигеҙенсе, иген етештереү буйынса — ун беренсе урында<ref name="stat1">[http://www.bashstat.ru/bashdigital/region15/DocLib/Основные%20экон%20харак%20РБ%202009.htm Основные экономические показатели за 2009 год]</ref>. Ауыл хужалығында [[Башҡортостанда игенселек|игенселек]]-малсылыҡ йүнәлеше өҫтөнлөк итә. [[Бойҙай]], [[арыш]], һоло, арпа ([[иген культуралары]]) һәм шәкәр сөгөлдөрө, [[көнбағыш]] (техник культуралар) игелә. Республикала ит-һөт малсылығы, ит-йөн һарыҡсылығы, ҡошсолоҡ, [[йылҡысылыҡ]], ҡымыҙсылыҡ һәм [[Башҡортостанда умартасылыҡ|умартасылыҡ]] үҫешкән. Рәсәйҙә [[башҡорт балы]] киң билдәле. Бал ҡорто күстәре, тауар балы етештереү, умартасылыҡта ғилми эшләнмәләр буйынса Башҡортостан илдә беренсе урынды биләй<ref name="stat1"/>. === [[Белгород өлкәһе]] === 2010 йылда Белгород өлкәһенең бөтә Рәсәйҙәге ит етештереүгә индергән өлөшө — 11 проценттан ашыу, сусҡа ите буйынса — 14 процент, ҡош-ҡорт ите етештереүҙәге өлөшө 16,5 процент тәшкил итә. Өлкәлә ит йән башына иҫәпләгәндә уртаса илдәгенән 9,4 тапҡырға күберәк етештерелә. Йән башына ит ҡулланыу күләме буйынса ул Рәсәй төбәктәре араһында беренсе урынды тота (бер кешегә 325 кг)<ref name="stat334">[http://bel-news.ru/2011/01/29/belgorodskaya-oblast-krupnejshij-proizvoditel-myasa-v-strane/ Экономические показатели области за 2010 год] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140504052325/http://bel-news.ru/2011/01/29/belgorodskaya-oblast-krupnejshij-proizvoditel-myasa-v-strane/ |date=2014-05-04 }}</ref><ref name="stat335">[http://www.savchenko.ru/events/666.html Стенограмма выступления Губернатора Белгородской области Е. С. Савченко] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180122181702/https://savchenko.ru/events/666.html |date=2018-01-22 }}</ref>. === [[Владимир өлкәһе]] === Үҫемлекселектә, ит-һөт малсылығында һәм ҡошсолоҡта махсуслаша. Ауыл хужалығының төп тармағы — һөт-ит малсылығы. [[Мөгөҙлө эре мал|Һыйыр малы]], сусҡа, [[Һарыҡсылыҡ|һарыҡ]], кәзә үрсетелә. [[Йылҡысылыҡ]] (владимир йөк аттары) үҫеш кисерә. Ауыл хужалығы майҙандары — 930,9 мең га (ер фондының 32,1 %), шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр — 66,8 %. Сәсеүлектәр 476,5 мең га тәшкил итә, шуның 58,7 процентын — мал аҙығы культуралары, 29 процентын иген культуралары биләй. Бойҙай, арыш, арпа, һоло игелә. 25-ләп махсуслашҡан предприятие тоҡом малсылығы менән шөғөлләнә. Балыҡсылыҡ хужалыҡтары (иң эреһе — «Ворша») бар, [[Умартасылыҡ|умарталыҡтар]] күп. === [[Воронеж өлкәһе]] === Воронеж өлкәһендә иген (башлыса бойҙай), шәкәр сөгөлдөрө, [[көнбағыш]] һәм башҡа техник культуралар, картуф һәм йәшелсә үҫтерелә. Дөйөм алғанда ауыл хужалығының төп тармаҡтары — шәкәр сөгөлдөрө, [[көнбағыш]] һәм иген культуралары игеү, ит-һөт малсылығы, сусҡасылыҡ, [[һарыҡсылыҡ]]. Ярма етештереү буйынса йән башына уртаса коэффициент — 2,4 (2002 йыл мәғлүмәте). Ит етештереү: <ref>{{Cite web|author=|authorlink=|datepublished=|url=http://www.regnum.ru/news/fd-central/voronezh/1134029.html|title=За год производство молока в Воронежской области выросло на 15%|format=|work=|publisher=Информационное агентство «Regnum»|accessdate=07-03-2009|lang=|description=|archiveurl=https://www.webcitation.org/618ntbVUi?url=http://www.regnum.ru/news/fd-central/voronezh/1134029.html#|archivedate=2011-08-23}}</ref> * 1678 йыл башына — 8,9 мең тонна * 1996 йылдың ғинуар-феврале — 12,2 мең тонна. === [[Иваново өлкәһе]] === Ауыл хужалығының төп тармағы — ит-һөт малсылығы, өлкәлә шулай уҡ етенселек, картуф үҫтереү һәм урмансылыҡ хужалығы менән шөғөлләнәләр. 2006 йылда өлкәлә бөтәһе 80,5 мең тонна иген, 278,9 мең тонна картуф, 123,1 мең тонна йәшелсә, 34 мең тонна тере ауырлыҡта мал һәм ҡош ите, 189 мең тонна һөт, 304,8 миллион дана йомортҡа етештерелгән. 2006 йылда 7,9 млрд һумлыҡ ауыл хужалығы продукцияһы етештерелгән (2005 йылғынан 8,4 %-ҡа артыҡ). === [[Ингушетия]] === Ауыл хужалығы продукцияһы етештереү буйынса Ингушетия Рәсәйҙә 37-се урынды биләй<ref name="ingushetia.info">[http://ingushetia.info/2008/02/04/specializaciya-xozyajstva-otraslevaya-struktura-promyshlennosti.html Специализация хозяйства. Отраслевая структура промышленности]</ref>. Төп ауыл хужалығы культуралары — [[иген культуралары]], [[көнбағыш]], йәшелсә, картуф. Шулай уҡ виноградсылыҡ һәм тәмәке үҫтереү тармағы ярайһы уҡ үҫешкән. [[Шәкәр кукурузы|Кукуруз]], бойҙай, һоло, арпа, шәкәр сөгөлдөрө игелә<ref name="Экономика Ингушетии">[http://www.ingushetiyarsp.ru/geography/ Экономика Ингушетии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120128185500/http://www.ingushetiyarsp.ru/geography/ |date=2012-01-28 }}</ref>. Республикала 900-ләп крәҫтиән [[фермер]] хужалығы эшләй. Ауыл хужалығы ерҙәре — 222,2 мең га, шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр — 112,2 мең га, күп йыллыҡ үҫемлекле майҙандар — 2,5 мең га, сабынлыҡтар — 9,6 мең га, көтөүлектәр 97,9 мең га тәшкил итә. Республикала 115 эре һәм уртаса ауыл хужалығы предприятиеһы бар<ref name="ingushetia.info" />. === [[Иркутск өлкәһе]] === Ауыл хужалығы ерҙәре территорияһы — 2,69 млн га, һөрөнтө ерҙәр — 1,88 млн га. Өлкә ер эшкәртеүҙең ышанысһыҙ зонаһына инә. Өлкәлә башлыса иген культуралары үҫтерелә, малсылыҡ, болан үрсетеү, кейекселек, тире кәсебе, балыҡсылыҡ менән шөғөлләнәләр. Ауыл хужалығы продукцияһының яҡынса яртыһын (46 %) малсылыҡ бирә. Ауыл хужалығы продукцияһы менән үҙен өлкә яртылашҡа тәьмин итә, аҙыҡ-түлек башҡа төбәктәрҙән килтерелә. Өлкәлә 207 ауыл хужалығы ойошмаһы, 3238 крәҫтиән (фермер) хужалығы һәм 176,6 мең шәхси ярҙамсы хужалыҡ бар. Иркутск өлкәһе өлөшөнә ауыл хужалығы продукцияһының Рәсәйҙә 1,5 проценты һәм Себер федераль округында 8,9 проценты тура килә. === [[Калининград өлкәһе]] === === [[Киров өлкәһе]] === Төп ауыл хужалығы тармағы — малсылыҡ, башлыса ит-һөт йүнәлешле. Ауыл хужалығы культураларынан иген культуралары, картуф, [[етен]] һәм йәшелсә үҫтерелә. Иген культураларынан ужым арышы һәм [[Фураж|фураж культуралары]] өҫтөнлөк итә. Малсылыҡ проукцияһының 20 процентлабы өлкәнән ситкә сығарыла. === [[Ленинград өлкәһе]] === Ауыл хужалығына ҡала яны махсуслашыуы хас. Төп тармаҡтар — ит-һөт малсылығы, картуфсылыҡ һәм йәшелсәселек. Малсылыҡ продукцияһы үҫемлекселектекенә ҡарарғанда күберәк етештерелә. Өлкәлә һөт тоҡомло (айршир, ҡара-сыбар, йәғни голштинлаштырылған) һыйыр малын яҡшыртыу, үрсетеү һәм үҫтереү буйынса 60-тан ашыу тоҡомсолоҡ заводы эшләй. Картуф һәм йәшелсәнең ҙур өлөшөн халыҡтың шәхси ярҙамсы хужалыҡтары бирә. Өлкәлә иген культураларынан арпа, арыш, һоло үҫтерелә, улар башлыса [[Ауыл хужалығы хайуандары|малға]] һәм [[Ҡоштар|ҡош-ҡортҡа]] ашатыу өсөн тотонола. Ҡошсолоҡ фабрикаларында ҡош ите һәм йомортҡа етештереү буйынса өлкә Рәсәйҙә алдынғы урындарҙы биләй. Өлкәлә 6 эре ҡатнаш аҙыҡ заводы эшләй. Иң ҙуры — Гатчина ҡатнаш аҙыҡ заводы. Өлкәлә [[кейекселек]] үҫешкән. 2006 йылдың 1 июленә бөтә категорияларға ҡарарған ауыл хужалығы ерҙәре 640 мең га тәшкил итә, шуның  337 меңе — һөрөнтө ерҙәр<ref name="rosstat">{{Cite web|url=http://www.gks.ru/bgd/regl/B07_14s/IssWWW.exe/Stg/cz/02-08.htm|title=Ленинградская область|work=Регионы России. Основные характеристики субъектов Российской Федерации — 2007 г.|publisher=[[Федеральная служба государственной статистики]]|accessdate=22 сентября 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/617uboHsu?url=http://www.gks.ru/bgd/regl/B07_14s/IssWWW.exe/Stg/cz/02-08.htm#|archivedate=2011-08-22}}</ref>. Өлкәлә 200-ҙән ашыу эре һәм уртаса ауыл хужалығы предприятиеһы бар (элекке [[совхоз]]дар, хәҙер — акционерҙар йәмғиәттәре). Фермер хужалыҡтарының һаны — 6000-дән ашыу. === [[Липецк өлкәһе]] === Уңайлы климат шарттары, ҡара тупраҡлы баҫыуҙар үҫемлекселекте үҫтереүгә этәргес бирә. Ауыл хужалығы ерҙәре 1,8 млн гектарҙан ашыу, шуларҙың 80 проценттан ашыуы — һөрөнтө ерҙәр. 22,3 мең гектарҙы емеш-еләк баҡсалары биләй, башлыса [[алма]], [[груша]], [[слива]] үҫтерелә. Өлкәлә 300-ләп ауыл хужалығы предприятиеһы булып, улар башлыса иген культуралары, көнбағыш, картуф үҫтерә, һыйыр малы, сусҡа, ҡош-ҡорт үрсетә. <br /> === [[Мәскәү өлкәһе]] === Мәскәү өлкәһе территорияһында ауыл хужалығының үҫемлекселек һәм малсылыҡ йүнәлештәре алып барыла. Өлкә территорияһының 40 процент самаһы ауыл хужалығында файҙаланыла. [[Ауыл хужалығы]]на ҡала яны махсуслашыуы хас. Сәсеү мйаҙандарының ҙур өлөшө (биштән өс өлөштән күберәге) мал аҙығы культуралары үҫтереү өсөн тотонола. Ҙур майҙандарҙа бойҙай, арпа, һоло, арыш игелә. Төбәктә [[Бәрәңге|картуф]] күпләп үҫтерелә. Йылытмаларҙа йәшелсә үҫтереү таралған. Мәҫәлән, Московский ҡалаһында [[Европа]]лағы иң ҙур йылытма комплексы урынлашҡан. Шулай уҡ [[сәскә]]ләр, бәшмәк ([[Аҡ көләпәрә|шампиньоны]] һ.б.) үҫтерелә. Малсылыҡ үҫемлекселеккә ҡарағанда нығыраҡ өҫтөнлөк итә; башлыса ит һә һөт етештереүгә йүнәлеш алған. Һыйыр малынан тыш, бөтә ерҙә [[Сусҡалар|сусҡа]] һәм [[тауыҡ]] үрсетелә. === [[Новгород өлкәһе]] === Ауыл хужалығы рентабелле (2005 йыл) — 10,2 %, шул иҫәптән: * һөт етештереү — 15 % * сусҡа ите — 34 % * ҡош ите — 40 % * йомортҡа — 31 % * картуф — 8 % * ябыҡ грунтта йәшелсә — 19 % * асыҡ грунтта йәшелсә — 23 %. Өлкә ауыл хужалығы предприятиеларының 90 проценты һөтсөлөк йүнәлешендә эшләй. === [[Ростов өлкәһе]] === [[Файл:Rostov's_region_combain.jpg|справа|мини|250x250пкс|Белая Калитва эргәһендә бойҙай урағы]] Ростов өлкәһендә ҡара тупраҡлы ерҙәр 65 % майҙанды биләй. Ауыл хужалығы тулайым продукцияһының 60 %-тан ашыуы үҫемлекселек тармаҡтарына тура килә. Сәсеүлектәрҙең яртыһын тиерлек иген культуралары биләй. Төп иген культураһы — ужым бойҙайы. [[Шәкәр кукурузы|Кукуруз]], [[Дөгө (үҫемлек)|дөгө]], тары, [[ҡарабойҙай]] һәм башҡа ярма культуралары, [[соя]] сәсеүлектәре киң таралған. Көнбағыш — төп техник культура. Емеш-еләк баҡсасылығы һәм виноградсылыҡ сәнәғәт нигеҙендә үҫтерелә. Йәшелсәселек ҙур майҙандарҙы алып тора. Малсылыҡта өлкә хужалыҡтары ит һәм һөт малсылығы, һарыҡсылыҡ, йылҡысылыҡ һәм ҡошсолоҡ тармаҡтарына өҫтөнлөк бирелә. === [[Мордва Республикаһы]] === 2016 йылда Мордва Республикаһының агросәнәғәт комплексы рекордлы ҡаҙаныштарға өлгәшә. 2016 йылда республикала 1 миллион 300 мең тоннанан ашыу иген, шул иҫәптән 190 мең тонна кукуруз йыйып алына. Иген культуралары гектарынан 30 центнерлап уңыш бирә. Был — Волга буйы федераль округында иң яҡшы һөҙөмтә. Шәкәр сөгөлдөрөнөң тулйым йыйымы — 1160 мең тонна, гектар ҡеүәте 470 центнер тәшкил итә. Был да — округ төбәктәрендәге иң яҡшы һәм Рәсәйҙә 9-сы күрһәткес. Йәшел борсаҡтың уңышы гектарынан 33,6 центнер, тулайым йыйымы 5,3 тонна тәшкил итә. 18 миллион шартлы банка йәшел борсаҡ консервалана, был 2015 йыл киамәленән 30 процентҡа күберәк. Ябыҡ грунтта 15 мең тонна йәшелсә үҫтерелә (үткән йылғынан 12 процентҡа артыҡ). <br /> === [[Татарстан Республикаһы]] === Республика ауыл хужалығы продукцияһы күләме буйынса Рәсәй төбктәренең алдынғы өсөһө иҫәбенә инә. 2011 йылда ауыл хужалығы ерҙәренең сәсеү майҙандары 3082,6 мең гектар тәшкил итә. 2011 йылда сәсеү майҙандары күләме: {| class="wikitable" !№ !Культура !Майҙаны |- |1 |иген культуралары |1647,3 |- |2 |техник культуралар |242,7 |- |3 |картуф |80,9 |- |4 |йәшелсә |12,2 |- |5 |мал аҙығы культуралары |1099,5 |} 2013 йылдың 1 мартына 1083,3 мең баш һыйыр малы була, шуның 402,6 меңе — һыйыр, сусҡа һаны — 683,0 мең баш, һарыҡ-кәзә — 397,4 мең баш, ҡош-ҡорт — 15411,3 мең баш. === [[Һарытау өлкәһе]] === Һарытыу өлкәһе традицион ауыл хужалығы төбәге булып тора. Етештерелгән ауыл хужалығы продукцияһы күләме буйынса төбәк Рәсәйҙә 10-сы урынды биләй<ref>[http://atlas.socpol.ru/portraits/sar.shtml Социальный атлас Саратовской области]</ref>. Ауыл хужалығы тәғәйенләнешендәге ерҙәр майҙаны — 8417,6 мең га<ref>[http://www.saratov.gov.ru/region/economics/apk.php Агропромышленный комплекс на Официальном сайте Правительства Саратовской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110820202604/http://www.saratov.gov.ru/region/economics/apk.php |date=2011-08-20 }}</ref>. Һарыу өлкәһендә етештереүҙең һәм сәсеүлектәрҙең дөйөм майҙаны күләмендә крәҫтиән (фермер) хужалыҡтары өлөшө ҙур. Мәҫәлән, [[2009 йыл]]да сәсеү майҙандарында фермер хужалыҡтарының удель ауырлығы 45 процент тәшкил итә. <br /> === [[Свердловск өлкәһе]] === [[2006 йыл]]ғы Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы иҫәп алыуы буйынса Свердловск өлкәһендә<ref>{{Cite web|publisher=Территориальный орган федеральной службы государственной статистики по Свердловской области|url=http://sverdl.gks.ru/public/release/Итоги%20ВСХП.htm|title=Всероссийская сельскохозяйственная перепись 2006 года: Итоги по Свердловской области|accessdate=недоступен}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web|publisher=Территориальный орган федеральной службы государственной статистики по Свердловской области|url=http://sverdl.gks.ru/digital/region4/DocLib1/Окончательные%20итоги%20Всероссийской%20сельскохозяйственной%20переписи%202006%20года%20по%20Свердловской%20области.xls|title=Окончательные итоги Всероссийской сельскохозяйственной переписи 2006 года по Свердловской области|accessdate=2009-12-16}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120129125459/http://sverdl.gks.ru/digital/region4/DocLib1/%D0%9E%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8%20%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8%202006%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.xls |date=2012-01-29 }}</ref> 829 ауыл хужалығы ойошмаһы һәм 2178 крәҫтиән хужалығы һәм индивидуаль эшҡыуар була. [[2006 йыл]] уңышы өсөн 933,3 мең гектар сәсеүлек файҙаланыла. Уларҙан: * ауыл хужалығҡы ойшмалары тарафынан — 778,4 мең гектар, * крәҫтиән хужалыҡтары һәм индивидуаль эшҡыуарҙар тарафынан — 99,4 мең гектар, * халыҡтың ярҙамсы хужалыҡтары тарафынан — 55,6 мең гектар. [[Мөгөҙлө эре мал|Һыйыр мал]] һаны 2006 йылда 343,7 мең баш тәшкил итә: * 213 мең башы ауыл хужалығы ойошмаларында, * 12,9 мең башы — крәҫтиән хужалыҡтары һәм индивидуаль эшҡыуарҙарҙарҙа * 117,8 мең башы халыҡтың ярҙамсы хужалыҡтарында. Ҡош-ҡорт һаны ауыл хужалығы ойшмаларында — 10,1 млн баш, 0,6 млн — крәҫтиән хужалыҡтары һәм индивидуаль эшҡыуарҙарҙарҙа. === [[Смоленск өлкәһе]] === Ауыл хужалығының төп тармағы — ит-һөт йүнәлешле малсылыҡ (тармаҡ продукцияһы хаҡының 55 %). Һыйыр малы һаны — 725 мең баш, шул иҫәптән һыйыр һаны — 290 мең баш. Ҡошсолоҡ өлкәнең үҙәге тирәһендә урынлашҡан ҡошсолоҡ фабрикаларында тупланған. Ауыл хужалығы ерҙәре 1,75 млн га (Рәсәй ауыл хужалығы ерҙәренең 1 %), йәки өлкә территорияһының 35,2 %, тәшкил итә. 1,3 млн га — һөрөнтө ерҙәр. Үҫемлекселек мал аҙығы (сәсеүлектәрҙең 44 %) һәм иген культуралары (45 %), етен, картуф, йәшелсә үҫтереүҙә махсуслаша. === [[Тверь өлкәһе]] === Өлкәлә һөт-ит малсылығы һәм етенселек үҫтерелә. Сусҡасылыҡ һәм ҡошсолоҡ һиҙелерлек үҫә. Арыш, һоло, мал аҙығы культуралары, картуф, йәшелсә игелә. Ауыл хужалығы ерҙәренең дөйөм майҙаны — 2434,6 мең га, шуның 60 % — һөрөнтө ерҙәр. Сәсеүлектәр майҙаны — 898,9 мең га (2001), шуның 200,3 мең гектарында — иген культуралары, 22,1 меңендә — оҙон етен, 49,2 меңендә — картуф һәм 0,6 мең гектарында йәшелсә үҫтерелә. <br /> === [[Тула өлкәһе]] === Ауыл хужалығы ерҙәре 1740 мең га (2001), йәки төбәк майҙанының 68 %, биләй. Сәсеүлектәрҙең 54 процентында иген культуралары үҫтерелә. Ауыл хужалығы өлкәнең көньяғында нығыраҡ үҫкән, бында иген культуралары (арпа, бойҙай), мал аҙығы культуралары, шәкәр сөгөлдөрө игелә, ит-һөт малсылығы һәм сусҡасылыҡ үҫтерелә. Төньяҡ райондарҙа ит-һөт малсылығы, мал аҙығы культуралары һәм картуф үҫтереү өҫтөнлөк итә. Урыны-урыны менән еләк-емешселек һәм йәшелсәселек үҫеш тапҡан. === [[Удмурт Республикаһы]] === Республика территорияһының 50 %-ын ауыл хужалығы ерҙәре биләй. Малсылыҡта һыйыр малсылығы һәм сусҡасылыҡ өҫтөнлөк итә, һарыҡ, ҡош-ҡорт үрсетелә. Арыш, бойҙай, ҡарабойҙай, арпа, тары, борсаҡ, кукуруз, көнбағыш, етен, рапс, картуф, йәшелсә, мал аҙығы культуралары игелә. === [[Ульяновск өлкәһе]] === Ульяновск өлкәһе — Рәсәйҙең мөһим аграр төбәктәренең береһе. Ит-һөт малсылығы, ҡошсолоҡ, сусҡасылыҡ, һарыҡсылыҡ, [[балыҡсылыҡ]], кролик үрсетеү тармаҡтары үҫтерелә. === [[Силәбе өлкәһе]] === Сәнәғәт өҫтөнлөк итһә лә, өлкәлә ауыл хужалығы ла үҫтерелә. Айырыуса бойҙай һәм башҡа иген культуралары күпләп үҫтерелә. 2009 йылда сәсеүлектәр майҙаны 1 миллион 727 мең гектар тәшкил итә. Ит-һөт малсылығы өҫтөнлөк итә. Нәҙек йөнлө һарыҡсылыҡ бар. Сәнәғәт үҙәктәре тирәләй ҡала яны тибындағы ауыл хужалығы үҫеш алған. === [[Ярославль өлкәһе]] === Өлкәлә малсылыҡ (һыйыр малы, сусҡасылыҡ, һарыҡсылыҡ, сусҡасылыҡ, ҡошсолоҡ); үҫемлекселек (мал аҙығы культуралары, иген культуралары, картуф, техник культуралар, йәшелсә) үҫеш алған. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} {{Европа по темам 3|ауыл хужалығы|Ауыл хужалығы}} {{Азия по темам 3|ауыл хужалығы|Ауыл хужалығы}} [[Категория:Рәсәйҙең ауыл хужалығы]] 95svxy8erhe0uy81eh0jpjmr6cfso0d Саки (ҡала) 0 151138 1152425 1151634 2022-08-27T17:15:54Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Саки''' ({{Lang-uk|Саки}}, {{Lang-crh|Saq, Сакъ}}) — [[Ҡырым]]дағы ҡала. Ҡырымдың [[Саҡ районы|Сак районының]] үҙәге, әммә район составына инмәй, ә ''Саки ҡала округын булдыра'' (''Сак ҡала советы''). Бальнео-батҡаҡ курорты. XXI быуат башында [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе|БДБ]] илдәренең «инвалид-коляскала йөрөүселәренең баш ҡалаһы» булараҡ әүҙем үҫешә: ҡала урамдары, магазин, хәстәханалары 80 процентҡа пандустар менән йыһазландырылған һәм мөмкинлектәре сикләнгән кешеләрҙе ҡабул итеү өсөн ҡулайлаштырылған<ref name="автоссылка1">[http://primechaniya.ru/home/news/10212/10636/ Как город Саки превращается в столицу инвалидов | Примечания. Новости Севастополя и Крыма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180927155100/http://primechaniya.ru/home/news/10212/10636 |date=2018-09-27 }}</ref>, ундайҙар ҡала халҡының дүрттән бер өлөшөн тиерлек тәшкил итә. Йылы [[климат]] һәм диңгеҙ буйының ялпаҡ тигеҙлеге лә быға булышлыҡ итә == Географияһы == Саки [[Ҡырым]]дың көнбайыш яры буйында [[Ҡара диңгеҙ]]ҙән 4-5 км, Евпаториянан 22 саҡрым, [[Симферополь|Симферополдән]] 45 км алыҫлыҡта ята. Географияһы буйынса ярайһы уҡ үҙенсәлекле ҡала: Сак күленән төньяҡҡа табан диңгеҙ буйы тигеҙлегендә урынлашҡан. Орехово, Лесновка, Владимировка, Прибрежное, Яңы Федоровка, Михайловка, Чеботарка ҡасабалары ҡалаға терәлеп кенә ултыра. Шулай уҡ Михайлов, Тобе-Чокрак күлдәре һәм Ковш быуаһы ла ҡала һыҙатында ята. Ҡалала ағып ятҡан йылға юҡ. Ҡала территорияһына ҡараған ҡом пляждары (Ҡара диңгеҙҙең Каламит ҡултығы) 4,6 километрға һуҙыла<ref>[https://yandex.ru/maps/-/C6eb523T Яндекс. Карты — выбирайте, где поесть, куда сходить, чем заняться]</ref>. === Климаты === Саки бик күптәнге бальнеологик курорт булараҡ киң билдәле. Ҡала тәбиғәт һәм климат шарттары буйынса Евпаторияға яҡын. Бында диңгеҙ буйы-дала климаты, шуға ла уға ҡоро йәй һәм уртаса йылы, йомшаҡ ҡыш хас. Йыш ҡына көслө еле иҫеүсән. Уртаса йыллыҡ һауа температураһы +12,2&nbsp;°C<ref>[http://buxta.org.ua/index.php/o-kryme/o-sakakh/9-stati О Саках]</ref>, был Ҡырымдың көньяҡ яры буйындағы һауа шарттарына ҡарағанда бер аҙ һалҡыныраҡ. Йәйге айҙарҙа уртаса температура +22&nbsp;°C, ҡышҡыһын — яҡынса +2&nbsp;°C. Сакиҙа йәшәүселәр йылына ҡояш балҡышын 2 500 сәғәт татый (Ялтала — 2 223 сәғәт). == Тарихы == Ҡала [[Ҡырым ханлығы]] дәүерендә Мансур тип аталған киң билдәле ҡырым ырыуы биләмәһенә ингән ҙур булмаған ауыл була. Саки атамаһы, бәлки, борон был төбәктә көн иткән [[Сактар (ҡәбиләләр)|сактар]] ҡәбиләһе атамаһынан килеп сыҡҡандыр. 1827 йылда Сакила Рәсәйҙәге тәүге батҡаҡ менән дауалау ҡулланылған шифахана асыла, ә ун йылдан һуң бында Симферополь хәрби госпиталенең бүлексәһе эшләй башлай. [[Ҡырым һуғышы]] осоронда Сакиҙан алыҫ түгел, Сак һәм Ҡызыл яр, күлдәре араһына, коалиция ғәскәрҙәренең ғәйәт ҙур армияһы килеп урынлаша, ул бик күп айҙар буйына [[Севастополь|Севастополде]] ҡамауҙа тота. [[1855 йыл]]дың февраль башында, Евпаторияла дошман нығытмаларына һөжүм итеү алдынан, бында С. А. Хрулевтың ғәскәре урынлаша. Саки ауылы дошман уты аҫтында емерелә. Ҡырым һуғышынан һуң 1860—1864 йылдарҙа [[Ҡырым татарҙары]]эмиграцияһының икенсе тулҡынынан барышында, ''«Таврия губернаһының 1867 йылғы Хәтер китабына» ярашлы,'' ҡырым-татар халҡының күпселеге Саки ҡалаһын ташлап китә, әммә һуңыраҡ ҡайтанан ''татар, грек һәм рус күскенселәре килеп тула''<ref>[http://krymology.info/images/5/5f/Памятная_книжка_Таврической_губернии_1867г.pdf Памятная книжка Таврической губернии за 1867год, стр.427]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Емерелгән һәм ташланған ҡасаба әкренләп ҡайтанан төҙөлә башлай.1858 йылда Полтава губернаһы күскенселәре бында күсенеп килә, һуңынан Константинополь гректары килеп тула. Ҡала гербында бронтозавр һүрәтләнгән. Әммә тик совет дәүерендә генә Саки ысын ҡалаға әүерелә, сөнки халыҡ һанының ҡырҡа артыуы күҙәтелә. 1952 йылда уға ҡала статусы бирелә<ref>{{Китап|автор=Под редакцией [[Тронько, Пётр Тимофеевич|П. Т. Тронько]].|заглавие=Історія міст і сіл Української РСР. Том 26, Кримська область.|ссылка=http://resource.history.org.ua/item/0009749|место=Киев|издательство=Главная редакция УСЭ.|год=1974|страниц=833|страницы=585|ref=Історія міст і сіл Української РСР}}</ref>. == Халҡы == {| style="border-collapse:collapse; background:transparent; width:auto; text-align:left;" | {| class="standard" ! colspan="7" |Халыҡ һаны |- class="bright" !1805 !1926 !1939 !1959<ref name="1959A">[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/ussr59_reg2.php Всесоюзная перепись населения 1959 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу]</ref> !1971 !1979<ref name="2001D"><span class="citation"><span lang="und">[http://2001.ukrcensus.gov.ua/d/kl_2001.rar Кількість та територіальне розміщення населення України. Дані Всеукраїнського перепису населення 2001 року про адміністративно-територіальний поділ України, чисельність, розміщення та склад населення України за статтю, групування населених пунктів, адміністративних районів, сільських рад за чисельністю населення станом на 5 грудня 2001 року.]</span><span class="hidden-ref" style="display:none">''' <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на неопределённом языке">(неопр.)</span>'''</span>. Дата обращения 17 ноября 2014. 17 ноября 2014 года.</span></ref> !1989<ref name="2001D"/> |- align="center" |396 |<span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>2450 |<span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>7786 |<span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>18 122 |<span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>800 25 |<span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>921 25 |<span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>990 31 |- class="bright" !2001<ref name="2001D"/> !2006 !2009<ref name="2011AB"><span class="citation"><span lang="und">[http://database.ukrcensus.gov.ua/PXWEB2007/ukr/publ_new1/2011/chnas.zip Статистичний збірник «Чисельність наявного населення України на 1 січня 2011 року» . — Киів, ДКС, 2011. — 112с.]</span><span class="hidden-ref" style="display:none">''' <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на неопределённом языке">(неопр.)</span>'''</span>. Дата обращения 1 сентября 2014. 1 сентября 2014 года.</span></ref> !2010<ref name="2011AB"/> !2011<ref name="2011AB"/> !2012<ref name="2014CS"><span class="citation"><span lang="und">[http://database.ukrcensus.gov.ua/PXWEB2007/ukr/publ_new1/2014/zb_nas_13.zip Статистичний збірник «Чисельність наявного населення України на 1 січня 2014 року»]</span><span class="hidden-ref" style="display:none">''' <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на неопределённом языке">(неопр.)</span>'''</span>. Дата обращения 1 сентября 2014. 1 сентября 2014 года.</span></ref> !2013<ref name="2014CS"/> |- align="center" |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>416 29 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>400 26 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>765 24 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>580 24 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>323 24 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>24 038 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>655 23 |- class="bright" !2014<ref name="2014EM"><span class="citation"><span lang="und">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis_krim/tab-krim/pub-01-03.xlsx Перепись населения 2014 года. Численность населения Крымского федерального округа, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924122536/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis_krim/tab-krim/pub-01-03.xlsx |date=2015-09-24 }}</span><span class="hidden-ref" style="display:none">''' <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на неопределённом языке">(неопр.)</span>'''</span>. Дата обращения 6 сентября 2015. 6 сентября 2015 года.</span></ref> !2015<ref name="2015DS"><span class="citation"><span lang="und">[http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года]</span><span class="hidden-ref" style="display:none">''' <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на неопределённом языке">(неопр.)</span>'''</span>. Дата обращения 6 августа 2015. 6 августа 2015 года.</span></ref> !2016<ref name="2016AA">[http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года]</ref> !2017<ref name="2017AA"><span class="citation"><span lang="und">[http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года]</span><span class="hidden-ref" style="display:none">''' <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на неопределённом языке">(неопр.)</span>'''</span> (31 июля 2017). Дата обращения 31 июля 2017. [http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar Архивировано] 31 июля 2017 года.</span></ref> !2018<ref name="2018RK"><span class="citation"><span lang="und">[http://crimea.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/crimea/resources/4119070044d694969630bede4cdebdf4/Численность+на+01-01-2018.pdf Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 01.01.2018 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190314093156/http://crimea.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/crimea/resources/4119070044d694969630bede4cdebdf4/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0+01-01-2018.pdf |date=2019-03-14 }}</span><span class="hidden-ref" style="display:none">''' <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на неопределённом языке">(неопр.)</span>'''</span>. Дата обращения 24 марта 2018.</span></ref> ! ! |- align="center" |<span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>25 146 |<span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>195 25 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>186 25 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>885 24 |<span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>797 24 | | |} <graph>{ "version": 2, "width": 400, "height": 200, "data": [ { "name": "table", "values": "year,population\n1805,396\n1926,2450\n1939,7786\n1959,18122\n1971,25800\n1979,25921\n1989,31990\n2001,29416\n2006,26400\n2009,24765\n2010,24580\n2011,24323\n2012,24038\n2013,23655\n2014,25146\n2015,25195\n2016,25186\n2017,24885\n2018,24797\n", "format": { "parse": {"year": "integer", "population": "integer"}, "type": "csv" }, // Convert year integer (2016) into a date object (2016-01-01) "transform": [{ "type": "formula", "field": "date", "expr": "datetime(datum.year,0,1)" }] } ], "scales": [ // The dates are scaled to the "x" axis - the width of the graph { "name": "x", "type": "time", "range": "width", "domain": {"data": "table", "field": "date"} }, // The population are scaled to the "y" axis - the height of the graph { "name": "y", "type": "linear", "range": "height", "domain": {"data": "table", "field": "population"} } ], // Simple axis with horizontal grid lines "axes": [ {"type": "x", "scale": "x", "ticks": 5}, {"type": "y", "scale": "y", "ticks": 5, "grid": true, "orient": "right", "format": "d"} ], // The graph is drawn with two elements a thick line at the top, and a semi-transparent area below "marks": [ { "type": "area", "from": {"data": "table"}, "properties": { "enter": { "x": {"scale": "x", "field": "date"}, "y": {"scale": "y", "value": 0}, "y2": {"scale": "y", "field": "population"}, "fill": {"value": "#99B2CC"}, "fillOpacity": {"value": 0.35}, "interpolate": {"value": "linear"} } } }, { "type": "line", "from": {"data": "table"}, "properties": { "enter": { "x": {"scale": "x", "field": "date"}, "y": {"scale": "y", "field": "population"}, "stroke": {"value": "#99B2CC"}, "strokeWidth": {"value": 3}, "interpolate": {"value": "linear"} } } }, { "type": "symbol", "from": {"data": "table"}, "properties": { "enter": { "x": {"scale": "x", "field": "date"}, "y": {"scale": "y", "field": "population"}, "stroke": {"value": "#99B2CC"}, "fill": {"value": "#fff"}, "size": {"value": 10} } } } ] }</graph> | |} {{Численность городов России}} ; Милли составы Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 2001 һәм 2014 йылдарҙа халыҡтар һаны түбәндәгесә: {| class="wikitable sortable" !<small>милләте</small> !<small>2001<ref name="dem2">{{Cite web|url=https://archive.is/quJY7|title=Всеукраинская перепись населения 2001 года|publisher=Итоги переписи населения 2001 года по Автономной Республике Крым (Крымстат)|accessdate=|archiveurl=|archivedate=}}{{ref-ru}}</ref>, <br><br><br><br>бөтәһе,<br><br><br><br> кеше</small> !<small>% <br><br><br><br>барыһы ла-<br><br><br><br>көндәре</small> !<small>2014<ref>[http://crimea.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/crimea/resources/1f72198049859f4b9205f22d12c3261e/pub-04-01.pdf 4.1. Национальный состав населения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150925112720/http://crimea.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/crimea/resources/1f72198049859f4b9205f22d12c3261e/pub-04-01.pdf |date=2015-09-25 }} // [http://crimea.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/crimea/ru/census_and_researching/census/crimea_census_2014/score_2010/ Итоги переписи населения в Крымском федеральном округе 2014 года на сайте Крымстата] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150925112945/http://crimea.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/crimea/ru/census_and_researching/census/crimea_census_2014/score_2010/ |date=2015-09-25 }}</ref><br><br><br><br>бөтәһе,<br><br><br><br> кеше</small> !<small>% <br><br><br><br>барыһы ла-<br><br><br><br>көндәре</small> !<small>% <br><br><br><br>күрһәтеү-<br><br><br><br>шиха</small> |- |күрһәтеү | align="right" | | align="right" | | align="right" |24046 | align="right" |95,63 % | align="right" |100,00 % |- |[[Урыҫтар|рус]] | align="right" |18573 | align="right" |65,12 % | align="right" |17354 | align="right" |69,01 % | align="right" |72,17 % |- |[[украиндар]] | align="right" |6938-гә | align="right" |24,33 % | align="right" |4001 | align="right" |15,91 % | align="right" |16,64 % |- |[[ҡырым татарҙары]] | align="right" |1646 | align="right" |5,77 % | align="right" |1324 | align="right" |5,27 % | align="right" |5,51 % |- |[[татарҙар]] | align="right" |118 | align="right" |0,41 % | align="right" |460 | align="right" |1,83 % | align="right" |1,91 % |- |[[белорустар]] | align="right" |527 | align="right" |1,85 процент | align="right" |358 | align="right" |1,42 % | align="right" |1,49 процент |- |әрмәндәр | align="right" |130 | align="right" |0,46-ға % | align="right" |148 | align="right" |0,59 процент | align="right" |0,62 % |- |[[йәһүдтәр]] | align="right" |68 | align="right" |0,24 % | align="right" |40 | align="right" |0,16 % | align="right" |0,17 процент |- |поляктар | align="right" |51 | align="right" |0,18 % | align="right" |36 | align="right" |0,14 % | align="right" |0,15 % |- |сиғандар | align="right" |67 | align="right" |0,23 % | align="right" |35 | align="right" |0,14 % | align="right" |0,15 % |- |[[әзербайжандар]] | align="right" | | align="right" | | align="right" |31 | align="right" |0,12 % | align="right" |0,13 % |- |молдавандар | align="right" | | align="right" | | align="right" |30 | align="right" |0,12 % | align="right" |0,12 % |- |башҡа | align="right" |404 | align="right" |1,42 % | align="right" |229 | align="right" |0,91 % | align="right" |0,95 % |- |күрһәтеү | align="right" | | align="right" | | align="right" |1100 | align="right" |4,37 % | align="right" | |- |барыһы | align="right" |28522 | align="right" |100,00 % | align="right" |25146 | align="right" |100,00 % | align="right" | |} [[1805 йыл]] — 396 кеше (378 ҡырым татарҙары, 16 сиған, 2 ясырь) [[1926 йыл]] — 2450 кеше (1792 урыҫ, 327 украин, 112 ҡырым татарҙары, 52 әрмән, 48 йәһүд, 14 немец, 12 эстон) [[2006 йыл]] — 26 400 кеше (66 % [[урыҫтар]], 25 % [[украиндар]], 6,5 проценты — [[ҡырым татарҙары]], 2 % [[белорустар]], шулай уҡ әрмән, грек, [[Йәһүдтәр|йәһүд]], поляк, ҡырымчаҡтар, ҡараимдар) == Курорт тармағы == [[Файл:Реклама_Сакской_грязелечебницы,_1896.jpg|слева|мини|Батҡаҡ менән дауалаусы шифахананың рекламаһы,<br> 1896 йыл.]] Үтә ныҡ минералләнгән ләмле яр буйы батҡағы һәм рапа (тоҙға бай булған күл һыуы) Сакины бар тарафҡа таныта. Ҡалала туғыҙ шифахана, шул иҫәптән Николай Бурденко исемендәге арҡа ауырыуҙарын дауалау өсөн махсус санаторий<ref>{{Cite web|url=http://saki-rada.gov.ua/index.php?page_id=2|title=Официальный сайт Сакского городского совета {{!}} Город-курорт|accessdate=2013-04-25|archiveurl=http://www.webcitation.org/6G8f16jQz|archivedate=2013-04-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601063801/http://saki-rada.gov.ua/index.php?page_id=2 |date=2013-06-01 }}</ref>, курорт поликлиникаһы, батҡаҡ шифаханаһы һәм минераль һыу биреү өсөн махсус бювет ҡуйылған һыу менән дауалау шифаханаһы уңышлы эшләй. == Иҡтисады == Ҡалала [[Ҡырым]]да калий перманганатын, бромлы метил, персоль һәм [[аш тоҙо]]н сығарыуға махсуслашҡан иң эре химик заводтарҙың береһе урынлашҡан. Ҡалдыҡтарҙы утилләштереү буйынса проблемалар тыуыуға бәйле, завод 2002 йылда эшләүҙән туҡтай. Минераль сығанаҡтар базаһында минераль һыу етештереү буйынса завод эшләй. Заводта [[1990 йыл]]да 40,9 миллион, [[1994 йыл]]да — 16,7 миллион шешә һыу шешәләргә тултырылған. Ҡырымда һәм унан ситтә танылыу алған «Ҡырым» минераль һыуы ла Саки ҡалаһында сығарыла. Ә Евпатория ҡалаһы һөт заводының һөт цехы һәм икмәк комбинаты — эшкәртеү сәнәғәте предприятиелары. Ҡалала йод-бром сәнәғәте һәм марганец берләшмәләре технологияларын эшкәртеү буйынса ғилми, конструкторлыҡ һәм эксперименталь-сәнәғәт базаһы булған Ғәмәли химия ғилми тикшеренеү институтына нигеҙ һалынған һәм ул үҫешә. Төҙөлөш материалдары заводында төҙөлөш өсөн тимер-бетон изделиелар сығарыла. Тәбиғи таш — ҡабырсыҡтарҙан торған эзбизташты һәм төҙөлөш ҡомон сығарыу ҙа юлға һалынған. === Транспорты === Ҡала аша үткән транспорт магистралдәре: республика әһәмиәтендәге автомобиль юлы һәм электрлаштырылған тимер юлы (Остряково-Евпатория тимер юлы). Ҡалала автовокзал һәм тимер юл станцияһы бар. Сакиҙан 36 км алыҫлыҡта аэропорт, 20 километрҙа (Евпатория) йөктәр һәм пассажирҙар өсөн диңгеҙ порты ята. Ҡала юлдарының оҙонлоғо — 62 км. Сакила 6 автобус маршруты бар. Евпаториянан Сакиға ҡала яны поезы йәки рейс автобусы менән барырға мөмкин. Ҡалалар араһы ни бары 20 км. Автомобиль юлы яр буйындағы пляждар янынан үтә. Симферополдән Сакиға яҡынса бер сәғәт эсендә барып етеп була. == Иҫтәлекле урындары == Ҡаланың иҫтәлекле урыны — һикһән төргә яҡын ағас һәм ҡыуаҡлыҡтары булған Саки курорт паркы. [[Леся Украинка]], Н. С. Гоголь һәм С. О. Макаровтарға ҡуйылған һәйкәлдәр уларҙың Сакила дауаланыуҙары тураһында хәтерләтә. Евпаториянан 5 км алыҫлыҡта моряк-десантсылар — Евпатория диңгеҙ десанты геройҙарына ҡуйылған һәйкәл урынлашҡан. Диңгеҙ урамы башында грек-скифтарҙың Ҡара-Түбә ҡаласығы ята. == Туғанлашҡан ҡалалар<ref>{{Cite web|url=http://saki-gorsovet.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/|title=Города-побратимы|work=Сакский городской совет|accessdate=2014-07-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140716114614/http://saki-gorsovet.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/|archivedate=2014-07-16}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140716114614/http://saki-gorsovet.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/ |date=2014-07-16 }}</ref> == {| style="border-collapse:collapse; background:transparent; width:100%; text-align:left;" | * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Austria.svg|граница|22x22пкс|Австрия]]</span> [[Вельс]]та * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Moldova.svg|граница|22x22пкс|Молдавия]]</span> [[Вадул-луй-Водэ|Вадул-луна-Водэ]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Грозный]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Ukraine.svg|граница|22x22пкс|Украина]]</span> [[Долина (Ивано-Франковская область)|Долина]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Ессентуки]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Ливны]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Назрань]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Протвино]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Ukraine.svg|граница|22x22пкс|Украина]]</span> [[Рубежное|Рубежный]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|граница|22x22пкс|Китай]]</span> [[Синин]] | * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Crimea.svg|граница|22x22пкс|Крым]]</span> [[Судак (город)|Судак]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Turkey.svg|граница|22x22пкс|Турция]]</span> [[Фетхие|Фетхий]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Belarus.svg|граница|22x22пкс|Белоруссия]]</span> [[Центральный район (Гомель)|Үҙәк район]] г. [[Гомель]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|граница|22x22пкс|Китай]]</span> [[Цюнхай]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Щигры]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Урай]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Братск]] * <span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|граница|22x22пкс|Россия]]</span> [[Тобольск]] |} == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=[[Косовская, Анна Фёдоровна|Косовская А. Ф.]]|заглавие=Саки: Путеводитель|ссылка=|ответственный=Художник П. Е. Мальцев; Фото А. В. Митюры|издание=|место=[[Симферополь]]|издательство=[[Таврия (издательство)|Таврия]]|год=1980|страницы=|страниц=88|серия=|тираж=50&nbsp;000}} == Һылтанмалар == * [http://www.saki.ru Саки ҡалаһы порталы] * Саки ҡалаһының мәҙәни мираҫы ҡомартҡылары исемлеге (Викигидтағы). [[Категория:Ҡырым Республикаһы ҡалалары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Саки (ҡала)]] [[Категория:Ҡырым курорттары]] [[Категория:Страницы с непроверенными переводами]] 0d1bmw9k7jau5ablpfvxzmu2wm98dsg Windows 0 154408 1152475 1063300 2022-08-28T08:57:55Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{значения|Windows (значения)}} {{Карточка ОС | название = Windows | изображение = Windows 10 RUS.PNG | подпись = Рабочий стол [[Windows 10]] | разработчик = [[Microsoft]] | исходный код = [[Закрытый исходный код]] / [[Shared source]] | первый выпуск = [[20 ноября]] [[1985]] | последняя версия = 10.0.17763 (13 ноября 2018) | ядро = Гибридное ядро | лицензия = <!-- в Wikidata --> | состояние = Актуально | поддерживаемые языки = Многоязычная, в том числе русский | сайт = <!-- в Wikidata --> | предыдущая = <!-- в Wikidata --> }} '''Windows''' ( {{lang-ba|тәҙрәләр}},{{lang-ru|Окна}}; халыҡ телендә— '''Виндоус, Винда, Виндус''') — [[Microsoft]] корпорацияһының графиклы интерфейс ярҙамында идара итеүгә йүнәлтелгән коммерция операцион системалары (ОС) ғаиләһе. Башта Windows 1980 һәм 1990 йылдарҙа киң таралған [[MS-DOS]] операцион системаһы өсөн график өҫтәлмә ( надстройка) була. [[Net Applications]] ресурсы мәғлүмәттәренә ҡарағанда, 2014 йылдың август айына Windows операцион системаһы шәхси [[компьютер]]ҙарҙың 88 % менән идара итә. Windows [[x86]], [[x86-64]], [[IA-64]] һәм [[ARM (архитектура)|ARM]] платформаларында эшләй. [[Digital Equipment Corporation|DEC]] [[DEC Alpha|Alpha]], [[MIPS (архитектура)|MIPS]], [[PowerPC]] һәм [[SPARC]] өсөн версиялар ҙа булған. == Версиялары == * [[Windows 1.0x|Windows 1.0]] (1985) * [[Windows 2.x|Windows 2.0]] (1987) * [[Windows 2.1x|Windows 2.1]] (1988) * [[Windows 3.x|Windows 3.0]] (1990) * [[Windows 3.x#Windows 3.1 и более поздние версии|Windows 3.1]] (1992) * [[Windows 3.x|Windows 3.11 for Workgroups]] (1993) * [[Windows 3.x|Windows 3.2]] (1994) * [[Windows NT 3.1]] (1993) * [[Windows NT 3.5]] (1994) * [[Windows NT 3.51]] (1995) * [[Windows 95]] — Windows 4.0 (1995) * [[Windows NT 4.0]] (1996) * [[Windows 98]] — Windows 4.1 (1998) * [[Windows 2000]] — Windows NT 5.0 (1999) * [[Windows ME]] — Windows 4.9 (2000) * [[Windows XP]] — Windows NT 5.1 (2001) * [[Windows XP 64-bit Edition]] — Windows NT 5.2 (2003) * [[Windows Server 2003]] — Windows NT 5.2 (2003) * [[Windows XP Professional x64 Edition]] — Windows NT 5.2 (2005) * [[Windows Vista]] — Windows NT 6.0 (2006) * [[Windows Home Server]] — Windows NT 5.2 (2007) * [[Windows Server 2008]] — Windows NT 6.0 (2008) * [[Windows Small Business Server]] — Windows NT 6.0 (2008) * [[Windows 7]] — Windows NT 6.1 (2009) * [[Windows Server 2008 R2]] — Windows NT 6.1 (2009) * [[Windows Home Server 2011]] — Windows NT 6.1 (2011) * [[Windows 8]] — Windows NT 6.2 (2012) * [[Windows Server 2012]] — Windows NT 6.2 (2012) * [[Windows 8.1]] — Windows NT 6.3 (2013) * [[Windows Server 2012#Windows Server 2012 R2|Windows Server 2012 R2]] — Windows NT 6.3 (2013) * [[Windows 10]] — Windows NT 10.0 (2015)<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /> * [[Windows Server 2016]] — Windows NT 10.0 (2016) * [[Windows Server 2019]] — Windows NT 10.0 (2018) * [[Windows 11]] — Windows NT 10.0 (2021) * [[Windows Server 2022]] — Windows NT 10.0 (2022) {| class="wikitable collapsible collapsed wide" ! colspan="5" | Версии Microsoft Windows |- ! Дата выхода !! Название !! Последняя версия !! Дата прекращения поддержки<ref>[https://support.microsoft.com/ru-ru/lifecycle Политика жизненного цикла поддержки Microsoft]</ref> !! Последняя версия встроенного браузера |- | 20 ноября 1985 | style="background-color:#FFa0a0;" | [[Windows 1.0x]] | 1.04 (апрель 1987) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2001}} | rowspan="3" |Нет браузеров |- | 1 ноября 1987 | style="background-color:#FFa0a0;" | [[Windows 2.x]]<br>[[Windows 2.x|Windows 2.1x]] | 2.11 (13 марта 1989) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2001}} |- | 22 мая 1990 | style="background-color:#FFa0a0;" | [[Windows 3.x]] | 3.00a (31 октября 1990) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2001 <ref>[http://support.microsoft.com/lifecycle/?LN=en-us&p1=3078&x=10&y=11 Microsoft Support Lifecycle]{{ref-en}}</ref>}} |- | 18 марта 1992 | style="background-color:#FFa0a0;" | [[Windows 3.x#Windows 3.1 и более поздние версии|Windows 3.1]] | 3.1 | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2001}} | rowspan="5" | [[Internet Explorer 5]] |- | 1 октября 1992 | style="background-color:#FFa0a0;" | [[Windows 3.x#Windows 3.1 и более поздние версии|Windows для рабочих групп 3.1]] | 3.11 (31 декабря 1993) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2001}} |- | 27 июля 1993 | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows NT 3.1]] | 3.10.528 SP3 (10 ноября 1994) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2001}} |- | 21 сентября 1994 | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows NT 3.5]] | 3.50.807 SP3 (21 июня 1995) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2001}} |- | 30 мая 1995 | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows NT 3.51]] | 3.51.1057 SP5 (19 сентября 1996) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2001}} |- | 24 августа 1995 | style="background-color:#FFFF00;" | [[Windows 95]] | 4.00.950C (4.03.1214) (26 ноября 1997) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2000 (осн.) (Retail); 31 декабря 2001 (SBL) (ext)}} | [[Internet Explorer 5|Internet Explorer 5.5]] |- | 29 июля 1996 | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows NT 4.0]] | 4.00.1381 / SP6a SRP (26 июля 2001) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|20 июня 2002 (осн.); 30 июня 2003 (SBL); 31 декабря 2004 (ext)}} | rowspan="4" |[[Internet Explorer 6]] |- | 25 июня 1998 | style="background-color:#FFFF00;" | [[Windows 98]] | 4.10.2222A (SE) (5 мая 1999) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|30 июня 2002 (осн.); 31 марта 2004 (SBL); 11 июля 2006 (ext)}} |- | 20 апреля 2000 | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows 2000]] | 5.0.2195 / 5.0 SP4 Rollup 1 v2 (13 сентября 2005) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 марта 2004 (retail); 31 марта 2005 (SBL); 30 июня 2005 (осн); 13 июля 2010 (ext)}} |- | 14 сентября 2000 | style="background-color:#FFFF00;" | [[Windows ME]] | 4.90.3000 (14 сентября 2000) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|31 декабря 2003 (осн.); 30 июня 2004 (SBL) (Retail); 11 июля 2006 (ext)}} |- | 24 августа 2001 (RTM)<br>25 октября 2001 (продажи) | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows XP]] | 5.1.2600.5512 SP3 (21 апреля 2008) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|30 сентября 2004 (RTM); 10 сентября 2006 (SP1/SP1a); 30 июня 2008 (retail); 14 апреля 2009 (SP2/SP3 осн.); 13 июля 2010 (SP2); 22 октября 2010 (SBL); 8 апреля 2014 (ext)}} | rowspan="4" | [[Internet Explorer 8]] |- | 28 марта 2003 | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows XP 64-bit Edition]] | 5.2.3790 | style="background-color:#808080;" | {{color|white|25 июля 2006}} |- | 24 апреля 2003 | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Server 2003]] | 5.2.3790.3959 SP2 (13 марта 2007) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|30 июня 2009 (RTM); 13 июля 2010 (осн.); 14 июля 2015 (ext)}} |- | 25 апреля 2005 | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows XP Professional x64 Edition]] | 5.2.3790.3959 SP2 (13 марта 2007) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|30 июня 2008 (retail); 31 января 2009 (SBL)}} |- | 8 ноября 2006 (RTM)<br>30 января 2007 (продажи) | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows Vista]] | 6.0.6001 / SP2 Build 6002 (25 мая 2009) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|13 апреля 2010 (RTM); 22 октября 2010 (retail); 12 июля 2011 (SP1); 22 октября 2011 (SBL); 10 апреля 2012 (осн.); 11 апреля 2017 (ext)}} | rowspan="3" |[[Internet Explorer 9]] |- | 16 июля 2007 | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Home Server]] | 5.2.4500 (16 июля 2007) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|8 января 2013 (ext)}} |- | 27 февраля 2008 | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Server 2008]] | 6.0.6002 / SP2 build 6002 (25 мая 2009) | 12 июля 2011 (SP1), 13 января 2015 (осн), 14 января 2020 (ext) |- | 13 июля 2009 (RTM)<br>22 октября 2009 (продажи) | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows 7]] | 6.1.7601 / SP1 Build 7601 (22 февраля 2011) | 9 апреля 2013 (RTM), 13 января 2015 (осн), 14 января 2020 (ext) | rowspan="7" | [[Internet Explorer 11]] |- | 13 июля 2009 (RTM)<br>22 октября 2009 (продажи) | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Server 2008 R2]] или Windows Server 7 | 6.1.7601 / SP1 Build 7601 (22 февраля 2011) | 13 января 2015 (осн), 14 января 2020 (ext) |- | 6 апреля 2011 | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Home Server|Windows Home Server 2011]] | 6.1.8400 | style="background-color:#808080;" | {{color|white|12 апреля 2016 (ext)}} |- | 1 августа 2012 (RTM)<br>4 сентября 2012 (продажи) | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Server 2012]] | 6.2.9200 (26 октября 2012) | 9 октября 2018 (осн), 10 октября 2023 (ext) |- | 1 августа 2012 (RTM)<br>26 октября 2012 (продажи) | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows 8]] | 6.2.9200 (26 октября 2012) | style="background-color:#808080;" | {{color|white|12 января 2016 (ext)}} |- | 21 августа 2013 (RTM)<br>17 октября 2013 (продажи) | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Server 2012#Windows Server 2012 R2|Windows Server 2012 R2]] | 6.3.9600 (17 октября 2013) | 9 января 2018 (осн) 10 января 2023 (ext) |- | 21 августа 2013 (RTM)<br>17 октября 2013 (продажи) | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows 8.1]] | 6.3.9600 (17 октября 2013) | 9 января 2018 (осн) 10 января 2023 (ext) |- | 15 июля 2015 (RTM)<br>29 июля 2015 (продажи) | style="background-color:#00C43A;" | [[Windows 10]] |10.0.15014 1607 (27 января 2017) | 13 октября 2020 (осн.), 14 октября 2025 (ext.) |[[Microsoft Edge]] / [[Internet Explorer 11]] (оставлен для совместимости) |- | 29 сентября 2016 (RTM)<br>12 октября 2016 (продажи) | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Server 2016]] | 1607 (10.0.14393) (26 сентября 2016) |11 января 2022 (осн.), 11 января 2027 (ext.) |rowspan="2" | [[Microsoft Edge]] |- | 14 августа 2018 (RTM)<br>2 октября 2018 (продажи) | style="background-color:#FFFFFF;" | [[Windows Server 2019]] | 1809 (10.0.17763) (11 ноября 2018) | |- | colspan="5" |Условные обозначения: |- | colspan="2" |{{легенда|#FFa0a0|Оболочка для [[MS-DOS]]}}||{{легенда|#FFFF00|[[Windows 9x]]}}||{{легенда|#00C43A|[[Windows NT]]}}||{{легенда|#FFFFFF|[[Windows Server]]}} |- | colspan="5" |{{легенда|#808080|Не поддерживается}} |- |'''осн.''' — окончание действия лицензии для первого (основного) релиза |'''SBL''' — окончание срока лицензии для производителей<ref>[http://www.microsoft.com/oem/ru/licensing/sblicensing/Pages/index.aspx Лицензирование для сборщиков систем OEM]</ref> |'''retail''' — окончание срока лицензии для розничных покупателей |'''SPx''' — окончание срока лицензии для различных дополнений ([[Пакет обновления|сервис-паков]]) к системе |'''ext''' — полное окончание поддержки системы |} [[File:Windows1.0.png|thumb|upright=1.35|[[Windows 1.0]], the first version, released in 1985|ссылка=Special:FilePath/Windows1.0.png]] == График интерфейстары һәм DOS өсөн киңәйтеүҙәр== [[Файл:Windows logo and wordmark - 1985.svg|Windows 1.x|right|thumb|300px|Логотип первых Windows]] Windows –тың тәүге версиялары тулы операцион системалар булмаған, был [[DOS]] операцион системаһының ҡушымталары һәм ысынында күп функциялы киңәйтеү булған. Был киңәйтеү [[процессор]]ҙың яңы эш режимдарын өҫтәгән, күп мәсьәләне сисеүҙе , аппарат тәъминәтендә [[интерфейс]]тарҙы стандартлаштырыуҙы тәьмин иткән, ҡушымталар араһында мәғлүмәт алмашыуҙы һәм ҡулланыусы [[интерфейс]]тары программаларының бер төрлөлөгөн өҫтәгән. График интерфейсын булдырыу өсөн эскә ҡуйып эшләнгән [[GDI]] һәм [[USER]] кәрәк. Windows-тың тәүге версиялары өс модулдән торған — KERNEL, GDI һәм USER. Тәүгеһе компьютерҙың хәтере менән идара итеүҙе, эшләнә торған файлдарҙы эшләтеп ебәреү һәм DLL динамик бибилиотекаларҙы ҡушымта менән тәьмин иткән,икенсеһе графика өсөн, өсөнсөһө— тәҙрәләр өсөн яуап биргән. Улар Intel [[8086]]-дан башлап процессорҙар менән эшләй . # [[Windows 1.0x|Windows 1.0]]<ref>[http://windows.microsoft.com/en-in/windows/history#T1=era0 A history of Windows — Microsoft Windows]. {{Архивировано|url=https://web.archive.org/web/20160611182917/http://windows.microsoft.com/en-in/windows/history#T1=era0|date=11.06.2016}}</ref> (1985) # [[Windows 2.x|Windows 2.0]] (1987) — системала графиклы тәҙрәләрҙә DOS- ҡушымталарын ҡабыҙып ебәреү мөмкинлеге эшләнә, һәр бер ҡушымтаға тулы 640 Кбайт хәтер бирелә . 2.03 (2.0/386) версияһында [[80386]] процессорҙарына ярҙам хеҙмәте (поддержка) яҡшыртыла<ref>[http://www.techrepublic.com/article/a-legacy-of-windows-part-1-windows-1-2-3/ A legacy of Windows, part 1: Windows 1-2-3 — TechRepublic]</ref><ref>[http://lowendmac.com/2006/the-apple-vs-microsoft-gui-lawsuit/ The Apple vs. Microsoft GUI Lawsuit | Low End Mac]</ref><ref>{{Cite web |url=http://home.earthlink.net/~mjohnsen/Technology/Lawsuits/appvsms.html |title=APPLE COMPUTER, INC. v. MICROSOFT CORP., 35 °F.3d 1435 (9th Cir. 1994) |accessdate=2018-06-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071214033452/http://home.earthlink.net/~mjohnsen/Technology/Lawsuits/appvsms.html |archivedate=2007-12-14 |deadlink=yes }}</ref>. # [[Windows 2.1x|Windows 2.1]] (1988) — [[80286]] һәм [[80386]] процессорҙарының бөтә айырымлыҡтарына ла тулы ярҙам хеҙмәте (поддержка) эшләнә. # [[Windows 3.x|Windows 3.0]] (1990) — [[80386]] процессорҙарына ярҙам хеҙмәте (поддержка) һәм һаҡланған режим яҡшыртылған <ref>[http://www.islandnet.com/~kpolsson/compsoft/soft1991.htm Chronology of Personal Computer Software (1991)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120211132458/http://www.islandnet.com/~kpolsson/compsoft/soft1991.htm |date=2012-02-11 }}. {{Архивировано|url=https://web.archive.org/web/20120211132458/http://www.islandnet.com/~kpolsson/compsoft/soft1991.htm|date=11.02.2012}}</ref><ref>[http://www.thocp.net/companies/microsoft/microsoft_company.htm microsoft’s timeline from 1975—1990] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080514211138/http://www.thocp.net/companies/microsoft/microsoft_company.htm |date=2008-05-14 }}. {{Архивировано|url=https://web.archive.org/web/20080514211138/http://www.thocp.net/companies/microsoft/microsoft_company.htm|date=14.05.2008}}</ref>. # [[Windows 3.x#Windows 3.1 и более поздние версии|Windows 3.1]] (1992) —Windows 3.0 ныҡ яңыртылған: UAE (ғәмәли программаларҙың ҡотолғоһоҙ хаталары) алып ташланған, [[Object Linking and Embedding|OLE]] механизмы , [[WYSIWYG]] режимында баҫтырыу («ни күрһәң, шуны алаһың»), [[TrueType]] шрифттары өҫтәлгән, файлдар диспетчеры үҙгәртелгән, мультимедия функциялары өҫтәлгән. 8086 процессорға һәм реаль режимды тәьмин итеү хеҙмәте (support) туҡтатылған<ref>[https://support.microsoft.com/ru-ru/lifecycle/search/?ln=en-us&p1=3078&x=10&y=11 Политика жизненного цикла поддержки Майкрософт]</ref>. # Windows 3.2 (1994) —Windows 3.1 Ҡытай версияһы. Был сикләнгән яңыртыу була, сөнки ул тик ҡытай телендәге ҡатмарлы яҙыуҙарҙың хаталарын ғына төҙәтә <ref>[http://support.microsoft.com/kb/129451 Microsoft Windows Simplified Chinese 3.2 Upgrade Is Available]. {{Архивировано|url=https://web.archive.org/web/20061108051648/http://support.microsoft.com/kb/129451|date=08.11.2006}}</ref>. # Windows for Workgroups 3.11 (1993) — Windows эшсе төркөмдәр өсөн, локаль селтәргә ярҙам хеҙмәте булған ОС төркөмөнөң тәүге версияһы. Сиcтемала ядроның айырым яҡшыртылған яҡтары тикшерелгән , һуңыраҡ ул Windows 95 ҡуйылған . Был версиянан башлап, 80286 процессор һәм стандарт режим тәьмин итеү хеҙмәте туҡтатыла . == Хронология == <timeline> ImageSize = width:1024 height:78 PlotArea = width:924 height:51 left:100 bottom:26 AlignBars = justify Colors = id:16BitLine value:red id:9xLine value:orange Period = from:1984.5 till:2006 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:2 start:1985 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1985 PlotData = align:left textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:25 shift:(3,1) bar:16-бит color:16BitLine from:1985.83 till:2000.1 at:1985.83 text:Windows~1.0 at:1987.80 text:Windows~2.0 at:1990.33 text:Windows~3.0 at:1992.00 text:Windows~3.1 bar:9x-линия color:9xLine from:1995.6 till:2004.99 at:1995.60 text:Windows 95 at:1998.50 text:Windows 98 at:2000.73 text:Windows ME </timeline> <timeline> ImageSize = width:1024 height:103 PlotArea = width:924 height:77 left:100 bottom:26 AlignBars = justify Colors = id:NTLine value:yellow id:ServerLine value:yellowgreen Period = from:1992.5 till:2016.40 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:2 start:1993 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1993 PlotData = align:left textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:25 shift:(3,1) bar:NT-линия color:NTLine from:1993.55 till:end at:1993.55 text:NT~3.1 at:1994.67 text:NT~3.5 at:1995.33 text:NT~3.51 at:1996.55 text:Windows NT 4.0~Workstation at:2000.17 text:Windows~2000 at:2001.77 text:Windows~XP at:2006.87 text:Windows~Vista at:2009.87 text:Windows~7 at:2012.83 text:Windows~8 at:2013.72 text:Windows~8.1 at:2015.67 text:Windows~10 bar:Server-линия color:ServerLine from:1993.55 till:end at:1993.55 text:NT~3.1 at:1994.67 text:NT~3.5 at:1995.33 text:NT~3.51 at:1996.55 text:Windows NT 4.0 Server at:2000.17 text:Windows 2000 Server at:2003.30 text:Windows~Server 2003 at:2008.18 text:Windows~Server 2008 at:2010.20 text:Windows~Server 2008 R2 at:2012.84 text:Windows~Server 2012 at:2013.72 text:Windows~Server 2012 R2 </timeline> <timeline> ImageSize = width:1024 height:103 PlotArea = width:924 height:77 left:100 bottom:26 AlignBars = justify Colors = id:CELine value:skyblue id:MobileLine value:magenta Period = from:1996 till:2017 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:2 start:1997 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1997 PlotData = align:left textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:25 shift:(3,1) bar:CE-линия color:CELine from:1996.92 till:end at:1996.92 text:CE~1.0 at:1997.75 text:Windows~CE 2.0 at:2000.50 text:Windows~CE 3.0 at:2002.08 text:Windows~CE 4.0 at:2004.66 text:Windows~CE 5.0 at:2006.75 text:Windows~CE 6.0 at:2007.92 text:Windows~CE 6.0 R2 at:2009.75 text:Windows~CE 6.0 R3 at:2011.20 text:Windows~Embedded~Compact 7 at:2013.20 text:Windows~Embedded~Compact 2013 bar:Mobile-линия color:MobileLine from:1996.00 till:end at:1996.00 text:Handheld~PC 1.0 at:1997.20 text:Handheld~PC 2.0 at:2000.33 text:Pocket~PC 2000 at:2001.75 text:Pocket~PC 2002 at:2003.50 text:Windows~Mobile 2003 at:2005.42 text:Windows~Mobile 5.0 at:2007.10 text:Windows~Mobile 6 at:2008.14 text:Windows~Mobile 6.1 at:2009.42 text:Windows~Mobile 6.5 at:2010.75 text:Windows~Phone 7 at:2012.89 text:Windows~Phone 8 at:2014.49 text:Windows~Phone 8.1 at:2016.24 text:Windows~10 Mobile </timeline> {{Скрытый |Заголовок = График выхода и поддержки Windows |Фон_заголовка = #ccf |Выравнивание_заголовка = left |Рамка = 1px solid #aaa |Содержание = {{Timeline Windows}} }} [[Файл:Suite des versions de Windows.svg|1024x1024пкс|Хронология Windows]] == Ҡулланышы == 2019 йылдың июненә Windows 88,5 % яҡын шәхси компьютер һәм эш станцияларында ҡуйылған.Һуңғы ваҡытта уны һатыу бер аҙ әҙәйгән . Быны шәхси компьютерҙар һатыу әҙәйеү һәм конкурент ОС [[macOS]] һәм [[Linux]] үҙ тауарын күберәк һата башлауы менән аңлаталар. Әлеге ваҡытта W3Schools-тың 2017 йылдың июль айы мәғлүмәте буйынса Windowsтарҙан [[Windows 10]] иң популяры<ref>[http://w3schools.com/browsers/browsers_os.asp OS Statistics]</ref> ( 37 % яҡын). 2019 йылдың февраленә Windows-тың мобиль төрөнөң өлөшө 0,16 %, ПК өсөн версия 74 %, шулай итеп, барлығы {{Падение}}74,16 %<ref>{{Cite web|url=https://www.w3schools.com/browsers/browsers_os.asp|title=OS Statistics|publisher=www.w3schools.com|accessdate=2019-04-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.w3schools.com/browsers/browsers_mobile.asp|title=Mobile Devices Statistics|publisher=www.w3schools.com|accessdate=2019-04-13}}</ref>. {| class="wikitable sortable" style="text-align:right" |+ Распространённость версий Windows по данным различных источников | |«GoStats.ru»,<br>июнь 2011<ref>[http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20110601 GoStats.ru Интернет-статистика января 2012] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170926190749/http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20110601 |date=2017-09-26 }}</ref> |«Net Market Share»,<br>июнь 2011<ref>[http://marketshare.hitslink.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0&qpsp=149&qpnp=1&qptimeframe=M Desktop Operating System Market Share January 2012]</ref> |«GoStats.ru»,<br>август 2014<ref>[http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20140820 GoStats.ru Интернет-статистика] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170926143616/http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20140820 |date=2017-09-26 }}</ref> |«Net Market Share»,<br>август 2014<ref>[http://www.netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0 Operating system market share]</ref> |«GoStats.ru»,<br>август 2015<ref>[http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20150831 GoStats.ru Интернет-статистика] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170926143914/http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20150831 |date=2017-09-26 }}</ref> |«Net Market Share»,<br>февраль 2016<ref>[http://netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0 Operating system market share]</ref> |«GoStats.ru»,<br>февраль 2016<ref>[http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20160210 GoStats.ru Интернет-статистика] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170926143716/http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20160210 |date=2017-09-26 }}</ref> |«Net Applications», апрель 2016<ref>{{Cite web|url=http://www.netmarketshare.com/report.aspx?qprid=10&qpch=350&qpcustomd=0&qpcustomb=&qpsp=207&qpnp=2&qptimeframe=M|title=Market share for browsers, operating systems and search engines {{!}} News|publisher=www.netmarketshare.com|accessdate=2016-05-31}}</ref> |«StatCounter», апрель 2016<ref>{{Cite web|url=http://gs.statcounter.com/#desktop-os-ww-monthly-201604-201605-bar|title=StatCounter Global Stats - Browser, OS, Search Engine including Mobile Usage Share|publisher=gs.statcounter.com|accessdate=2016-05-31}}</ref> |- ! Все версии | 94,70 % || 93,32 % || 73,55 % || 91,68 % || 84,76 % || 88,66 % || 90,1 % |88,77 % |83,29 % |- ! [[Windows 10]] | - || - || - || - || 2,87 % || 12,82 % || 29,66 % |15,34 % |18,88 % |- ! [[Windows 8]] | - || - || 1,91 % || 12,48 % || 33,67 % || 12,26 % || 20,76 % |13,04 % |13,37 % |- ! [[Windows 7]] | 25,89 % || 28,68 % || 53,92 % || 51,22 % || 40,63 % || 52,34 % || 32,07 % |47,82 % |43,95 % |- ! [[Windows XP]] | 55,44 % || 54,04 % || 13,57 % || 23,89 % || 6,55 % || 11,24 % || 7,42 % |10,63 % |7,09 % |} == Microsoft Edge == 162 киңәйтеү өсөн Microsoft бер нисә ай элек яңы Edge һ тәшкил итә. Хәҙер һаны 1200 тирәһе тәшкил итә.<ref>[https://prohoster.info/blog/novosti-interneta/chislo-rasshirenij-dlya-microsoft-edge-prevysilo-1000 Microsoft edge киңәйтеү өсөн 1000 һаны арта.]</ref> == Ҡарағыҙ== * [[Список операционных систем]] * [[Windows API]] * [[Проводник Windows]] * [[Windows Script Host]] * [[Многозадачность]] == Иҫкәрмәләр== {{примечания|2}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор = Ден Томашевский. |заглавие = Microsoft Windows 8. Руководство пользователя |оригинал = Microsoft Windows 8. Руководство пользователя |издательство = [[Вильямс (издательство)|Вильямс]] |год = 2013 |страницы = 352 |isbn = 978-5-8459-1827-7 }} * {{книга |автор = Пол Мак-Федрис. |заглавие = Microsoft Windows 7. Полное руководство |оригинал = Microsoft Windows 7 Unleashed |место = М. |издательство = [[Вильямс (издательство)|Вильямс]] |год = 2012 |страницы = 800 |isbn = 978-5-8459-1614-3 }} * {{книга |автор = Брайан Ливингстон, Пол Таррот. |заглавие = Секреты Microsoft Windows Vista |оригинал = Windows Vista Secrets |место = М. |издательство = [[Диалектика (издательство)|Диалектика]] |год = 2007 |страницы = 456 |isbn = 0-7645-7704-2 }} <!-- Windows XP больше не поддерживается, поэтому книгу убрать нужно--> <!-- * {{книга |автор = Пол Мак-Федрис. |заглавие = Microsoft Windows XP SP2. Полное руководство |оригинал = Microsoft Windows XP Unleashed |место = М. |издательство = [[Вильямс (издательство)|Вильямс]] |год = 2006 |страницы = 880 |isbn = 0-672-32833-X }}--> ==Һылтанмалар == {{Внешние ссылки нежелательны}} * {{официальный сайт|http://windows.microsoft.com/ru-ru/windows/home|link_text=windows.ru}} * [http://www.microsoft.com/ru-ru/download/windows.aspx Центр загрузки Майкрософт: Windows] * {{cite web|url=http://blogs.windows.com/international/b/russia |title=Официальный блог Windows |lang=ru |accessdate=2014-07-05}} [[Категория:Microsoft Windows|*]] [[Категория:Microsoft]] [[Категория:Операционные системы Microsoft]] [[Категория:Алфавит буйынса программа тәьминәте]] mbq3f9auhnyk9ut43uvpty79psnj7rc Ҡалып:Подгруппы навигационной таблицы 10 154911 1152460 1140682 2022-08-28T05:59:57Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Navbox|navbox|border = {{#if:{{{border|}}}|{{{border}}}|child}}}}</includeonly><noinclude> {{doc}} </noinclude> ssvit35ssg9zwstcmk69fk1o0vubp9p Роден Огюст 0 157897 1152375 1056670 2022-08-27T12:10:30Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Франсуа Огюст Рене Роден''' ({{lang-fr|François-Auguste-René Rodin}}; [[12 ноябрь]] [[1840 йыл]], [[Париж]] — [[17 ноябрь]] [[1917 йыл]], Медон) — француз [[Скульптура|скульпторы]], хәҙерге скульптураға нигеҙ һалыусыларҙың береһе тип танылған. Йәш сағында Роден һөнәре буйынса биҙәүсе-декоратор була, ә уның күпселек ижади эштәре һуңыраҡ барлыҡҡа килә. Роден скульптурала новатор булып танылғас та, уның эштәре тирәһендә ғауға ҡуба һәм улар заказсылар тарафынан кире ҡағыла торған була. Роден ижады реализм, [[романтизм]], импрессионизм һәм символизм менән сиктәш<ref name="БСЭ">{{БСЭ3|заглавие=Роден Рене Франсуа Огюст}}</ref>. Роден кеше кәүҙәһен һүрәтләүҙә ҙур оҫталыҡҡа өлгәшә, үҙ геройҙарының хәрәкәтен һәм эмоциональ торошон художестволы саралар менән ышандырырлыҡ итеп бирә. Родендың төп әҫәрҙәре араһында — «Аҡыл эйәһе», «Кале халҡы» и «Үбешеү» скульптуралары. == Биографияһы == === Бала сағы һәм йәшлеге === Огюст Роден [[Париж]]да 1840 йылдың 12 ноябрендә тыуған. Уның атаһы Жан-Батист Роден префектурала хеҙмәт итә. Огюст Роден Жан-Бастистың Лотарингияла тыуып үҫкән Мари Шеффер менән икенсе никахында тыуған икенсе бала була; беренсе балаһы Мари — ике йәшкә унан өлкән өлкән{{Sfn|Champigneulle|1999|p=9—10}}. <br> [[Файл:Огюст_Роден.jpg|слева|мини|227x227пкс|Огюст Роден. П.Шумовтың фотоһүрәте]] Мәктәптә Роден рәсемдән тыш уҡыуға ҡыҙыҡһыныу күрһәтмәй. 14 йәшендә Огюст атаһынан, Мари ярҙамы менән,École Gratuite de Dessin (шулай уҡ Petite École, Кесе мәктәп булараҡ билдәле) уҡырға инергә рөхсәт ала — был уҡыу йортонда рәссамдар, биҙәүселәр, ювелирҙар һәм шуға оҡшаш һөнәр вәкилдәре әҙерләйҙәр. Родендың уҡытыусыһы булып күренекле рәссам һәм педагог Орас Лекок де Буабодран тора. Кесе мәктәпте тамамлап, Роден өс тапҡыр Париждағы Нәфис сәнғәттәр мәктәбенә инергә маташа, әммә уңышһыҙлыҡҡа тарый{{sfn|Champigneulle|1999|p=19}}. [[Файл:Old man's face Rodin.JPG|left|thumb|Һынған танаулы кеше. [[Роден музейы (Филадельфия)]]]] Ошо мәлдән башлап Роден өйрәнсек, биҙәүсе, ижтимағи эштәрҙә скульптор булып аҡса эшләп йән аҫрай. Ул тәбиғи тарих музейына скульптор Антуан Бари курстарына йөрөй. В [[1862 йыл]]да скульпторҙың апаһы Мари Роден вафат була. Был уны ныҡ тетрәндерә, күпмелер ваҡытҡа ул скульптура менән дәрестәрен ҡалдыра, рухани Пьер Эймарҙың конгрегацияһына монахҡа әҙерләнеүсе булып инә, Эймар уны сәнғәт дәрестәрен ташламаҫҡа күндерә. 1863 йылда Роден төҙөгән Эймарҙың бюсы һаҡланған{{sfn|Champigneulle|1999|p=24—26}}. Скульптураға ҡайтып, Роден биҙәүсе рәссам һәм декоратор булып күп эшләй. Шул осорҙа ул эштәрен аноним башҡара, күбеһен уларҙың билдәләү мөмкин түгел, күбеһе һаҡланмаған. Родендың Парижда Гаитэ театрының фасадын һәм фойеһын биҙәүе билдәле (Гоблен театры бинаһы хәҙерге ваҡытта кинотеатр). 1864 йылда Роден тегенсе Роза Бёре менән таныша һәм уның менән йәшәй башлай. 1866 йылда парҙарҙың улы Огюст тыуа. Никах рәсми теркәлмәй, шуға күрә улы әсәһенең фамилияһын ала{{sfn|Champigneulle|1999|p=27}}. Роза ауылса һөйкөмлө ҡыҙ була һәм Родендың ҡайһы бер иртә әҫәрҙәренә, бюстарына бер ҡиәфәттә тора: «Девушка в шляпке с цветами» (1865—1870) һәм «Миньон» (1870) һәм скульптураһы «Вакханка»; һуңғыһы, күсенгән ваҡытта ярылып, һаҡланмай{{sfn|Champigneulle|1999|p=29}}. Роден даими булмаһа ла, һәм мөнәсәбәттәре төрлө мәлде кисерһә лә, Роза Бёре скульпторҙың бөтә ғүмере дауамында тормош юлдашы булып ҡала. === Үҫеше === Роза Бёре менән танышҡандан һуң үҙ оҫтаханаһын — элекке ат һарайын һатып ала. [[1864 йыл]]да Роден Биби ҡушаматлы урындағы кешенең бюсын башҡара, был кешенең һынған танау менән мәғәнәле йөҙө айырылып тора. Һалҡындар ваҡытында ат һарайының наҡыҫ шарттарында башҡарылған бюст сатнай, әммә Роден «Һынған танау менән кеше» бюсын Париж салонына ебәрә. Йыйырсыҡтар һәм битендәге йөйҙәр менән йәмһеҙлек менән һоҡланыуҙы сағылдырған һәм матурлыҡтың академик ҡанундарына ҡаршы сығыусы скульптураны кире ҡағалар{{sfn|Champigneulle|1999|p=31}}<ref name="starodubova">{{книга|автор=Стародубова В. В.|часть=Роден, Рене Франсуа Огюст|заглавие=Европейское искусство: Живопись. Скульптура. Графика: Энциклопедия|ссылка=|место=М.|издательство=Белый город|год=2006|том=III}}</ref>. 1864 йылдан [[1870 йыл]]ға тиклем Роден, декоратив скульптура әҙерләү менән аҡса табып, Альбер Каррье-Беллёз оҫтаханаһында эшләй. Француз-пруссия һуғышы башланыу менән Роден армияға саҡырыла, әммә насар күреүе арҡаһында комиссия үтмәй. Бельгияға күсеп китеүсе һәм Брюссель биржаһының бинаһын биҙәүгә заказ алған Каррье-Беллёз, Роденға эш тәҡдим итә, һәм тегенеһе тиҙ генә Брюсселгә күсеп килә{{sfn|Champigneulle|1999|p=35}}. Брюсселдә Роден шәхси йорттар, биржа бинаһы өсөн бер нисә скульптура һәм д’Анверс паркында бургомистр һәйкәле өсөн ҡабырға фигуралары эшләй. Эштән һуң Роден Каррье-Беллёз өсөн статуэткалар әҙерләй, уны тегенеһе бронзаға ҡоя һәм үҙенең исеме аҫтында һатыуға ҡуя{{sfn|Champigneulle|1999|p=36}}. Бер ваҡыт Роден бер статуэткаға үҙенең исемен яҙа һәм Каррье-Беллёдан үтеп, аралашсыға тәҡдим итә. Бының туралар Каррье-Беллёз белеп ҡала һәм уны тиҙ генә эшенән бушата. Француз-пруссия һуғышы тамамланыу менән Каррье-Беллёз Францияға ҡайта, һәм уның контракт буйынса тамамланмаған эшен скульптор Антуан-Жозев ван Расбург ҡабул итә, уныһы яңынан Роденды яллай. Ике скульптор Икселдә оҫтахана алалар һәм үҙҙәренең эштәрен бергә һатырға килешәләр, бынан тыш Бельгияла һатылыусы скульптураларҙы ван Расбург үҙенең исеме аҫтында, ә Францияла Роден үҙ исеме аҫтында ҡул ҡуя. Францияның алыҫта булыуы һәм ван Расбургтың клиенттарының күп булыуы арҡаһында бөтә тиерлек һатыуҙар һөҙөмтәлә Бельгияға тура килә. Ван Расбург ҡул ҡуйған шул осорҙағы ҡайһы бер эштәр, күпмелер-әҙмелер ихтималлыҡ менән Роденға ҡарай, әммә авторлығының ысын дәлиллеге, ҡағиҙә булараҡ, юҡ{{sfn|Champigneulle|1999|p=37—38}}. Родендың артып барыусы килемдәре Розеға Париждан Икселгә күсеп килергә мөмкинлек бирә. 1875 йылда Роден Салонға ҡабаттан «Һынған танау менән кешене» ҡуя — был юлы мәрмәр бюсын, һәм ул ҡабул ителәт{{sfn|Champigneulle|1999|p=41}}. Аҡса йыйып, Роден 1876 йылда [[Италия]]ға сәйәхәт ҡыла, унда [[Генуя]]ға, [[Флоренция]]ға, [[Рим]]гә, Неаполгә һәм [[Венеция]]ға бара. Родендың маҡсаты булып Яңырыу осорондағы сәнғәт менән, бигерәк тә элекке бөйөк скульптор [[Микеланджело]] һәм [[Донателло]] сәнғәте менән танышыу тора<ref name="britannica"/>. Родендың Италияға юлы [[Реймс]] аша ята, унда скульптор тәүге тапҡыр Реймс соборын күрә, ул скульпторҙы таң ҡалдыра, һәм Роден готика архитектураһына ҡарата бөтә ғүмере буйына һөйөү һаҡлай<ref name="metmuseum">{{cite web|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/rodn/hd_rodn.htm|title=Auguste Rodin (1840—1917)|last=Vincent|first=Claire.|date=2004|publisher=[[Метрополитен-музей|The Metropolitan Museum of Art]]|accessdate=2011-12-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/67o3VCYQy?url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/rodn/hd_rodn.htm#|archivedate=2012-05-20|deadlink=no}}</ref>. Италиянан ҡайтҡас, Роден 18 ай буйына скульптура өҫтөндә эшләй, ул хәҙер «Бронза быуаты» булараҡ билдәле. Уның өсөн ул профессиональ булмаған натурасыныны — скульпторға үҙенең мускулдары менән таң ҡалдырған бельгия һалдатын файҙалана. Скульптура Микеланджелоның асыҡтан- «Умирающий раб» скульптураһы йоғонтоһо аҫтында барлыҡҡа килә: оҡшашлыҡты кәүҙәнең һәм артҡа ташланған ҡул торошонда, йомолған күҙҙәрҙә күрергә мөмкин<ref>{{книга|автор=Raphaël Masson, Véronique Mattiussi.|заглавие=Rodin|издательство=Flammarion|год=2004|pages=151|allpages=247|isbn=9782080112934}}</ref>. Роден һул ҡулында һөңгө менән «Побеждённый» тип аталған гипс эшен тәүге тапҡыр 1877 йылда Бельгияла ҡуя, уны француз һалдаттырының ҡаһарманлығына һәйкәл кеүек күрһәтә, ә киләһе йылда уны Салонға ебәрә. Француз тамашасыһына күрһәтерҙән алда Роден уларҙың кешенең ғазаптарын түгел, ә уның уяныуын күрһендәр өсөн, күҙ уңында тотолған мәғәнәһен үҙгәртә. Ул һөңгөнө алып ташлай һәм скульптураға «Бронза быуаты» тигән исем бирә. Әммә Родендың яланғас кәүҙәне һүрәтләү оҫталығында уның натурасы кәүҙәһенән күсермә алыуҙа ғәйепләйҙәр. Роден күп сәнғәт эшмәкәрҙәренән хуплау ала һәм аҡлана{{sfn|Champigneulle|1999|p=46—50}}. 1880 йылда бронзанан ҡойолған был скульптура Салонда тағы бер тапҡыр ҡуйыла<ref name="metmuseum"/>. Бер ваҡыт Роденға бер ҡиәфәттә торорға теләүсе итальян крәҫтиәне килә. Крәҫтиәндең буй-һыны матур була, Роденға бигерәк тә уның йөрөштәге хәрәкәттәре тәьҫир итә. Роден скульптураның ике аяғының да ерҙә ныҡ баҫып тороуын һәм ауырлыҡтың улар араһында тигеҙ бүленешен күрһәтергә теләй. Һөҙөмтәлә ике скульптура эшләй: «Шагающий» (1877) һәм «Иоанн Креститель» (1878). «Шагающий» (башһыҙ һәм ҡулдарһыҙ атлап барыусы фигураша) икенсе скульптураға этюд була. Икенсе скульптураның ғәҙәттә изгене һүрәтләгәндә, ҡулдарының үҙенсәлекле ҡул хәрәкәтенән тыш, бер ниндәй ҙә атрибуттары булмай<ref>{{cite web|url=http://www.musee-rodin.fr/en/collections/sculptures/saint-john-baptist|title=St. John the Baptist|publisher=[[Музей Родена|Musée Rodin]]|accessdate=2014-02-04|archiveurl=https://www.webcitation.org/6OU4sE7n1?url=http://www.musee-rodin.fr/en/collections/sculptures/saint-john-baptist#|archivedate=2014-03-31|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140410070551/http://www.musee-rodin.fr/en/collections/sculptures/saint-john-baptist |date=2014-04-10 }}</ref>; скульптор үҙенең эшен шулай тип атай, сөнки натурасы фигураһы Роденда Иоанн Креститель менән үҙенән-үҙе булған ассоциацияны тыуҙыра. Роден «Иоанн Креститель» скульптураһын 1880 йылда Салонда ҡуя, унда скульптура өсөнсө премияны яулай. 1878 йылда Роден француз-пруссия һуғышында Парижды яҡлаусылар һәйкәленә конкурста ҡатнаша. Ул жюри хөкөмөнә хәҙер «Призыв к оружию» кеүек билдәле статуяны күрһәтә. Ул бер үк ваҡытта монументаль һәм баҙыҡ булған аллегорик ҡанатлы ҡатын-ҡыҙ һынынан ғибәрәт. Һуңынан данлыҡлы булып киткән статуя жюриға тәьҫир итмәй һәм хатта алдан премия исемлегенә лә инмәй. Роден Лазар Карно, Дени Дидро, Жан-Жак Руссо һәм генерал Жан-Огюст Маргериттҡа һәйкәлдәренә конкурстарҙа ла уңышһыҙлыҡҡа тарый. Ул тик Отель-де Виль фасадына д’Аламбер һәйкәленә заказ ала. 1875 йылдан Севр мануфактураһының элекке директоры булып эшләгән Каррье-Беррёз, 1879 йылда Роденды үҙенә эшкә саҡыра. Яҡшы эш хаҡы булған был эштә Роден 1882 йылға тиклем була. 1881 йылда рәхмәт йөҙөнән Роден Каррье-Беллёз бюсын эшләй{{sfn|Champigneulle|1999|p=59—61}}. Һуңғараҡ Роден яҙыусы Жюльетта Адам салонына инә, унда уны премьер-министр Леон Мишель Гамбетта менән таныштыралар. Гамбетта,үҙ сиратында, Роденды нәифс сәнғәттәр министры Антонен Прустҡа тәҡдим итәләр, ул хөкүмәт өсөн «Иоанн Креститель» эшен һатып ала{{sfn|Champigneulle|1999|p=64—65}}. Был скульпторға килгән беренсе танылыу була, скульпторға был ваҡытта ҡырҡ йәш була<ref name="britannica"/>. === Төп эштәре === {|class="graytable" style="text-align:center" |+ «Врата ада»<br>һулдан уңға: «[[Мыслитель (скульптура)|Мыслитель]]», «[[Врата ада (скульптура)|Врата ада]]», «[[Поцелуй (Роден)|Поцелуй]]» |- |width="30%"|[[Файл:El pensador-Rodin-Caixaforum-2.jpg|170px|Мыслитель]] |width="30%"|[[Файл:Zürich - Kunsthaus - Rodin's Höllentor IMG 7384 ShiftN.jpg|170px|Врата ада]] |width="30%"|[[Файл:Auguste Rodin-The Kiss-Rodin Museum, Paris.jpg|170px|Поцелуй]] |} 1880 йылда Роден тәүге тапҡыр хөкүмәттән заказ — портал скульптураһына заказ ала, ул Париждағы декоратив сәнғәт музейының яңы бинаһын биҙәргә тейеш була. Скульптор заказсы биргән ваҡытҡа, 1885 йылға өлгөртмәй, Музей ойошторолмай, әммә Роден «Врата ада» тип аталған скульптура өҫтөндә эшләүен дауам итә, һөҙөмтәлә ул тамамланмай ҡала: «Врата ада» тәүге тапҡыр бронзаға оҫта вафатынан һуң ҡойола<ref name="metmuseum"/>. Роден Лоренцо Гибертиҙың бронза ҡапҡаларынан илһам ала һәм идеяларҙы Данте Алигьериҙың «Божественная комедия», Микеланджелоның «Страшный суд», Шарль Бодлерҙың «Цветы зла» әҫәрҙәренән, готик соборҙарҙың портал образдарынан ала{{sfn|Champigneulle|1999|p=128—130}}<ref name="britannica">{{britannica-link|506608|Auguste Rodin|2011-10-24}}</ref>. Ете метрлыҡ «Врата ада» 186 фигураны һыйҙыра, уларҙың күптәре, шул иҫәптән «Мимолётная любовь», «Поцелуй», шулай уҡ «Әҙәм» һәм «Һауа» композицияһынан алып ташланғандар, бронзала ҡойолоп һәм мәрмәрҙә тишеп яһалып, айырым скульптуралар булараҡ үҙаллы тормошҡа эйә була. Донъя тарихында иң күренекле һәм иң билдәле скульптура образы булған Родендың «Мыслитель» әҫәре тамуҡтың авторы Дантеның портреты кеүек барлыҡҡа килә, уларҙан Роден үҙенең әҫәре өсөн образдар ала. Әммә ваҡыт үтеү менән Роден скульптураны шағирҙың, философтың, ижадсының ваҡыт менән сикләнмәгән образы яғына ҡарай эшкәртә.{{sfn|Elsen, Jamison, Barryte|2003|p=175—179}}. «Поцелуй» башта Франческаның ире тарафынан үлтерелгән һәм мөхәбәт символы булған ғашиҡтар Паоло Малатеста һәм Франческа да Риминиҙың — «Божественная комедия» персонаждарының һүрәте була. «Врата ада» эше гигант [[Әҙәм]] һәм [[Һауа]] һындарын — беренсе гонаһ ҡылыусыларҙы уратып алырға тейеш була, әммә үҙенең скульптуралары менән ҡәнәғәт булмаған Роден уларҙы даими яңынан үҙгәртә һәм баштағы ниәтенән баш тарта. Әҙәм фигураһы төрлө ракурстарҙан һүрәтләнгән өс бер иш фигураларҙан торған «Врата ада» композицияһын тамамлаусы «Три тени» өсөн нигеҙ була{{sfn|Elsen, Jamison, Barryte|2003|p=193}}. 1881 йылда Роден [[Лондон]]да йәшәгән рәссам Альфонса Легроға бара, уның менән ул дуҫ була һәм унан офорт сәнғәтенә өйәрәнә. Был сәфәре ваҡытында Роден шағир һәм тәнҡитсе Уильям Хенли менән таныша. Роден Хенлиҙы таң ҡалдырыуға өлгәшә, һәм тегенеһе уның тураһында Лондон артистары даирәһенә хәбәр итә. Шул уҡ йылда Хенли абруйлы ''Magazine of Art'' журналының мәхәррире була һәм Роден ижады тураһында бер нисә мәҡәлә яҙа, ә киләһе йылда «Иоанн Креститель бюсы» Король сәнғәттәр академияһында уңылы ҡуйыла<ref>{{книга|автор=Claudine Mitchell.|заглавие=Rodin: the Zola of sculpture|издательство=Ashgate Publishing|год=2004|pages=60|allpages=261|isbn=9780754609049}}</ref>. «Врата ада» эше өҫтөндә башлау менән Роден хөкүмәттән яңы оҫтахана ала — Рю л’Юниверсит бинаһында уға ике студия бүленә, унда рәссам һәм скульпторҙарға бирелгән ун ике студия була{{sfn|Champigneulle|1999|p=69}}. 1884 йылда Роден Чили хөкүмәтенән мәрхүм булған президент Франсиско Рамон Викунья һәм күптән түгел тамамланған Икенсе Тымыҡ океан һуғышы геройы хәрби начальник Патрисио Линч һынына заказ ала. Линч атта һүрәтләнергә тейеш була, ә ат һыны Родендың элекке хыялы була. Роден ике макет әҙерләй, әммә Чилиҙағы түңкәрелеш арҡаһында һәйкәлдәр ҡойолмай, ә макеттар үҙҙәре юҡҡа сыға. Бер үк ваҡытта Роден Францияла үҙенең иң сағыу эштәренең береһе булған Чили илсеһенең ҡатынының бюсын эшләй{{sfn|Champigneulle|1999|p=75}}. 1883 йылда Роден тәнҡитсе Эдмонд Базир яҡлауы аҫтында Виктор Гюгоның бюсын эшләгә унан рөхсәт ала. Шул уҡ саҡта һикһән йәшлек тере классик был проектҡа ҡарата энтузиазм күрһәтмәй һәм уның иң яҡшы бюсы бынан тиҫтә йылдар элек Давид д’Анже тарафынан эшләнгән тип иҫәпләй. Эш Гюгоның бер ҡиәфәттә тороунынан баш тартыуы менән ҡатмарлана; әммә Роденға яҙыусының йортона килергә, уның көндәлек шөғөлдәрендә булырға, рәсемдәр һәм һыҙмалар яһарға рөхсәт була. Бынан тыш, Роден фотоһүрәттәр менән күп эшләй. Яҙыусының бюсы 1883 йылда тамамлана һәм киләһе йылда Салонда ҡуйыла<ref>{{книга|автор=Claudine Mitchell.|заглавие=Rodin: the Zola of sculpture|издательство=Ashgate Publishing|год=2004|pages=62|allpages=261|isbn=9780754609049}}</ref>{{sfn|Elsen, Jamison, Barryte|2003|p=293—295}} Шул уҡ 1883 йылда Роденды скульптор Альфред Буше студенттар төркөмөнә кураторлыҡ итергә саҡыра. Унда ул йәш ҡыҙ Камилли Клодель менән таныша, ул таланты менән башҡа студенттарҙан күпкә юғары була. 1885 йылда Клодель Роден оҫтаханаһында ярҙамсы булып эшләй башлай, уға бер ҡиәфәттә тора, ә тиҙҙән уның һөйәркәһе була<ref name="britannica"/>. Уларҙың мәнәсәбәте туғыҙ йыл дауам итә, шул уҡ ваҡытта Роден Роза менән бәйләнешен өҙмәй, Роза ла «башҡа ҡатындың» ролен белә. {{sfn|Champigneulle|1999|p=167}}. Камилла менән мөнәсәбәттәре осоронда Роден темаһы мәхәббәт булған күп һанлы скульптуралар эшләй. Был эштәр араһында иң билдәлеләре «Поцелуй» һәм «Вечный идол»{{sfn|Champigneulle|1999|p=157}}<ref name="britannica"/>. Артабан Камилла Клоделдың психик төшөнкөлөк билдәләре күренә башлай. 1913 йылда туғандары уны психиатрия клиникаһына урынлаштыралар, унда ул 1943 йылда вафат була. Камилланың ир туғаны Поль Клодель, шағир һәм дипломат, Роденды апаһының фажиғәһендә ғәйепләй{{sfn|Champigneulle|1999|p=167}}. [[Файл:Auguste Rodin-Burghers of Calais (photo).jpg|right|thumb|«[[Граждане Кале]]» (1884—1888)]] Родендың иң билдәле эштәренең береһе булып «[[Граждане Кале]]» скульптура төркөмө тора. (1888 йылда тамамлана). Ҡала тарихында героик битте мәңгеләштергән Һәйкәлгә заказды Роден Кале муниципалитетынан ала. Йөҙ йыллыҡ һуғыш ваҡытында инглиз короле [[Эдуард III]] ҡаланы ҡамай, һәм бер аҙ ваҡыт үткәс аслыҡ ҡурғаусыларҙы бирелергә мәжбүр итә. Әгәр алты иң абруйлы кеше уға үҙҙәрен язаға тапшырып, муйындарына арҡан тағып сыҡһа, король халыҡҡа мәрхәмәтлек күрһәтергә вәғәҙә бирә. Роден һайлаған сиселеш ғәҙәти булмай: ул иң абруйлыны кәүҙәләндергән бер фигураны ғына түгел, ә алты гражданды һүрәтләй{{sfn|Champigneulle|1999|p=77}}. Скульптура төркөмөндә статик фигуралар хәрәкәттә эләктереп алынған фигураларға ҡаршы ҡуйылған, шул уҡ мәлдә үлемгә барыу мәлендә күрһәтелгән һәр герой үҙенең үҙенсәлекле һыҙаттарын ала<ref name="БСЭ">{{БСЭ3|заглавие=Роден Рене Франсуа Огюст}}</ref>{{sfn|Champigneulle|1999|p=88}}. 1889 йылда «Граждане Кале» Родендың һәм Клод Моненың Жорж Пети галереяһында берлектәге күргәҙмәһенең төп ваҡиғаһы була. Был күргәҙмәлә бөтәһе Родендың 36 скульптураһы һәм Моненың 70 картинаһы ҡуйыла{{sfn|Champigneulle|1999|p=101}}. Скульптура Калела 1895 йылда ҡуйыла. Скульптура өҫтөндә эштә Роденға Камилла Клодель ярҙам итә. Тарихсылар Клоделдең роле тураһында бәхәс алып бара. Фекерҙәр Клоделдең өйрәнсек роленән алып ижади өлөшөн иҫәпкә алыу диапазонына тиклем айырыла<ref>{{книга|автор=Ian Chilvers, John Glaves-Smith.|часть=Claudel, Camille|заглавие=A dictionary of modern and contemporary art|издательство=Oxford University Press|год=2009|allpages=776|isbn=9780199239658}}</ref>. 1889 йылда Роден рәссам Клдо Лоррен һәйкәленә конкурста ҡатнаша. Родендың проекты ҡыйынлыҡ менән ҡабул ителә, әммә ахырҙа һын бронзала ҡойола һәм ҡала паркына ҡуйыла. Роден үҙ эшен ярайһы уҡ кәм баһалай: ҙур бейек постаменттағы нескә һын пропорцияһыҙ күренә{{sfn|Champigneulle|1999|p=98—99}}. [[Файл:Rodin1.jpg|right|thumb|[[Оноре де Бальзак]] һыны]] Родендың башҡа ҙур әҫәрҙәре араһында француз әҙәбиәтендә иң әһәмиәтле шәхестәрҙең — [[Гюго, Виктор|Виктор Гюгоның]] һәм [[Бальзак, Оноре де|Оноре де Бальзактың]] һәйкәлдәре. Һәйкәлгә заказды Заказ Роден 1886 йылда ала. Һәйкәлде яҙыусы бер йыл элек ерләнгән Пантеонда ҡуйыу планлаштырыла. Родендың кандидатураһы шул иҫәптән элек был яҙыусының бюсын төҙөгәнгә һайлана. Әммә Роден эше тамамланғас, ул заказсылар көткәнсә килеп сыҡмай. Скульптор Гюгоны өс муза менән уратып алынған һәм ҡаяға таянып тороусы ҡеүәтле яланғас титан итеп һүрәтләй. Яланғас кәүҙә кәшәнәлә урынһыҙ һымаҡ күренә, һәм һөҙөмтәлә был проект кире ҡағыла{{sfn|Champigneulle|1999|p=91—95}}. 1890 йылда Роден муза һындарын алып ташлап, баштағы идеяһын үҙәртә. Гюго һәйкәле 1909 йылда [[Пале-Рояль]] баҡсаһында ҡуйыла{{sfn|Champigneulle|1999|p=171—172}}. 1891 йылда Әҙәбиәтселәр йәмғиәте, күберәк уның президенты Эмиль Золя тырышлығы арҡаһында Роденға ике йыл эсендә башҡарыу шарты менән Бальзак һәйкәленә заказ бирә. Бальзак ғүмере аҙағына ныҡ йыуаная һәм, замандаштары хәтирәләре буйынса, кейемдәрҙән формаһыҙ доминикан рясаһына өҫтөнлөк бирә. Роден буласаҡ һәйкәлде ҙур башлы һәм кәүҙәле баҫып тороусы драпировкалар аҫтындағы һын итеп күрә.{{sfn|Champigneulle|1999|p=180}}. Скульптор тиҙ генә эшкә тотона; һәйкәл торошон эшләү өсөн төҙөгән яланғас кәүҙә ҡиәфәтендәге этюдтары һаҡланған. Шулай булһа ла Роден бер нисек тә ваҡытына өлгөртмәй. Заказ биреүсе вәкилдәр уның оҫтаханаһына килгәс, улар проекттан ныҡ күңелдәре ҡайта, уны «формаһыҙ масса» һымаҡ тасуирлайҙар{{sfn|Champigneulle|1999|p=184}}. Тамамланып бөтмәгән һәйкәлде халыҡ алдында күрһәтеү 1898 йылда Салонда үтә һәм шау-шыу ҡуптара, шул уҡ ваҡытта Роденды күп сәнғәт эшмәкәрҙәре хуплай. Һөҙөмтәлә Әҙәбиәтселәр йәмғиәте эште ҡабул итеүҙән баш тарта һәм һәйкәлде Александр Фальгьерға эшләргә бирә, ә Роден түләнгән авансты кире ҡайтара һәм үҙенең скульптураһын үҙендә ҡалдыра. Роден эшләгән һәйкәл Парижда тик 1939 йылда ҡуйыла{{sfn|Champigneulle|1999|p=198}}. [[Файл:Rodin The bronze age-2.jpg|left|thumb|«Бронза быуаты»]] === Һуңғы йылдары === 1895 йылда Роден Париж янындағы Мёдонда имение һатып ала. Ул унда оҫтахана төҙөй һәм Мёдонға скульптураларын алып килә, әммә оҫтахана өсөн урын етмәй, шуға күрә ике йылдан һуң уны Парижға кире ҡайтара{{sfn|Champigneulle|1999|p=200}}. Килеп сыҡҡан килемдәре арҡаһында Роден үҙен сәнғәт әйберҙәрен йыйыуға арнай ала; ваҡыт үтеү менән ул Брийан Виллала Боронғо Мысыр һәм Боронғо Рим скульптураларын, фарсы миниатюралаын һәм замандаш француз рәссамдарының картиналарын, шул иҫәптән Ван Гоганың «[[Портрет Папаши Танги]]» эшен һатып ала һәм урынлаштыра{{sfn|Champigneulle|1999|p=203}}. Франция хөкүмәте Роденға Парижда үтә торған 1900 йылдағы Бөтә Донъя күргәҙмәһенә павильон бүлә. Скульптор ижады өсөн ретроспектив булған күргәҙмә өсөн «Человек со сломанным носом» эшенән башлап, 136 скульптура һәм 14 тамамланмаған эше һайлап алына, улар араһында тәүге тапҡыр «Врата ада» күрһәтелә. Каталогына инеш һүҙҙә тәнҡитсе Арсен Александр Роденды шулай уҡ талантына тиҙ генә баһалауҙы тапмаған Рихард Вагнер менән сағыштыра. Күргәҙмә Роденға бөтә донъя буйынса музейҙарға скульптураларын яҡынса 200000 франкҡа һатырға мөмкинлек бирә (дөрөҫ, бронза һәм мәрмәр күсермәләрҙе әҙерләү 60000 франк тора){{sfn|Champigneulle|1999|p=207—209}}. Олоғайғас, Роден бик яҡшы рәсем төшөрөүсе һәм график булараҡ билдәләнә. Әгәр йәш сағында ню моделдәре менән һыҙмалар ауыр бирелһә, ваҡыт үтеү менән ул моделдән күҙен, ә ҡәләмде ҡағыҙҙан алмайынса эләктереп алған хәрәкәт мәлен сағылдырып, рәсемдәрҙе тиҙ генә төшөрөргә өйрәнә. Ҡайһы саҡта рәсемдәрҙе акварель менән буяй йәки аҡбур менән эшләп ҡуя. 1897 йылда сәнәғәтсе һәм коллекция йыйыусы Морис Феней Роден рәсемдәренең 147 репродукцияһы менән 125 дана тиражда альбом сығара. Альбом тиҙ тарала{{sfn|Champigneulle|1999|p=123—125}}. 1906 йылда [[Камбоджа]] короле Сисоват Францияға килә. Уны Парижа һәм Марселдә тамаша күрһәтеүсе бейеүселәр труппаһы оҙатып йөрөй. Бейеүселәр менән таң ҡалған Роден, ике тамашаға ла бара һәм һыҙмалар серияһы эшләй, уларҙы уның иң яҡшы рәсемдәре тип һанайҙар{{sfn|Champigneulle|1999|p=221—222}}<ref>{{статья|автор=Kinetz, Erika.|заглавие=Rodin Show Visits Home Of Artist's Muses|ссылка=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D04E5D91E31F934A15751C1A9609C8B63|издание=The New York Times|год=December 27, 2006}}</ref>. [[Файл:Auguste Rodin.Clémenceau001.jpg|left|thumb|Роден эшләгән Клемансо бюсы (1911)]] 1900 йылдарҙа Роден үҙ ваҡытының байҙарынан һәм күренекле кешеләренән даими заказдар ала башлай. Уның клиенттары араһында Бернард Шоу, Густав Малер, Жорж Клемансо, Аргентина президенты Доминго Фаустино Сармьенто, химик Марселен Бертло, филантроп Берта Палмер була. 1914 һәм 1915 йылдарҙа Роден Римгәә сәйәхәт итә, уның маҡсаты Рим папаһы Бенедикт XV бюсын эшләү була{{sfn|Champigneulle|1999|p=266—267}}. Клемансоның баһаламаһы ла билдәле, ул үҙенең портреты менән ҡәнәғәт булмай, «монгол генералына» оҡшаған тип иҫәпләй{{sfn|Champigneulle|1999|p=254—258}}. Родендың эш хаҡы уға үҙенең оҫтаханаһына талантлы йәш скульпторҙарҙы ассистент итеп ялларға мөмкинлек бирә. Улар араһында 1890 һәм 1900 йылдарҙа Анутан Бурдель, Шарль Деспьо, Жюль Дюбуа, Франсуа Помпон һәм Аристид Майоль була<ref name="britannica"/><ref name="metmuseum"/>. 1897—1899 йылдарҙа урыҫ скульпторы Анна Голубкина Родендың уҡыусыһы була<ref>{{Из БСЭ|title=Голубкина Анна Семёновна}}</ref>. 1904 йылда Родендың моделе һәм уҡыусыһы булып инглиз рәссамы Гвен Джон тора (ул шулай уҡ скульпторҙың күп һөйәркәләренең береһе була)<ref>{{книга|автор=Claudine Mitchell.|заглавие=Rodin: the Zola of sculpture|издательство=Ashgate Publishing|год=2004|pages=202|allpages=261|isbn=9780754609049}}</ref>. Константин Бранкузи Роден оҫтаханаһына ике ай эшләй, әммә «ҙур ағас аҫтында бер нәмә лә үҫмәй» тип иҫәпләй һәм тиҙҙән унан китә<ref>{{книга|автор=Eric Shanes.|заглавие=Constantin Brancusi|издательство=Abbeville Press|год=1989|pages=12|allpages=128|isbn=9780896599246}}</ref>. Шул уҡ ваҡытта, Шампиноль һүҙҙәре буйынса, Роден үҙенең стилен һәм эстетикаһын дауам итеүсе уҡыусылар ҡалдырмай. Уның менән оҙаҡ эшләүсе һәм уҡыусылары булып һаналыусы бөтә скульпторҙар классик традицияға ҡарай{{sfn|Champigneulle|1999|p=260}}. 1905—1906 йылдарҙа немец шағиры Райнер Мария Рильке Родендың шәхси секретары була, ул һуңғараҡ скульпторҙың биографияһын яҙа. Роден ҡартайғас ҡатын-ҡыҙ матурлығына әүәҫ була. Уның мауығыуҙары, маркиза де Шуазель менән романын иҫәпкә алмағанда, оҙаҡҡа һуҙылмай. Романы 1904 йылда башлана һәм 1912 йылға тиклем дауам итә. Родендың дуҫтары де Шуазель тураһында тар фекерле һәм сәнғәттә аңламаған, шулай ҙа скульпторҙы үҙенең ихтыярына буйһондорған һәм уның байлығы һәм даны менән файҙаланған ҡатын кеүек хәтерләйҙәр. Роден һуңыраҡ де Шуазель тураһында «уға ете йыл ғүмерен әрәм иткән» «яуыз даһи» кеүек баһалай{{sfn|Champigneulle|1999|p=244—246}}. 1908 йылда Мёдондағы Роденға Бөйөк Британия һәм Ирландия короле [[Эдуард VII]] килә {{sfn|Champigneulle|1999|p=217}}. Шул уҡ йылда Рильке Роденды торлаҡ йорт итеп яңынан ҡоролған Париждағы XVIII быуаттың айырым йортона саҡыра, унда Рильке һәм уның ҡатыны бүлмәләр алып йәшәй. Айырым йорт Роденға ныҡ оҡшай, һәм ул унда беренсе ҡатына йәшәргә инә, студияһын күсерә һәм һуңғы йылдарын шунда үткәрә{{sfn|Champigneulle|1999|p=249}}. Үҙенең урта быуат соборҙарына булған элекке һөйөүен Роден «Соборы Франции» китабында сағылдыра({{lang-fr|Les Cathédrales de France}}), уның беренсе баҫмаһы 1914 йылда сыға. Сәнғәт белгесе Бернар Шампиньоль Родендың етерлек архитектура әҙерлеге булмаһа ла, ул готик архитектураны интуитив бик яҡшы аңлауын күрһәтә, әммә уның яҙыу манераһы уҡыусы өсөн ауыр, тип билдәләй{{sfn|Champigneulle|1999|p=223—224}}. 1916 йылда Роден васыятҡа ҡул ҡуя, уға ярашлы бөтә эштәре һәм ҡулъяҙмалары хөкүмәткә күсә. Һуңғы йылдарында Роден күп һанлы һөйәркәләр менән уратып алына, улары, скульпотрҙың коллекцияһынан сәнғәт әҫәрҙәрен алып сығып, асыҡтан-асыҡ уның мөлкәтен урлай. Роден имениеһын һаҡлау хөкүмәттә шәхсән коммерция министры Клемансо тарафынан ойошторола. 19 ғинуарҙа Мёдонда виллала Родендың Роза Бёре менән никахы үтә. Роза инде ныҡ сирле була һәм тантананан һуң егерме биш көн үткәс вафат була{{sfn|Champigneulle|1999|p=270}}. 12 ноябрҙә Роден да ныҡ сирләп китә. Ул 17 ноябрҙә ҡапыл ғына үпкә шешеүенән вафат була. Мёдонда уның ҡәберендә «Мыслитель» скульптураһының күсермәһе ҡуйыла{{sfn|Champigneulle|1999|p=271—273}}. == Мираҫы == [[Файл:Musey-Roden Paris.jpg|right|thumb|[[Париж]]да Роден музейы (Отель Бирондың элекке айырым йорто)]] Огюст Роден эштәренә өс музей арналған. Роден музейы Отель Биронда урынлашҡан, унда Роден һуңғы йылдарында йәшәй. Йыйылмаһының нигеҙе булып скульптуралар, рәсемдәр һәм сәнғәт әҫәрҫәре коллекцияһы тора, уларҙы Роден хөкүмәткә ҡалдыра. Музей 1916 йылдың 22 декабрендә ойошторола (скульптор ғүмере ваҡытында уҡ) һәм тамашасы өсөн 1919 йылда асыла. Родендың икенсе француз музейы 1930 йылда Родендың виллаһы урынлашҡан һәм үҙе шунда ерләнгән [[Мёдон]]да асыла. 1929 йылда кинотеатрҙар селтәре хужаһы Жюль Мастбаумға ҡараған коллекциялар нигеҙендә Филадельфияла Роден музейы асыла{{sfn|Champigneulle|1999|p=275}}. Роден үҙенең скульптураларының күпләп күсермәләрен һатыу өсөн эшләргә рөхсәт бирә, ә вафатынан һуң күсермәләрҙе эшләү хоҡуғы Роден музейына күсә<ref name="cantor">{{cite web|url=http://www.cantorfoundation.org/resources/laws-that-govern-the-casting-of-rodins-work/|title=Laws That Govern the Casting of Rodin's Work|publisher=Iris & B. Gerald Cantor Foundation|accessdate=2013-07-25|archiveurl=https://www.webcitation.org/6IPRu8uhn?url=http://www.cantorfoundation.org/resources/laws-that-govern-the-casting-of-rodins-work/#|archivedate=2013-07-26|deadlink=no}}</ref>. Скульптор тере саҡта бер ҡойоу оҫтаханаһы «Вечный идол» скульптураһының 231, ә «Поцелуй» эшенең 319 күсермәһен эшләүе билдәл<ref>{{cite web|url=http://www.cantorfoundation.org/resources/in-rodins-studio/|title=In Rodin’s Studio|publisher=Iris & B. Gerald Cantor Foundation|accessdate=2014-02-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6OU4uR6zD?url=http://www.cantorfoundation.org/resources/in-rodins-studio/#|archivedate=2014-03-31|deadlink=no}}</ref>. Ошо сәбәпле хәҙерге ваҡытта Роден скульптураларының авторлашҡан күсермәләре йыйынтығы донъяның музейҙарында, шул иҫәптән [[Санкт-Петербург]]та Дәүләт Эрмитажында, Мәскәүҙә А. С. Пушкин исемендәге Дәүләт һынлы сәнғәт музейында, Вашингтондың Сәнғәттең милли галереяһында, Метрополитен-музейҙа ([[Нью-Йорк]]), Карлсбергтың глиптотекаһында (Копенгаген) бар. 1956 йылда Францияла скульптуранан рөхсәт ителгән күсермәләр һанын ун ике менән сикләүсе закон ҡабул ителә<ref name="cantor"/>. === Әһәмиәте һәм скульптура тарихында урыны === Роден үҙен бер ниндәй ҙә ағымға ҡайтарып ҡалдырмай. Уның ижадының тамырҙары реализ һәм романтизмда ята<ref name="БСЭ"/>{{sfn|Champigneulle|1999|p=260}}. Роден күп кенә француз импрессионистарына яҡын тора, ә уға йоғонто яһаған скульпторҙарҙың береһе булып замандашы Медардо Россо тора{{sfn|Champigneulle|1999|p=102}}. Шул уҡ ваҡытта замандаш- рәссамдарҙан Роденды образдарҙың символлығына һәм ваҡыттан тыш сюжеттарға тартылыу айыра. 1880 йылдарҙың уртаһынан Роден скульптураларының үҙенсәлекле һыҙаты булып аңлы рәүештә булдырылған тамаланмаған тәьҫир тора<ref name="БСЭ"/>. Британнике энциклопедияһына ярашлы, «Родендың төп ҡаҙанышы булып… кеше кәүҙәһен бик яҡшы белеү һәм һүрәтләү тора»<ref name="britannica"/>. Ваҡыт үтеү менән Роденды баһалау үҙгәрә. Билдәләек яулағас та, ул оҙаҡ ваҡыт ҡаршылыҡлы, скульптураға ҡарата консерватив ҡарашы менән хатта шау-шыулы фигура булып ҡала. Әммә һуңғы йылдарҙа уға уңыш килә, Роден бөтә ерҙә Микеланджело ваҡытынан алып бөйөк оҫта булып таныла<ref name="britannica"/><ref name="hand">{{статья|автор=Albert Ten Eyck Gardner.|заглавие=The Hand of Rodin|ссылка=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3257752.pdf.bannered.pdf|издание=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|год=1957|volume=15|номер=9|pages=200—204}}</ref>. 1920—1930 йылдарҙа авангардсылар Роденды иҫкергән тип кире ҡаҡаһалар ҙа, уның артабанғы скульптураға ҙур йоғонтоһо дөйөм таныла<ref name="britannica"/><ref name="hand"/>. == Роден тормошо тураһында әҫәрҙәр == * Америка яҙыусыһы Дэвид Вейс 1963 йылда Родендың тормошо тураһында «Нагим пришёл я» романын яҙа. Был әҫәр Вейстың, бер нисә биографик раандар авторының популяр әҫәренә әүерелә<ref>David Weiss Obituary. Variety (December 16, 2002). <small>Дата обращения 8 февраля 2012.</small></ref>. * 1988 йылда Францияла «Камиллла Клодель» фильмы сыға, унда Роден ролен Жерар Депардье, ә Клодель ролен Изабель Аджани башҡара. * 2011 йылда Борис Эйфман скульпторҙың һәм Камилла Клоделдең мөхәббәте тарихы тураһында «Роден» балетын ҡуя<ref>Роден. ''eifmanballet.ru'' (2011). <small>Дата обращения 4 июня 2014.</small></ref><ref>''Голубкова, М.'' На языке тела говорим о страсти. ''Российская газета'' (22 ноября 2011). <small>Дата обращения 4 июня 2014.</small></ref>. * Жак Дуайондың «Роден» биографик фильмында (2017) скульпторҙы Венсан Линдон уйнай. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == ; Урыҫ телендә * {{Китап|автор=[[Матвеева, Анна Борисовна|Матвеева А. Б.]]|заглавие=Роден|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Искусство|год=1962|страницы=|страниц=56, [38]|серия=|тираж=20000}} (обл.) * {{Китап|автор=Вейс Д.|заглавие=Огюст Роден|оригинал=Naked came I|ссылка=|ответственный=Пер. с англ.|место=М.|издательство=Искусство|год=1969|страниц=579|серия=[[Жизнь в искусстве]]}} * {{Китап|автор=Стародубова В. В.|заглавие=Огюст Роден: Жизнь и творчество|место=М.|издательство=НИИ РАХ|год=1998|страниц=151}} * {{Китап|заглавие=Огюст Роден. Мысли об искусстве. Воспоминания современников|ответственный=Н. И. Рыбакова|место=М.|издательство=[[Республика (издательство)|Республика]]|год=2000|страниц=358|isbn=5-250-02745-8}} ; Сит телдәрҙә * {{Китап|автор=Ruth Butler.|заглавие=Rodin: The Shape of Genius|издательство=Yale University Press|год=1996|allpages=608|isbn=9780300064988}} * {{Китап|автор=Bernard Champigneulle.|заглавие=Rodin|место=London|издательство=Thames and Hudson|год=1999|allpages=285|isbn=0500200610|ref=Champigneulle}} * {{Китап|автор=Albert Edward Elsen.|заглавие=Rodin|издательство=Museum of Modern Art|год=1963|allpages=228}} * {{Китап|автор=Albert Edward Elsen, Rosalyn Frankel Jamison, Bernard Barryte.|заглавие=Rodin's art: the Rodin Collection of the Iris & B. Gerald Cantor Center for Visual Arts at Stanford University|ссылка=https://books.google.com/books?id=30gpesJe3gwC|издательство=Oxford University Press|год=2003|allpages=662|isbn=9780195133813|ref=Elsen, Jamison, Barryte}} == Һылтанмалар == {{Навигация }} * {{Кругосвет|http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/izobrazitelnoe_iskusstvo/RODEN_OGYUST.html}}{{v|25|7|2013}} * Rodin Collection (англ.). Iris & B. Gerald Cantor Center for Visual Arts at Stanford University. Дата обращения 22 февраля 2012. Архивировано 10 мая 2012 года. * Rodin-Web.org — The Independent Academic Rodin Platform (англ.). Hans de Roos, Munich, Germany (12.11.2011). Дата обращения 22 февраля 2012. Архивировано 10 мая 2012 года. {{#invoke:External links|render}} [[Категория:Алфавит буйынса скульпторҙар]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Леопольд I ордены кавалерҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1917 йылда вафат булғандар]] [[Категория:17 ноябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Парижда тыуғандар]] [[Категория:1840 йылда тыуғандар]] [[Категория:12 ноябрҙә тыуғандар]] p6dp131c8zcrov1kktug4ytwoap71t6 Руднева Евгения Максимовна 0 158843 1152393 1102934 2022-08-27T13:45:25Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Руднева Евгения Максимовна''' ([[24 декабрь]] [[1920 йыл]] — [[9 апрель]] [[1944 йыл]]) — [[46-сы гвардия төнгө бомбардировка авиация полкы]] 325-се төнгө бомбардировка авиация дивизияһы штурманы, гвардия өлкән лейтенанты. [[Советтар Союзы Геройы]]<ref name="enciklop2007">{{Китап|автор=|год=2007|тираж=|isbn=978-5-85914-075-6|серия=|страниц=712|столбцы=|страницы=515|том=|издательство=Барс|часть=Руднева Евгения Максимовна|место=Москва|издание=|ответственный=Отв. [[Ефимов, Александр Николаевич|А. Н. Ефимов]]|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Авиационная энциклопедия в лицах|ссылка часть=|ref=}}</ref>. == Биографияһы == Евгения Максимовна Руднева 1920 йылдың 24 декабрендә Бердянск ҡалаһында, хәҙер Украинаның [[Запорожье өлкәһе]]ндә, хеҙмәткәр ғаиләһендә тыуған. Мәскәү өлкәһенең Салтыковка ҡасабаһында, Бабушкин ҡалаһында йәшәй. 1941 йылда [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның механика-математика факультетының 3-сө курсын тамамлай. Астрономия менән шөғөлләнә. Фәнгә һөйөү Женяла мәктәптә үк уяна. Бигерәк тә уны астрономия арбай. 9-сы синыфтан астрономия түңәрәгендә шөғөлләнә башлай, астроном булыү теләге ныҡ була. 1938 йылда урта мәктәпте яҡшы билдәләренә генә тамамлай һәм Мәскәү дәүләт университетының механика факультетына уҡырға инә. Егәрлелеге һәм ҡыҙыҡһыныусанлығы арҡаһында тиҙ арала университеттың иң яҡшы студенттарының береһе булып таныла. Шул уҡ йылда ул Бөтә Союз астрономия-геодезия йәмғиәтенең (ВАГО) Ҡояш бүлегендә эшләй башлай, ә бер йылдан уны ошо бүлектең мөдире итеп һайлайҙар. Бер үк ваҡытта Үҙгәреүсе йондоҙҙар бүлегендә лә эшләй, йыш ҡына Пресняла обсерваторияла төндәр буйы күҙәтеүҙәр үткәрә. 1939 йылда «Бюллетень ВАГО» журналының 3-сө һанында Рудневаның «Биологические наблюдения во время Солнечного затмения 19 июня 1936 г.» тип аталған беренсе ғилми мәҡәләһе баҫылып сыға. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] башланған ваҡытта, Женя өсөнсө курсты тамамлап, яҙғы имтихан сессияһын бирә. Үҙ һөнәренә, алыҫ йондоҙҙарға ғашиҡ булған студент ҡыҙға оло киләсәк юрайҙар, әммә ул һуғыш тамамлайынса уҡымаҫҡа һәм фронтҡа китергә ҡарар итә. Ҡыҙыл Армияла — 1941 йылдың октябренән, штурман мәктәбен тамамлай. Бөйөк Ватан һуғышы фронттарында — 1942 йылдың май айынан, штурман экипажы. 46-сы гвардия төнгө авиаполкы (325-се төнгө бомбардировка авиадивизия, 4-се һауа армияһы, 2-се Белорус фронты) гвардия өлкән лейтенанты дошмандың тере көстәрен, кисеүҙәрен, тимер юлы эшелондарын юҡ итеү буйынса 645 хәрби осош яһай. Төньяҡ-Кавказ аръяғы, [[4-се Украин фронты|4-се Украина фронттарында ҡатнаша]]. Төньяҡ Кавказ, Тамань һәм Керчь ярымутрауҙарында һуғыша. 1943 йылдан [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|ВКП(б)]] ағзаһы Ҡыйыу осоусы 1944 йылдың 9 апрелендә Пана Прокопьева менән хәрби заданиены үтәгән ваҡытта Ҡырым АССР-ының Керчь ҡалаһынан төньяҡтараҡ батырҙарса һәләк була. Керчь ҡалаһында 1944 йылдың 4 авгусында Хәрби мемориаль зыяратында ерләнә. Үлгәндән һуң уға «Советтар Союзы Геройы» исеме бирелә. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * СССР Юғары Советы Президиумының 1944 йылдың 26 октябрендәге Указы менән командованиеның хәрби заданиеларын теүәл үтәгәне һәм немец-фашист илбаҫарҙары менән һуғышта күрһәткән ҡаһарманлығы һәм батырлығы өсөн гвардия өлкән лейтенанты Руднева Евгения Максимовнаға үлгәндән һуң «Советтар Союзы Геройы» исеме бирелә. * [[Ленин ордены]], [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]], 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]], [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]], шулай уҡ миҙалдар менән бүләкләнә. == Хәтер == * Е. М. Рудневаға Балашиха ҡалаһының (Мәскәү өлкәһе) Салтыковка биҫтәһендә ул уҡыған МОБУ «Салтыков гимназияһы» территорияһында һәйкәл ҡуйылған. Шунда уҡ урамда уның исеме менән таҡта ҡуйылған * Мәскәүҙә Геройға бюст ҡуйылған — Осоусы Бабушкин, Зөбәржәт һәм Евгения Руднева урамдары киҫелешендәге скверҙа (Мәскәүҙең Төньяҡ-Көнсығыш административ округы), шулай уҡ Пресняла обсерваторияның музейында * Руднева фамилияһы П. К. Штернберг исемендәге Дәүләт астрономия интситутының бинаһында һуғышта һәләк булған студенттарға арналған мемориаль таҡтаташта телгә алына * Женяның исеме ул яратҡан йондоҙҙар араһында мәңгеләштерелгән: Ҡояш системаһының кесе планеталарында асылған бер йондоҙ «Руднева» тип атала<ref>{{IAU|1907}}.</ref> * Керчь ҡалаһында 15-се мәктәп һәм Бердянск ҡалаһында балалар-үҫмерҙәр ижады үҙәге (элекке Пионерҙар йорто) Руднева исемен йөрөтә, унда йыл һайын, 9 апрелдә митинг һәм «Женя шәме» хәтер вахтаһы үткәрелә. Уның исеме менән Бердянск, Керчь, Мәскәү һәм Салтыковкала урамдар аталған. * Евгения Рудневаның исеме Мәскәү ҡалаһы Ленин районындағы 23-сө мәктәпкә бирелгән. * 2014 йылдың 17 сентябрендә Бердянск ҡалаһында Рудневаға тантаналы рәүештә һәйкәл асыла. * Керчь ҡалаһында Женя Рудневаға һәйкәл урынлашҡан. Скульпторы Р. В. Сердюк. Архитекторы А. Н. Морозов, Р. Г. Ликсо, 1971 йыл. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * [http://www.az-libr.ru/Persons/000/Src/0008/f426348c.shtml Руднева Евгения Максимовна] // {{Книга:Герои Советского Союза|2}} * {{Китап|автор=[[Меклин, Наталья Фёдоровна|Кравцова (Меклин) Н.]]|год=1969|тираж=|isbn=|серия=|страниц=463|столбцы=|страницы=|том=|издательство=[[Политиздат]]|часть=Штурман полка|место=М.|издание=Вып. 2|ответственный=ред.-сост. Л. Ф. Торопов; предисл. {{nobr|Е. Кононенко}}|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Героини: очерки о женщинах — Героях Советского Союза|ссылка часть=http://www.a-z.ru/women_cd2/12/11/i80_117.htm|ref=}} * Руднева Е. М. Пока стучит сердце. Дневники и письма Героя Советского Союза Евгении Рудневой. — {{М.}}, 1958. * Ракобольская И. В., Кравцова Н. Ф. Нас называли ночными ведьмами. — {{М.}}: Изд-во МГУ, 2005. — 336 с. * Чечнева М. П. Повесть о Жене Рудневой. — {{М.}}, Сов. Россия, 1978. * {{Китап|заглавие=Soviet Airwomen of the Great Patriotic War - A pictorial history|год=2013|издательство=Istituto Bibliografico Napoleone, Rome, Italy|isbn=9788875651466|ref=Milanetti|автор=Milanetti, Gian Piero}} * [http://www.sai.msu.ru/history/Eremeeva/rudneva.pdf А. И. Еремеева «Герой Советского Союза Женя Руднева 1920—1944»] (Государственный Астрономический Институт имени П. К. Штернберга МГУ). == Һылтанмалар == * [https://web.archive.org/web/20120111100715/http://www.bestwriter.ru/fotoar.htm Ҡанатлы гвардия. Һүрәттәр галереяһы]. [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Ҡатын-ҡыҙ авиаторҙар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы ҡатын-ҡыҙҙар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булғандар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы авиация штурмандары]] [[Категория:Википедия:Тура мәҡәләлә булған Викиһаҡлағысҡа һылтанма]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]] [[Категория:1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:Совет гвардияһы]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1944 йылда вафат булғандар]] [[Категория:9 апрелдә вафат булғандар]] [[Категория:1920 йылда тыуғандар]] [[Категория:24 декабрҙә тыуғандар]] dtbv0d21uw6c4egd0jy5j87tm146vyw Розанова Лариса Николаевна 0 159374 1152382 943378 2022-08-27T12:29:18Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Лариса Николаевна Розанова (Литвинов)''' ([[1918 йыл|1918 йылдың 6 декабре]] — [[1997 йыл|1997 йылдың 5 октябре]]) — совет лётчигы, [[46-сы гвардия төнгө бомбардировка авиация полкы|Тамань Ҡыҙыл Байраҡлы Суворов орденлы 46-сы гвардия төнгө бомбардировка полкы]] штурманы, гвардия [[Капитан (хәрби дәрәжә)|капитаны]]. [[Советтар Союзы Геройы]]. == Йәшлек йылдары == Лариса Розанова [[1918 йыл|1918 йылдың 6 декабрендә]] [[Киев]] ҡалаһында Николай һәм Мария Розановтар ғаиләһендә тыуған. [[Украиндар|Украин ҡыҙы]]. Уның атаһы авиация оҫтаханаһында слесарь булып эшләй. Бәләкәй Лариса уның эш урыныда йыш була. Урта мәктәпте тамамлағандан һуң, аяҡ кейемдәре фабрикаһына эшкә килә һәм киев аэроклубына пилоттар курсына уҡырға инә. [[1940 йыл]]да Херсон лётчик-инструкторҙар әҙерләүсе осоусылар авиация мәктәбен тамамлай. Феодосия инструкторы, ә һуңынан [[Мәскәү|Мәскәүҙә]] Киров аэроклубында лётчик-инструктор булып эшләй. Осоусылар әҙерләү мәктәбенә уҡырға инерлек өс төркөм курсант әҙерләйҙәр. Һәм һуғыш башлана. == Бөйөк Ватан һуғышы == [[Бөйөк Ватан һуғышы]] башланыу менән Лариса Розанова фронтҡа ебәреү үтенесе менән хәрби комиссариатҡа юллана, әммә кире яуап ала. [[1941 йыл|1941 йылдың 1 авгусында]] Мәскәү аэроклубы Рязань өлкәһенә эвакуациялана. Лариса бында ла фронтҡа тәғәйенләнеү алырға тырыша. Әммә үтенесе кире ҡағыла. Октябрь башында ғына Розанова һәм уның менән бергә ғариза биргән дуҫ ҡыҙҙарын Осоавиахимдың мәскәү советына саҡырталар. Мәскәүҙә уларға билдәле лётчица, [[Советтар Союзы Геройы]] [[Раскова Марина Михайловна|Марина Раскова]] ҡатын-ҡыҙҙар авиация полкы формалаштырыуы тураһында мәғлүм була. [[1941 йыл|1941 йылдың 15 октябрендә]] Раскова ҡыҙҙар төркөмө менән ҡатын-ҡыҙҙар авиация полкы формалашҡан [[Энгельс (ҡала)|Энгельс]] ҡалаһына ашығыс эвакуацияланыу тураһында бойороҡ ала. 1941 йылдың [[26 октябрь]] иртәһендә буласаҡ лётчицалар эшелоны тәғәйенләнгән урынға килгән. Личный состав хәрби уҡыуҙар өсөн төркөмдәргә бүленә. Дүрт төркөм: осоусылар, штурмандар, механиктар һәм ҡоралландырыусылар була. Лариса Розанова штурмандар төркөмөнә эләгә. Унда тамамланған урта һәм тамамланмаған юғары белемле ҡыҙҙарҙы алалар. Ларисаның тағы ла штурман булырлыҡ осоу мәктәбен тамамлауы үҙе бер өҫтөнлөк биргән. Ул саҡта был һирәк күренеш була — әҙерлекле штурман -ҡатын-ҡыҙҙар илдә юҡ тиерлек. Әммә Розанова осоусы булырға теләй, һәм икенсе төркөмгә күсереүҙәрен үтенеп өс тапҡыр рапорт бирә. Өсөнсө мөрәжәғәтенән һуң [[Раскова Марина Михайловна|Марина Раскова]] уны әңгәмәгә саҡыра, һәм был һөйләшеүҙән һуң Лариса үҙ фекерен үҙгәртә һәм штурманға уҡыуын дауам итә. Хәрби авиация училищеларында теоретик курс, ғәҙәттә, өс йыл өйрәнелгән, хәҙер ҡыҙҙарға программа өйрәнергә өс ай ваҡыт бирелгән. Мәктәп янында курстар тамамлағандан һуң, Лариса эскадрилья штурманы итеп тәғәйенләнә. [[1942 йыл|1942 йылдың 27 майында]] Розанова Лариса полк составында фронтҡа килә. Тәүге хәрби осошта ике экипаж ҡатнаша: полк командиры [[Бочарова Евдокия Давыдовна|Бершанская]] менән штурман Бурзаева беренсе оса. Уның артынан — штурман Розанова менән эскадрилья командиры Серафима Амосова. {{Цитата башы}}Первый боевой вылет прошёл удачно. Бершанская пересекла линию фронта, попала в сетку прожекторов, маневрируя, вышла на цель, сбросила бомбы, видела взрыв. Задание выполнено. Полет Амосовой и Розановой проходил сложнее. Они точно рассчитали, когда должны быть над целью. Представляли себе, что тут обязательно раздастся грохот орудий, что их самолёт встретят огнём. Но странно… По расчёту времени самолёт должен быть над целью, а все спокойно. — Давай вернемся на контрольный пункт, — предложила Розанова. — Сделаем ещё один заход! Времени до рассвета много. Вернулись обратно и снова полетели к цели. Целью была шахта, где размещался штаб противника. Вот эта шахта, вот изгиб дороги, железнодорожное полотно. И снова тишина внизу спутала все карты. Решили сделать третий заход и только тогда сбросили бомбы — прямо над целью. Раздался взрыв, взметнулось пламя: начался пожар.{{конец цитаты|источник=Магид А. С. Гвардия Тамань авиация полкы.}} Шулай беренсе эскадрильяның хәрби иҫәбе асыла. Розанова Төньяҡ Кавказда, Ставропольщинала, Кубань, Новороссийск өҫтөнән оса. [[1942 йыл|1942 йылдың]] июленән лётчица [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|ВКП(б)]] ағзаһы. Партия билетын ҡыҙға һуғышҡа тиклем әсәһе йәшәгән [[Дондағы Ростов]] ҡалаһына яҡын урынлашҡан Ольгинская станицаһында тапшыралар. [[1942 йыл|1942 йылдың]] декабрендә Розанова звено командиры итеп тәғәйенләнә. [[1943 йыл|1943 йылдың]] апрелендә Лариса Розанова фронт һыҙығына яҡын урынлашҡан тылдағы [[Армавир (Рәсәй)|Армавир]]<nowiki/>ға килә. Самолётты ашығыс рәүештә ялан авиаремонт оҫтаханаһына илтергә кәрәк була: машина ныҡ туҙған була. Бында Лариса үҙенең буласаҡ ирен — капитан Илья Литвиновты осрата. Марттан сентябргә тиклем полк дошмандың Тамань ярымутрауындағы «Зәңгәр һыҙат» оборона линияһын өҙөү һөжүм операцияһында һәм [[Новороссийск|Новороссийскиҙы]] азат итеүҙә ҡатнаша. Иң ауыр һуғыш [[1943 йыл|1943 йылдың 1 авгусында]] була. Шул саҡта бер юлы дүрт экипаж базаға әйләнеп ҡайтмай. Лариса Розанова үҙенең штурманы Надя Студилина менән ҡайта. Ә һуңыраҡ фәҡәт уларҙың экипажы ғына маҡсатына ирешеүе һәм дошманды бомбаға тотоуы билдәле була. [[1943 йыл|1943 йылдың]] ноябрендә Керчь ярымутрауы өсөн һуғыштар башлана. Эльтиген ҡасабаһына төшкәндә, диңгеҙ десантына ярҙам күрһәтеү буйынса махсус задание бирелә. Полк [[Ҡырым]] һәм [[Севастополь|Севастополде]] азат итеү буйынса заданиены үтәй. [[1943 йыл|1943 йылдың 24 декабре]] төнөндә Розанова — Мария Ольховская самолёты экипажына снаряд ярсығы эләгә. Машина бейеклеген юғалта башлай. Әммә ҡыҙҙар имгәнгән самолётты совет инженер-төҙөлөш батальоны урынлашҡан районда ултырта ала. [[Руднева Евгения Максимовна|Евгения Руднева]] [[1944 йыл|1944 йылдың]] апрелендә һәләк булғандан һуң Розанова полк штурманы итеп тәғәйенләнә. [[Беларусь|Белоруссия]], [[Польша]], [[Германия]]<nowiki/>ны азат итеү операцияларында ҡатнаша. Һуғыш йылдары осоронда Лариса Розанова 816 хәрби осош яһай. [[1945 йыл|1945 йылдың]] апреленән Лариса Николаевна — запаста. == Һуғыштан һуң тормошо == Һуғыш тамамланғандан һуң Лариса Розанова фронтта танышҡан капитан Илья Литвиновҡа кейәүгә сыға, Уның фамилияһын ала. Улар [[Мәскәү|Мәскәүҙә]] йәшәй. [[1979 йыл|1979 йылға]] тиклем Лариса Литвинова ВНИИ-ның ток сығанаҡтары буйынса өлкән инженер булып эшләй. [[1997 йыл|1997 йылдың 5 октябрендә]] етмеш туғыҙынсы йәшендә вафат була. Николо-Архангельск зыяратында ерләнә. == Наградалары == * Лариса Николаевна Литвиноваға, [[Ленин ордены]] һәм [[«Алтын Йондоҙ» миҙалы (СССР)|«Алтын Йондоҙ» миҙалы]] тапшырылып, [[Советтар Союзы Геройы|Советтар Союзы Геройы исеме]] бирелә (СССР Юғары Советы Президиумы указы менән [[1948 йыл|1948 йылдың 23 февралендә]] ''командование заданиеларын үтәгәндә күрһәткән батырлыҡтары өсөн''): ** «Алтын Йондоҙ» миҙалы (№ 8299) * [[Ленин ордены|Ленин Ордены]]. * Ике [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]]. * Ике [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы ордены,]] 1-се дәрәжә. * [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]]. * Миҙалдары. == Әҫәрҙәре == * «Улица Татьяны Макаровой». М., 1976. * «Летят сквозь годы». — М. : Воениздат, 1983. — 160 с. == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=|часть=Литвинова Лариса Николаевна|заглавие=Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь|ответственный=Пред. ред. коллегии [[Шкадов, Иван Николаевич|И. Н. Шкадов]]|ссылка=|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1987|том=1 /Абаев — Любичев/|страниц=911|страницы=875|isbn=отс., Рег. № в [[Российская книжная палата|РКП]] 87-95382|тираж=100000|ref=}} * {{Китап|автор=Киреев А.|год=1969|тираж=|isbn=|серия=|страниц=447|столбцы=|страницы=|том=|издательство=[[Политиздат]]|часть=Раздумья над письмом|место=М.|издание=Вып. 1|ответственный=ред.-сост. Л. Ф. Торопов; предисл. {{nobr|Е. Кононенко}}|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Героини: очерки о женщинах — Героях Советского Союза|ссылка часть=http://www.a-z.ru/women_cd2/12/10/i80_61.htm|ref=}} == Һылтанмалар == * {{Warheroes|id=1636}} * [http://letunij.narod.ru/Rozanova1.html Розанова (Литвинова) Лариса Николаевна]. * [http://tamanskipolk46.narod.ru/p162aa1.html Лариса Розанова. Таманский полк]. * [https://web.archive.org/web/20120111100715/http://www.bestwriter.ru/fotoar.htm Крылатая гвардия — галерея изображений]. * [http://www.airwar.ru/history/aces/ace2ww/pilots/litvinova.html Воздушные асы. Литвинова (Розанова) Лариса Николаевна]. * [http://militera.lib.ru/h/magid_as/02.html Магид А. С. «Гвардейский Таманский авиационный полк»]. * [http://tamanskipolk46.narod.ru/p247aa1.html М. П. Чечнёва «Высота»]. * [http://militera.lib.ru/memo/russian/chechneva_mp1/14.html М. П. Чечнёва «А все-таки мы счастливые!»]. * [http://tamanskipolk46.narod.ru/p89aa1.html Любовь на линии огня]. * [http://militera.lib.ru/memo/russian/rakobolskaya_kravtsova/03.html Дислокации 46-го гвардейского Краснознамённого ордена Суворова III степени Таманского авиаполка ночных бомбардировщиков в годы Великой Отечественной войны]. [[Категория:Ҡатын-ҡыҙ авиаторҙар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы ҡатын-ҡыҙҙар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы осоусылары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«Хеҙмәт ветераны» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Варшаваны азат иткән өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Жуков миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә 50 йыл» юбилей миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]] [[Категория:1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:Совет гвардияһы]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1997 йылда вафат булғандар]] [[Категория:5 октябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Киевта тыуғандар]] [[Категория:1918 йылда тыуғандар]] [[Категория:6 декабрҙә тыуғандар]] 5i12y833j3p182zf8u7isqiiw0jgtzd Родина Тамара Фёдоровна 0 160019 1152377 1056672 2022-08-27T12:11:53Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Родина Тамара Фёдоровна''' ([[8 декабрь]] [[1927 йыл]] — [[25 октябрь]] [[2011 йыл]]) — [[мәғариф]] алдынғыһы, йәмәғәтсе. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1978), [[РСФСР мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы]]. КПСС ағзаһы == Биографияһы == Тамара Фёдоровна Родина 1927 йылдың 8 декабрендә хәҙерге [[Волгоград өлкәһе]] Иҫке Полтавка районының Салтово ауылында тыуған<ref name="opck">[http://kraeved.opck.org/zemlaki/geroi_st/r/rodina.php Родина Тамара Фёдоровна (1927—2011)]{{ref-ru}}{{v|23|06|2011}}</ref>. 1946 йылда Ровно педагогия училищеһында уҡый башлай. 1950 йылда башланғыс кластар уҡытыусыһы һөнәре алып, артабан [[Адамовка районы]]ның Кумак урта мәктәбендә һәм Адамовка 1-се урта дөйөм белем биреү мәктәбендә эшләй. Тамара Родина [[Ырымбур өлкәһе]] уҡытыусылары араһында беренсе һәм берҙән-бер юғары «Социалистик Хеҙмәт Геройы» исеменә лайыҡ булған уҡытыусы.<ref name="opck"/> == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == * Халыҡ депутаттарының Ырымбур өлкәһе [[Адамовка районы|Адамовка район]] Советы депутаты * Мәктәптең тәүге партия ойошмаһы секретары * [[КПСС]]-тың Адамовка район комитеты ағзаһы == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Социалистик Хеҙмәт Геройы (1978)<ref name="opck"/> * [[Ленин ордены]] * [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] * «Сиҙәм ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн» миҙалы * «Хеҙмәт батырлығы өсөн. В. И. Ленин тыуыуының 100 йыллығы айҡанлы» юбилей миҙалы * РСФСР мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы * РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы алдынғыһы == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Лисицына Мария Иосифовна — Социалистик Хеҙмәт Геройы * Резвая Нина Алексеевна — Социалистик Хеҙмәт Геройы * Цаликова Нина Ахметовна — Социалистик Хеҙмәт Геройы == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=В. П. Россовский|часть=|заглавие=«Герои труда». Биографический справочник|оригинал=|ссылка=http://kraeved.opck.org/biblioteka/lichnosti/index.php#geroi_3|ответственный=|издание=|место=Калуга|издательство=Золотая аллея|год=1999|том=|страницы=179|страниц=256|серия=|isbn=|тираж=}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|url=http://www.openclass.ru/node/112463?page=1|title=Поздравляем нашего ветерана Героя Социалистического труда|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2011-06-23|lang=|archiveurl=https://www.webcitation.org/67eStq18q?url=http://www.openclass.ru/node/112463?page=1#|archivedate=2012-05-14}}{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304133117/http://www.openclass.ru/node/112463?page=1 |date=2016-03-04 }} [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:РСФСР мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусылары]] [[Категория:РСФСР халыҡ мәғарифы отличниктары]] [[Категория:«Сиҙәм ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Рәсәй педагогтары]] [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:Алфавит буйынса педагогтар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Ырымбур өлкәһендә вафат булғандар]] [[Категория:2011 йылда вафат булғандар]] [[Категория:25 октябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:1927 йылда тыуғандар]] [[Категория:8 декабрҙә тыуғандар]] fp5dfbx7gapuqpr89qg0bt24e95aopt Бүжә тауы 0 166579 1152404 1067206 2022-08-27T13:55:05Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Бүжә Тау''' (рус. '''Бужа''', картала — '''Бузя''') — [[Рәсәй Федерацияһы]]ның [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ишембай районы]]ндағы тау. Ғүмәр тарлауығында урынлашҡан. Тау итәгендә- [[Ғүмәр (Ишембай районы)|Ғүмәр]] ауылы (тарихи, шулай уҡ урындағы атамаһы ''Бүжә''). Башҡортса «бүжә»- «сусаҡ» (гора-сопка). Киң йәмәғәтселеккә 2012 йылдың башынан, Ғүмәр эзбиз ятҡылығында тау эштәре башланғандан һуң билдәле була.<ref>[http://tksalavat.ru/2012/03/soxranim-buzha-tau/ Бужа-тау. Гора может быть использована в качестве сырьевой базы Стерлитамакского комбината «Сода»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.mkset.ru/news/kaleidoscope/15523/|title=При разработке гумеровского месторождения интересы населения не пострадают МедиаКорСеть|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130206034527/http://www.mkset.ru/news/kaleidoscope/15523/|archivedate=2013-02-06}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130206034527/http://www.mkset.ru/news/kaleidoscope/15523/ |date=2013-02-06 }}</ref><ref>[http://www.lifenews.ru/news/85438 Под Уфой 2 тысячи людей «выживают» из своих домов]</ref> Төньяҡта Мөҡсим тауы урынлашҡан. Бүжә тауы менән Мөҡсим тауы араһында [[Егән]] яры буйлап йәйәүлеләр һуҡмағы үтә. Ул Ғүмәр ауылынан туристик туҡталҡаға һәм артабан '''Егән''' (''[[Егән (мәмерйә)|Ваҡ-Ҡарағай-Ҡаршы]]'', ''Айыу тауы'') мәмерйәһенә алып бара. Тауҙы төньяҡтан һәм көнсығыштан Егән йылғаһы урап үтә. Ғүмәр ауылынан һәм Бүжә тауынан көньяҡтараҡ Егән йылғаһы тауҙар араһынан сыға һәм тауҙарҙың көнбайыш итәге булап Ағиҙелгә табан юл ала. == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=http://cyberleninka.ru/article/n/strukturno-slovoobrazovatelnaya-klassifikatsiya-bashkirskih-mikrotoponimov|title=Хусаинова Ляйля Мидхатовна. Структурно-словообразовательная классификация башкирских микротопонимов // Вестник ЧелГУ. 2013. №20 (311) С.117-122.}} * [https://ok.ru/video/1644151968171] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Урал тау һырттары]] [[Категория:Ишембай районы тау һырттары]] [[Категория:Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы]] o0ogiac6euko0uso4yv5nucgljckzj8 Рәсәйҙең Федераль именлек хеҙмәте академияһы 0 169638 1152420 1151620 2022-08-27T16:20:50Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Рәсәй Федерацияһы Федераль именлек хеҙмәте академияһы''' ({{lang-ru|Академия ФСБ России}}) — [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|Рәсәй Федерацияһы Федераль именлек хеҙмәте]] һәм Рәсәйҙең башҡа махсус хеҙмәттәре, дуҫ дәүләттәрҙең махсус хеҙмәттәре өсөн офицерҙар әҙерләүсе юғары хәрби уҡыу йорто. Академия 1992 йылдың [[24 август|24 авгусында]] Рәсәй Федерацияһы Президенты указы нигеҙендә [[Дзержинский Феликс Эдмундович|Ф. Э. Дзержинский]] исемендәге КГБ юғары мәктәбе һәм һәм Сик буйы ғәскәрҙәре академияһы базаһында ойошторола. Рәсәй Именлек хеҙмәте академияһы үҙ эсенә [[Криптография, элемтә һәм информатика институты]]н (ИКСИ) һәм составында ике — тәфтиш һәм контрразведка — факультет булған Оператив составты әҙерләү институтын ала<ref>[http://newsru.com/russia/21jun2008/fsb.html Бортников напутствовал медалистов Академии ФСБ России: вы «будете верны традициям, заложенным нашими ветеранами»] [[NEWSru.com]] [[21 июня]] [[2008 год]]а</ref>. Шулай уҡ айырым факультеттары бар: ситтән тороп уҡыу, тәржемә, сит ил гаржадндары өсөн махсус факультет, етәксе кадрҙар әҙерләү факультеты. [[2018 йыл]]<nowiki/>дан академия начальнигы генерал-полковник Е. С. Сысоев була<ref name="academy18">[http://www.academy.fsb.ru/i_rukovodstvo.html Официальный сайт Академии ФСБ: Руководство]</ref>. == Тарихы == 1921 йылдың 25 ғинуарында [[ВЧК]] оператив составты әҙерләү буйынса даими эшләүсе курстар ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул итә. 27 апрелдә 150 курсантҡа беренсе дәрес үтә. Дәрестәр Мәскәү үҙәгендәге XVIII быуаттың боронғо утарында (Покровка, 27) уҙа. Уҡытыусылар һәм тыңлаусылар шул ваҡытта ойошторолған «Трест» һәм «Синдикат» операциялары ҡатнашыусылары була<ref name="pnp"/>. Курс начальнигы итеп М. К. Романовский тәғәйенләнә. Курстар асыу көнө — 1921 йылдың 26 апреле — академия тарихы башланған көн тип иҫәпләнә<ref name="politika">Комиссаров В. [http://www.politika-magazine.ru/%B978/_statia-07.html Юбилей Академии ФСБ России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090417041227/http://www.politika-magazine.ru/%B978/_statia-07.html |date=2009-04-17 }} // Политика, № 78, май 2006 года</ref>. 1922 йылда курстар ГПУ-ның юғары курстары итеп үҙгәртелә. [[1930 йыл]]дың майында Мәскәүҙә ОГПУ кадрҙары әҙерләү һәм белемдәрен камиллаштырыу буйынса мәктәп төҙөлә башлай, ул 1930 йылдың 4 июненән ОГПУ Үҙәк мәктәбе тип атала<ref name="ogbvo0102004">Органы государственной безопасности СССР в Великой Отечественной войне. Сборник документов в 8 т. Том 1. Накануне. В 2-х кн. Кн. 2 (1 января — 21 июня 1941 г.). —М.: А/О «Книга и бизнес», 1995. —406 с. — стр 4</ref>. 1934 йылдың 14 июлендә, СССР Эске эштәр халыҡ комиссариаты ойошторолғас, ОГПУ Үҙәк мәктәбе СССР НКВД-һы Именлек хеҙмәте төп идаралығының Үҙәк мәктәбе тип үҙгәртелә. [[1939 йыл]]дың [[21 март]]ында СССР НКВД-һы Именлек хеҙмәте төп идаралығының Үҙәк мәктәбе Дәүләт именлеге комиссары [[Берия Лаврентий Павлович|Лаврентий Берия]] указы менән СССР НКВД-һы юғары мәктәбе итеп үҙгәртеп ҡорола<ref name="ogbvo0102004">Органы государственной безопасности СССР в Великой Отечественной войне. Сборник документов в 8 т. Том 1. Накануне. В 2-х кн. Кн. 2 (1 января — 21 июня 1941 г.). —М.: А/О «Книга и бизнес», 1995. —406 с. — стр 4</ref>. 1940 йыл башында совет дәүләт именлеге органдарының һәр өсөнсө етәксеһе курстар тамамлай<ref name="pnp"/>. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] осоронда мәктәп ете меңдән ашыу белгес һәм офицер әҙерләп сығара<ref name="pnp">Витковский А. [http://www.fsb.ru/fsb/smi/overview/single.htm!id%3D10342507@fsbSmi.html Академия ФСБ — terra incognita] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180529130159/http://www.fsb.ru/fsb/smi/overview/single.htm!id%3D10342507@fsbSmi.html |date=2018-05-29 }} // [[Парламентская газета]], 28 апреля 2001</ref>. Юғары мәктәпте тамамлаған алты кеше [[Советтар Союзы Геройы]] исеменә лайыҡ була — Д. Н. Медведев, В. А. Молодцов (үлгәндән һуң), A. M. Рабцевич, А. В. Лягин (үлгәндән һуң), А. П. Жидков һәм Е. И. Мирковский<ref name="politika"/>. [[1945 йыл]]дың [[30 август|30 авгусында]] НКВД Юғары мәктәбе, СССР Юғары Советы Президиумы указына ярашлы, [[Ҡыҙыл Байраҡ|Ҡыҙыл байраҡ]] һәм грамота менән бүләкләнә. СССР Министрҙар Советының [[1952 йыл]]дың [[15 июль|15 июлендәге]] ҡарары менән өс йылылҡ уҡыу мөҙҙәтле, тыңлаусыларға юридик вуздар программаһы буйынса белем биргән СССР МГБ-һы Юғары мәктәбе ойошторола. 1954 йылдың апрелендә ул 189 студент сығара, уларҙың 37-һе мәктәпте отличие менән тамамлай. СССР Министрҙар Советы ҡарары менән [[1962 йыл]]дың [[2 август|2 авгусында]] КГБ Юғары мәктәбенә [[Дзержинский Феликс Эдмундович|Ф. Э. Дзержинский]] исеме бирелә. Афғанстанда махсус задание үтәгәне өсөн В. Белюженко, Г. Зайцев, В. Карпухин, Б. Соколов [[Советтар Союзы Геройы]] исеменә лайыҡ була<ref name="pnp"/>. [[1992 йыл]]дың [[24 август|24 авгусында]] Ф. Э. Дзержинский исемендәге Юғары мәктәп һәм Сик буйы ғәскәрҙәре академияһы нигеҙендә Рәсәй Федерацияһының Именлек министрлығы академияһын ойошторола<ref>Указ Президента Российской Федерации от 24 августа 1992 г. № 931 «[http://www.academy.fsb.ru/hist_pict/image101.jpg О создании Академии Министерства безопасности Российской Федерации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150629094635/http://www.academy.fsb.ru/hist_pict/image101.jpg|date=2015-06-29}}»</ref>, 1993 йылдың 23 авгусынан Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте ҡарары менән уның уставы раҫлана. == Структураһы == 2001 йылда академия начальнигы урынбаҫары, генерал-майор Сергей Колобашкин билдәләүенсә, академияла ғилми һәм уҡытыусылыҡ эше менән төрлө фәндәр академияларының 40 академигы һәм мөхбир ағзаһы, 100-ҙән ашыу фән докторы һәм 400 фән кандидаты шөғөлләнә. Уның һүҙҙәре буйынса, «биш йыл белем алыу дәүерендә тыңлаусылар төплө контрразведка белеме менән бергә тулы юридик, тел белеме һәм хәрби әҙерлеккә эйә була»<ref name="pnp"/>. Академияның өҫтәмә белем биреү системаһы ғәмәлдәге хеҙмәткәрҙәрҙең квалификацияһын күтәреү һәм белемен камиллаштырыу, шулай уҡ ФСБ-ла хеҙмәт итеү өсөн һайлап алынған юғары белемле кешеләрҙең махсус әҙерләүҙе үҙ эсенә ала. Өҫтәмә белем биреү системаһы барлыҡ факультеттарҙа ла эшләй, әммә төп факультет булып етәксе кадрҙар әҙерләү тора (ФПРК). Академия структураһында мәғлүмәт тапшырыу, һаҡлау һәәм эшкәртеү өлкәһендә белгестәр әҙерләгән [[Криптография, элемтә һәм информатика институты|Криптография, элемтә һәм информатика институты]] (ИКСИ) инә. 1949 йылда — ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһы ҡарары менән Криптографтар юғары мәктәбе, ә [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның механика-математика факультетында, СССР Министрҙар Советы ҡарары менән ябыҡ бүлексә ойошторола. Һуңғараҡ уларҙы берләштереп, СССР КГБ-һы Юғары мәктәбенең техник факультеты асыла. 1992 йылдан Юғары мәктәптең Криптография, элемтә һәм информатика институты итеп үҙгәртелә (ИКСИ). Әҙерлектең төп йүнәлештәре булып тора: [[криптография]], ғәмәли математика, информатика һәм иҫәпләү техникаһы, электрон техника, радиотехника һәм элемтә тора. == Начальниктары == 1950—1960 йылдарҙа [[Дзержинский Феликс Эдмундович|Ф. Э. Дзержинский]] исемендәге СССР КГБ-һы Юғары мәктәбен полковник А. Я. Ефимов, генерал-майор Е. И. Борисоглебский, генерал-майор А. Н. Куренков етәкләй. * [[1962]]—[[1965 йыл]]дар — генерал-лейтенант Е. П. Питовранов<ref name="academy12">[http://www.academy.fsb.ru/i_hist_12.html История Академии ФСБ России] {{Webarchive}} — Высшая школа КГБ СССР им. Дзержинского</ref> * [[1965]]—[[1970 йыл]]дар — генерал-лейтенант П. Г. Гришин * [[1970]]—[[1974 йыл]]дар — генерал-полковник В. Ф. Никитченко * [[1974]]—[[1979 йыл]]дар — генерал-лейтенант И. С. Розанов * [[1979]]—[[1987 йыл]]дар — генерал-лейтенант А. П. Рагозин * [[1987]]—[[1991 йыл]]дар — генерал-лейтенант Л. А. Постник * [[1991]]—[[1992 йыл]]дар — генерал-майор В. В. Титаренко Рәсәй Федерацияһы Президентының [[1992 йыл]]дың [[24 август|24 авгусындағы]] Указына ярашлы, Ф. Э. Дзержинский исемендәге Юғары мәктәп менән Сик буйы ғәскәрҙәре академияһы ҡушылып, Рәсәй Федерацияһының Именлек министрлығы ойошторола. * [[1992]]—[[1994 йыл]]дар — генерал-лейтенант С. В. Дьяков * [[1994]]—[[1999 йыл]]дар — генерал-полковник В. А. Тимофеев * [[1999]]—[[2000 йыл]]дар — генерал-полковник В. Л. Шульц * [[2000]]—[[2007 йыл]]дар — генерал-полковник В. А. Власов * [[2007]]—[[2018 йыл]]дар — генерал-полковник В. В. Остроухов * [[2018 йыл]]дан әлегәсә — генерал-полковник Е. С. Сысоев<ref name="academy18"/>. == Абитуриенттар == Элек армияла хеҙмәт иткәндәр генә алынһа, хәҙер күпселек мәктәптән һуң шунда уҡ уҡырға инә<ref name="Власов">[http://www.nomad.su/?a=10-200301250019 Валентин Власов: Чеченский язык у нас преподают с 1993 года — | Номад] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180529054133/http://nomad.su/?a=10-200301250019 |date=2018-05-29 }}</ref>. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Тышҡы разведка академияһы]] * [[Криптография, элемтә һәм информатика институты|Криптография институты, элемтә һәм информатика]] * Рәсәй ФСО академияһы * Рәсәй Федерацияһының криптография академияһы * [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәтенең Мәскәү сик буйы институты|Рәсәй Федераль Именлек хеҙмәтенең Мәскәү сик буйы институты]] * [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәтенең Голицыно сик буйы институты]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.academy.fsb.ru/ Официальный сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140815130143/http://www.academy.fsb.ru/ |date=2014-08-15 }} * [https://web.archive.org/web/20070520225823/http://www.agentura.ru/dossier/russia/fsb/structure/akademy/ Академия ФСБ на сайте agentura.ru] {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:1921 йылда асылған уҡыу йорттары]] [[Категория:Алфавит буйынса университеттар]] 8memc03qnukzeiuizyutoqe947eiuz4 Шапсығтар 0 173998 1152466 1152010 2022-08-28T07:03:30Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{мөхәррирләү|1=Тутыйғош|2=4 апрель 2021}} {{Народ | название = '''Шапсығтар''' <br>'''адыға''', '''шапсығ''' | самоназвание = Адыға | численность = 3&nbsp;900 | расселение = {{флагификация|Россия}}: <br> 3&nbsp;231 (2002 г.)<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24}}</ref> 3&nbsp;882 (2010 г.)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322063857/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2014-03-22 }}</ref> <br> ** {{флагификация|Краснодарский край}}: 3&nbsp;839 (2010 г.)<ref>{{cite web|url=http://krsdstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/krsdstat/resources/e105100040b4a742a3f5e7367ccd0f13/pub-04-04.pdf|title=Население по национальности и владению русским языком по муниципальным образованиям Краснодарского края|accessdate=2014-02-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305173103/http://krsdstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/krsdstat/resources/e105100040b4a742a3f5e7367ccd0f13/pub-04-04.pdf|archivedate=2016-03-05|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305173103/http://krsdstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/krsdstat/resources/e105100040b4a742a3f5e7367ccd0f13/pub-04-04.pdf |date=2016-03-05 }}</ref> *** [[Файл:Flag of Tuapse rayon (Krasnodar krai).svg|22px]] [[Туапсе районы]]: 1 936 (2010 йыл) *** {{флагификация|Сочи}}: 1 897 (2010 йыл) ** {{флагификация|Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы}}: 15 (2010 йыл) ** {{флагификация|Адыгея}}: *** {{флагификация|Майкоп}}: 9 кеше (2010 йыл) {{флагификация|Турция}}:<br> [[Черкесы в Турции|черкес (адыға) диаспораһы]] составында &nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp; | вымер = | архкультура = [[майкоп мәҙәниәте]], [[дольмен мәҙәниәте]], [[меот мәҙәниәте]] | язык = [[адыға теленең]] шапсығ диалекты | раса = [[Европеоидная раса|европеоидтар]] | религия = [[Ислам]] ([[сөнниҙәр]]) | родственные = [[Абхазо-адыгские языки|Адыға-Абхаз ғаиләһе]] * [[Адыги|Адыға төркөмсөгө]] ** [[Ҡабарҙылар]], ** [[Черкестар]], ** [[Адығалар]], * Абхаз-абазин төркөмсөгө ** [[Абхаздар]], ** [[Абазиндар]] | входит = [[Адығалар]] | включает = [[Хакучтар]] | происхождение = [[Зихиҙар]], [[Меоттар]], [[Касогтар]], [[Каски (народ)|Каскиҙар]] }} [[Файл:Shapsug_Banner.png|мини|300x300пкс|Шапсығ байрағы]] '''Шапсығтар''' (үҙатамаһы: ''эдыға'', ''шапсығ'') — эдыға субэтносы, элегерәк эре эдиға [[Ҡәбилә|ҡәбиләләренең]] береһе [[Адыгей Республикаһы|Адыгей]]>ҙа һәм [[Краснодар крайы]]нда (Туапсе районы һәм [[Сочи]]) йәшәйҙәр. Адыгей теленең шапсығ диалектында һөйләшәләр<ref>{{Из БСЭ|заглавие=Шапсуги}}</ref>. == Этнологияһы == Шапсығтар үҙенең этник исемен Шапсхо йылғаһы үҙәнендә йәшәгән өс боронғо ҡәбилә исеменән алғандар. Тәүге тапҡыр шапсығтар үҙ исеме менән адығаларҙың [[Ҡырым ханлығы]]на ҡаршы көрәше менән бәйле [[XVIII быуат|XVIII быуаттың]] 20-се йылдарҙағы [[Төрөк теле|төрөк]] йылъяҙмаларында телгә алыналар. [[1724 йыл]]да Пшад йылғаһында улар уларға һөжүм иткән [[Ҡырым татарҙары]]н ҡыйраталар һәм әсирлеккә Дәүләткирәй ханды алалар. 1743 йылғы [[Рәсәй Федерацияһы|урыҫ]] документтарында абазиндарға күрше шапсығ халҡы «үҙенсәлекле теле һәм шундай уҡ идаралығы» булған халыҡ булараҡ телгә алына. == Дөйөм мәғлүмәттәр == Шапсығтар [[Рәсәй Федерацияһы]]нда, шулай уҡ адыға [[диаспора]]һы вәкилдәре йәшәгән [[Төркиә]], [[Сүриә]], [[Иордания]], [[Израиль дәүләте|Израиль]] һәм башҡа илдәрҙә йәшәйҙәр. Рәсәйҙә тарихи Шапсығстан территорияһында — [[Краснодар крайы|Краснодар крайындағы]] Туапсе районында һәм [[Сочи]] (Лазарев районы) ҡалаһында[[Краснодар крайы|ы]], шулай уҡ [[Адыгей Республикаһы]]нда йәшәйҙәр. Халыҡ иҫәбен алыу ваҡытында күбеһе [[черкестар]] йәки адығалар тип яҙылыуын дауам итәләр. В Совет осоронда халыҡ иҫәбе мәғлүмәттәрендә '''шапсығтар''' иҫәпкә алынмай һәм ситләтелгән мәғлүмәттәр буйынса 1926 йылда уларҙың һаны яҡынса 4 мең кеше тәшкил иткән. 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Рәсәйҙә — 3,2 мең; 2010 йыл халыҡ иҫәбен алыу буйынса — 3,9 мең шапсығ йәшәй. Әммә ысынбарлыҡа шапсығтарҙың һаны күпкә артығыраҡ, сөнки Адыгея территорияһында йәшәгән шасығтар үҙҙәрен адығтар тип яҙҙыралар. Күп кенә Ҡара диңгеҙ буйы шапсығтары үҙҙәрен [[черкестар]] йәки адығтар тип яҙҙыра. '''Шапсығтар''' эдиға теленең шапсығ диалектында һөйләшәләр. Эдиға теле абхаз-эдиға телдәр ғаиләһенә ҡарай. Рәсәй ҡануниәте буйынса рәсми рәүештә бәләкәй халыҡ булып тора<ref>Единый перечень коренных малочисленных народов Российской Федерации (утв. постановлением Правительства РФ от 24 марта 2000 г. N 255) (с изменениями от 13 октября 2008 г., 18 мая, 17 июня, 2 сентября 2010 г.)</ref>. Ҡара диңгеҙ буйындағы тораҡ пункттарҙа адығтарҙың һаны ('''[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|2010 йылғы бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу)]]''' [[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|мәғлүмәттәренә ярашлы]]'''<ref>{{Cite web|url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=VPN2002_2010L|title=База микроданных Всероссийской переписи населения 2010 года}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140609151116/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=VPN2002_2010L |date=2014-06-09 }}</ref>''' '''[[Краснодар крайы]]''': * [[Сочи]] ҡалаһы: 4 778 кеше ** Лазарев районы: 4 014 кеше ** Лазарев районы ҡарамағындағы ауыл округтары *** Киров округы **** Тхагапш ауылы: 131 кеше *** Кичмай ауыл округы **** Ҙур Кичмай ауылы: 597 кеше **** Бәләкәй Кичмай ауылы: 185 кеше *** Лыготх ауыл округы **** Калеж ауылы: 362 кеше **** Лыготх ауылы: 38 кеше **** Наджиго ауылы: 121 кеше **** Хаджико ауылы: 469 кеше * Туапсе районың: 4 183 кеше ** Туапсе ҡалаһы: 804 кеше ** Новомихайловка Ҡала биләмәһе : 843 кеше *** Новомихайловка биҫтәһе: 434 кеше *** Псебе ауылы: 368 кеше ** Вельяминовка ауыл биләмәһендә: *** Цыпка ауылы: 166 кеше ** Георгиевск ауыл биләмәһе: 544 кеше *** Ҙур Псеушхо ауылы: 111 кеше *** Бәләкәй Псеушхо ауылы: 223 кеше *** Георгийевск ауылы: 145 кеше ** Небуг ауыл биләмәһе : 1 725 кеше *** Агуй-Шапсығ ауылы: 1 501 кеше *** Небуг ауылы: 101 кеше Шулай уҡ Ҡара диңгеҙ буйы эдиғалары [[Сочи]] ҡалаһының Ахинт, Хатлапе, Шаһ һәм Шхафит микрорайондарында өҫтөнлөк алалар. == Тарихы == Эдиғаларҙың, шул иҫәптән шапсығтарҙың, боронғо тарихы тураһында киләһе археологик мәҙәниәттәре артефакттары бәйән итә — Майкоп мәҙәниәте, Дольмен мәҙәниәте, Меот мәҙәниәте һәм башҡалар, улар Адыгеяла, Рәсәйҙә, шулай уҡ сит илдәрҙәге тарихи музейҙарҙың алтын фондына инә. Шапсығтар [[Ҡара диңгеҙ]] буйы эдығаларҙың түгел, ә бөтә эдыға (черкес) этник массивының иң ҙур төркөмдәренең береһен тәшкил итәләр. Бер нисә йөҙ мең кеше булалар. Улар [[Джубга (йылға)|Джубга]] һәм Шаһ (Кесе Шапсығ) йылғалары араһындағы ерҙәрҙе һәм Антхир, Абин, Афипс, Вулан, [[Шебш]] һәм башҡа йылғалар буйлап Кавказ һыртының төньяҡ битләүҙәрендәге бөйөк таулы, урманлы өлкәләрҙе биләйҙәр. [[Ҡырым ханлығы]] менән көрәштә әүҙем ҡатнашалар. Хәҙерге тикшеренеүселәр (Максидов А. А., Чирг А. Ю.) раҫлауынса, Боронғо Шапсығстан тышҡы сауҙаны, бигерәк тә [[Анатолия]] менән, бик уңышлы алып барған<ref name="Макс">[http://www.dissercat.com/content/istoricheskie-i-genealogicheskie-svyazi-adygov-s-narodami-prichernomorya][[Максидов, Анатолий Ахмедович]]<span>.Исторические и генеалогические связи адыгов с народами Причерноморья</span></ref>.<ref>Гесихий Александрийский. Лексикон // ВДИ. 1948. — № 4. — С. 269</ref> Кавказ һуғышы ваҡытында Рәсәйҙең иң ныҡыш дошмандары булалар, 1859 йылға тиклем ғәмәлдә булған Шамил ойошторған союзға инәләр. 1860 йылдың аҙағында шапсығтарҙы, Әбәдзеһтарҙы, Үбыхтарҙы һәм натуһайҙарҙы берләштергән мәжлес булдырыла. [[1864 йыл]]да шапсығтарҙың күпселеге башҡа эдығалар менән Төркиәгә һөрөлә һәм унда өлөшдәтә ассимиляциялана. Кавказда 5 мең тирәһе шапсығ ҡала, уларҙың ерҙәренә славян, әрмән һәм грек колонистары күсенәләр. [[1924 йыл]] Шапсығ милли район ойошторола, уның үҙәге — Туапсе ҡалаһы, артабан Красноалександровск һәм Лазаревск ауылдары була, [[1945 йыл]]да Краснодар крайы Лазаревск районы тип үҙгәртелә ([[1961 йыл]]дан — Сочи ҡалаһының Лазаревка районы). Шапсығ халҡының 1-се съезында 1990 йылда Шапсығ милли районын тергеҙеү буйынса декларация ҡабул ителә [[1992 йыл]]ың 12 июнендә Рәсәй федерацияһы Юғары Советы Президиумы Шапсығ милли районын булдырыу тураһында ҡарар ҡабул итә. [[Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге]] XIX быуаттың аҙағында хәбәр иткән: {{начало цитаты}} Шапсуги — сильное черкесское племя, жившее по обоим склонам Главного Кавказского хребта, занимая на северной его стороне страну между реками Адагумом и Супсой, а на южной — между реками Пшадой и Шахе. Исторически у шапсугов не было князей (пши); народ делился на вуорков (дворян), торлокотлей (среднее сословие, вольные земледельцы), пшитлей (крестьяне) и унаутов (рабов). Общественный строй, по сути, был аристократическим. Весь народ делился на отдельные самостоятельные общества — псухо и общины — хабль, управлявшиеся своими выборными старшинами или старейшими жителями. Дворяне (вуорки) издавна господствовали среди шапсугов, но мало-помалу народ освобождался от их власти и на народных собраниях стал добиваться упразднения дворянских привилегий, свободы от притязаний дворян на продукты труда и имущество земледельцев. Побудительным мотивом послужило произошедшее в 1790-х годах возмущение из-за насилия, совершенного дворянами Шеретлуковыми над проезжими торговцами, которые находились под покровительством одного общества. Народ в отместку напал на одного из Шеретлуковых, оскорбил грубыми словами и действиями его мать, захватил его крепостную девушку и разграбил его имущество. Такое неуважение к дворянству было первым примером нарушения дворянских преимуществ и послужило поводом к открытой социальной борьбе. Шеретлуковы решились кровью омыть нанесенное оскорбление, выселились к [[Бжедухи|бжедухам]] и в 1793 году отправили в [[Петербург]] депутацию, уговорившую императрицу [[Екатерина II|Екатерину II]] дать им в помощь казаков. В 1796 году бжедухи, получив подмогу от русских (три сотни черноморских казаков с 1 пушкой), одержали над шапсугами решительную победу на берегах р. Бзиюкозауо (см.[[Бзиюкская битва]]. Но борьба продолжалась после этого еще долго, лилась кровь и истреблялось имущество шапсугов и бжедухов. Наконец Шеретлуковы помирились со своим народом и вернулись на родину, кроме Али-султана, который остался в земле Черноморского войска и основал [[Лебеди (Краснодарский край)|Гривенско-черкесский аул]]. В итоге многолетней войны шапсуги добились своего и ограничили права дворян. Хотя дворянство сохранило некоторые привилегии, они имели скорее характер почетных отличий; например, за кровь убитого дворянина уплачивалось 30 голов скота, а за земледельца-торлокотля — 28. За кражу лошади, помимо возвращения украденного, дворянину полагалось еще 2 лошади, а торлокотлю — одна. Крепостные, видя падение власти и значения дворян, отказались им повиноваться и сбросили с себя их иго. В конечном итоге, многие дворянские фамилии ушли к соседям, другие — к русским; оставшиеся на родине дворяне потеряли все преимущества, кроме тех, которые даются умом, красноречием и храбростью. Такой же демократический переворот, но постепенно, без кровопролития, совершился у [[натухайцы|натухайцев]] и [[Абадзехи|абадзехов]] в течение двух поколений. Большая часть дел перешла к народному собранию, на которое сходился весь народ и где разбирались крупные тяжбы, общественные нужды и дела. Законодательная и исполнительная власть находилась в руках народа, а отсутствие главы делало управление республиканским. В собрании присутствовали все сословия, кроме зависимых крестьян; позже собрание составлялось из депутатов от обществ. Каждое псухо (общество) управлялось своей мирской сходкой — зауча или джеме. Гражданский и юридический быт Шапсуги был основан на трех главных началах: 1) на праве собственности, 2) на праве употребления оружия каждым свободным человеком и 3) на родовом союзе, со взаимной обязанностью защищать друг друга, мстить за смерть, оскорбление и нарушение прав собственности всем за каждого и с ответственностью перед чужими родовыми союзами за всех своих. Суд сначала производился на основании обычая, адата, но затем, под влиянием духовенства, усилившегося вследствие борьбы с русскими и развития фанатизма, стал вводиться суд духовный, по шариату, хотя суд по адату преобладал до конца. Борьба шапсугов с русскими продолжалась до [[1863 год]]а, когда они принуждены были выселиться на Кубанскую равнину или уйти в [[Османская империя|Турцию]]. Большинство из них предпочли последнее, хотя многие также были выселены насильно. Южные приморские Шапсуги были покорены генералом Гейманом в 1864 году и тоже выселились в Турцию.<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Шапсуги}}</ref> {{конец цитаты}}. == Хәҙерге шапсығ ауылдары == Шапсығ халҡының өҫтөнлөгө менән хәҙерге ауылдар: — Краснодар крайы туапсе районы: Ағуй-Шапсығ (элек Куйбышевка), Оло Псеушхо, Кесе Псеушхо, Псеб. — Сочи ҡалаһының Лазаревка районы: Хаджико (элек 1-се Красноалександровск), Калеж (элек 2-се Красноалександровск), Лыготх (элек 3-сө Красноалександровск), Наджиго, Оло Кичмай, Кесе Кичмай, Тхагапш (элек Киров исемендәге), Шхафит. — Адыгей Республикаһы Тахтамукай районы: Афипсип, Панахес, Псейтук, Хаштук. Лыготх ауылында «Ҡара диңгеҙ буйы шапсығының усадьбаһы» музейы бар. Лазаревка ҡасабаһында [[1991 йыл]]дан «Шапсығия» гәзите сығарыла. == Лазаревска этнография музейы == Музейҙа 4-5 мең йыллыҡ тарихи реликвияларҙы күреп була<ref name="Му">[http://www.lazarevskaya.su/etnomuzey.html Лазаревский этнографический музей]</ref>, бынан тыш, боронғо черкес ҡоралы, яугир кәрәк-яраҡтары, ат сбруйҙары, эдыға ҡатын-ҡыҙҙарының матур байрам кейем өлгөләре (алтын сигеү, көмөш таҫма һәм алтынға буятылған ҡаптырмалар) экспозицияһы бар. Шапсығ ҡатындары иҫ киткес оҫта булғандар. == Билдәле шапсығтар == — Тугужуко Кызбэч — XIX быуаттағы Кавказ һуғышы ваҡытында эдығаларҙың иң күренекле юлбашсыһы<br> — Ачмизов Айдамир Әхмәт улы— Советтар Союзы Геройы (31.03.1943)<br> — Совмен Хәҙрәт Мәжит улы — адыгей республикаһы президенты (2002—2007)<br> — Коблев Яҡуп Камболет улы — СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры<br> — Шхалахов Валентин Ибраһим улы — дзюдо буйынса СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры<br> — Напсо Кушук Зәйет улы — Рәсәйҙең атҡаҙанған төҙөүсеһе, Сочи закондар сығарыу йыйылышы депутаты, Сочи ҡалаһының Йәмәғәт палатаһы ағзаһы<br> — Чуц Абубачир батырбей улы — Советтар Союзы Геройы (1912 — 27.03.1944)<br> — Тхагушев Исмәғил Хәләл улы— Советтар Союзы Геройы (17.03.1920-15.11.1943)<br> — Бибрас Натхо — Израилдең йыйылма командаһы футболсыһы<br> — Этхем-черкес —ғосман һәм төрөк хәрби эшмәкәре<br> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Адыгская диаспора * Черкесское мухаджирство == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Адыгская (Черкесская) энциклопедия. Москва, 2006 * {{Китап|автор=|часть=Шапсуги|заглавие=Народы России. Атлас культур и религий|оригинал=|ссылка=|место=М.|издательство=Дизайн. Информация. Картография|год=2010|страниц=320|isbn=978-5-287-00718-8}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Шапсуги}} * [http://www.shapsugiya.ru/ Официальный сайт Адыгэ Хасэ причерноморских адыгов-шапсугов] * [http://www.heku.ru/ Адыгский (черкесский) информационный портал Хэку] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070706014653/http://www.heku.ru/ |date=2007-07-06 }} * [https://web.archive.org/web/20150927162526/http://www.elot.ru/main/index.php?option=com_content&task=view&id=1663&itemid=1 Письмо М.Лохвицкого в ЦК КПСС, Пленуму по национальным вопросам. 4 мая 1989 года] {{Коренные малочисленные народы России}} {{Черкесы}} [[Категория:Шапсығтар]] nyow7v6au90zjx9avgg12vcezk7j1an Роман Полански 0 174558 1152383 1062792 2022-08-27T12:41:28Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Роман Поланский''' ('''Поланский''', {{lang-en|Roman Polanski}}, {{Lang-pl|Polański}} — ''Поляньски''; тыуғандағы исем '''Роман Раймунд Либлинг''' , {{Lang-pl|Rajmund Roman Liebling}}) — 13 август 1933 йыл, Польша-француз кинорежиссёры, сценарист, кино продюсеры, Польшала үҫкән һәм башлыса Бөйөк Британияла (1963—1967), АҠШ (1968—1976) һәм Францияла эшләгән кино актёры. Наградалары: Каннала — «Алтын пальма ботағы» (2002); Берлин_кинофестивалендә — «Алтын айыу» һәм «Көмөш айыу» (икеһе лә 1966 йылда); Венеция фестивалендә карьера өлкәһендәге ҡаҙаныштары өсөн — «Алтын арыҫлан»; «Оскар», «Сезар», «[[Алтын глобус]]» һәм BAFTA — иң һәйбәт режиссура өсөн премиялар, шулай уҡ иң яҡшы фильм, режиссура һәм киноны үҫтереүҙәге өлөшө өсөн - «Феликс» Европа киноакадемияһы премияһы<ref>{{cite web |url=http://www.imdb.com/name/nm0000591/awards |title=Roman Polanski — Awards |archiveurl=https://archive.is/20120915/http://www.imdb.com/name/nm0000591/awards |archivedate=2012-09-15}} // imdb.com {{проверено|28|9|2009}}</ref>. == Биографияһы == === Бала сағы === Полански Роман Франция башҡалаһы Парижда 1933 йылдың 18 авгусында йәһүд ғаиләһендә тыуған{{Sfn|Werner|2013|p=12}}. Уның оло апаһы Анета әсәһенең беренсе никахынан була. Уға өс йәш булғанда ата-әсәһе Польшаға ҡайта һәм Краковта (атаһының ғаиләһе йәшәгән) төпләнә. Немец оккупацияһы ваҡытында улар Краков геттоһына килтерелә. Әсәһе Либлинг Була (Кац-Предборск), Белжецта һәләк була, уның атаһы Либлинг Рышарға (1903—1984) Плачув һәм [[:ru:Маутхаузен (концентрационный лагерь)|Маутхаузен]] концентрацион лагерҙарында булып, иҫән ҡала ала. Краков геттоһы бөтөрөлгәндән һуң, атаһының килешеүе буйынса малайҙы поляк ғаиләһе ҡарай. Нацистарҙың атыу өсөн сәп итеп уны файҙаланғанын иҫләй. Икенсе донъя һуғышы һәм Краков геттоһынан иҫән ҡалып, Полански үҙен сәнғәттә таба. 1945 йылда атаһын эҙләп таба ала һәм уны техник мәктәпкә уҡырға ебәрә, әммә тиҙҙән Роман балалар телевидениеһында эшләй башлай, театрҙа ла радиопостановкаларҙа уйнай: Катаев Валентиндың популяр «Полк улы» повесын ҡуйғанда төп ролде башҡара (1948, Варшава йәш тамашасы театры). Роман тормошон кино менән бәйләргә уға көслө тәьҫир иткән инглиз киноһын («[[:ru:Выбывший из игры|Выбывший из игры]]») ҡарағандан һуң хәл итә. === Поляк осор === Поланский Романдың йәшлеге социалистик Польша осорона тура килә. 1953 йылда егерме йәшлек актёр тәүге тапҡыр киноға төшә; 1955 йылда Вайда Анджейҙың «[[:ru:Поколение (фильм)|Поколение]]» фильмында уйнай — Вайда Лодзи киномәктәбенә уҡырға инергә ярҙам итә. Поланскийҙың режиссура эштәренең береһе «[[:ru:Убийство (фильм, 1957)|Убийство]]» ҡыҫҡа метражлы фильмы була (1957): бүлмәгә таныш булмаған кеше инеп, йоҡлап ятҡан кешене үлтерә. Ҡот осҡос фильм (Фильм ужасов) ике минут дауам итә. Уның студент сағындағы икенсе фильмы («Двое мужчин со шкафом», 1958) Брюсселдә Бөтә донъя күргәҙмәһендә 5 халыҡ-ара премияһын ала, шул иҫәптән Брюсселдағы Бөтә донъя күргәҙмәһенең бронза миҙалына лайыҡ була. Полански 1959 йылда Лодзи киномәктәбен тамамлай. 1959 йылда Полански актриса Квятковская Барбараға өйләнә, уның менән никахта1962 йылға тиклем йәшәй. Шул уҡ йылда Полански ПНР-ҙа һалҡын ҡабул ителгән үҙенең тәүге тулы метражлы «[[:ru:Нож в воде|Нож в воде]]» фильмын төшөрә, ләкин сит ил фестивалдәрендә сенсация яһай һәм «[[:ru:Оскар (кинопремия)|Оскар]]» ға иң яҡшы сит ил фильмы булараҡ дәғүә итә. === Инглиз-америка осоро === Фильм төшөргәндән һуң, Полански Францияға күсә, унда Брак Жерар менән таныша. Улар бергәләп «[[:ru:Отвращение (фильм)|Отвращение]]» (Берлин кинофестивалендә «Көмөш айыу») һәм «[[:ru:Тупик (фильм, 1966)|Тупик]]» («Алтын айыу» ала) фильмдарының сценарийҙарын яҙа. Был ике фильм Англияла төшөрөлә, унда режиссёр 1964—1968 йылдарҙа йәшәй. 1968 йылда, Америка актрисаһы Тейт Шэронға өйләнгәндән һуң (үҙенең тәүге төҫлө фильмын, «[[:ru:Бал вампиров|Бесстрашные охотники на вампиров]]», төшөргәндә осрата), ул [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-ҡа күсә. Тәүге тапҡыр кинематография тарихында һиҙелерлек ваҡиға булған «[[:ru:Ребёнок Розмари|Ребёнок Розмари]]» (1968) фильмы менән Голливудта сығыш яһай. Фильмда төп ролде [[:ru:Фэрроу, Миа|Миа Фэрроу]] уйнай. Голливудта Поланскийҙың уңышы уның йөклө ҡатыны Шэрон менән өс дуҫын 1969 йылда Чарльза Мэнсондың төркөмө ағзалары тарафынан үлтерелеү фажиғәһе һөрөмләй. Бынан һуң Полански бер нисә йылға Европаға китә. Был ҡайғы-хәсрәт уның артабанғы ижадына бик ныҡ тәьҫир итә. 1974 йылда Полански АҠШ-ҡа ҡайта, унда [[:ru:Таун, Роберт|Роберта Тауна]] сценарийы буйынса «[[:ru:Китайский квартал (фильм)|Китайский квартал]]» фильмын төшөрә. Төп ролдәрҙе [[:ru:Николсон, Джек|Джек Николсон]] һәм [[:ru:Данауэй, Фэй|Фэй Данауэй]] башҡара. Фильм режиссура өсөн «[[:ru:Золотой глобус|Алтын глобус]]» ҡа лайыҡ була һәм 11 номинацияла «[[:ru:Оскар (кинопремия)|Оскар]]» премияһына тәҡдим ителә (бөтә номинацияларҙа ла тиерлек уны «[[:ru:Крёстный отец 2|Крёстный отец 2]]» үтә). === Енәйәт өсөн эҙәрлекләү === {{Внешнее изображение|width=250px|image1={{cite web|url=http://images.mirror.co.uk/upl/m2/jul2005/0/7/000F1158-BDB0-12E4-A7580C01AC1BF814.jpg|title=Саманта Геймер в возрасте 13 лет|archiveurl=https://www.webcitation.org/6CVsav4kX?url=http://images.mirror.co.uk/upl/m2/jul2005/0/7/000F1158-BDB0-12E4-A7580C01AC1BF814.jpg|archivedate=2012-11-28|accessdate=2009-09-29|deadlink=yes}}{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121102173448/http://images.mirror.co.uk/upl/m2/jul2005/0/7/000F1158-BDB0-12E4-A7580C01AC1BF814.jpg |date=2012-11-02 }}<ref>{{cite web |url=http://www.mirror.co.uk/celebs/news/2005/07/25/exclusive-polanski-raped-me-when-i-was-13-he-is-a-creep-115875-15775812/ |title=EXCLUSIVE: POLANSKI RAPED ME WHEN I WAS 13 .. HE IS A CREEP — mirror.co.uk<!-- Заголовок добавлен ботом --> |archiveurl=https://archive.is/20120906/http://www.mirror.co.uk/celebs/news/2005/07/25/exclusive-polanski-raped-me-when-i-was-13-he-is-a-creep-115875-15775812/ |archivedate=2012-09-06}}</ref>}}1977 йылда Полански Лос-Анджелеста Николсон Джеканың актёр йортонда ун өс йәшлек ҡыҙ Геймер Самантаны (ул уҡ ваҡытта Саманта Гейль булараҡ билдәле була) көсләүҙә ғәйепләнә. Фотомодель Геймер, йәнәһе, Vogue француз баҫмаһына төшөрөү өсөн саҡыра һәм шампан һәм «Кваалюд» ([[:ru:Метаквалон|метаквалон]] бирҙе, шунан һуң Полански уны орал һәм аналь сексҡа мәжбүр итте, тип иҫенә төшөрә. Ҡулға алынғандан һәм ғәйепләүҙәрҙән һуң, ғәйепләүҙәрҙе йомшартыу тураһында килешеү нигеҙендә, Полански үҙен бәлиғ булмаған бала менән енси мөнәсәбәттә ғәйепле тип таный, сөнки тәүҙә ул 14 йәшкә тиклемге баланы алкоголь һәм наркотик матдәләр ҡулланып көсләүҙә ғәйепләнә ине. Хөкөм ҡарары сығарғанға тиклем һәм прокуратура менән режиссер Поланскиҙың адвокаттары араһында килешеү шарттары буйынса өс ай дауамында Чино ҡалаһының калифорния төрмәһе янындағы енәйәтселәр өсөн госпиталдә психиатрия тикшереүе үтергә ризалаша. Төрмәнән ҡайтҡас, Поланскийҙың адвокаты, уның эшен ҡараған судья үҙ позицияһын үҙгәрткән һәм шартлы хөкөм (иркенән мәхрүм итмәйенсә) тураһындағы прокуратура тәҡдиме менән килешергә йыйынмай, тип хәбәр итә. Был режиссёрҙың адвокаттары һәм прокуратура араһындағы һәм шул уҡ судья хупланған килешеүҙең боҙолоуы була һәм 1978 йылдың 1 февралендә, хөкөм ҡарары сығарыр алдынан, Полански АҠШ-тан Бөйөк Британияға (Лондон) ҡаса, ә һуңынан, экстрадицияға юл ҡуймау өсөн Францияға китә, ул шулай уҡ Швейцария һәм Польша биләмәләрендә йәшәй. Һуңынан матбуғатта башҡа ғәйепләүҙәр ҙә күренә башлай. Мәҫәлән, Британия актрисаһы Льюис Шарлотта әйтеүенсә, ул 1983 йылда «[[:ru:Пираты (фильм, 1986)|Пираты]]» фильмын Париж йортонда төшөргән саҡта көсләй, уға 16 йәш була. 2018 йылдың майында Америка Ҡушма Штаттары киноакадемияһы үҙенең сафынан Поланскиҙы сығара. 2019 йылдың апрелендә режиссёрҙың адвокаты Америка киноакадемияһында Поланскиҙың статусын тергеҙеү тураһында үтенес яҙа. 2020 йылдың авгусында Лос-Анджелес округының Юғары суды Поланскиҙың үтенесен кире ҡаға. === Француз дәүере === [[Файл:Roman_Polanski_Emmanuelle_Seigner_Cannes.jpg|мини|250x250пкс|Канны ҡалаһында Эмманюэль Сенья менән (1992)]] Режиссёр киләһе фильмдарҙы [[:ru:Европа|Европа]]ла, башлыса [[:ru:Франция|Франция]]ла төшөрә. 1979 йылда «[[:ru:Тэсс|Тэсс]]» картинаһы сыға, был картина өсөн 1981 йылда Полански «[[:ru:Оскар (кинопремия)|Оскар]]»ға тәҡдим ителә, шулай уҡ «[[:ru:Сезар (кинопремия)|Сезар]]» премияһын ала. Үҙенең үлтерелгән ҡатыны [[:ru:Тейт, Шэрон|Шэрон Тейт]]ҡа арнай. Төп ролен башҡарыусы немец актрисаһы [[:ru:Кински, Настасья|Настасья Кински]] 15 йәшендә Поланскиҙың һөйәркәһе була. Быға тиклем, 1976 йылда, ул Францияның «[[:ru:Vogue|Vogue]]» журналы өсөн фотосессияла төшә. Уның саҡырылған мөхәррире Полански була. Француз актрисаһы һәм моделе Эмманюэль Сенье 1989 йылда иҫәп буйынса өсөнсө ҡатыны була; Уларҙың ике балаһы — ҡыҙы Моргана һәм улы Элвис тыуа. Полански уны үҙенең «[[:ru:Неистовый (фильм, 1988)|Неистовый]]», «[[:ru:Девятые врата|Девятые врата]]», «[[:ru:Горькая луна|Горькая луна]]» и «[[:ru:Венера в мехах (фильм, 2013)|Венера в мехах]]», «[[:ru:Основано на реальных событиях (фильм, 2017)|Основано на реальных событиях]]», «[[:ru:Офицер и шпион (фильм, 2019)|Офицер и шпион]]» фильмдарында төшөрә. 1999 йылда Полански Роман төп ролде [[:ru:Депп, Джонни|Джонни Депп]] уйнаған "[[:ru:Девятые врата|Девятые врата]] мистик триллерын төшөрә. 2002 йылда режиссёр [[Холокост]] темаһына мөрәжәғәт итә — «[[:ru:Пианист (фильм)|Пианист]]» фильмын төшөрә. Линч Дэвид етәкселегендәге жюри картинаһыға Канн фестиваленең «Алтын пальма ботағы» тапшыра, ә төп ролде башҡарыусы Броуди Эдриен иң яҡшы ир-егет роле өсөн [[:ru:Премия «Оскар» за лучшую мужскую роль|«Оскара»]] ға лайыҡ булыусыларҙың иң йәше була. 2020 йылдың февралендә иң яҡшы режиссура һәм иң яҡшы сценарий өсөн ике премияға лайыҡ була («[[:ru:Офицер и шпион|Офицер и шпион]]» фильмы). === Польшала һәм Швейцарияла экстрадиция буйынса ҡарарҙар === Полански Роман 2009 йылдың сентябрендә Швейцарияға үҙенең режиссура эшмәкәрлеге өсөн награда алырға килә. Цюрихта кинофестиваль ойоштороусылар Америка Ҡушма Штаттарында 1978 йылда бирелгән ордер буйынса, шулай уҡ 2005 йылда ҡулға алыу тураһында халыҡ-ара ордер нигеҙендә кинорежиссёр 2009 йылдың 26 сентябрендә полиция ҡулға алған, тип белдерә. Поланскиҙың үҙ ғәйебен таныуы һәм судтан ҡасыуы сәбәпле, Америка ҡанундарына ярашлы, уға үткән принцибы (принцип давности) ҡағылмай. Францияның мәҙәниәт министры Миттеран Фредерик Поланскиҙың ҡулға алыныуына хайран ҡалыуын белдерә. Министрлыҡтың коммюникеһында әйтелеүенсә, Миттеран режиссёр ҡулға алыныуына үкенә һәм француз министры "Швейцарияла ҡулға алынған бөтә донъяға билдәле кинорежиссёр һәм француз гражданы Роман Поланскиға ҡаршы эш итеү тураһында аптырау менән белде ", — тип хәбәр ителә документта. Бер нисә тиҫтә билдәле кинематографист Поланскиға ярҙамға мөрәжәғәтенә ҡул ҡуя. Улар иҫәбендә [[:ru:Аллен, Вуди|Аллен Вуди]] , [[:ru:Линч, Дэвид|Линч]] [[:ru:Линч, Дэвид|Дэвид]], [[:ru:Скорсезе, Мартин|Скорсезе]] [[:ru:Скорсезе, Мартин|Мартин]], [[:ru:Вендерс, Вим|Вендерс]] [[:ru:Вендерс, Вим|Вим]], [[:ru:Аронофски, Даррен|Аронофски]] [[:ru:Аронофски, Даррен|Даррен]], [[:ru:Гиллиам, Терри|Гиллиам]] [[:ru:Гиллиам, Терри|Терри]], [[:ru:Альмодовар, Педро|Альмодовар Педро]] һәм башҡалар бар. Актрисалар[[:ru:Ардан, Фанни|Ардан Фанни]] һәм [[:ru:Беллуччи, Моника|Беллуччи]] [[:ru:Беллуччи, Моника|Моника]] шулай уҡ Полански ҡулға алыу айҡанлы үҙ үкенесен белдерә. Францияның һәм Польшаның тышҡы сәйәси ведомстволары башлыҡтары АҠШ президенты Барак Обамаға Полански ярлыҡауын һәм уға ҡарата енәйәт эшен ябыуҙарын һорап мөрәжәғәт итергә ниәтләүҙәрен белдерә. Калифорния губернаторы Арнольд Шварценеггер режиссерҙы ярлыҡауҙан баш тарта. Лос-Анджелес апелляция суды ла Полански эшен ябыуҙан баш тарта. Һаҡ аҫтында булған саҡта Берлиндағы кинофестивалендә уның «[[:ru:Призрак (фильм, 2010)|Призрак]]» фильмының премьераһы уҙа; фильм иң яҡшы режиссура өсөн «Көмөш айыу» ға лайыҡ була. 2010 йылдың 12 июлендә Швейцария властары Америка хөкүмәтенә Поланскиҙы Америка Ҡушма Штаттарына экстрадициянан баш тарта һәм режиссерҙы өйөндә тотҡонлоҡтан азат итә. 2014 йылдың 30 октябрендә Польшаның сит ил эштәре министры урынбаҫары Рафаил Тшасковский Польшала Полански Романды тотоу һәм уның властарына АҠШ-ты тапшырыу өсөн нигеҙ юҡлығын белдерә. 2015 йылдың октябрендә поляк суды (Европаның башҡа дәүләттәре судтары кеүек) Поланскиҙы Америка Ҡушма Штаттарына экстракдициялауҙан баш тарта. Судтар зыян күреүсе үҙе өлкәнәйгәс, бер нисә тапҡыр режиссёрҙан ғәйепләүҙе кире алырға талап итеүе иғтибарға алына. «Үтенестә яҙылғанса, режиссерға ҡарата енәйәти эҙәрлекләүҙе туҡтатырға кәрәк, сөнки зыян күреүсе йәмәғәтселек яғынан артыҡ ҙур баҫым кисерә». == Төп темалар == {{Врезка|Выравнивание=right|Фон=#c6dbf7|Ширина=250px|Заголовок=|Содержание=<small> «Ты должен удовлетворить аудиторию, но оставить её слегка голодной, чтобы ей хотелось ещё. Сегодня фильмы пытаются объяснить абсолютно всё, и к концу это становится скучно». </small>|Подпись=<small>Роман Полански</small><ref>{{cite web |url=http://www.runewsweek.ru/culture/35406/ |title=Исправленному — не верить Роман Полански увлекся в «Призраке» политическими параллелями и потерял триллер Русский Newsweek<!-- Заголовок добавлен ботом --> |archiveurl=https://archive.is/20120912/http://www.runewsweek.ru/culture/35406/ |archivedate=2012-09-12 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120405192654/http://www.runewsweek.ru/ |date=2012-04-05 }}</ref>}} Поланскиҙың «Бал вампиров» тан һуң төшөрөлгән бөтә фильмдары ла әҙәби сығанаҡтарға нигеҙләнгән. Уның картиналарының күбеһе (айырыуса «Жилец» менән тамамланған «классик» осор) тамашасыны психологик изоляцияла һәм [[:ru:Паранойя|паранойя]] тойғоһо менән биҙәй. «Бүлмә трилогияһы» геройҙары («Отвращение», «Ребёнок Розмари», «Жилец») аҡылһыҙлыҡ төпкөлөнә төшә, был фильмдарҙың донъяһы психик яҡтан сәләмәт булмаған протагонист аңы менән һуғарылған, фильм аҙағына билдәһеҙлек элементтары хас, интерпретация тамашасы ҡарамағына ҡуйыла. Поланский — иң пессимистик режиссерҙарҙың береһе. Фильмдың төп геройы, ҡағиҙә булараҡ, ул аңламаған иррациональ, иблис көстәрҙең әхлаҡи, ҡайһы берҙә физик тьәҫиренә дусар була. Шул уҡ ваҡытта был көстәр күпселек осраҡта еңә; ҡайһы берҙә эш протагонист аҡылынын юғалта. Поланскиҙа яуызлыҡ төрлө формаларҙы ҡабул итә ала: төрлө формаларын ҡабул итә ала яуызлыҡ поланский: * ''Психик'': бал айы тоғро булмаған ҡатын, кәләш яғынан мыҫҡыл, түбәнһетеүҙәргә әйләнә, хичкоков [[:ru:Марни|Марни]]һы һымаҡ психопаткала һәр ирҙең ҡағылышы атаһынан бәйләнеүе тураһында травматик хәтирәләр тыуҙыра («[[:ru:Отвращение (фильм)|Отвращение]]»). Уңыщһыҙ эмигрант үҙен йонсоу ғына түгел, ҡатын-ҡыҙға әйләнгән итеп тоя («[[:ru:Жилец (фильм, 1976)|Жилец]]»). * М''истик'': йәш кеше ҡәберҙән сыҡҡан һурҙырғыстарҙың енси яҡтан бәйләнеүенә дусар ителә («[[:ru:Бал вампиров|Бал вампиров]]»), приципһыҙ букинист үҙе лә һиҙмәҫтән Иблис менән түшәктә була («[[:ru:Девятые врата|Девятые врата]]»), ә монашкаларҙа тәрбиәләнгән яланғас ҡыҙ тәнендә шайтан ҡара месса башҡара («[[:ru:Ребёнок Розмари|Ребёнок Розмари]]»). * ''Социаль-сәйәси'': зыялы йәһүд интеллигенты йыртҡысланған нацистар («[[:ru:Пианист (фильм)|Пианист]]») тотҡонона эләгә, яҙыусы-[[:ru:Инженю|инженю]] донъя кимәлендәге енәйәт уйлаусы («[[:ru:Призрак (фильм, 2010)|Призрак]]») [[Үҙәк разведка идаралығы|ЦРУ]] агенты менән бер түшәктә төн үткәрә, һәйбәт ғаиләнән сыҡҡан бер ҡатлы бала бурҙар төркөмөнә йәлеп ителә(«[[:ru:Оливер Твист (фильм, 2005)|Оливер Твист]]»). == Йоғонтоһо == {{Quote box|bgcolor=#F5F5DC|width=230px|align=right|quote=Мне нравится работать с Полански. Он чёртов гений. Все, чем он обладает, идёт из его личного опыта. Иногда мне кажется, он что-то вроде [[сверхчеловек]]а — потому, что вынести столько, сколько вынес он, под силу не каждому. И он готов ко всему.|source=<small>''[[Эдриен Броуди]]''</small><ref>[https://esquire.ru/rules/37-adrien-brody/#part0 Правила жизни | Журнал Esquire.ru]</ref>.}} Поланский һуғыштан һуңғы кинематографистар араһында иң абруйлылар рәтендә. Мәҫәлән, уның «Ребёнок Розмари» таҫмаһы (1969) 1970-се йылдарҙа мистик фильмдарға мода барлыҡҡа килтерә («[[:ru:Изгоняющий дьявола|Изгоняющий дьявола]]», «[[:ru:Омен (фильм, 1976)|Омен]]», «[[:ru:Сияние (фильм)|Сияние]]»). «Отвращение» фильмы сюрреалистик образдар һәм нескә психологик тамамланыу адепттары өсөн йүнәлеш була. 1990 йылдарҙа «Ҡытай кварталы» неонуар жанрының сәскә атыуы менән һоҡландыра. Коэндарҙың «Бартон Финк» фильмы (Поланский етәкселегендәге жюри уның авторҙарына «Алтын пальма ботағы» бирә) Поланский хөрмәтенә оммаж «трилогияһы» тип таныла. Әгәр Лодзь йәш Поланскийҙың абсурдизмын формалаштырһа, режиссерға «Алтын пальма ботағы» («Пианист», 2002) биргән Дэвид Линч был ҡалала өлкән йәшендә «Эске империя» (2006) фильмын төшөрә. == Фильмографияһы == === Документаль фильмдары === ** [[:ru:1953 год в кино|1953]] — [[:ru:Три повести (фильм)|Три повести]] / ''Trzy opowieści'' (segment ''Jacek'') ** [[:ru:1959 год в кино|1955]] — [[:ru:Волшебный велосипед (фильм)|Волшебный велосипед]] / ''Zaczarowany rower'' ** [[:ru:1959 год в кино|1955]] — [[:ru:Три старта (фильм)|Три старта]] / ''Trzy starty'' — ''слушающий донесению в радио'' ** [[:ru:1955 год в кино|1955]] — [[:ru:Велосипед (фильм, 1955)|Велосипед]] / ''Rower'' (короткометражка) ** [[:ru:1955 год в кино|1955]] — [[:ru:Поколение (фильм)|Поколение]] / ''Pokolenie'' — ''Мундек'' ** [[:ru:1956 год в кино|1956]] — [[:ru:Необыкновенная карьера (фильм, 1956)|Необыкновенная карьера]] / ''Nikodem Dyzma'' ** [[:ru:1957 год в кино|1957]] — [[:ru:Обломки корабля (фильм)|Обломки корабля]] / ''Wraki'' ** [[:ru:1957 год в кино|1957]] — [[:ru:Конец ночи (фильм, 1957)|Конец ночи]] / ''Koniec nocy'' ** [[:ru:1958 год в кино|1958]] — [[:ru:Эроика|Эроика]] / ''Eroica'' — ''колядник'' ** [[:ru:1958 год в кино|1958]] — [[:ru:Двое мужчин и шкаф|Двое мужчин и шкаф]] / ''Dwaj ludzie z szafą'' (короткометражка) ** [[:ru:1958 год в кино|1958]] — [[:ru:Позвони моей жене (фильм)|Позвони моей жене]] / ''Zadzwońcie do mojej żony?'' ** [[:ru:1959 год в кино|1959]] — [[:ru:Когда падают ангелы|Когда падают ангелы]] / ''Gdy spadają anioły'' ** [[:ru:1959 год в кино|1959]] — [[:ru:Летучая (фильм)|Летучая]] / ''Lotna'' ** [[:ru:1960 год в кино|1960]] — [[:ru:Косоглазое счастье|Косоглазое счастье]] / ''Zezowate szczęście'' — ''репетитор Иоли'' ** [[:ru:1960 год в кино|1960]] — [[:ru:До свидания, до завтра|До свидания, до завтра]] / ''Do widzenia, do jutra'' — ''Ромек'' ** [[:ru:1960 год в кино|1960]] — [[:ru:Невинные чародеи|Невинные чародеи]] / ''Niewinni czarodzieje'' — ''контрабасист'' ** [[:ru:1961 год в кино|1961]] — [[:ru:Осторожно, йети! (фильм)|Осторожно, йети!]] / ''Ostrożnie, Yeti!'' ** [[:ru:1961 год в кино|1961]] — [[:ru:Толстый и худой|Толстый и худой]] / ''Le Gros et le maigre'' (короткометражка) ** [[:ru:1961 год в кино|1961]] — [[:ru:Самсон (фильм)|Самсон]] / ''Samson'' ** [[:ru:1965 год в кино|1965]] — [[:ru:Отвращение (фильм)|Отвращение]] / ''Repulsion'' — ''игрок на ложках ([[:ru:Камео|камео]])'' ** [[:ru:1967 год в кино|1967]] — [[:ru:Бал вампиров|Бал вампиров]] / ''The Fearless Vampire Killers'' — ''помощник Альфред'' ** [[:ru:1969 год в кино|1969]] — [[:ru:Чудотворец (фильм, 1969)|Чудотворец]] / ''The Magic Christian'' — ''пьяница'' ** [[:ru:1972 год в кино|1972]] — [[:ru:Что? (фильм)|Что?]] / ''What?'' — ''Москито'' (эпизод) ** [[:ru:1974 год в кино|1974]] — [[:ru:Кровь для Дракулы|Кровь для Дракулы]] / ''Blood for Dracula'' — ''мужчина в таверне ([[:ru:Камео|камео]])'' ** [[:ru:1974 год в кино|1974]] — [[:ru:Китайский квартал (фильм)|Китайский квартал]] / ''Chinatown'' — ''человек с ножом'' ** [[:ru:1976 год в кино|1976]] — [[:ru:Жилец (фильм, 1976)|Жилец]] / ''Le Locataire'' — ''Трелковский'' ** [[:ru:1982 год в кино|1982]] — [[:ru:Чехарда (фильм)|Чехарда]] / ''Chassé-croisé'' ** [[:ru:1989 год в кино|1989]] — [[:ru:В ожидании Годо (ТВ-фильм)|В ожидании Годо]] / ''En attendant Godot'' (TV) ** [[:ru:1992 год в кино|1992]] — [[:ru:Назад в СССР (фильм, 1992)|Назад в СССР]] / ''Back in the U.S.S.R.'' — ''русский мафиозо Курилов'' ** [[:ru:1994 год в кино|1994]] — [[:ru:Чистая формальность|Чистая формальность]] / ''Una Pura Formalita'' — ''комиссар'' ** [[:ru:1994 год в кино|1994]] — [[:ru:Коварство славы|Коварство славы]] / ''Grosse fatigue'' — ''Роман Полански ([[:ru:Камео|камео]])'' ** [[:ru:2000 год в кино|2000]] — [[:ru:Дань уважения Альфреду Лепети (фильм)|Дань уважения Альфреду Лепети]] / ''Hommage à Alfred'' ** [[:ru:2002 год в кино|2002]] — [[:ru:Месть (фильм, 2002)|Месть]] / ''Zemsta'' ** [[:ru:2007 год в кино|2007]] — [[:ru:Час пик 3|Час пик 3]] / ''Rush Hour 3'' — ''комиссар Реви'' ** [[:ru:2008 год в кино|2008]] — [[:ru:Тихий хаос (фильм)|Тихий хаос]] / ''Caos calmo'' ** [[:ru:2019 год в кино|2019]] — [[:ru:Офицер и шпион|Офицер и шпион]] / ''J’accuse'' — ''слушатель на концерте'' === Режиссер === * 1970 — {{Тәржемәһеҙ 3|Чао, Федерико !|Чао, Федерико !|fr|Ciao Federico !}} / ''Federico Ciao ! '' (Бахман Гидеон документаль фильм ({{Lang-de|Gideon Bachmann}}) «Сатирикон» төшөрөү тураһында === Тауыш ҡуйыу === * [[:ru:1962 год в кино|962]] — [[:ru:Нож в воде|Нож в воде]] / ''w wodzie Nóż'' — ''егет'' ** [[:ru:1962 год в кино|1962]] — [[:ru:Нож в воде|Нож в воде]] / ''Nóż w wodzie'' ** [[:ru:1965 год в кино|1965]] — [[:ru:Отвращение (фильм)|Отвращение]] / ''Repulsion'' ** [[:ru:1966 год в кино|1966]] — [[:ru:Тупик (фильм, 1966)|Тупик]] / ''Cul-de-Sac'' ** [[:ru:1966 год в кино|1967]] — [[:ru:Бал вампиров|Бал вампиров]] / ''The Fearless Vampire Killers'' ** [[:ru:1968 год в кино|1968]] — [[:ru:Ребёнок Розмари|Ребёнок Розмари]] / ''Rosemary’s Baby'' ** [[:ru:1971 год в кино|1971]] — [[:ru:Макбет (фильм, 1971)|Макбет]] / ''The Tragedy of Macbeth'' ** [[:ru:1972 год в кино|1972]] — [[:ru:Что? (фильм)|Что?]] / ''What?'' ** [[:ru:1974 год в кино|1974]] — [[:ru:Китайский квартал (фильм)|Китайский квартал]] / ''Chinatown'' ** [[:ru:1976 год в кино|1976]] — [[:ru:Жилец (фильм, 1976)|Жилец]] / ''Le Locataire'' ** [[:ru:1979 год в кино|1979]] — [[:ru:Тэсс|Тэсс]] / ''Tess'' ** [[:ru:1986 год в кино|1986]] — [[:ru:Пираты (фильм, 1986)|Пираты]] / ''Pirates'' ** [[:ru:1988 год в кино|1988]] — [[:ru:Неистовый (фильм, 1988)|Неистовый]] / ''Frantic'' ** [[:ru:1992 год в кино|1992]] — [[:ru:Горькая луна|Горькая луна]] / ''Bitter Moon'' ** [[:ru:1994 год в кино|1994]] — [[:ru:Смерть и девушка|Смерть и девушка]] / ''Death and the Maiden'' ** [[:ru:1999 год в кино|1999]] — [[:ru:Девятые врата|Девятые врата]] / ''The Ninth Gate'' ** [[:ru:2002 год в кино|2002]] — [[:ru:Пианист (фильм)|Пианист]] / ''The Pianist'' ** [[:ru:2005 год в кино|2005]] — [[:ru:Оливер Твист (фильм, 2005)|Оливер Твист]] / ''Oliver Twist'' ** [[:ru:2010 год в кино|2010]] — [[:ru:Призрак (фильм, 2010)|Призрак]] / ''The Ghost Writer'' ** [[:ru:2011 год в кино|2011]] — [[:ru:Резня (фильм, 2011)|Резня]] / ''Carnage'' ** [[:ru:2013 год в кино|2013]] — [[:ru:Венера в мехах (фильм, 2013)|Венера в мехах]] / ''La Vénus à la fourrure'' ** [[:ru:2017 год в кино|2017]] — [[:ru:Основано на реальных событиях (фильм, 2017)|Основано на реальных событиях]] / ''D’après une histoire vraie'' ** [[:ru:2019 год в кино|2019]] — [[:ru:Офицер и шпион|Офицер и шпион]] / ''J’accuse'' ==== Ҡыҫҡа метражлы фильмдар ==== ** [[:ru:1955 год в кино|1955]] — [[:ru:Велосипед (фильм, 1955)|Велосипед]] / ''Rower'' (фильм не закончен) ** [[:ru:1957 год в кино|1957]] — [[:ru:Убийство (фильм, 1957)|Убийство]] / ''Morderstwo'' ** [[:ru:1957 год в кино|1957]] — [[:ru:Разгоняем танцульку|Разгоняем танцульку]] / ''Rozbijemy zabawę'' ** [[:ru:1957 год в кино|1957]] — [[:ru:Зубастая улыбка|Зубастая улыбка]] / ''Uśmiech zębiczny'' ** [[:ru:1958 год в кино|1958]] — [[:ru:Двое мужчин и шкаф|Двое мужчин и шкаф]] / ''Dwaj ludzie z szafą'' ** [[:ru:1959 год в кино|1959]] — [[:ru:Лампа (фильм)|Лампа]] / ''Lampa'' ** [[:ru:1959 год в кино|1959]] — [[:ru:Когда падают ангелы|Когда падают ангелы]] / ''Gdy spadają anioły'' ** [[:ru:1961 год в кино|1961]] — [[:ru:Толстый и худой|Толстый и худой]] / ''Le Gros et le maigre'' ** [[:ru:1962 год в кино|1962]] — [[:ru:Млекопитающие (фильм)|Млекопитающие]] / ''Ssaki'' ** [[:ru:2007 год в кино|2007]] — [[:ru:У каждого своё кино|У каждого своё кино]] / ''Chacun son cinéma'' (эпизод «Эротический кинотеатр») ** [[:ru:2007 год в кино|2009]] — [[:ru:Жадность, новый аромат от Франческо Веззоли|Жадность, новый аромат от Франческо Веззоли]] / ''GREED, a New Fragrance by Francesco Vezzoli'' ** [[:ru:2012 год в кино|2012]] — [[:ru:Терапия (фильм, 2012)|Терапия]] / ''A Therapy'' == Награда һәм номинациялары == === Наградалары === ** Фильм «[[:ru:Отвращение (фильм)|Отвращение]]» — «[[:ru:Серебряный медведь|Серебряный медведь]]» [[:ru:Берлинский кинофестиваль|Берлинского кинофестиваля]]. ** Фильм «[[:ru:Тупик (фильм, 1966)|Тупик]]» — «[[:ru:Золотой медведь|Золотой медведь]]» [[:ru:Берлинский кинофестиваль|Берлинского кинофестиваля]]. ** Фильм «[[:ru:Пианист (фильм)|Пианист]]» — «[[:ru:Золотая пальмовая ветвь|Золотая пальмовая ветвь]]» [[:ru:Каннский кинофестиваль|Каннского кинофестиваля]]; [[:ru:Премия «Оскар» за лучшую режиссуру|лучшая режиссура, премия «Оскар»]]. ** Фильм «[[:ru:Офицер и шпион|Офицер и шпион]]» — премии «[[:ru:Сезар (кинопремия)|Сезар]]» за лучшую режиссуру и за лучший адаптированный сценарий. === Номинациялар === ** Фильм «[[:ru:Нож в воде|Нож в воде]]» — [[:ru:Премия «Оскар» за лучший фильм на иностранном языке|лучший иностранный фильм, премия «Оскар]]». ** Фильм «[[:ru:Китайский квартал (фильм)|Китайский квартал]]» — [[:ru:Премия «Оскар» за лучшую режиссуру|лучшая режиссура, премия «Оскар»]]. ** Фильм «[[:ru:Тэсс|Тэсс]]» — [[:ru:Премия «Оскар» за лучшую режиссуру|лучшая режиссура, премия «Оскар»]]. == Тормошҡа ашмаған проекттар == * '''«Игеҙәк» («[[:ru:Двойник (повесть Достоевского)|Двойник]]»)''' 1997 йылда Полански «[[:ru:Мастер и Маргарита|Мастер и Маргарит]]» фильмын экран өсөн яңынан эшләү идеяһынан баш тарта һәм Достоевский повесының күптән уйланылған экранизацияһы өҫтөндә эшләй башлай («[[:ru:Двойник (повесть Достоевского)|Двойник]]»). Ләкин төшөрөү майҙансығында режиссёр уйынса Траволта Джон башҡарыуындағы төп герой шәрә күренеү тейеш була. Траволта киноға төшөүҙө дауам итеүҙән баш тарта һәм режиссерға аңлатып тормайынса, майҙансыҡтағы 250 кешене аптырашта ҡалдырып, Париждан китә. Полански һуңынан был эпизодҡа аңлатма бирә: «Күпме кеше был проктҡа шул тиклем ҙур көс һалды һәм ҡапыл бөтәһе лә юҡҡа сыҡты. Минең менән күптән рәссам-ҡуйыусы сифатында эшләгән Гуффруа Пьер декорацияларҙы һүтергә тура килгән саҡта иланы… Фильм өсөн 20 миллион доллар эш хаҡы алған Траволта ни тиклем аҡылһыҙҙар һымаҡ эш итә ала?». Траволтаның ғәмәлдәренә хөкөм менән башҡа режиссёрҙар ҙа, атап әйткәндә, [[:ru:Линч, Дэвид|Дэвид Линч]] сығыш яһай. * '''«Помпеи»''' 2007 йылда Харрис Роберттың «Помпеи» романы буйынса фильм төшөрөү башланыуы тураһында хәбәр итәләр. Төп ролдәрҙе [[:ru:Блум, Орландо|Блум Орландо]] и [[:ru:Йоханссон, Скарлетт|Йоханссон]] [[:ru:Йоханссон, Скарлетт|Скарлетт]] башҡарырға тейеш була. Ләкин картина өҫтөндә эш билдәле булмаған ваҡытҡа кисектерелә. 35 илдән дистрибьюторҙар фильмға хоҡуҡ һатып алған да була ла инде. 2014 йылда фильм икенсе режиссер һәм актёрҙар менән сыға. == Поланский тураһында фильмдар == ** «Роман Полански: Разыскиваемый и желанный» / Roman Polanski: Wanted and Desired (США, Великобритания; режиссёр Марина Зенович / Marina Zenovich; 2008). ** «Роман Полански: Киномемуары» / Roman Polanski: A Film Memoir (Великобритания, Италия, Германия; режиссёр Лоран Бузеро /Laurent Bouzereau; 2011). ** «Роман Полански: Третий лишний» / Roman Polanski: Odd Man Out (США; режиссёр Марина Зенович / Marina Zenovich; 2012). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|colwidth=25em}} == Иҫкәрмәләр == Мирон Черненко. Прыжки через стену, или Пасынок и баловень судьбы // «Видео-Асс» Фаворит, 1993, № 4. Roman Polanski — Awards. Архивировано 15 сентября 2012 года. // imdb.com (Проверено 28 сентября 2009) [www.geni.com/people/Ryszard-Pola%C5%84ski/6000000010462233515 Генеалогия семьи Поланских] Julia Ain-Krupa «Roman Polanski: A Life in Exile» Judge the Movie, Not the Man. Los Angeles Times. Дата обращения: 29 сентября 2009. Архивировано 1 октября 2009 года. Polanski arrested over 1977 underage sex charge. The Independent. Архивировано 2 августа 2012 года. Polanski nabbed, 31 years late — NYPOST.com. Архивировано 6 сентября 2012 года. Polanski Named in Rape Charge. Архивировано 4 июня 2012 года., Roman Polanski Media Archive Grand Jury Indictment (People v Polanski). Архивировано 15 сентября 2012 года., FindLaw Биография режиссёра (недоступная ссылка). Дата обращения: 17 мая 2008. Архивировано 13 ноября 2004 года. ЖИЗНЬ: Полански обвинён ещё в одном изнасиловании несовершеннолетней. Архивировано 15 сентября 2012 года. Британская актриса обвинила Романа Полански в изнасиловании. Архивировано 2 августа 2012 года. СМИ: адвокат подал ходатайство о восстановлении Полански в Киноакадемии США. РИА Новости (20190420T0103+0300Z). Дата обращения: 20 апреля 2019. Суд в США отказался восстановить Полански в составе академии киноискусств. ТАСС. Дата обращения: 25 августа 2020. Leaming, Barbera. Polanski, A Biography: The Filmmaker as Voyeur. New York: Simon and Schuster. 1981. 155 Richard Corliss. A Sensual Child Comes of Age. Архивировано 15 сентября 2012 года.. Time. 2 May 1983, Vol. 121, Iss. 18, pg. 44-49 James Morrison. Roman Polanski.. University of Illinois Press, 2007. p 127. ISBN 0-252-07446-7, 9780252074462 Denise Worrell. Icons: Intimate Portraits.. Архивировано 15 сентября 2012 года. The Atlantic Monthly Press. 1989. pp.&nbsp;108–114. ISBN 0-87113-306-7 Harlan Kennedy. «A Perfect Tess». Архивировано 15 сентября 2012 года.. American Film. October 1979. Полански получил премию «Сезар» как лучший режиссёр за фильм «Офицер и шпион». ТАСС. Дата обращения: 29 февраля 2020. «Не прощай, Америка!» Коммерсантъ-Власть, № 39, 2009. Архивировано 15 сентября 2012 года. Швейцария: Полански останется в тюрьме до возможной выдачи США. Архивировано 15 сентября 2012 года. Le cinéma soutient Roman Polanski / Petition for Roman Polanski — SACD. Архивировано 4 июня 2012 года. Release Polanski, demands petition by film industry luminaries Film guardian.co.uk. Архивировано 1 августа 2012 года. Моника Белуччи и Николя Саркози требуют освободить Романа Полански Шварценеггер: c Полански нужно обращаться, как и с остальными. Архивировано 30 июля 2012 года. Калифорнийский суд отказался закрывать дело Полански. Архивировано 13 июля 2012 года. Польша отказала США в экстрадиции Полански. www.dw.de (30 октября 2014). Дата обращения: 30 октября 2014. Жертва изнасилования потребовала от США закрыть дело Романа Полански. lenta.ru. Дата обращения: 16 февраля 2021. Черти специального назначения. Коммерсантъ № 141 (4441) (5 августа 2010). Дата обращения: 14 августа 2010. The ASC — American Cinematographer: DVD Playback:. Архивировано 11 сентября 2012 года. Rowell, Erica. The Brothers Grim: The Films of Ethan and Joel Coen. Lanham, Maryland: The Scarecrow Press, Inc., 2007. P.122. — ISBN 0-8108-5850-9 Джон Траволта выступил в роли шантажиста. Архивировано 3 сентября 2012 года. // КоммерсантЪ. 1996. 25 июня. № 106(1064) Brief And Shining Moments In Camelot — Page 2 — New York Daily News. Архивировано 7 июля 2012 года. John Travolta: Cool + Confident EW.com. Архивировано 3 сентября 2012 года. Roman Polanski: Interviews. University Press of Mississippi, 2005. ISBN 978-1-57806-800-5. Pages 105, 172. Lynch on Lynch. ISBN 978-0-571-22018-2. Page 98. Орландо Блум и Скарлетт Йоханссон разрушат «Помпеи» Романа Полански. Архивировано 12 июля 2012 года. // NEWSru.com. 2007. 11 мая. Роман Полански не будет снимать «Помпеи». Архивировано 10 сентября 2012 года. // Rolling Stone. 2007. Сентябрь. Polanski pulls out of «Pompeii»: Looming actors strike causes problems. Архивировано 15 сентября 2012 года. // Variety. 2007. Sep. 11. == Һылтанмалар == ** {{ВТ-ЛП|Полански, Роман}} ** {{cite web|url=http://www.cinematheque.ru/post/138298/|title=Обзор творчества|accessdate=2008-08-22|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130616190244/http://www.cinematheque.ru/post/138298/ |date=2013-06-16 }}{{ref-ru}} [[Категория:«Давид ди Донателло» премияһы лауреаттары]] [[Категория:BAFTA премияһы лауреаттары]] [[Категория:European Film Awards лауреаттары]] [[Категория:Парижда тыуғандар]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] [[Категория:18 августа тыуғандар]] [[Категория:«Алтын бөркөт» премияһы лауреаттары]] [[Категория:Сәнғәт һәм әҙәбиәт француз ордены командорҙары]] [[Категория:XXI быуат сценаристары]] [[Категория:XX быуат сценаристары]] [[Категория:Франция сценаристары]] [[Категория:Алфавит буйынса сценаристар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:XXI быуат актёрҙары]] [[Категория:XX быуат актёрҙары]] [[Категория:Франция актёрҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса актёрҙар]] [[Категория:XXI быуат кинопродюсерҙары]] [[Категория:XX быуат кинопродюсерҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса кинопродюсерҙар]] [[Категория:XXI быуат кинорежиссёрҙары]] [[Категория:XX быуат кинорежиссёрҙары]] [[Категория:Франция кинорежиссёрҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса кинорежиссёрҙар]] 17uqvovkoqaz53mwed49i9nz57wj9b4 Адыгейҙар 0 180154 1152478 1087933 2022-08-28T09:06:32Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Халыҡ|название=Адыги|самоназвание=Адыгэ|численность=128 500|расселение={{флагификация|Россия}}: <br> ғәмәлдә '''адыги''' ('''көнбайыш черкастар'''):<br> 128 528 (2002 г.)<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24}}</ref>; 124 835 (2010 г.)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref> <br> ** {{флагификация|Адыгея}}:<br> 108 115 (2002 г.)<ref name="perepis" />; 107 048 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/> ** {{флагификация|Краснодарский край}}:<br>15 821 (2002 г.)<ref name="perepis" />; 13 834 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/> ** {{флагификация|Москва}}:<br> 648 (2002 г.)<ref name="perepis" />; 569 (2010 г.)<ref name="perepis2010_Москва">[http://moscow.gks.ru/perepis2010/perepis2010Doc/Прил_5_Москва.xls Приложения к итогам ВПН 2010 года в городе Москве. Приложение 5. Национальный состав населения по административным округам города Москвы]{{Недоступная ссылка|date=Сентябрь 2017 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> ** {{флагификация|Кабардино-Балкария}}:<br> 584 (2002 г.)<ref name="perepis"/>; 524 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/> ** {{флагификация|Ростовская область}}:<br> 388 (2002 г.)<ref name="perepis"/>; 374 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>|архкультура=[[майкоп культураһы]], [[дольмен культураһы]], [[меотск культураһы]]|язык=[[Адыгские языки|черкес теле]], [[Русский язык|рус теле]]|раса=[[европеоидтар]]|религия=[[ислам]] ([[сөнниҙәр]])|родственные=[[Абхазо-адыгские языки|адыг-абхаз төркөмө]]<br> * [[Адыгские языки|адыг төркөмсәләре]] :*— [[ҡабарҙылар]] ([[Адыги|адыгэ]]) :*— [[черкестар]] ([[Адыги|адыгэ]]) * [[Абхазо-абазинские языки|абхаз-абаз төркөмсәләре]] :*— [[абхаздар]] :*— [[абазиндар]]|входит=[[адыги]]|включает=[[шапсығтар]], [[убыхтар]]|происхождение=[[зихтар]], [[меоттар]], [[керкеттар]]}} [[Категория:Этнические группы по алфавиту]] [[Категория:Википедия:Статьи, содержащие расу без источника в шаблоне Этническая группа]] '''Адыгейҙар''' йәки '''адыги''' ({{Lang-ady|адыгэ}}) — Рәсәй Көньяғы халыҡтарының береһе. Башлыса [[Адыгей Республикаһы|Адыгея]], [[Краснодар крайы]], [[Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы|Ҡабарҙы-Балҡар]], [[Ҡарасай-Черкес Республикаһы]], өлөшләтә [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-та һәм [[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығышта]] йәшәйҙәр. Милли тел — адыги (черкес теле)<ref>Коряков Ю. Б. АДЫГЕЙЦЫ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016); https://bigenc.ru/ethnology/text/2800144 Дата обращения: 29.08.2017</ref>. == Һаны == Халыҡ иҫәбен алыу буйынса 2010 йылда райондар буйынса адыгейҙарҙың өлөшө: {| class="standard sortable" | align="center" style="background:#f0f0f0;" |муниципаль берәмек | align="center" style="background:#f0f0f0;" |% |- |Адыгейск ҡалаһы |78,8 |- |Теучежск районы |68,9 |- |Шовгенов районы |62,9 |- |Кошехабльск районы |50,6 |- |Тахтамукайск районы |32 |- |Майкоп ҡалаһы |16,5 |- |Красногвардейск районы |16,1 |- | colspan="2" | |- |'''[[Адыгей Республикаһы]]''' |'''25,2''' |} == Терминдың килеп сығышы һәм мәғәнәһе == 1926 йылда СССР халыҡ иҫәбен алыуҙа этнолингвистик критерий ҡулланыла. Бөтә кабардылар (кабардала, хәҙерге Ҡарасай-Черкесия һәм Адыгеяла) кабардылар булараҡ теркәлгән, ә Кавказдағы башҡа черкес төркөмдәре черкестар тип теркәлгән. 1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа территориаль критерийға күсеү күҙәтелә. Ҡабарҙа халҡын ҡабардылар ғына тип яҙыла, шул уҡ ваҡытта Кавказдың ҡалған өлөшөндәге черкес халҡы (шул иҫәптән Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ы территорияһында булмаған этник ҡабарҙылар ҙа) адыгей тип яҙыла. Был черкес этнонимының «адыгейҙар» рәүешендәге тәүге ҡиәфәте. 1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа «адыгейҙар» һүҙе артабанғы халыҡ иҫәбен алыуға ҡарағанда черкес этностарының күпкә киңерәк өлөшөн аңлата. Мәҫәлән, 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса адыгейҙар түбәндәгесә урынлаша: [[Адыгей Республикаһы|Адыгеяла]] — 109,7 мең; [[Краснодар крайы]] — 13,8 мең, [[Мәскәү]] — 0,6 мең, [[Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы]]— 0,6 мең (2010). == Адыгейҙарҙың субэтносы (ҡәбиләләре) == '''Адыгэ''' дөйөм үҙатамаһынан тыш, һәр субэтностың исеме лә бар: * Абадзехтар — Абдзэх; * Адамиецтар — Адэмый; * Бесленеевецтар — Беслъэней; * Бжедугтар — Бжъэдыгъу (шул иҫәптән, чеченеецтар һәм хымшеецтар); * Егерукаевецтар — Еджэрыкъуэй; * Кабардинецтар — Кабардэй; * Мамхегтар — Мамхэгъ; * Махошевецтар — Махошъ; * Темиргоевецтар — Кӏэмгуй, Кӏэмыргъуэй; * Тубинецтар — Тубэх; * Натухаецтар — Нэтыхъуай; * [[Шапсығтар]] — Шэпсыгъ, шул иҫәптән Хакучи — Хьакӏуцу; * Хатукаецтар — Хьэтыкъуай; * Убыхтар — Туахъы; * Жанеевецтар — Жанэ; * Адалелар — Хьэтӏукъу; * Чебсин — Цопсынэ; * Гуайе — Гъоайе. == Адыгтар этнонимы == Кавказ һуғышы йылдарында Адыгеяға күп кенә ҡабарҙалар һәм башҡа адыгейҙар күсеп килә. Хәҙер уларҙың барыһы ла Адыгея территорияһында ғәҙәттә адыгейҙар тип атала<ref>[[Артамонов, Михаил Илларионович|М. И. Артамонов]]. Хазары и турки. http://gumilevica.kulichki.net/Rest/rest0202.htm</ref>. == Адыгей автономияһын булдырыу тарихы == 1922 йылдың 27 июлендә [[Краснодар]] ҡалаһында Черкассия (Адыгей) автономиялы районы ойошторола, ул территориаль яҡтан уның составына инмәй. 1922 йылдың 24 авгусынан 1928 йылдың 13 авгусына тиклем — Адыгея (Черкасск) автономиялы өлкәһе. 1924 йылдың 2 авгусынан 1934 йылдың 28 декабренә тиклем Төньяҡ Кавказ крайы составында, артабан 1937 йылдың 13 сентябренә тиклем — Аҙау-Ҡара диңгеҙ крайы. Краснодар крайы 1937 йылдың 13 сентябрендә барлыҡҡа килгәс, уның составына Адыгея автономиялы округы индерелә, 1990 йылға тиклем шунда була. 1936 йылдың 10 апрелендә [[Адыгей Республикаһы|Адыгея автономиялы округының]] административ үҙәге [[Майкоп]] ҡалаһына күсерелә, ул шулай уҡ ААЙ составына индерелә. 1962 йылдың 28 апрелендә ААЙ-ға Краснодар крайының Тула (хәҙер Майкопский) районы беркетелә. 1990 йылдың 5 октябрендә Адыгей АССР-ы иғлан ителә, шулай итеп ул [[Краснодар крайы|Краснодар крайынан]] айырыла. 1991 йылдың 3 июлендә [[Рәсәй Президенты|Рәсәй Федерацияһы Президенты]] АССР-ҙы Адыгея ССР-ына әйләндереү тураһындағы указға ҡул ҡуя. 1992 йылдың 24 мартынан — [[Адыгей Республикаһы]]. == Иҫкәрмә == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=|часть=Адыгейцы|заглавие=Народы России. Атлас культур и религий|оригинал=|ссылка=|место=М.|издательство=[[Дизайн. Информация. Картография]]|год=2010|страниц=320|isbn=978-5-287-00718-8}} * {{Китап|автор=|год=2008|тираж=|isbn=978-5-98624-092-3|серия=|страниц=224|столбцы=|страницы=|том=|издательство=Платина (PLATINA)|часть=Адыгейцы|место=Красноярск|издание=2-е изд., перераб. и доп|ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]]; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев|викитека=|ссылка=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|оригинал=|заглавие=Этноатлас Красноярского края|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/101|ref=Этноатлас Красноярского края}} Архивная копия от 29 ноября 2014 на Wayback Machine == Һылтанмалар == * [http://www.hrono.ru/etnosy/kavkaz/adygeicy.php Адыгейҙар «Хронос» сайтында] * [http://www.budetinteresno.narod.ru/kraeved/narod_vin_adigi.htm ''В. Б Виноградов.''] [http://www.budetinteresno.narod.ru/kraeved/narod_vin_adigi.htm Урта Кубань. Яҡташтар һәм күршеләр. Адыгейҙар] * [http://www.djeguako.ru/index.php?option=com_search&Itemid=46&searchword=%E0%E4%FB%E3%E5%E9%F6%FB&submit=%A0%A0%A0%CF%EE%E8%F1%EA%A0%A0%A0&searchphrase=any&ordering=newest Адыгейҙың (черкестар) һәм абхаздарҙың (Абазин) шәжәрәһе һәм тарихы] (недоступная ссылка) [[Категория:Википедия:Статьи с нерабочими ссылками]] [[Категория:Адыгейҙар]] mn8okqnwuw4npos7hiubowrprpz0h55 Шалғандар 0 181033 1152465 1152007 2022-08-28T07:02:46Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Народ | название = Шалғандар | самоназвание = ''ку-кижи'' | численность = 1200 (1700 йылға тиклем) | расселение = {{Флагификация|Россия}}:<br />1181 кеше (Рәсәйҙә халыҡ иҫәбен алыу 2010), [[2010]])<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322063857/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2014-03-22 }}</ref>; 855 человек ([[Перепись населения РФ (2002)|перепись]], [[2002]])<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24}}</ref><br />или до 1700 (оценка, [[1997]])<ref name="ReferenceA">Оценка Правительства Республики Алтай 1997 г.</ref><br /> ** {{Флагификация|Республика Алтай}}:<br />1113 кеше (Рәсәйҙә халыҡ иҫәбен алыу 2010)<ref name="пер.2010"/>; 830 человек (перепись 2002)<ref name="perepis" /><br />или до 1689 (оценка, 1997)<ref name="ReferenceA"/> ** {{Флагификация|Алтайский край}}:<br />10<ref name="perepis" /> | вымер = | архкультура = | язык = [[шалған теле|шалған]] ([[төньяҡ алтый теле|төньяҡ-алтай]]),<br />[[алтай теле|алтай]], [[рус теле|рус]] | раса = | религия = [[шаманизм]] (алтай шаманизмы]), [[бурханизм]], [[православие дине]] | родственные = кумандинцы, тубалары | входит = [[төрки халыҡтар]] | включает = | происхождение = }} '''Шалғандар''' ({{lang-ru|челканец}}) — [[Алтай Республикаһы]]ның Турочак районы Курмач-Байгол, Суронаш, Майск, Бийка, Чуйка, Турочак ауылдарында һәм Таулы Алтай ҡалаһында ойошоп йәшәүсе [[Төрки халыҡтар|төрки телле халыҡ.]]<ref> {{книга |автор = |часть = Челканцы|заглавие = [[Народы России. Атлас культур и религий]]|оригинал = |ссылка =|место = М. |издательство = Дизайн. Информация. Картография|год = 2010|страниц = 320|isbn = 978-5-287-00718-8}}</ref><ref>[https://sib-guide.ru/siberia/ar/123]</ref> == Тарихы == Шалғандарҙың тарихи исеме — ку-кижи (ku--kiši), йәки аҡҡошлылар (Аҡҡош (Лебедь) йылғаһы кешеләре—1620 йылда Томск острогы урыҫ казактары атаған яһаҡ түләүселәр улусы һәм 1629 йылдан Кузнецкий өйәҙ острогына яһаҡ түләгән яһаҡ кешеләре атамаһы)<ref>''Шерстова Л.И.'' Челканцы. — [[Новосибирск]]: Издательсво ИАЭТ, 2005. — [https://docviewer.yandex.ru/view/41006773/?page=1&*=XApwcufOBIKJ%2BCliw0kFTC8gPUd7InVybCI6Imh0dHA6Ly93d3cucGhpbG9sb2d5Lm5zYy5ydS9qb3VybmFscy95a25zL3BkZi9ZS05TXzE3LzIwMDVfMTdfU2hlcnN0b3ZhLnBkZiIsInRpdGxlIjoiMjAwNV8xN19TaGVyc3RvdmEucGRmIiwibm9pZnJhbWUiOnRydWUsInVpZCI6IjQxMDA2NzczIiwidHMiOjE1NzAyOTA3MzI1MTMsInl1IjoiNDQ3NzY3OTA2MTUzMTAzNzQyMCIsInNlcnBQYXJhbXMiOiJsYW5nPXJ1JnRtPTE1NzAyOTA1MzQmdGxkPXJ1Jm5hbWU9MjAwNV8xN19TaGVyc3RvdmEucGRmJnRleHQ9JUQxJTgyJUQwJUIwJUQwJUIzJUQwJUIwJUQwJUI0JUQxJTgxJUQwJUJBJUQwJUIwJUQxJThGKyVEMCVCMiVEMCVCRSVEMCVCQiVEMCVCRSVEMSU4MSVEMSU4MiVEMSU4QyslRDElODIlRDAlQjAlRDAlQjMlRDAlQjAlRDAlQjElRDElODElRDAlQkElRDAlQjAlRDElOEYrJUQwJTkxJUQwJUI4JUQwJUI5JUQxJTgxJUQwJUJBJUQwJUJFJUQwJUIzJUQwJUJFKyVEMCU5QSVEMSU4MyVEMCVCNyVEMCVCRCVEMCVCNSVEMSU4NiVEMCVCQSVEMCVCRSVEMCVCMyVEMCVCRSZ1cmw9aHR0cCUzQS8vd3d3LnBoaWxvbG9neS5uc2MucnUvam91cm5hbHMveWtucy9wZGYvWUtOU18xNy8yMDA1XzE3X1NoZXJzdG92YS5wZGYmbHI9NjcmbWltZT1wZGYmbDEwbj1ydSZzaWduPTdiOTUzM2JhMGVhYjk5NDM0ODllYzczNmUwMjYwNDNhJmtleW5vPTAifQ%3D%3D&lang=ru docviewer.yandex.ru].</ref>. Этноним, моғайын, шалғандарҙың ата-бабалары йәй көндәре урындағы йылға-күлдәрҙә күпләп оя ҡорған аҡҡош/ҡошҡа («Qu/Қу» — тимәк, аҡҡош, ә «Qus/Құс» [[Төрки телдәр|төрки телдәрҙә]] ҡош) табыныуына ла бәйлелер. Шалғандар [[Алтай тауҙары|Алтайҙа Аҡҡош]] <ref>Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности. // Живая старина. 1896. Год шестой, вып. III—IV.</ref> йылғаһы районында йәшәгән. Совет осоро халыҡ иҫәбен алыу (1926 йылдан тыш) шалғандарҙы [[алтайҙар]] составына индерә. [[2000 йыл|2000 йылда]] шалғандар аҙ һанлы аҫаба халыҡтар иҫәбенә индерергә була челканец [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] (Ҡарары Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәтенең 2000 йылдың [[24 март|24 мартында]] ҡабул ителгән 255-се Ҡарары). 2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбендә улар, үҙ теле булған халыҡ тип, айырым иҫәпкә алынды, [[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] буйынса— шалғандар һаны 1181 кеше тәшкил итә<ref>[https://sib-guide.ru/siberia/ar/123 Сибирский туристический справочник]</ref>. Y-хромосома гаплотөркөмдәрен өйрәнеү мәғлүмәте буйынса, шалғандар көнсығыш-евразия кластерына ҡарай<ref>''Балановская Е. В., Балаганская О. А., Дамба Л. Д., Дибирова Х. Д., Агджоян А. Т., Богунов Ю. В., Жабагин М. К., Исакова Ж. Т., Лавряшина М. Б., Балановский О. П.'' [https://www.researchgate.net/publication/264235919_Impact_of_the_environment_on_the_gene_pool_of_Turkic-speaking_populations_of_mountains_and_steppes_in_Altai_Sayan_Tien_Shan_and_Pamir ВЛИЯНИЕ ПРИРОДНОЙ СРЕДЫ НА ФОРМИРОВАНИЕ ГЕНОФОНДА ТЮРКОЯЗЫЧНОГО НАСЕЛЕНИЯ ГОР И СТЕПНЫХ ПРЕДГОРИЙ АЛТАЕ-САЯН, ТЯНЬ-ШАНЯ И ПАМИРА] // Вестник Московского университета. Серия XXIII АНТРОПОЛОГИЯ № 2/2014: 46–55</ref>. == Һаны һәм таралып ултырыуы == 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса [[Российская Федерация|Рәсәй Федерацияһы]]нда шалғандар 855 кеше, шул иҫәптән [[Алтай Республикаһы]]нда — 830 кеше (нигеҙҙә [[Турочакский район|Турочак районы]]нда). Шул уҡ ваҡытта, Алтай Республикаһы мәғлүмәттәре буйынса, [[1997 йыл]]да республиканың Турочак районында шалғандар һаны 1689 кеше тәшкил иткән. '''2002 йылда тораҡ пункттарҙағы шалғандар һаны<ref>http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=vpn2002_pert {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190712135622/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=vpn2002_pert |date=2019-07-12 }} База микроданных Всероссийской переписи населения 2002 года</ref>:''' [[Алтай Республикаһы]]:<br> [[Турочак]] ауылы — 160 кеше;<br> [[Бийка (село)|Бийка]] ауылы — 122 кеше;<br> [[Курмач-Байгол]] ауылы — 121 кеше;<br> [[Горно-Алтайск]] ҡалаһы — 109 кеше;<br> [[Майск (Республика Алтай)|Майск]] ауылы;<br> село [[Кебезень]] ауылы — 187 кеше. Шалғандар ике: Чалҡанығ һәм Шаҡшылығ сеоктарына бүленгән була<ref>https://elibrary.ru/item.asp?id=26226791</ref>/ == Теле == [[Шалған теле]] төньяҡ-алтай телдәренә ҡарай (алтай телдәр ғаиләһенең төрки телдәре төркөмө) йәки төньяҡ-алтай телдәре (ҡуманды-шалған) һөйләше (наречие) (диалект)<ref>Баскаков Н. А. Тюркские языки, М., 1960, 2006</ref>. [[Республика Алтай|Алтай Республикы]]нда 2002 йылғы йәнҫәп буйынса, 830 шалғандың 817-һе [[русский язык|рус телен]] белә (98 %), туған шалған телендә — 466 кеше (56 %) һөйләшә, [[алтай теле]] (көньяҡ алтай) телендә — 148 кеше (18 %) һөйләшә<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04 Перепись 2002. Т. 04. Владение языками народами субъектов РФ]</ref><ref>Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности. // Живая старина. 1896. Год шестой, вып. III—IV</ref>. Шалған календары — Шалғаннуғ айлар — Шалған айҙары:<br> 1. Ғинуар — Кижығ кырлащ ай.<br> 2. Февраль — Тӧғӧнӧк ай.<br> 3. Март — Ажығ ай.<br> 4. Апрель — Кӧӧрык ай.<br> 5. Май — Таарығ ай.<br> 6. Июнь — Одоғ ай.<br> 7. Июль — Јыттығ ай.<br> 8. Август — Орок ай.<br> 9. Сентябрь — Уртын ай.<br> 10. Октябрь — Щана ай.<br> 11. Ноябрь — Куртынак ай.<br> 12. Декабрь — Улуғ кырлащ. == Әҙәби әҫәрҙәр == Әлифба барлыҡҡа килеү менән, шалған теле яҙма тел исеменә лайыҡ булды. Тәүге шалған Әлифбаһы 2014 йылда донъя күрә, авторҙары Пустогачева О.Н., Тайборина Н.Б. # ''«Карааннарын ла тьашштарнын салымы''» пьесаһы (Өлкән йәштәгеләр һәм йәштәрҙең яҙмыштары) Анна Макаровна Кандаракова (Пустогачева). Беренсе әһәмиәткә эйә әҫәр, шалған телендәге әҙәбиәттең барлыҡҡа килеүе. # ''«Каарнай»'' А.М. Кандаракова, О.Н. Пустогачева хикәйәһе, Төньяҡ, Себер һәм Алыҫ Көнсығыштың аҙ һанлы халыҡтары мәҙәниәте Беренсе Әҙәбиәт конкурсының шорт-битенә ингән/ Халыҡ әҫәре (былина, әкиәт, эпос): 1.   '''«Кара сағыштуғ Каткы Мерғен»''' героик эпосы (Крутонравный Каткы-Мерген) 2.   '''«Билвезек ньаанамныҥ щöрщöктöри, ϳоокторары»''' йыйынтығы (Бильвезек өләсәй әкиәттәре, кәңәштәре) 3.   '''«Шалғануғ щöрщöктöр»''' йыйынтығы (Челканские сказки) Шалған халҡының билдәле вәкиле цитатаһы. '''«Эме щын ϳок»''' (Хәҙер ысынлап та бер нәмә лә юҡ) – тип әйткән '''Каарнай''', шалған халҡының легендар шәхесе. Шалғандар был цитатаны кеше һаранлығын ҡылыҡһырлағанда әйтәләр. '''«Шалгануғ кижи тыҥ»''' (1. Шалған бер ваҡытта ла бирешмәй! 2. Шалған һәр мәсьәләне үҙе хәл итә!  3. Шалған барыһын да булдыра!)     Был күренекле фразаны Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында Берлин Рейхстагы янындағы һуғыш алдынан яугир Крачнаков Яков Байрамович әйткән. Шалған халҡы мәҡәлдәре, туған шалған телендә һәм урыҫ теленә тәржемәләре менән: '''1)   Ишке корыкпалар,''' '''    Иш слерғе корыксын.'''      Работы не бойтесь, Эштән ҡурҡмағыҙ, әйҙә эш һеҙҙән ҡурҡһын      Пусть работа вас боится. '''2)   Тöрöн јеры шын алтын уш,''' '''     Ӧсғен јеры бӱдӱн алтын уш.''' Место, где родился – настоящее золото, Тыуған урын — ысын алтын, үҫкән урының — алтын самородогы Место, где вырос – золотой самородок.<ref>{{БРЭ |статья=Челканцы|id=4681343|автор=[[Функ, Дмитрий Анатольевич|Функ Д. А.]] |том=34 |страницы=429 |ref=Функ}}{{книга|автор = |часть = Челканцы|заглавие = [[Сибирь. Атлас Азиатской России]]|оригинал = |ссылка =|место = М.|издательство = Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография|год = 2007|страниц = 664|isbn = 5-287-00413-3}</ref> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{БРЭ |статья=Челканцы|id=4681343|автор=[[Функ, Дмитрий Анатольевич|Функ Д. А.]] |том=34 |страницы=429 |ref=Функ}} * {{книга |автор = |часть = Челканцы |заглавие = [[Сибирь. Атлас Азиатской России]] |оригинал = |ссылка = |место = М. |издательство = Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография |год = 2007 |страниц = 664 |isbn = 5-287-00413-3}} * Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности. // Живая старина. 1896. Год шестой, вып. III—IV. == Һылтанмалар == * [https://sib-guide.ru/siberia/ar/123 Сибирский туристический справочник] * [https://maxpark.com/community/8238/content/6959227 Народы Росии: Челканцы] {{ВС}} {{Рәсәйҙең ерле аҙ һанлы халыҡтары}} {{Төрки халыҡтар}} [[Категория:Алтай Республикаһы халҡы]] [[Категория:Төньяҡтың төп халыҡтары]] [[Категория:Себер халыҡтары]] [[Категория:Төрки халыҡтар]] [[Категория:Рәсәй халыҡтары]] oexqxnhkgmmi8x934yjxlsann7rlm4x Тубалар 0 181038 1152430 1151868 2022-08-27T18:30:39Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Народ | название = Тубалары | самоназвание = ''туба'' | численность = 2 000 | расселение = {{Флагификация|Россия}}: <br> 1965 чел. ([[Перепись населения РФ (2010)|2010]])<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}</ref>; 1565 чел. ([[Перепись населения РФ (2002)|2002]])<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24}}</ref> <br> ** {{Флагификация|Республика Алтай}} <br> 1891 чел. ([[Перепись населения РФ (2010)|2010]])<ref name="пер.2010"/>; 1533 чел. ([[Перепись населения РФ (2002)|2002]])<ref name="perepis" /> ** {{Флагификация|Иркутская область}} <br> 12 <ref name="perepis" /> ** {{Флагификация|Алтайский край}} <br> 7 <ref name="perepis" /> | вымер = | архкультура = | язык = [[тубаларский язык|тубаларский]] ([[северно-алтайский язык|северно-алтайский]]), <br>[[алтайский язык|южно-алтайский (алтайский)]], [[русский язык|русский]] | раса = | религия = [[шаманизм]] ([[алтайский шаманизм|региональная форма]]), [[бурханизм]], [[православие]] | родственные = [[кумандинцы]], [[челканцы]], [[алтайцы|южно-алтайцы (алтайцы)]], [[тувинцы]], [[теленгиты]], [[телеуты]] | входит = [[тюркские народы]] | включает = | происхождение = }} '''Тубалар''' (үҙатамаһы ''туба'', иҫкергән атамалары ''тувалар'') — [[Рәсәй Федерацияһы]] составындағы [[Алтай Республикаһы|Алтай Республикаһы]]ның төньяҡ өлөшөнә йәшәүсе [[Рәсәй Федерацияһының Төньяҡ, Себер һәм Алыҫ Көнсығышындағы аҙ һанлы төп халыҡтар|аҙ һанлы ерле]] [[Төрки халыҡтар|төрки телле халыҡ]]. Үҙатамалары — туба (тува) кижи, тубалар, шулай уҡ йыш кижи («урман кешеләре»). Тубалар Катундан көнсығышта, Бий йылғаһы буйында һәм Телецкий күле ярҙарында йәшәй. Себерҙе үҙләштереү осоронда урыҫ тәүге юл ярыусылары уларҙы «черневый татарҙар» тип атаған. Тубалар төньяҡ алтайҙарға ҡарай, тик улар көньяҡ алтайҙарға яҡын сиктә йәшәй һәм уларҙың тел, мәҙәниәт, көнкүрешенән күп кенә элементтар үҙләштергән. Быға шулай уҡ уларҙың ҡумандылар һәм [[шалғандар]]<nowiki/>менән ҡатнашыуы ярҙам иткән. Тубаларҙарҙың тышҡы ҡиәфәттәрендә европеоид һыҙаттар өҫтөнлөк итә, антропологик билдәләрендә монголдарға оҡшашлыҡ күпкә көсһөҙөрәк. Һары сәсле һәм зәңгәр йә йәше күҙле кеше йыш осрай. Тубалар өсөн төп Y-хромосомалы гаплотөркөм R1a1 — яҡынса 50 %<ref>''Балаганская О. А.'' и др. Генетическая структура по маркерам Y хромосомы народов Алтая (России, Кахахстана, Монголии) // ВЕСТНИК МОСКОВСКОГО УНИВЕРСИТЕТА, 2011 № 2. Страницы: 25-36</ref>. == Сығышы == Относительно происхождения тубаларов существует несколько точек зрения. Например, В. И. Вербицкий считал их племенем «сомнительного происхождения», указывая, что «язык и верования их общие с алтайскими [[калмык]]ами. Поэтому можно думать, что они [[монгол]]ьского же корня. Но может быть, они и [[Финно-угорские народы|финского]] племени, только слились с народностью монгольскою»<ref>{{Книга|ссылка=|автор=Вербицкий В. И.|заглавие=Алтайские инородцы|ответственный=|год=1893|издание=|место=|издательство=Рипол Классик|страницы=7|страниц=221|isbn=978-5-4241-7302-8}}</ref>. Наибольшее распространение получило мнение В. В. Радлова, который первый обратил внимание на то, что [[алтайцы]] называют «черневых татар» этнонимом «туба». Радлов, основываясь на том, что термином «туба» называют себя сойоты, то есть [[тувинцы]], а также [[койбалы]], и учитывая то, что в истории [[Южная Сибирь|Южной Сибири]] XVII в. часто упоминается имя в истории тувинцев, центр обитания которых был на реке Убсе (правый приток [[Енисей|Енисея]]), высказал такое предложение: « ….они переселились с востока. По всей вероятности, они являются [[Самодийцы|самодийскими]] племенами, которые уже ранее отуреченные жили в начале XVII столетия в области между [[Телецкое|Телецким]] озером и [[Катунь]]ю… диалектные особенности их языка указывают на то, что эти племена были отуреченные [[Енисейские кыргызы|киргизами]]. Они ещё до сих пор занимаются собиранием корней и кедровых орехов, также как это писали [[китайцы]] в отношении «Дубо» (Дубо — китайское название племён туба, населявших в конце I тысячелетия [[Восточный Саян]] и принявших участие в этногенезе восточных тувинцев)». Некоторые авторы связывают появление названия народа со словом «дубо», которым китайские летописные источники VI—VIII веков назвали одно из племён [[Гаоцзюй|теле]], обитавшее на Енисее<ref name=":0">{{Cite web|accessdate = 2016-01-14|title = Истоки древней истории тубаларов|url = http://listock.ru/45678|publisher = listock.ru}}</ref>. Название постепенно было воспринято тубаларскими [[Сёок|сеоками]] как обобщающее самоназвание, хотя и не было зафиксировано переписью 1897 года. В. В. Радлов вообще все племена [[Саяно-Алтай|Саяно-Алтайского нагорья]], именующие себя «туба», считал смесью самодийских и [[Кеты|кетских]] этнических элементов, подвергшихся тюркизации по языку. [[В. В. Бартольд]] же считал слово «туба» тюркским названием самодийцев. [[Н. А. Аристов]], вслед за Радловым, рассматривал северных алтайцев как отюреченных [[Енисейские остяки|енисейских остяков]] и самодийцев, за исключением [[Кумандинцы|кумандинцев]] и [[Челканцы|челканцев]], которых он связывал происхождением и с древними [[Тюрки|тюрками]]. В. Г. Богораз принимал северных алтайцев за отюреченных [[Палеоазиаты|праазиатов]]<ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.kunstkamera.ru:8081/siberia/Texts/PotapovTubalari.pdf|автор=Потапов Л. П.|заглавие=Тубалары Горного Алтая|год=М., 1972|язык=|издание=Этническая история народов Азии|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=52—66|issn=}}</ref>. [[Л. П. Потапов]] пришёл к выводу о смешанном этническом происхождении тубаларов и других северных алтайцев при участии самодийских, кетских и [[Угры|угорских]] элементов и присутствии древне-тюркского этнического компонента. По его мнению, «невозможно разделять взгляды В. В. Радлова на происхождение алтайских тубаларов как только тюркизированных самодийцев; их древний этнический субстрат оказывается гораздо сложнее и характеризуется смешением самодийских элементов с древнетюркскими»<ref name=":1" />. Тубаларов с дубо также отождествлял [[Л. Н. Гумилёв]]<ref>{{Книга|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=O3qgAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=%D0%B4%D1%83%D0%B1%D0%BE+%D1%82%D1%83%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B|автор=Гумилёв Л. Н.|заглавие=Хунну: степная трилогия|ответственный=|год=2005|издание=|место=|издательство=СЗКЭО «Кристалл»|страницы=399, 991|страниц=1007|isbn=978-5-9603-0016-2}}</ref>. Традиционно дубо отождествляются с древними тюркскими племенами теле<ref>{{Книга|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=pU4jAQAAIAAJ&focus=searchwithinvolume&q=%D0%B4%D1%83%D0%B1%D0%BE+(%D0%B8%D0%BB%D0%B8+%D1%82%D1%83%D0%B1%D0%B0,+%D1%82%D1%83%D0%B2%D0%B0,+%D1%82%D1%83%D1%84%D0%B0,+%D1%82%D1%83%D1%85%D0%B0)|автор=Маркус С. В.|заглавие=Тува: словарь культуры|ответственный=|год=2006|издание=|место=|издательство=Академический проект|страницы=6, 670|страниц=830|isbn=978-5-902358-93-0|isbn2=}}</ref>. Согласно альтернативной точке зрения, первоначально дубо были монголоязычны и подверглись тюркизации в конце IV века н. э.<ref name=":52">{{Книга|автор=Шабалов А. С.|заглавие=Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э|ответственный=|год=2014|издание=|место=Иркутск|издательство=Издательство Иркутского государственного технического университета|страницы=83—152|страниц=248|isbn=|isbn2=}}</ref><ref name=":5">{{Книга|автор=Шабалов А. С.|заглавие=Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э|ответственный=|год=2014|издание=|место=Иркутск|издательство=Издательство Иркутского государственного технического университета|страницы=228—235|страниц=248|isbn=|isbn2=}}</ref> == Тарихы == В XIII веке, после завоевания Алтая Чингисханом, южные алтайцы попали под власть монголов и частично ассимилировались с этим народом. Тубалары ушли в тайгу и не вступали в битвы. Но затем Алтай вошёл в Улус сына Чингисхана Джучи, и постепенно тубаларов объясачили. Дань платили белками и соболями. В XVII веке тубалары стали данниками Алтын-ханов. В XVIII веке тубалары — данники Джунгарии. В первой же четверти XVIII века стали русскими подданными. Тубалары для русских были неясачные до 1627—1629 г. И ясак не платили и бились в битвах с казаками, но перевес оказался на стороне казаков. Саракокшинские тубалары платили ясак русским по 2-3 соболя, по котлу и по тагану железному с человека в год. Эквивалентом пушного обращения был сначала только соболь, а потом и другие дорогие меха. Тубалары двоеданцы, они платили ясак России соболями, а джунгарам по котлу и железному тагану с человека (южские, кергежские и комляжские). У тубаларов управление было следующее: 1. Старейшины «байты» или «башлык». 2. Зайсаны. Власть зайсанов передавалась по наследству. Сеоки: Юз, Комдош, Тиргеш, Кузен, Челей, Калар, Карга, и т. д. Повинности русской власти: 1. Исправление и прокладка дорог. 2. Тушение пожаров. 3. Поставка лошадей для ямской гоньбы. 4. Заготовка дров для церквей и школ. === Тубаларҙың таралып ултырыуы === К 80-м годам 19 века тубалары были расселены следующим образом: 1. Население Юдской волости жило в селениях: Улала, Сайдыс, Чемал, Ынырга и разбросано по рекам Учак-Иша и Ынырга, 2. Население Комляжской (или Кондожской) волости жило в селениях: Кебезень, Ынырга, Паспаул, Чепош, Ильинское, Ерехалка и было разбросано по рекам Ише, Кузя, Тулон, и по берегам Телецкого озера. 3. Население Кергежской волости жило в селениях: Ынырга, Кебезень, Балыкса, и было разбросано по рекам: Тулой, Пыжа, Сары-Кокша, Эдеган, и по берегам Телецкого озера. 4. Население Кузенской волости жило в селениях: Ынырга, Паспаул, и по рекам Иша, Сары-Кокша. Тубалары расселились выше от кумандинцев по р. Бии и её некоторым левым притокам, вплоть до половины Телецкого озера С первой половины 18 века русские делили земли по родовому различию: волости Кузнецкие, Комляжские, Тергешские (Кергежские или Кергешские), Южские. В атласе [[Семён Ремезов|Семёна Ремезова]] они были уже в 1701 году. Южская волость впервые упомянута в 1745 году. Она располагалась по реке Сары-Кокша. Левый приток Бии. Кузнецкая волость находилась по соседству с Кумандинской, выше по реке Бия. Ещё выше по реке Бии была Комляжская волость. У самых истоков Бии, по обоим берегам Телецкого озера, до его половины, гранича с телесами, находилась Кергежская волость. По рекам Майме, по Ише и между ними, и по правому берегу Катуни жили (кочевали) Тау-телеуты. == Дине һәм мифологияһы == В настоящее время большинство верующих — православные. Традиционные религиозные верования основаны на шаманизме. Среди почитаемых духов одно из главных мест занимали покровители охоты. Популярный дух — помощник охотников — Шаныр. Считалось, что он живёт в тайге, ездит на быстром марале и имеет вид человека с бледными бровями и с посохом из жёлтой акации. За недостаточное к нему внимание Шаныр наказывает охотников, насылая на них кожные болезни и заслоняя зверей от охотничьих пуль железной лопаткой. Для значительной части тубаларов характерен синкретизм православных и дохристианских представлений. Любопытно и характерно для «черневых» жителей — тубаларов и челканцев — представление об образе жизни божества Каныма — хозяина всех зверей тайги. Его изображали в виде человека, одетого в железный панцирь, и поэтому называли «Темир куяктык Каным». Осенью перед охотой ему устраивали моление, приглашая шамана, чтобы испросить удачу на промысле. Шаман камлал не с бубном, а с берёзовой палочкой в виде рогульки, концы которой соединяла верёвочка с подвешенными на ней кусочками угля и старого железа. Так отразился в верованиях хозяйственный быт оседлых пеших охотников и металлургов. Тубалары приносили своим высшим божествам в жертву лошадь с последующим вывешиванием на шесте её шкуры, так же как это делали древние тюрки. Среди этих божеств Каным и Тезим представляли собой персонифицированное олицетворение гор, столь характерное для древних тюрков. Из них «Йыш еези Каным-бий» — хозяин лесов Каным-бий, — почитаемый и другими северными алтайцами, был персонифицированным божеством конкретной горной местности, наподобие Отукена у древних тюрков. Каным — это название высокого горного хребта в северной части Кузнецкого Алтая. Под этим именем он обозначается на современных географических картах. Тезим — тоже название какой-то высокой горы или горного узла, местоположение которого я не установил. Тубалары и прикатунские алтайцы называют его Тезим-бий или Тезим-тайка. Этим высшим божествам приносили в жертву раз в три года лошадей определённой масти, например, божеству Ульгеню — светлой (серой) масти, а Тезиму — рыжей. Жертвоприношение лошадей горам, да ещё одномастных, характерно для тюркоязычных кочевников-скотоводов Саяно-Алтайских гор. Лошадей для жертвоприношений тубалары покупали, так как скота они держали мало из-за природных условий. Высшие божества тубаларов носили приставку «бий» со значением высокого титула: Каным-бий, Шаныр-бий и др. == Йолалары һәм ғөрөф-ғәҙәттәре == === Тубаларҙың туй йолаһы=== Традиционную свадебную обрядность туба, как и многих групп населения Сибири, можно разделить на три цикла: предсвадебный, собственно свадебный, послесвадебный. Несмотря на отдельные локальные различия, они демонстрируют единство форм и действий практически на всей территории расселения рассматриваемой таёжной группы. Во многом сходные традиции в свадебной обрядности наблюдаются также у ближайших соседей туба — челканцев. Общий ход действий со стороны брачующихся сторон зависел от формы заключения брака. У туба было зафиксировано несколько его разновидностей. Наиболее распространёнными являлись брак через сватовство (куда), сговор между родителями малолетних детей (тёп), брак «убегом» и кража невест (кысты тудыбыт или ууры). Вместе с тем, следует отметить, что в целом действа все равно сводились к общепринятым, регламентированным обрядам и обычаям. Инициатива при браке через сватовство принадлежала преимущественно родителям молодого человека. Они выбирали, присматривали подходящую для этой цели девушку. При этом отец и мать юноши руководствовались сугубо прагматическими критериями. Прежде всего, наводились справки о семье потенциальной невесты, иногда вплоть до седьмого колена. Родители молодого человека выясняли, не было ли в её роду психически больных людей или родственников с какими-либо патологическими отклонениями. Лишь после этого обращали внимание на такие качества девушки как трудолюбие, выносливость, аккуратность и т. д. Если выбор родителей нравился их сыну, то тогда начиналась подготовка к сватовству. Непременным атрибутом сватовства являлась молочная водка (арак) или самогон. Слабоалкогольный напиток наливался, как правило, в кожаную ёмкость «тажуур». С ним сваты (родители жениха) ехали к родителям девушки. Входя в дом (аил), они прямо или иносказательно объясняли хозяевам о цели своего визита. При этом в данном процессе большое место занимал обряд «чоочой». Он заключался в следующем. Отец жениха наливал в деревянную чашку водку и с поклоном подавал её хозяину, сделав глоток, он возвращал ёмкость обратно. Пригубив молочную водку, сват (отец жениха) преподносил её матери девушки, а та, в свою очередь, сватье (матери жениха). После окончания обряда «чоочой» происходил обмен трубками (канза). Затем брачующие стороны договаривались о месте и времени свадьбы. Немаловажное место в разговоре между сватами имел вопрос о калыме. Речь шла главным образом о домашнем животном — лошади или корове. Косвенно это указывает на значительную роль скотоводства в хозяйстве туба уже в первой трети XX в. Интересно, что ранее в калым, видимо, домашние животные не входили. По преданию, записанному Л. П. Потаповым, туба во время джунгарского (западно-монгольского) господства (XVII — середина XVIII в.) за невесту платили калым «подо», в которое входили долблёная лодка и сеть из кендыря длиной 3 аршина или 2,13 м. Основные элементы, связанные со сватовством, соблюдались также при остальных формах заключения брака. Так, в случае договора о заключении брака между малолетними детьми, нередко грудными, родители лишь предварительно обозначали возраст, при достижении которого состоится свадьба. В несколько упрощённой форме свадебные обряды протекали при браке «убегом» и краже невест. Молодые люди могли познакомиться на полевых работах, на праздниках или вечеринках. При браке «убегом» влюблённые скрывались в семье жениха. Для молодых сразу же ставили отдельный аил. Спустя неделю родители жениха, взяв с собой молочную водку, лошадь или корову, ехали договариваться с отцом и матерью невесты. При краже девушки имела место подготовка. Жених сплачивал вокруг себя друзей, помощников (балушылар) и обозначал круг осведомительниц — односельчанок избранницы. Они предоставляли всю необходимую информацию о передвижениях девушки. В условленное время её выкрадывали. Похищенную невесту садили верхом на лошадь за спину жениха. Девушка могла отчаянно сопротивляться — вырываться, кричать, царапаться. Не случайно, видимо, что у челканцев жених на спину надевал своеобразную берестяную «кольчугу». В случае благополучного исхода дела украденную девушку помещали в какое-нибудь закрытое помещение. Спустя некоторое время, как и при браке «убегом», родители жениха ехали с поклоном к отцу и матери невесты. Поставленные перед фактом хозяева мирились со сложившимся положением вещей и, в конечном счёте, соглашались на свадьбу дочери. Её готовили ближайшие родственники жениха и невестки. При этом родители{{неопределённость|какие?|nocat=}} в обоих случаях — при браке «убегом» и краже невесты, — как правило, не присутствовали на свадьбе. Свадьба (той) устраивалась обычно после окончания полевых работ в посёлке жениха. Заранее уведомленные об этом событии сюда стекались родственники с обеих брачующихся сторон. Пришедшие на свадьбу размещались рядом с аилом родителей жениха. Центральное место на празднике занимал обряд заплетения кос (шаш айрыш). Он знаменовал собой обретение девушкой нового статуса. Обряд совершался утром двумя подругами невесты в специально устроенном балагане. Его конструкция могла быть различной. Однако, как правило, сооружение делали из 2-3-х метровых берёзок. Пять-шесть, срубленных под корень, деревцев ставили наклонно по кругу и замыкали в их вершинах. Сначала невесте распускали девичью косу и тщательно расчёсывали гребешками волосы, опрыскивая их из чашки молоком (кунок керег). Считалось, что это обеспечит девушке длительную и счастливую жизнь. Затем каждая из подруг заплетали невесте по косе. После завершения указанной процедуры на голову невесты повязывали платок и препровождали её в дом жениха. Немаловажным моментом на празднике являлся выход жениха и невесты из жилища. Он сопровождался уже упомянутым обрядом «чоочой». Сначала один из присутствующих преподносил чашку с молочной водкой жениху, затем она переходила к его отцу. Аналогичные действия, но уже по отношению к матери возлюбленного, производила невеста. Для родителей же новобрачной делали встречу (уткул). Она нередко происходила на значительном расстоянии от аила жениха (до 0,5 км). «Уткул» сопровождался разного рода прибаутками, откупами и угощением молочной водкой, различными праздничными блюдами. Перед посадкой за праздничный стол жених бросал чашку из под молока. Он вставал спиной к полянке и бросал деревянную ёмкость через голову назад. Если чашка переворачивалась вверх дном, то считалось, что молодые будут жить бедно, а наоборот — богато. После этого начиналось пиршество, которое сопровождалось поздравлениями, песнями, танцами и играми. Они длились до позднего вечера. Для близких гостей со стороны невесты хозяева специально устраивали проводы (уйделеш). В свою очередь, родители новобрачной по истечении месяца делали встречное приглашение для отца, матери зятя и их родственников. После окончания всех празднеств молодые окончательно становились мужем и женой. Хорошим тоном считалось, если несколько раз в год молодыми совершались поездки к родителям со стороны жены (тоорун или тооргон кижи). Пара привозила с собой подарки и молочную водку, которая также имела специальное название — «тоорун» или «тооргон». В целом свадебная обрядность туба представляла собой достаточно сложный комплекс регламентированных традицией обрядов и обычаев, которые, в свою очередь, даже программировали поведение брачующихся сторон{{уточнить}}. === Тубаларҙа бала тыуҙырыу === Беременную женщину называли «айлу». Однако при непосредственном общении про неё говорили иносказательно, в частности, называя «курсак» (букв. «желудок»). Аналогичным образом поступали челканцы. Помимо слова «курсак» (в значении «она покушала») у них для обозначения женщины в положении зафиксированы понятия «барлу» (у неё есть), «шыдовас» (в тягости) и др. В период беременности женщину освобождали от тяжёлой работы. Кроме того, она должна была соблюдать ряд правил. Их спектр выглядел достаточно обширным и в целом совпадал с челканским. Так, беременной женщине запрещалось употреблять алкоголь, табак, пинать домашних животных, кошку, собаку, сидеть на опрокинутом вверх дном ведре и т. д. Роды принимались в аиле. Для этого приглашалась бабушка-повитуха (сыймучи туркуш). Она сразу удаляла из помещения всех мужчин и помогала распускать роженице волосы. Обладая определёнными анатомическими знаниями и навыками массажа, повитуха существенно облегчала процесс деторождения. В случае тяжёлых родов в жилище принято было приглашать незнакомого мужчину преклонного возраста, часто с соседнего посёлка. Роженица, как правило, его пугалась и сразу же «освобождалась». Отвод перетягивался ниткой и перерезался ножницами (кайчы). Его закапывали затем где-нибудь в чистом месте. Ребёнка же сразу обмывали в деревянной ёмкости с тёплой водой и обёртывали в имеющиеся под рукой домотканую материю, так как у туба не было принято заранее шить для ребёнка одежду и даже готовить зыбку (пежик). В противном случае, согласно народным представлениям, новорождённый мог умереть. Родственникам по материнской линии ребёнка показывали лишь через год, полтора. Смотрины (чан) сопровождались благопожеланиями (алгыш) со стороны дедушки и бабушки. В стихотворной форме внуку или внучке желали здоровья, радости, силы и т. п. Немаловажное место в жизни малыша занимал дяди по матери (таай). Как правило, «таай» давал имя племяннику или племяннице, дарил подарки (что-нибудь из вещей, лошадь или корову, деньги). === Тубаларҙың ерләү йолаһы === Выявлено два основных типа захоронений — воздушный и подземный. Первый из них исторически, видимо, предшествовал второму. При этом для последнего типа можно выделить две разновидности подземного погребения. 1. Воздушный тип. Данный способ захоронения использовался крайне редко и встречался, видимо, лишь в конце XIX — начале XX в. Покойного обёртывали в берестяные пласты, обвязывали верёвками и подвешивали на кедре. Аналогичным образом поступали в тайге с умершим младенцем, оставляя его, однако, в зыбке. 2. Подземный тип. Он получил наибольшее распространение у туба. При этом здесь наблюдаются культурные традиции, связанные, вероятно, с кочевническим пластом их культуры. Исключение составляет лишь современный способ погребения, сформировавшийся у туба под непосредственным культурным влиянием русских Алтая. В первом варианте покойника хоронили с сопроводительным погребением лошади. Он имел место во второй половине XIX в. Для покойника сначала готовилась колода. Её делали из лиственницы или кедра. Сначала, используя топор и тесло, бревно раскалывали пополам, а затем выбирали изнутри древесину. Одна половинка служила для умершего собственно «гробом», вторая — крышкой. После изготовления колоды туда помещали покойного, предварительно надев на него одежду. В могильную яму (оро) умершего помещали головой на закат солнца, то есть на запад. Вместе с ним в «оро» помещали тушу лошади, верховое убранство животного и личные вещи покойного. После этого яму закидывали землёй. Второй вариант подземного погребения применялся по отношению к лицам умершим в преклонном возрасте. Как и в первом случае покойника хоронили в колоде, однако уже без туши лошади. В «гроб» клались лишь некоторые личные вещи (кисет и трубка и т. д.) отошедшего в иной мир человека. Могильную яму копали в рост человека (1,70—1,80 м). После того как туда опускали колоду «оро» закидывали землёй. Сверху над захоронением ставили намогильное сооружение в виде небольшого сруба «сеок агаш» (букв. «дерево/жилище для костей») с конической крышей. Не исключено, что в прошлом описанному варианту погребения предшествовал наземный тип захоронения. В целом семейная обрядность туба представляла собой достаточно сложный и многоплановый комплекс. Некоторые из его элементов восходят к наиболее ранним этапам социального развития коренного населения таёжного Алтая. Об общей направленности данного процесса свидетельствуют многочисленные параллели в семейных обрядах и обычаях туба и челканцев. Наличие же разных культурных традиций указывают на то, что обряды жизненного цикла рассматриваемой этнической группы исторически формировались при активном участии таёжного и степного населения юго-западной Сибири. == Тубалар хужалығы == Тубалары занимались земледелием, преимущественно мотыжным. Сеяли ячмень. Древнейшим приёмом молотьбы было обжигание колосьев на огне. Скотоводство тубаларов имело ряд общих черт со скотоводством южных алтайцев. Разводили преимущественно лошадей и коров. Из молока изготовляли кислый продымлённый сыр, водку на молоке и другие продукты. Из других хозяйственных занятий большое значение имели рыболовство, промысел кедрового ореха, бортничество, пчеловодство, сбор трав и кореньев, ягод, дикой конопли, которую использовали для изготовления холста. Тубалары издревле занимались добыванием, выплавкой и ковкой железа, деревообработкой и выделкой кожи. Главным материалом для изготовления домашней утвари, посуды являлась береста. Тубаларам было известно и ткачество. === Һунарсылыҡ === Основным занятием были охота на соболя, белку, зайца, лису, медведя, лося, рыболовство и собирание съедобных диких растений — колбы, калины, смородины, кандыка, сбор кедрового ореха, с заготовкой их впрок на зиму и для продажи. Охота велась различными способами: устраивались деревянные ловушки-капканы, луки-самострелы, ловчие ямы и деревянные загороди для крупных зверей. Лук со стрелами был широко распространён вплоть до XIX века, а затем его вытеснило шомпольное ружьё. Охота велась только на родовой территории. Охотничий образ жизни в горной тайге наложил отпечаток на все стороны быта тубаларов. Жизнь древних обитателей черневой тайги начала меняться после поселения русских крестьян и возникновения Алтайской духовной миссии. Многие тубалары заимствовали у русских крестьян элементы хозяйствования и быта. Стали вести комплексное сельское хозяйство, оседлое скотоводство со стойловым содержанием скота. Позднее к этому хозяйству добавляется пчеловодство и огородничество. Стали для жилья рубить русские избы. В советское время на территории бывших родовых земель началось освоение лесного богатства. Стали вырубать и вывозить лес. Тубалары остались без охотничьих угодий. На сегодня это одна из самых острых проблем не только тубаларов, но и многих других коренных малочисленных народов России. === Балыҡсылыҡ === Основными объектами рыболовства в пределах традиционного расселения туба являлись таймень (педер), щука (шортон), окунь (алабуга), чебак (педер ушке), гальян (одоре), хариус (чаран), налим (корты), ёрш (ёрш), пескарь (ак чанак, аксаал) и «селёдка» (кызык) на Телецком озере. Рыбу (палык), помимо удочек (карвык сабы), ловили сетями (ау), неводами (шуйун, чилим), а также лучили ночью. У туба этот способ ночной рыбной ловли с использованием остроги (сайга) обозначался термином «чарадып». Из рыбных ловушек были известны морды (суген, мордэ), верши (сурпа) и запорные сооружения (ман). Сетные ловушки, как уже отмечалось, были представлены сетью, неводом и «фитилём». В частности, сеть «кызык ау» (букв. «селёдочная сеть») широко применялась в прошлом туба на [[Телецкое озеро|Телецком озере]]. Её плели из кендырных или льняных ниток специальной деревянной иголкой (агаш ине). Ширина ячеек (суал) составляла 4 x 4 см. В длину сеть достигала 7—9 и более метров, в ширину — около 3 м. В вертикальном положении в водоёме сеть удерживалась благодаря деревянным поплавкам, привязанным в верхней части ловушки и грузилам-камням — в нижней. Невод широко применялся для ловли рыбы летом-осенью на мелководных участках рек и заводях. Помимо собственно мускульной силы человека при данном способе рыболовства использовался также конно-верховой транспорт. Как правило, он применялся на сравнительно глубоких реках. Способ рыбной ловли с использованием конно-верхового транспорта заключался в следующем. Один из концов невода привязывался к седлу, после чего всадник направлял свою лошадь к противоположному берегу. В это время оставшиеся на месте рыбаки постепенно подтравливали невод. После того как он полностью оказывался в воде и расправлялся, образуя «карман», лошадь, управляемая всадником, описывая полукруг, возвращалась к месту исхода, где улов уже вытаскивался на сушу совместными усилиями рыбаков. Невод использовался также при подлёдном лове рыбы. Для этого предварительно подбирался сравнительно глубокий участок реки, как правило, сильно вдающейся в береговую линию. Зимой, после того как он покрывался льдом, начиналась подготовка к ловле рыбы. В её организации принимало участие несколько человек. Сначала при помощи лома, топора параллельно течению реки на расстоянии 0,5—1 м продалбливались лунки. После этого один край невода подводился при помощи длинного шеста (сырык) с крюком под лед. Противоположная часть сетной ловушки постепенно выбрасывалась рыбаком из лодки, которая поднималась против течения к середине реки и начинала двигаться в направлении берега. Одновременно, оставшиеся два человека, используя шесты, начинают передавать через лунки друг другу противоположный край невода, выводя его на свободную ото льда воду. Встречаясь на берегу, рыбаки вытаскивали улов. Подлёдный способ ловли рыбы мог осуществляться также без использования лодки. Однако для этого вместо одного ряда лунок продалбливали два. Они шли параллельно друг другу и выходили к открытой воде. В отличие от предыдущего способа данный вариант требовал от рыбаков более согласованных и синхронных действий. Четыре человека становились параллельно друг другу около лунок с опущенными в воду шестами. Один из них опускал под лёд один край невода, который перехватывался противоположным рыбаком. Он подтягивался к противоположной лунке. После того как невод полностью оказывался подо льдом, рыбаки начинали движение, передавая напарникам при помощи шестов края сетной ловушки. Из сетных ловушек туба использовали также «фитиль» (пара). Он плёлся из кендырных ниток и имел конусообразную форму (около 1,5 и более метров в длину). В устье его диаметр составлял около 0,5 м, который постепенно уменьшался к концу, заканчиваясь отверстием, связываемым перед установкой верёвкой. Ловушку ставили, как правило, на узких протоках и мелких реках устьем против течения, распирая её вход аркообразным обручем, который фиксировался на дне водоёма при помощи вертикально вбитого кола. Такого рода ловушки (пара) до сих пор используются шорцами на р. Анзас Тубаларам были также известны плетёные из тальниковых прутьев закрытые ловушки — морды и верши. В конструктивном отношении они практически не отличались от аналогичных средств лова рыбы у народов юга Сибири. Плетёные ловушки ставили устьем против течения реки, привязывая их к вбитому в дно реки колу. Нередко рассматриваемые рыболовные снаряды ко дну реки придавливали камнем. Морды и верши являлись также важной составной частью, возводившихся на таёжных реках различных запорных сооружений. На мелководье весной (апрель — май) и осенью (до начала заморозков) возводили заездок «ман». На крупных реках загораживался сравнительно небольшой участок, мелкие водоёмы перегораживались полностью. Направляющие открылки представляли собой вбитые в дно водоёма колья. Между собой они переплетались прутьями тальника или черёмухи. Кроме того, открылки могли возводиться из крупных галек. В середине запорного устройства ставили морду, закрытую сетную ловушку (пара) или вершу. В последнем случае рыба удерживалась в ловушке лишь сильным течением реки. Широкое распространение имело также лучение крупной рыбы. Её били, используя остроги с пятью или семью жалами. Аналогичный способ рыбной ловли был известен чулымским тюркам, таёжным хакасам, большинству групп сибирских татар и васюганско-ваховским хантам. Один из наконечников рассматриваемого орудия хранится в музее п. Тулой. Навершие железной остроги изготовлено способом кузнечной ковки. Общая его длина составляет 26 см. Втулка имеет конусообразный вид с незамкнутыми краями. Её диаметр (3 см) уменьшается по направлению к зубцам. В нижней части втулка расширяется, принимая подтреугольный вид (9 см — в основании), образуя с тыльной стороны узкую щель, ограниченную по краям загнутыми краями изделия. В ней размещена вилка, переходящая в пять зубцов (по 6 см в длину) с отходящими шипами, крайние из которых ориентированы внутрь, остальные расположены слева на право в ряд. Острогой рыбу лучили, бредя по мелководью, складывая добычу в специально сшитый для этой цели мешок (кеден тар). В качестве факела использовалась круто скрученная и надетая на палку береста. На глубоких участках водоёмов рыбу били с долблёнки (кеве). В частности, на [[Телецкое озеро|Телецком озере]] весной (май) так лучили крупную щуку. В это время она плыла в заливы на икромёт. В целом рассмотренные в настоящей работе средства, орудия и способы рыболовства находят широкие аналогии у лесо-таёжного населения Сибири. Мы остановились лишь на некоторых из них. Интересные параллели наблюдаются также в области терминологии. Так, термин «суген/сюган» (морда/верша) общераспространен в тюркских языках и принадлежит к уйгурскому лексическому пласту. Не менее часто встречается среди тюркоязычных народов юга Сибири различные фонетические варианты терминов «ау» (сеть) и «сайга» (острога). В то же время название верши «сурпа» у туба можно сопоставить с челканским словом «шурба» (верша), с томско-карагасским «сурпа» (плетёная ловушка) и мансийским «сурпы» (сетная ловушка) . Таким образом, в прошлом тубалары обладали глубокими традициями рыболовства. Многие из них, безусловно, восходят к наиболее ранним этапам культурной адаптации к окружающей среде. Наличие же разного рода аналогий и параллелей в средствах, орудиях, способах рыболовства, а также тесно связанной терминологии свидетельствует о прямых или опосредованных культурных, возможно, этногенетических контактах предков туба с теми народами Сибири, в этногенезе которых принимали участие угро-, кето- и самодийскоязычные этнические группы. === Йыйыу === Некоторые отрасли собирательства, по крайней мере со второй половины 19 века, приобрели приобрели у тубаларов значение доходного товарного промысла. Речь идёт прежде всего о сборе [[сибирский кедр|кедрового]] [[кедровый орех|ореха]], который скупался главным образом русскими торговцами. В конце 19 и начале 20 столетий ореховый промысел составлял у тубаларов, челканцев и кумандинцев едва ли не главную статью заработка, уступая только выручке от пушнины. В указанное время своё развитие получила и заготовка [[черемша|черемши]], которую продавали русским за деньги или обменивали на муку. Из древнего собирательства у тубаларов также возникло пчеловодство, уже под влиянием русских переселенцев. Собирание мёда диких пчёл превратилось в настоящее пасечное пчеловодство и [[бортничество]]. === Тимер эшкәртеү === Яркой особенностью хозяйственного быта тубаларов, как и большинства «черневых татар», отличавшей их от большинства пеших охотников Саяно-Алтайской и Хангайской горных систем, было умение добывать руду, плавить железо и выделывать из него самые различные предметы вооружения, хозяйственного и домашнего обихода. Металлургия была их древним занятием, местами сохранившимся до последних десятилетий XIX века. Русские люди, проникшие в этот район по реке [[Томь|Томи]] в начале XVII века, не случайно назвали обитающее здесь население «кузнецкими людьми», а построенный в [[1618]] году острог «Кузнецким». В документе 1622 года говорится: «А около Кузнецкого острогу на [[Кондома|Кондоме]] и [[Мрассу|Брасе]] реке стоят горы каменные великие, и в тех горах емлют кузнецкие есачные люди каменье да то каменье разжигают на дровах и разбивают молотами намелко, а разбив, сеют решетом, а просеев, сыпяют понемногу в горн, и в тем сливается железо, и в том железе делают пансыри, [[бехтерец|бехтерцы]], шеломы, копьи, рогатки и сабли и всякое железное оружие, опричь [[пищаль|пищалей]], и те пансыри и бехтерцы продают колмыцким людям на лошади и на коровы и на овцы, а иные есак дают колмыцким людям железом же». Эта технология, существовавшая здесь задолго до появления русских, сохранилась и позднее. Она хорошо описана в XVIII веке участниками русских академических экспедиций в Сибирь. Спецификой этой техники был маленький глиняный горн, устанавливаемый в любое время в жилой юрте на месте очага. Верхняя часть горна представляла полусферическую глиняную крышку с отверстием наверху для засыпки мелкого угля и толчёной руды. Плавили металл сыродутным способом при помощи маленьких ручных мехов и получали за полтора часа [[крица|крицу]] весом немного более килограмма. Н. Ядринцев, описавший (1880) этот процесс в южном районе Телецкого озера, называет такой горн «глиняным сосудом». Несмотря на то, что железные изделия шли в какой-то части в уплату дани, они были также и предметом натурального обмена, меновой торговли, служившей важной статьёй экономической жизни. Об этом имеется прямое свидетельство самих «черневых татар», живших по [[Мрассу|Мрассе]] и в бассейне Кондомы. В ответ на запрещение московского правительства в [[1641]] году ясачным, чтобы они «куяков и шапок железных и копей и рогатин и никакой ратной збруи чёрным и белым калмыкам и киргизским и саянским людям не продавали и на лошади и на скотину не меняли», последние заявили решительным отказом. Они мотивировали это таким образом: «тем-де мы ясачные люди живём». Железоделательная промышленность этих мест носила домашний характер, чем и достигалась массовость производства железных изделий. Эта продукция была основным источником снабжения вооружённых отрядов телеутских, джунгарских и прочих феодалов. Исторические документы XVII века подчёркивают, что калмыкам, например, «опричь Кузнецкие земли, никакова оружия купить не добыть нигде». Алтайские тубалары издавна жили в зоне древней металлургии, которая охватывала южное течение реки Томи (от впадения в неё рек Нижней, Средней и Верхней Терси), бассейны Мрассы, Кондомы, Бии и районы, прилегающие к [[Телецкое озеро|Телецкому озеру]]. Я{{Неопределённость|кто?|nocat=1}} предполагаю, что данный очаг сложился под влиянием и при участии древних тюрков-[[тугю]], проникших в Туву и Горный Алтай в VI—VIII веках, где они оставили свои характерные погребальные памятники. Древние тюрки ещё накануне образования своего государства славились плавкой руды и изготовлением различных изделий из железа, особенно предметов вооружения. Письменные источники подчёркивают, что железные шлемы и панцири были обычным одеянием этого воинственного кочевого народа. В Южной Сибири в древнетюркское время были и другие очаги производства железа. Наиболее близким к североалтайскому был енисейский очаг, созданный [[енисейские кыргызы|енисейскими киргизами]], выделывавшими холодное острое оружие, отличавшееся высоким качеством, как повествуют китайские источники. Правда, у киргизов была своя сыродутная техника плавки железа, отличная от североалтайской, основанная на устройстве специальных плавильных ям и печей, остатки которых исследованы археологами. Возможно, что своё производство они развили под влиянием некоторых самодийских племён, ассимилировавшихся в киргизской среде, так как киргизы, хотя и говорили на одном из тюркских языков, но железо называли [[самодийские языки|самодийским]] термином «гяша». Третий очаг был в районе озера Байкал. Существование его связывают с курыканами древнетюркских надписей. Остатки культуры курыканов, в хозяйстве которых добывание железа и кузнечество играли большую роль, видят{{Неопределённость|кто?|nocat=1}} в памятниках так называемой курумчинской археологической культуры, центр которой находился в южной части Приангарья и Приленского края. В пользу древнетюркского происхождения добычи и обработки железа у северных алтайцев свидетельствуют многие данные. Например, ассортимент железных изделий, их форма и назначение, известные по русским историческим документам XVII—XVIII веков и этнографическим материалам, сходны по всем признакам с древнетюркскими, о чём можно судить на основании археологических находок из древнетюркских погребений Тувы и Алтая и китайских письменных источников. В них входили не только предметы военного вооружения и снаряжения в виде мечей, сабель, наконечников стрел, копий, панцирей и шлемов, принадлежностей сбруи верхового коня (удил, стремян, различных пряжек и т. п.), но и разнообразные бытовые вещи, такие, как подвесные котлы, ножи, черпаки, огнива, в том числе и орудия труда, например топор-тесло. Этот топор дожил у тубаларов до этнографической современности под названием «керги» (у тувинцев — «кер-жек»). До начала XX века сохранились у тубаларов и тувинцев и знаменитые древнетюркские стрелы-свистунки, особенностью которых был полый костяной шарик с отверстиями, насаживаемый перед железным наконечником. При полёте стрела издавала свист, что как будто бы действовало во время боя на психику врагов древних тюрков. Тубалары и тувинцы применяли такие стрелы на охоте, чтобы вспугнуть зверя. Следует добавить, что терминология, связанная с плавкой и обработкой железа, с наименованиями изделий у северных алтайцев, определённо древнетюркского происхождения. Железо, например, именовалось темир или тебир, железная горная руда — темир таш, кузнец — мехи-кöрÿк, щипцы или клещи — кыскаш (кыскач), уголь древесный — кöмур (кобур). У тубаларов термином коббурчи именовалось одно из подразделений рода Кондош, так как люди этого рода в прошлом занимались специально обжигом [[древесный уголь|древесного угля]] для плавки руды. То же самое можно выявить и в названиях изделий, панциря — куяк, сабли — кылыш (кылыс), удил — суулук, стремени — узенги, топора-тесла — керги и др. Таким образом, мы видим, что у пеших охотников алтайских тубаларов была развитая древнетюркская терминология, связанная с плавкой железа и названиями железных предметов военного и домашнего быта кочевников-скотоводов. По археологическим данным из [[Тува|Тувы]] и с [[Енисей|Енисея]], добыча и обработка железа в североалтайской зоне появились в гунно-сарматское время, то есть задолго до возникновения древнетюркского государства, но развились и приняли тот вид, о котором говорят вышеприведённые материалы, под воздействием и при участии древних тюрков. Возможно, что предки древних тюрков участвовали в создании этой отрасли труда и в так называемое гуннское время, так как они вышли из гуннской среды, смешанной по этническому составу. О происхождении их из этой среды свидетельствуют известные письменные источники и некоторые лингвистические данные. == Көнкүреш == === Туҡланыу === В старину основными способами получения сырья для растительной пищи у туба являлись мотыжное земледелие и собирательство<ref>{{Cite web|accessdate = 2016-02-15|title = История и культура народов Алтая|url = http://new.hist.asu.ru/naltai/picsha.html|publisher = new.hist.asu.ru|archiveurl = https://web.archive.org/web/20160224022353/http://new.hist.asu.ru/naltai/picsha.html|archivedate = 2016-02-24|deadlink = yes}}</ref>. В XX веке наряду с корнями и стеблями дикорастущих растений, зерновые культуры и картофель составляли основу их растительной пищи. Особенно важную роль в этом отношении играли мучные и крупяные полуфабрикаты. Наиболее простым в обработке ячменя и получения из него необходимого полуфабриката являлось дробление в ступе. Разломанные зёрна варили в подсоленной воде. В результате получалась похлёбка (коже). В процессе технологически более сложной обработки зерна туба получали также муку (''кулур''), толокно (''талган'') и крупу (''шырак''). Зерно на муку растирали на зернотёрке или мололи на ручной мельнице. Для получения толокна и крупы зерно подвергали термической и механической обработке. Процесс его обработки был аналогичен челканскому. При изготовлении талкана туба могли добавлять туда растёртые на зернотёрке семечки [[Кутра|кендыря]]. Их ели также отдельно, предварительно обжарив в котле. Из крупы готовили кашу уре. Крупу варили на подсоленной воде, часто добавляя молоко. Перед употреблением в кашу могли подсыпать толокно. Талган использовали также при изготовлении каши чарба. Её готовили на подсоленной воде, куда, помимо толокна, клали лук и мясо. При изготовлении блюда ууту тертпек использовался [[солод]]. Получали его из пророщенных ячменных или ржаных зёрен. Их сушили и растирали на зернотёрке или мололи на ручной мельнице. Солод (30 %) затем смешивали с талканом (70 %) и замешивали на подсоленной воде или молоке. В результате получалась жидкая по консистенции масса, которую клали в обмазанную маслом сковородку и помещали в русскую печку. В середину готового блюда клали сливочное масло. Хлеб (''тертпек'') традиционно пекли из пресного теста, в которое добавляли масло или сметану. Тертпек по форме имел вид лепёшки (диаметром 15—20 см). Пекли тесто в горячей золе. Позднее туба научились готовить дрожжевой хлеб (''калаш''). Его пекли в сбитой из глины русской печке. В ней также готовили пресные лепёшки (''толгочок''). Из пресного теста изготовлялось также блюдо ''казан тертпек'' (букв. «хлеб котла»). Сначала из пресного теста формировали лепёшки, а затем их опускали в кипящий мясной бульон (''мюн''), предварительно убрав оттуда мясо. К столу ''казан тертпек'' подавали отдельно от мяса и бульона. Традиционным блюдом являлся также ''тутпач''. Его варили без каких-либо мясных добавок или с различными видами мяса. Основным полуфабрикатом для его приготовления служило пресное тесто. Сочень для тутпач нарезали мелкими кубиками. Варили их в воде или мясном бульоне, добавляя дикий лук (''согоне''). Из пресного теста туба готовили вареники, пироги и блины. Начинку для вареников делали из мелко раскрошенной [[калба|калбы]], а пироги пекли с растёртой на зернотёрке черёмухой. Блины готовили на сковородке и ели с чаем или молоком. Муку использовали также для приготовления похлёбки. Это блюдо готовили из пареной в русской печке [[Калина обыкновенная|калины]]. Похлёбку кипятили в воде и заправляли мукой. Аналогичное блюдо у челканцев называлось ''шанаш''. Значительное место в питании туба занимали луковицы, стебли и листья дикорастущих растений — [[Кандык сибирский|кандыка]], [[Лилия кудреватая|сараны]] (''саргаш''), ''калбы'' ([[черемша]]), [[Борщевик сибирский|пучки]] (''палтыран'') и других. Употребляли их в сыром и варёном виде. Кроме того, в пищу употребляли [[Малина|малину]] (''агаш тейлек''), [[Смородина красная|красную]] и [[Смородина чёрная|чёрную смородину]] (''кызылкат'', ''мурогот''), [[Черёмуха обыкновенная|черёмуху]] (''тюрмут''), [[Земляника зелёная|клубнику]], [[Земляника|землянику]] (''тер тийлек''), [[Черника|чернику]] (''кошпок''), [[Калина|калину]] (''палан''). Из пожаренных и растёртых на зернотёрке кедровых орешков получали также жирную густую массу ''токчок''. Корни кандыка выкапывали в июне. Для этой цели использовали мотыгу. За день выкапывалось до 1—2 вёдер корней. Их ели в сыром и варёном виде. В последнем случае кандык готовили в подсоленной воде или на молоке. Клубни сараны выкапывали в июне-августе. Их варили на воде или молоке. Кроме того, клубни пекли в горячей золе, предварительно завернув в лист пучки, а также могли добавлять в тутпач. Сарана в значительном количестве заготовлялась на зиму. Для этого её раскрашивали и ссыпали в холщовые мешки. В пищу употреблялись также стебли калбы, пучки (палтырган) и листья бадана (тавана). Черемшу заготавливали в середине мая, июне. Из неё делали салаты и начинку для вареников. Кроме того, практиковалось соление на зиму. Стебли пучки ели в сыром виде до цветения указанного растения. Листья бадана запаривали в кипятке, получая тем самым напиток. Значительное место в традиционном питании туба занимали мясные полуфабрикаты и рыба. В пищу использовали мясо медведя, оленя, лося, марала, бурундука, зайца и некоторых других видов диких животных. Из птиц в пищу шло мясо глухаря, рябчика, гуся и утки. Летом мясо (эт) коптили. Делалось это следующим образом. Мясо сначала варили, подсаливали, нарезали лентами и раскладывали на специально подготовленном сооружении (атыс). Оно представляло собой поднятый на четырёх столбиках настил с редко положенными черёмуховыми прутьями (диаметром около 1 см). Под ним раскладывали костёр из приготовленных из черёмухи, рябины, берёзы дров. На охоте варили мясо диких животных. Из дичи предпочтение отдавалось глухарю и рябчику. Помимо мяса в казан добавляли крупу и лук. Скот кололи осенью. На зиму заготовляли преимущественно конину. Лошадь, держа за узду, сначала оглушали обухом топора, а затем перерезали горло. Мясо замораживали на улице и хранили зимой на крыше одной из хозяйственных построек, забрасывая его снегом. Кровь только что заколотого животного сразу сливали в специально подготовленную ёмкость. Она служила основой для смеси идущей на изготовление кровяной колбасы кан (букв. «кровь»). Кровь подсаливали и смешивали с молоком (1—1,5 литра молока на ведро крови), добавляли лук. Полученную смесь сливали в кишки, концы которых стягивали суровыми нитками. Кровяную колбасу варили в простой воде или мясном бульоне. Её готовность проверяли вилкой, если кровь не текла, то она была готова к употреблению. Из рыбы (палык) туба преимущественно варили уху (палыктын мюны). Кроме того, её могли класть в тутпач. Хариус и таймень шли также для приготовления пирогов из дрожжевого теста. Выпотрошенную рыбу клали туда целиком и выпекали в печке. Рыбу также жарили, солили и вялили. Важным источником пищи у туба являлось также коровье молоко (сут) и приготовлявшиеся из него продукты. Однако они получили распространение, видимо, только в XX в. Чегень (скисшее коровье молоко), курут (твёрдый сыр), молочная водка (арак) и некоторые другие виды молочных продуктов были прежде совершенно неизвестны северным алтайцам. Сметану (каймак/кайвык) получали, собирая её с отстоянного молока. Из каймак/кайвык делали в свою очередь сливочное масло (сайрю). Для этого сметану сливали в маслобойку и сбивали до получения необходимой массы. Из чегень туба получали целый ряд молочных продуктов, прежде всего — молочную водку (арак) и сыры (курут, пыштак). Процесс изготовления арак у туба был сходен с челканским.4 После перегонки чегень в самогонном аппарате в котле оставалась творожистая масса (арчин), которая шла на изготовление твёрдого сыра (курут). Её собирали и клали в горячем виде в специально сделанный для этой мешок и подвешивали для того, чтобы вытекла сыворотка. Затем творожистую массу клали под пресс и сушили в печке. Пресный сыр (пыштак) туба изготовляли следующим образом. Кипячёное молоко (ведро) сливали в корыто и размешивали с чегень (0,5 ведра). Через некоторое время оттуда выбирали творожистую массу и перекладывали в мешок, давая вытечь сыворотке. После этого сыр клали под пресс. Пыштак затем разрезали ножом и ели отдельно или с мёдом. Таким образом, в традиционной структуре питания туба выделяется растительная, мясная и молочная пища. Их источниками являлись охота, рыболовство, собирательство, мотыжное земледелие и скотоводство. Однако характер питания туба уже в первой половине XX в. определялся продукцией земледельческой и скотоводческой отраслей хозяйства. На это указывает наличие разнообразных блюд и продуктов из муки, толокна, крупы и молока. === Туҙҙан кәрәк-яраҡ предметтарын етештереү === Диапазон применения коры берёзы (бересты) у тубаларов был широк, но в основном её использовали для производства предметов утвари. Бересту снимали во второй половине июня и в июле. При этом основным критерием её отбора являлось наличие ровной, без наростов и трещин поверхности. Существовало два способа снятия коры с берёзы. В первом случае на дереве сначала делали вертикальный разрез, предварительно обстучав избранный участок коры обухом топора, а затем осторожно разворачивали бересту так чтобы не повредить её внутренний слой. При втором способе берёзу срубали и распиливали на несколько частей. Кору от дерева отделяли при помощи палочки, обтыкая ею чурбак с двух сторон. Сколотень (береста, снятая целиком с чурбака) затем выворачивали руками. Аналогичные способы снятия бересты имели место у челканцев . В соответствии с технологией изготовления берестяных ёмкостей у тубаларов выделено шитьё из пласта и комбинированная техника их выполнения (по классификации О. М. Фишман). Плетение из полосы в технике прямого или косого плетения у рассматриваемой группы населения не отмечено. В рамках пластовой техники изготовления берестяных предметов выделено два типа: прямоугольная или квадратная в плане коробка с низкими бортами (кыйвек); прямоугольный короб со слегка скруглённым узким дном и прямо срезанным верхом (колчак — у южных групп туба, комдо — у северных). Берестяная утварь, выполненная с использованием комбинированных приёмов, представлена цилиндрическим типом (туюс/тююс, тозок). Не исключено, однако, что ранее у туба изделия из бересты типологически были более разнообразными. Наиболее простой в плане изготовления являлась прямоугольная или квадратная коробка с низкими бортами. Не случайно, что данный тип находит широкие аналогии у лесо-таёжного населения Северной Евразии. Коробка выполнялась из берестяной пластинки, углы которой складывались в виде треугольников и прижимались к образованным таким приёмом стенкам. Для придания жёсткости их кромок под отогнутые углы могли подкладываться прямоугольные берестяные пластинки. К стенкам они пришивались с помощью конопляных ниток и сарги. Использовали кыйвек для хранения жидких продуктов. Рассматриваемый тип берестяной утвари, как уже указывалась, в силу простоты изготовления отмечен у многих народов Восточной Европы и Сибири. Однако называлась коробка по-разному — чуман (русские, коми), самах (таёжные хакасы), отуш, шомох (тофалары), шомух (тоджинцы) тозыяк (челканцы) и т. д. Лишь у челканцев зафиксирован термин кыйбек в значении «берестяное сито». Изготовлялось оно у них из коробки (тозыяк). Различные названия для одного типа утвари свидетельствуют о его конвергентном появлении у лесо-таёжного населения Северной Евразии. Широкое применение в быту и хозяйстве туба получил также короб колчак. Прежде всего, он широко использовался охотниками для транспортировки продуктов к месту промысла. Его выполняли из длинного прямоугольного пласта бересты, сложенного пополам. Углы в виде треугольников в нижней части короба отгибали вверх — к боковым стенкам. Края бересты на боковых стенках заходили друг за друга. Загнутые углы и стенки кузова сшивали саргой в виде строчных швов. Верхний край короба укрепляли при помощи обруча из черёмухового прута. Обруч пришивали при помощи сарги у кромки кузова изнутри, косыми стежками. Кузов, применявшийся у охотников, имел крышку. Он изготовлялся также как и колчак, но с невысокими стенками. Кроме того, размеры крышки были несколько больше, чем горловина кузова. Крышку на короб надевали сверху. К спине охотника короб крепился при помощи плетённой из кендырных ниток ленты (длина 3—4 м, ширина 0,4—0,5 м). Имел место также короб с относительно невысокими стенками. Его конструкция была идентична рассмотренному кузову (колчак). Туба часто называли его терки, словом, образованным от глагола тер «собирать». С терки ходили в тайгу собирать ягоду, черёмуху, кедровые орехи и т. д. Обычно короб имел ручку из черёмухового прута. Концы прута укрепляли у кромки коротких стенок. Ближайшей аналогией колчак туба является короб (комдо) челканцев. У последних также бытовал кузов (комдо) с относительно низкими стенками. Женщины складывали в него луковицы кандыка, предварительно укрепив комдо на поясе. Челканский короб, как и терки, мог также иметь ручку из черёмухового прута. Кроме того, прямоугольный кузов со слегка скруглённым узким дном и прямо срезанным верхом бытовал у целого ряда народов Южной и Западной Сибири, Европейской части России . Берестяные изделия, выполненные в границах комбинированной техники, были представлены, как уже отмечалось, одним типом — цилиндрическим. Выявлено два способа его изготовления: в первом случае использовался сколотень, во втором — нет. Изготовляли туюс/тююс следующим образом. Сначала из кедра вырезали круглое дно (туве). Его диаметр был несколько больше диаметра заготовленного берестяного цилиндра (сколотня). Дно в сколотень вгоняли сверху вниз. По мере высыхания береста плотно стягивала края дна. Снаружи сосуд обёртывали вторым слоем бересты. При этом пластинку выворачивали при сворачивании в цилиндр внутренней стороной наружу. Края бересты соединяли различными по форме замками. Кромку сосуда укрепляли не широкой полосой бересты, концы которой соединяли в замок или просто пришивали к сосуду саргой. Вторую полосу бересты на сосуд обёртывали снизу и также соединяли в замок. Элементом данного изделия могла являться накладная крышка, вырезанная из кедрового дерева и снабжённая аркообразной ручкой, изготовленной из черёмухового прута. Как и в случае с низкой прямоугольной коробкой (кыйвек), цилиндрическую ёмкость (туюс/тююс) использовали преимущественно для хранения жидких продуктов — молока, сметаны, простокваши и т. д. Второй вариант рассматриваемого типа (тозок) изготовлялся без использования сколотня. Тулово сосуда выполнялось из прямоугольного берестяного пласта. Его сворачивали в цилиндр. Зашедшие друг на друга края сшивались затем саргой вертикальными строчными швами, а снизу крепилось дно сосуда, изготовленное из кедрового дерева. Тозок использовался населением для изготовления жертвенной браги (орто). Во многом сходный берестяной сосуд, использовавшийся в ритуальной практике, отмечен у северных соседей туба — челканцев. Цилиндрическая ёмкость хранится в фондах Омского государственного историко-краеведческого музея. Во время камлания шаман мешалкой, которая идёт в комплекте с сосудом, разбрызгивал брагу (орто). Вполне возможно, что рассматриваемый вариант цилиндрической ёмкости у туба являлся более ранним по сравнению с аналогичным по типу берестяным изделием, изготавливавшимся с использованием сколотня. == Халыҡ иҫәбен алыу == Переписи населения советского периода (кроме 1926 г.) включали тубаларов в состав [[алтайцы|алтайцев]]. В 2000 году тубалары были отнесены к коренным малочисленным народам Российской Федерации (Постановление Правительства Российской Федерации № 255 от 24 марта 2000 г.). [[Всероссийская перепись населения 2002 года]] учла их отдельной народностью со своим языком, [[Всероссийская перепись населения 2010 года]] — субэтносом в составе [[алтайцы|алтайцев]]. == Һаны һәм таралып ултырыуы == По [[Перепись населения РФ (2002)|переписи населения 2002 года]] численность тубаларов в [[РФ]] составила 1565 чел., в том числе в [[Республика Алтай|Республике Алтай]] — 1 533 чел. — в основном в [[Чойский район|Чойском районе]]. По [[Перепись населения РФ (2010)|переписи населения 2010 года]] — 1 965 чел., в том числе в [[Республика Алтай|Республике Алтай]] — 1 891 чел. '''Численность тубаларов в населённых пунктах в 2002 г.<ref>http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=vpn2002_pert {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190712135622/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=vpn2002_pert |date=2019-07-12 }} База микроданных Всероссийской переписи населения 2002 года</ref>''': [[Алтай Республикаһы]]: село [[Иогач]]: 220 чел.; село [[Кебезень]]: 198 чел.; село [[Тулой (село)|Тулой]]: 135 чел.; город [[Горно-Алтайск]]: 117 чел.; село [[Старый Кебезень]]: 111 чел.; село [[Артыбаш]]: 108 чел. == Теле == [[Тубаларский язык]] относится дискуссионно либо к [[северноалтайские языки|северно-алтайской группе языков]], либо к [[киргизско-кыпчакские языки|киргизско-кыпчакской (хакасской) подгруппе]] [[кипчакские языки|кипчакской группы]] ([[тюркские языки|тюркской ветви]] [[алтайская семья|алтайской языковой семьи]]). Официально тубалары и [[тубаларский язык]] признаны отдельными народом и языком. Однако этнографы согласно новой классификации склоняются к отнесению их в состав [[северноалтайский язык|северно-алтайского (кумандинско-челканского) языка]] (как [[тубаларское наречие]]), либо в состав [[южноалтайский язык|южно-алтайского (собственно алтайского) языка]]<ref>Баскаков Н. А. Тюркские языки, М., 1960, 2006 </ref>. == Генетикаһы == Аутосом ДНК буйынса тубалар шалғандарға яҡын. Y-хромосома буйынса R1a гаплотөркөмө өҫтөнлөк итә. Артабан Y-хромосомалы Q һәм N гаплотөркөмдәре килә<ref>[https://www.genofond.ru/genofond.binec.ru/default225f0.html?s=0&p=701 Генофонд :: Итоги изучения Южной Сибири<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. Y-хромосомалы гаплотөркөмдәрҙе өйрәнеү мәғлүмәттәре буйынса, тубалар көнбайыш-евразия кластерына ҡарай<ref>''Балановская Е. В., Балаганская О. А., Дамба Л. Д., Дибирова Х. Д., Агджоян А. Т., Богунов Ю. В., Жабагин М. К., Исакова Ж. Т., Лавряшина М. Б., Балановский О. П.'' [https://www.researchgate.net/publication/264235919_Impact_of_the_environment_on_the_gene_pool_of_Turkic-speaking_populations_of_mountains_and_steppes_in_Altai_Sayan_Tien_Shan_and_Pamir ВЛИЯНИЕ ПРИРОДНОЙ СРЕДЫ НА ФОРМИРОВАНИЕ ГЕНОФОНДА ТЮРКОЯЗЫЧНОГО НАСЕЛЕНИЯ ГОР И СТЕПНЫХ ПРЕДГОРИЙ АЛТАЕ-САЯН, ТЯНЬ-ШАНЯ И ПАМИРА] // Вестник Московского университета. Серия XXIII АНТРОПОЛОГИЯ № 2/2014: 46–55</ref>. У тубалар выявлена [[Гаплогруппа B (мтДНК)|митохондриальная гаплогруппа В4b1]] (6,3 %), широко распространённая в Юго-Восточной Азии. Митохондриальная гаплогруппа D достигает у тубалар 27 % (D4b1 и D4j — по 7,0 %, D4o — 4,2 %). Доля U4b составляет 14,7 %, C4b — 13,9 %, A-16362 — 6,9 %, U5a — 6,3 %, G2 — 2,1 %, Х2e — 0,7 %<ref>''Стариковская Е. Б.'' [https://www.mcb.nsc.ru/sites/mcb.nsc.ru/files/fck/file/autoref/Starikovskaya_EB_avtoreferat.pdf Филогеография митогеномов коренного населения Сибири], 2016</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор = |часть = Тубалары |заглавие = [[Сибирь. Атлас Азиатской России]] |оригинал = |ссылка = |место = М. |издательство = Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография |год = 2007 |страниц = 664 |isbn = 5-287-00413-3}} * {{книга |автор = |часть = Тубалары |заглавие = [[Народы России. Атлас культур и религий]] |оригинал = |ссылка = |место = М. |издательство = Дизайн. Информация. Картография |год = 2010 |страниц = 320 |isbn = 978-5-287-00718-8}} * {{БРЭ |статья=Тубалары|id=4218506|автор= |том= 32|страницы= 469|ref=БРЭ}} == Һылтанмалар == * [https://www.youtube.com/watch?v=MRhQokjgXLo Тубалары. Дети тайги | Редкие люди. Моя Планета — YouTube] {{ВС}} {{Коренные малочисленные народы России}} {{Тюркские народы}} {{Этносы тюрко-монгольского происхождения}} [[Категория:Население Республики Алтай Республикаһы халҡы]] [[Категория:Төрки-монгол сығышлы этностар]] [[Категория:Төньяҡтың төп халыҡтары]] [[Категория:Себер халыҡтары]] [[Категория:Төрки халыҡтар]] [[Категория:Рәсәй халыҡтары]] [[Категория:Википедия:Аныҡлауҙы талап итеүсе мәҡәләләр]] icsoihe46uwb9k6tv174ygsx2ee658u Ханттар 0 181445 1152446 1151951 2022-08-28T03:12:03Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Народ | название = Ханты | самоназвание = Ханти | численность = {{num|31500}} чел. | расселение = {{RUS}}: {{num|30943}} (2010)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2020-04-30 }}</ref>, {{num|28678}} (2002)<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24}}</ref><br> ** {{флагификация|Тюменская область}}:<br>{{num|29277}} (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, {{num|26694}} (2002 г.)<ref name="perepis"/> *** {{флагификация|Ханты-Мансийский автономный округ}}:<br>{{num|19068}} (2010)<ref name="пер.2010"/>, {{num|17128}} (2002)<ref name="perepis" /> *** {{флагификация|Ямало-Ненецкий автономный округ}}:<br>9489 (2010)<ref name="пер.2010"/>, {{num|8760}} (2002)<ref name="perepis" /> *** [[Төмән өлкәһе]], [[ХМАО]] һәм [[ЯНАО]] иҫәпләмәйкнсә:<br>720 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 806 (2002)<ref name="perepis" /> ** {{флагификация|Томская область}}:<br>718 (2010)<ref name="пер.2010"/>, 873 (2002)<ref name="perepis" /> {{KAZ}}:429 (перепись 2009 года)<ref name="Каз2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120501000000/http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx |date=2012-05-01 }} ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Национальный состав населения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511104653/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2011-05-11 }})</ref><br> {{UKR}}:100 (перепись 2001 года)<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20 &n_page=5|title=Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины}}</ref><br> {{BLR}}:14 (2009 г.)<ref>{{cite web|url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf|title=Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. НАСЕЛЕНИЕ ПО НАЦИОНАЛЬНОСТИ И РОДНОМУ ЯЗЫКУ|publisher=belstat.gov.by|archiveurl=https://www.webcitation.org/65BNNIkIs?url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf|archivedate=2012-02-03|accessdate=2011-10-16|deadlink=no}}</ref> {{Флагификация|Латвия}}:5 (оценка 2021)<ref name="pmlp1">[https://www.pmlp.gov.lv/sites/pmlp/files/media_file/isvn_latvija_pec_ttb_vpd.pdf Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.01.2021.]{{ref-lv}}</ref> | архкультура = | язык = Ханти теле, [[русский язык|русский]] | раса = субурал тибы | религия = [[шаманизм]], [[анимизм]], [[православ дине]] | родственные = [[манси]], [[венгрҙар]] | входит = [[Фин-уғыр халыҡтары]] | включает = | происхождение = }} [[Файл:Ostyak.jpg|справа|мини|Остяк (хант) Томскиҙа, 2006 йыл.]] '''Ханты''' (үҙатамаһы — ''ханти'', ''хандэ'', ''кантэк, ас хоят''; {{lang-ru|}} ''иҫкесә'' «остяки́») — Көнбайыш Себерҙең төньяғында, башлыса [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра]]ла йәшәүсе аҙ һанлы урындағы [[Фин-уғыр халыҡтары|фин-уғыр]] халҡы. ''Ас хоят'' атамаһы ''Обь кешеһе'' тигәнде аңлата. == Этнонимы == ''Хантэ'' атамаһы ''кеше'' тигәнде аңлата. Урыҫ телендә был халыҡ вәкилдәрен билдәләү өсөн: {{Comment|мн. ч.|күплектә}} ''ханты'' (склоняемый була); {{Comment|ед. ч.|берлектә}} ''хантыйка (ж. род)'' шулай уҡ ''ханты'' (несклоняемый) ир-егетте йәки ҡатын-ҡыҙҙы билдәләү өсөн. ''Хантыйский'' сифаты һәм (үҙгәрмәй) ''ханты''<ref>Ожегов С. И. Словарь русского языка: {{Num|70000}}2 слов / Под ред. Н. Ю. Шведовой. — 23-е изд., испр. — М.: Рус. яз., 1991. — 917 с. — ISBN 5-200-01088-8.</ref>. == Һаны һәм таралып йәшәүе == [[Файл:Доля хантов в Томской и Тюменской (включая ЯНАО и ХМАО) областях, в %.png|thumb|400px|Томск һәм Төмән өлкәләрендә (Ямал-Ненец автономиялы округы һәм Ханты-Манси автономиялы округы менән бергә) ханттар өлөшө 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса %-тарҙа.]] [[Файл:Расселение хантов в УФО по городским и сельским поселениям, в %.png|thumb|400px|Ханттарҙың Урал федераль округының ҡала һәм ауыл биләмәләрендә урынлашыуы проценттарҙа, 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренән.]] [[Файл:Khanty in front of Chum near Lake Numto.jpg|thumb|right|Ханттар Нумто күле янындағы чум алдында.]] Ханттар өс этнографик төркөмгә айырыла: төньяҡ, көньяҡ һәм көнсығыш; көньяҡ (Иртыш йылғаһы буйы) ханттар урыҫ һәм татар халҡы менән ҡатнашҡан<ref>{{cite web|url=http://gatchina3000.ru/big/118/390_bolshaya-sovetskaya.htm|title=Ханты|publisher=БСЭ}}</ref>. Брокгауз менән Ефрондың XIX быуат аҙағында — XX быуат башында нәшер ителгән энциклопедик һүҙлеге, остяк (ханттар) халҡын түбәндәгесә билдәләгән — {{Начало цитаты}} Обь, Иртыш һәм уларҙың ҡушылдыҡтары (Конда, Васюган һ. б.) буйлап, Тубыл губернаһында һәм Томск губернаһының Нарым округында йәшәгән уғыр-фин ҡәбиләһе. Өс төркөмгә бүленә: төньяҡ остяктар — Березовка округында, көнсығыш — Сорғот һәм Нарым (Васюган йылғаһы буйлап) һәм көньяҡ-көнбайыш йәки Иртыш — Тубыл округының төньяҡ өлөшөндә, Обь, Иртыш, Конда йылғалары ярҙары буйлап һ. б.<ref name="Ханты"/> {{Конец цитаты}} 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ҡарағанда, Рәсәйҙә ханттар һаны 28 678 кеше тәшкил итә, шуларҙың 59,7 % — Ханты-Манси округында, 30,5 % — Ямал-Ненец округында, 3,0 % — Томск өлкәһендә, 3,0 % — Ханты-Манси автономиялы округы һәм [[Ямал-Ненец автономиялы округы]]нан тыш [[Төмән өлкәһе]]ндә, 0,3 % Коми Республикаһында йәшәй. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, ханттар һаны 30 943 кешегә тиклем артты, шуларҙың 61,6 % Ханты-Манси округында, 30,7 % — Ямал-Ненец округында, 2,3 % — Төмән өлкәһендә Ханты-Манси автономиялы округынан һәм Ямал-Манси автономиялы округынан тыш, 2,3 % — Томск өлкәһендә, 1,4 % — Новосибирск өлкәһендә йәшәй. ; Халыҡ иҫәбен алыу буйынса ханты халҡының һан яғынан үҫеш динамикаһы {| class="standard" ! 1926<ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php|title=Всесоюзная перепись населения 1926 года.Национальный состав населения по республикам СССР|publisher=«[[Демоскоп]]»|accessdate=2011-01-10|deadlink=no}}</ref>||1939<ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php|title=Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР|publisher=«[[Демоскоп]]»|accessdate=2011-01-10|deadlink=no}}</ref>||1959<ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php|title=Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР|publisher=«[[Демоскоп]]»|accessdate=2011-01-10|deadlink=no}}</ref>||1970<ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php|title=Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР|publisher=«[[Демоскоп]]»|accessdate=2011-01-10|deadlink=no}}</ref>||1979<ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php|title=Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР|publisher=«[[Демоскоп]]»|accessdate=2011-01-10|deadlink=no}}</ref>||1989<ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php|title=Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР|publisher=«[[Демоскоп]]»|accessdate=2011-01-10|deadlink=no}}</ref>|| 2002<ref name="perepis" />|| 2010<ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_10.php|title=Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации|publisher=«[[Демоскоп]]»|accessdate=2012-04-21|deadlink=no}}</ref> |- | 22,306 ||18,468 || 19,410 || 21,138 || 20,934|| 22,521|| 28,678 || 30,943 |} == Тарихы == [[Файл:Ostjaken_vom_Ob_Ende_19tes_Jhdt.jpg|thumb|right|Ханттар Обь йылғаһы буйында.]] Ханттарҙың ата-бабалары көньяҡтан Обь түбәнге ағымына үтеп инеп, хәҙерге Ханты-Манси һәм Ямал-Ненец автономиялы округтарының көньяҡ райондарына күсеп ултырған, ә I мең йыллыҡ аҙағында аборигендарҙың һәм ситтән килгән уғыр ҡәбиләләренең ҡушылыуы һөҙөмтәһендә ханттарҙың этногенезы (полуй-тамаҡ мәҙәниәте) башланған<ref name="Славянская энциклопедия">{{книга |автор = Владимир Вольфович Богуславский |заглавие = Славянская энциклопедия: XVII век в 2-х томах. Н-Я |том = 2 |ссылка = https://books.google.com/books?id=FLzQzmb9s5AC&pg=PA557&dq=остяки&hl=ru&ei=j_AqTcjKDYfMswbQmOy_Ag&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDUQ6AEwAzgU#v=onepage&q=остяки&f=false |издательство = Olma Media Group |год = 2004 |страницы = 557 |isbn = 5224036607, 9785224036608 }}</ref>. Ханттар үҙҙәрен күбеһенсә йылға буйынса атаған, мәҫәлән, Kondikhou ï = «Конда кешеләре», As-jah = «Обь халҡы», һуңғыһынан, башҡа тикшеренеүселәрҙең фекеренсә, урыҫтарҙың '''остяки''' тигәнен татарҙарҙан алған булыуы мөмкин: «үштәк» = варвар<ref name="Славянская энциклопедия"/>. Самодийҙар (самоеды) (ненец, энец, нгансан, селькуптар һәм революцияға тиклемге Рәсәйҙә юғалған саян самодийҙарының дөйөм атамаһы) ханттарҙы ''яран'' йәки ''ярган'' тип атаған<ref name="Ханты"/> (иртыш-ханти теленә яҡын һүҙ — «сит кеше»)<ref name="Славянская энциклопедия"/>. Традицион кәсептәре — балыҡсылыҡ, һунарсылыҡ һәм болан үрсетеү. Традицион дин — шаманлыҡ һәм православие ([[XVI быуат]]тан алып). Урал расаһына ҡарай<ref name="Народы">{{книга |автор = Лев Миронович Минц |заглавие = Большая энциклопедия народов |том = 2 |ссылка = https://books.google.com/books?id=QSNaCwwlFa8C&pg=PA556&dq=ханты&hl=ru&ei=ZPcqTajzDoLIswasnvTfAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CC4Q6AEwAjgU#v=onepage&q=ханты&f=false |издательство = Olma Media Group |год = 2007 |страницы = 556 |isbn = 5373010537, 9785373010535 }}</ref>. == Антропологияһы == [[Файл:023 Description of all the Russian state-dwelling peoples - Ein Ostiakischer Hermelin-Fänger, 1790 (crop).jpg|thumb|260px|Аҫ (горностай) тотоусы остяк. И. Г. Георгиҙың "Рәсәй дәүләтендә йәшәгән халыҡтар тасуирламаһы"нан һүрәт (1781)]] Брокгауз менән Ефрондың энциклопедик һүҙлеге ханттарҙы түбәндәгесә тасуирлай<ref name="Ханты">{{cite web | url = http://gatchina3000.ru/big/075/75412_brockhaus-efron.htm | title = Остяки | publisher = Брокгауз-Ефрон }}</ref>: {{Начало цитаты}} Остяктар кәүҙә төҙөлөшө буйынса уртаса, хатта уртаса буйлынан түбәнерәк (156—160 см), ҡара йәки ҡуңыр йөҙлө (һирәкләп аҡ тирелеләр), ғәҙәттә төҙ, оҙон сәсле (таратылып, йәки үрелеп йөрөтәләр), ҡара күҙле, һирәк һаҡаллы, тән тиреһе ҡуңыр төҫтә, яҫы йөҙлө һәм сығыңҡы яңаҡлы, ҡалыныраҡ иренле һәм төптән батынҡыраҡ, осо киңерәк һәм өҫкә ҡараған танаулы. Ғөмүмән, бындай тип бер аҙ монголдарҙы хәтерләтә, әммә күҙ киҫелеше дөрөҫ һәм баш һөйәге йышыраҡ осраҡта тар һәм оҙонса (долихо- йәки субдолихоцефальный). Быларҙың барыһы ла остяктарға айырым йоғонто яһай, һәм ҡайһы берәүҙәр уларҙа Европаның бер өлөшөндә йәшәгән үҙенә бер төрлө боронғо раса халҡы һыҙаттарын күрергә әҙер. Ҡатын-ҡыҙҙар бәләкәй буйлы һәм, ир-егеттәргә ҡарағанда, күберәк дәрәжәлә монголға оҡшаш. {{Конец цитаты}} Ханты (манси кеүек үк) түбәндәге билдәләр комплексы менән ҡылыҡһырлана: * ҡыҫҡа буй (ир-егеттәр өсөн уртаса 160 сантиметрҙан кәмерәк), * дөйөм грациллек (төҙөлөштөң миниатюрлығы), * киң булмаған баш, формаһы буйынса мезо- йәки долихокефаль һәм бейеклеге буйынса тәпәш, * йомшаҡ ҡара йәки аҡ тура сәс, * ҡара-ҡуңыр йәки ҡатнаш төҫтәге күҙ, * йәш түмһәләген (бугорок) ҡаплай биргән төркөмдәр буйынса алмашыныусан процентлы күҙ ҡабаҡтарының монгол һыры (складки) (эпикантус), * уртаса бейеклектәге, һиҙелерлек яҫы һәм яңаҡлы бит, * аҙ йәки уртаса сығып торған, киңлеге буйынса уртаса, башлыса ҡыры тура йәки бөгөлгән, осо һәм төбө күтәренке танау. * һаҡал-мыйыҡ үҫеше кәмерәк дәрәжәлә, * сағыштырмаса киң ауыҙ, * ирендәре ҙур булмаған ҡалынлыҡта, * уртаса сығып тороусы йәки артҡараҡ китеүсе эйәк<ref>Г. А. Аксянова. [https://web.archive.org/web/20120111153902/http://www.lib.tsu.ru/mminfo/000063105/his/04/image/04-020.pdf Итоги расогенетических исследований обских угров] // Вестник Томского государственного университета. — 2008. — № 3(4). — C. 21</ref>. == ДНК == Ханттарҙа беренсе урынды Y-хромосомалы N1c1-Tat һәм N1b-P43 гаплотөркөм биләй — 38,3 %. Артабан Y-хромосомалы R1b (19,1 %) һәм R1a (4,3 %) гаплотөркөмдәр килә<ref>{{Cite web |url=http://www.ebc.ee/EVOLUTSIOON/publications/Tambets2004.pdf |title=Архивированная копия |accessdate=2009-05-08 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720123109/http://www.ebc.ee/EVOLUTSIOON/publications/Tambets2004.pdf |archivedate=2011-07-20 |deadlink=yes }}</ref>. В. Н. Харьковтың мәғлүмәттәре буйынса, ханттар һәм мансиҙарҙа (йыйылма алғанда) N1b (Y-ДНК) йәғни Y-хромосомалы N1b-P43 гаплотөркөм күпселекте тәшкил итә, 1-се урында — 57 %. Артабан икенсе урында Q1a3 гаплотөркөмө — 21 %. Унан R1a гаплотөркөмө — 14 % килә, N1c1-Tat — 7,1 %, R1b — 0,9 гаплотөркөмдәре килә<ref>''Харьков В. Н.'' Структура и филогеография генофонда коренного населения Сибири по маркерам Y-хромосомы. Томск, 2012</ref>. == Теле == {{main|Хантыйский язык}} Ханти теле (иҫкесә ''остяк теле'') манси һәм венгр телдәре менән бергә Урал телдәре ғаиләһенең уғыр төркөмөн тәшкил итә. Ханти теле үҙенең ғәҙәти булмаған диалект бүленеше менән билдәле, шуның менән бәйле көнбайыш төркөмө — обдор, об буйы һәм иртыш буйы һөйләштәре һәм көнсығыш төркөмө — сорғот һәм вах-васюган һөйләштәре айырыла, улар, үҙ сиратына, 13 диалектҡа бүленә<ref>{{cite web|url=http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/118/392.htm|title=Хантыйский язык|publisher=БСЭ}}</ref>. XIX быуаттан алып остяк (ханти) теле буйынса етди тикшеренеүҙәр алып барыла. Мәҫәлән, 1849 йылда А. М. Кастрен ханти телене ҡыҫҡаса грамматикаһын һәм һүҙлеген сығара, ә 1926 йылда - Паасонендың һүҙлеге донъя күрә<ref>{{cite news | title=ОСТЯЦКИЙ ЯЗЫК|publisher=ФЭБ "Русская литература и фольклор"| url=http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/le8/le8-3741.htm}}</ref>. 1931 йылда П.Е. Хатанзеевтың остяк әлифбаһы («Hanti knijga») донъя күрә, әммә уны төҙөгәндә бер нисә хата ебәрелә, атап әйткәндә, диалектты дөрөҫ һайламау, транскрипцияның нигеҙһеҙ принциптары һәм методик хаталар арҡаһында әлифба киң таралыу алмай. Шул уҡ йылда СССР Үҙәк һайлау комиссияһы ҡарамағындағы Төньяҡ халыҡтары институтының ғилми-тикшеренеү ассоциацияһы остяк алфавиттың яҡынса проектын эшләй, ә 1933 йылда казым диалектына нигеҙләнгән остяк әлифбаһы сығарыла<ref>{{cite news | title=ОСТЯЦКАЯ ЛИТЕРАТУРА|publisher=ФЭБ "Русская литература и фольклор"| url=http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/le8/le8-3731.htm}}</ref>. 1950 йылда Алыҫ Төньяҡ халыҡтарының әҙәби телдәрен үҫтереү мәсьәләләренә арналған Бөтә Союз кәңәшмәһендә тағы ла өс ханти: вахов, сорғот һәм шурышҡар диалекттары буйынса яҙма булдырыу тураһында ҡарар ҡабул ителә.<ref name="Языки народов СССР">{{книга |автор = Н.И. Терешкин |часть =Хантыйский язык |заглавие = Языки народов СССР: в 5-ти томах. Финно-угорские и самодийские языки |издательство = [[Наука (издательство)|Наука]] |место =М |том =3 |год = 1966 |страницы = 320—321 |isbn = }}</ref>. == Мәҙәниәте == [[Файл:Kogalym_Hant.jpg|альт=|мини|Когалымда «Болансылар көнө» байрамы, 2010 йыл.]] 1957 йылдың 1 ноябрендә Ханты-Манси автономиялы округында ханти телендә «Ленин пант хуват» («Ленин юлынан») исемле тәүге гәзит донъя күрә<ref>{{cite web|url=http://www.admhmao.ru/people/gazeta/index.htm|title=Объединённая редакция национальных газет "Ханты ясанг" и "Луима сэрипос"|publisher=www.admhmao.ru|accessdate=2011-02-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110319044434/http://www.admhmao.ru/people/gazeta/index.htm|archivedate=2011-03-19|deadlink=yes}}</ref>. 1991 йылда ул хантының «Ханты ясанг»на һәм мансиҙың «Луима сэрипос» гәзиттәренә айырыла. Ханты телендә шулай уҡ «Лух авт» гәзите сыға. 1989 йылдың 10 авгусында «Юграны ҡотҡарыу» йәмәғәт ойошмаһы булдырыла. Уның төп бурыстарының береһе - Ханты-Манси автономиялы округының аҙ һанлы төп халыҡтарын туплау, шул иҫәптән ханттарҙың, мансиҙарҙың һәм ненецтарҙың этник үҙенсәлеген, йәшәү рәүешен, мәҙәниәтен һаҡлау<ref>{{cite web | url = http://www.admhmao.ru/politics/spas_ug/spas_ug.htm | title = Общественная организация "Спасение Югры" | publisher = www.admhmao.ru | accessdate = 2011-02-20 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20110210013045/http://www.admhmao.ru/politics/spas_ug/spas_ug.htm | archivedate = 2011-02-10 | deadlink = yes }}</ref>. H-Ural этно-рок төркөмө 2009 йылдан алып ханти теленең шурышкар, казы һәм урта обь диалекттарында йырҙар башҡара. «Эмигрант шәүләһе» этно-рок төркөмө ханти теленең пим диалектында (көнсығыш ханты) йырҙар башҡара. Элек ханттарҙа һауала күмеү йолаһы булған. == Галерея == <gallery> Файл:Khanty beauty.jpg|Ханты ҡыҙҙары милли кейемдә Файл:Khanty in front of Chum near Lake Numto.jpg|Хантылар Нумто күле янындағы чум алдында]] Файл:Khanty children in front of a reindeer sledge.jpg|Балалар нарты янында]] Файл:Khanty old women in Numsang Yoh.jpg|Ханты ҡатын-ҡыҙҙары «Нумсанг ёх» этномәҙәни туплауында Файл:Khanty family.jpg|Ханты ғаиләһе </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Казымское восстание]] * [[Народы Арктики]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == * ''[[Васильева, Елена Николаевна|Васильева Е. Н.]]'' [https://sites.google.com/site/religiostudent/my-articles Узоры хантов: живая традиция] // Современные проблемы сервиса и туризма. 2012. № 4. С. 9-15. URL: * ''Гемуев И. Н., Сагалаев А. М., Соловьев А. И.'' Легенды и были таежного края. — Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, 1989. — 176 с. — Серия «Страницы истории нашей Родины». — ISBN 5-02-029181-1 * {{книга |автор= [[Новицкий, Григорий Ильич|Новицкий Г. И.]]|часть= |ссылка часть= |заглавие= [[:commons:File:Новицкий Г.И. - Краткое описание о народе остяцком (1884).djvu|Краткое описание о народе остяцком]]|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= {{СПб.}}|издательство= Тип. В. С. Балашева|год= 1884|том= |страницы= |страниц= VI, 116|серия= |isbn= |тираж=}} * {{БРЭ |статья=Ханты|id=4729333|автор=[[Соколова, Зоя Петровна|Соколова З. П.]] |том=33 |страницы= 749—750|ref=Соколова}} * Ханты // [[Народы мира: Историко-этнографический справочник]]/Гл. ред. [[Бромлей, Юлиан Владимирович|Ю. В. Бромлей]]. Ред. коллегия: [[Арутюнов, Сергей Александрович|С. А. Арутюнов]], [[Брук, Соломон Ильич|С. И. Брук]], [[Жданко, Татьяна Фёдоровна|Т. Ф. Жданко]] и др.— М.: [[Советская энциклопедия]], 1988.— 624 с.: ил., 6 л. цв. карт. * {{книга|автор = |часть = Ханты|заглавие = Народы России. Атлас культур и религий|оригинал = |ссылка =|место = {{М.}}|издательство = Дизайн. Информация. Картография|год = 2010|страниц = 320|isbn = 978-5-287-00718-8}} * {{книга|автор = |часть = Ханты|заглавие = Сибирь. Атлас Азиатской России|оригинал = |ссылка =|место = {{М.}}|издательство = Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография|год = 2007|страниц = 664|isbn = 5-287-00413-3}} * ''[[Черемисина, Майя Ивановна|Черемисина К. П.]]'' [https://web.archive.org/web/20131219214737/http://www.ipdn.ru/rics/va/_private/a10/113-116-cheremisina.pdf Символика основной цветовой триады в соответствии с трёхчленным делением Вселенной в хантыйской культуре.] // [[Вестник археологии, антропологии и этнографии]]. — 2009. — № 10. — С. 113—116. == Һылтанмалар == {{Родственные проекты |Тема = Ханты }} * [http://xant.net.ru/ Сказки-сказания народов ханты и манси] * [https://web.archive.org/web/20060411074333/http://www.raipon.net/db_peoples_rus/khant.html Ханты] * [https://web.archive.org/web/20080112194532/http://www.eduhmao.ru/portal/dt?provider=NARODTezariusXantyContainer&HmaoSecsId=NAROD_SECTION_54131 Словарь народа Ханты] * [https://web.archive.org/web/20060426112909/http://culturemap.ru/region/106/article.html?topic=13&subtopic=42&id=635 Хантыйские музыкальные инструменты] * [http://www.etnic.ru Виртуальное стойбище хантов и манси]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028211144/http://www.etnic.ru/ |date=2020-10-28 }} * [https://web.archive.org/web/20150924094830/http://www.sati.archaeology.nsc.ru/encyc_p/part.html?act=list&part=20&lang=1 Мифология хантов] {{Внешние ссылки}} {{Коренные малочисленные народы России}} {{Народы России}} {{Финно-угорские племена}} [[Категория:Төмән өлкәһе халыҡтары]] [[Категория:Томск өлкәһе халыҡтары]] [[Категория:Ханты]] [[Категория:Төньяҡтың төп халыҡтары]] [[Категория:Уғыр телдәре]] [[Категория:Уғырҙар]] [[Категория:Ямал-Ненец автономиялы округы]] [[Категория:Ханты-Манси автономиялы округы]] [[Категория:Фин-уғыр халыҡтары]] [[Категория:Себер халыҡтары]] [[Категория:Рәсәй халыҡтары]] [[Категория:Статьи с упоминанием устаревших значений]] t175kstefp6sxevv7kd30vw4dp09upt Рудольф Вирхов 0 181971 1152395 1111060 2022-08-27T13:47:31Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Рудольф Людвиг Карл Вирхов''' ({{Lang-de|Rudolf Ludwig Karl Virchow}}; [[13 октябрь]] [[1821 йыл|1821]], Шифельбайн, Померания — [[5 сентябрь]] [[1902 йыл|1902]], [[Берлин]]) — [[XIX быуат|XIX]] быуаттың икенсе яртыһында [[Германия|немец]] ғалимы һәм [[Сәйәсмән|сәйәси эшмәкәре]], табип, патологоанатом, [[Гистология|гистолог]], [[Физиология|физиолог]], биология һәм медицинала күҙәнәк теорияһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе, медицинала күҙәнәк патологияһы теорияһына нигеҙ һалыусы; шулай уҡ [[Археология|археолог]], [[Антропология|антрополог]], [[Палеонтология|палеонтологик]] һәм сәйәсмән-демократ булараҡ та билдәле була. == Биографияһы == [[Файл:Virchow-Rudolf.jpg|мини|Санкт-Петербургта Николаев тимер юл вокзалында Рудольф Вирховты ҡаршы алыу.1892 йылдың 13 (25) авгусы. ]] Эшсе ғаиләһендә тыуған. [[1843 йыл|1843 йылда]] Курс тамамлаусылар [[Гумбольдт исемендәге Берлин университеты|Берлинда Фридрих-Вильгельм медицина институты]] курсын тамамлап, Рудольф Вирхов тәүҙә Берлинда Шарите клиникаһында ассистент, һуңынан прозектор булып эшләй. 1847 йылда уҡытыу хоҡуғын ала һәм Бен Рейнхард менән бергә «Archiv für pathol. U Anatomie u. Physiologie u. für klin. Medicin» журналын ойоштора, хәҙер бөтә донъяға Вирховский Архивы булараҡ билдәле. 1891 йылда был баҫманың 126-сы томы баҫылып сыға, унда Вирховтың үҙенең медицина фәнендәге мөһим уйлап табыуҙарҙың ярты быуатлыҡ тарихы сағылдырылған 200-ҙән ашыу мәҡәлеһе тупланған була. [[1848 йыл|1848 йылдың]] башында Вирхов Үрге Силезияға унда ҡоторған аслыҡ тифы эпидемияһын өйрәнеү өсөн ебәрелә. Архивында был сәфәре тураһындағы отчеттары медицинала ҙур фәнни ҡыҙыҡһыныу уята, әммә был мәҡәләлә [[1848 йыл|1848 йылға]] хас сәйәси идеялар ҙа яҡтыртыла. Ошо мәҡәләһе һәм Вирховтың реформаторлыҡ хәрәкәттәрҙә ҡатнашыуы [[Пруссия]] хөкүмәтендә уға ҡарата ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. Шуға ла ғалим Вюрцбург университетының патологик анатомия ординар кафедраһына саҡырыуҙы ҡабул итә, һәм ул тиҙ арала бында уңышҡа өлгәшә. [[1856 йыл|1856 йылда]] ул ҡабат [[Берлин|Берлинға]] патологик анатомия, дөйөм патология һәм терапия профессоры һәм яңынан ойошторолған патология институты директоры булып ҡайта, артабан ғүмеренең аҙағынаса шунда ҡала. Тиҙҙән был институт бөтә алдынғы илдәрҙең йәш ғалимдарын үҙенә тартып торған үҙәккә әйләнә. Урыҫ ғалим-табиптары Вирхов һәм уның институты алдында бигерәк тә бурыслы. 1866 йылда профессор Август Хирш менән бергә «''Jahresbericht über die Fortschritte und Leistungen in der Medizin''» ғилми хеҙмәтен баҫтырып сығара<ref name="Викитека ЕЭБЕ ГА">{{ВТ-ЕЭБЕ|Гирш, Август}}</ref>. Рудольф Вирхов вафатынан һуң Берлинда Шёнебергта Изге Матфей Иҫке зыяратында ерләнә. == Биология һәм медициналағы ҡаҙаныштары == Вирхов — целлюляр (күҙәнәк) патологияға нигеҙ һала, уның буйынса сир тере организмдың элементар өлөшсәләре — [[Күҙәнәк|күҙәнәктәренең]] эшмәкәрлегендә үҙгәрештәр булдыра. [[Химия]] һәм [[физиология]] өлкәһендәге уңыштарға бәйле был фәнни теория [[Медицина|медицинаны]] төрлө гипотезаларыҙан азат итә һәм уны тәбиғәтте өйрәнеү фәне менән тығыҙ бәйләй. [[Файл:Rudolf_Virchow_by_Hugo_Vogel,_1861.JPG|слева|мини|161x161пкс|Рудольф Вирхов]] Патологоанатом һәм бигерәк тә гистолог булараҡ, Вирхов беренсе булып аҡ ҡанлылыҡ, тромбоз, эмболия, [[Ағза (биология)|органдарҙың]] амилод үҙгәреше, инглиз ауырыуы (рахит)<ref>Английская болезнь — синоним рахита.</ref>, [[Туберкулёз|бугорчатка,]] яңы хасил булған шеш, трихиноз һәм башҡа шундай сирҙәрҙең гистологик-физиологик асылын үҙаллы билдәләүгә өлгәшә. Вирхов күп кенә органдарҙың һәм тәндең айырым [[Туҡыма (биология)|туҡымаларының]] нормаль төҙөлөшөн аңлатып бирә; төрлө типтағы тоташтырғыс туҡымаларҙа тере күҙәнәктәрҙең булыуын күрһәтә; патологик үҙгәрештәр кисергән органдар һәм яңы хасил булған шештәр ғәҙәти типтағы тән туҡымаларынан тороуын, лимфатик һәм кимерсәк күҙәнәктәренең ни тиклем ҡыҫҡара алыуын билдәләй; [[Нервы системаһы|нервы системаһының]] лайлалы тиресәләренең һәм туҡымаһының төҙөлөшөн аса; мейеләге һоро матдәлә яңы шештең хасил булыу ихтималлығын иҫбатлай, шулай уҡ медицина өлкәһендә башҡа асыштары менән таныла. Вирхов, антрополог булараҡ, расаларҙың анатомик үҙенсәлектәрен асыҡларға булышлыҡ итә; биолог булараҡ байтаҡ бәхәстәргә яуап табырға ярҙам итә. Ул йәмәғәт гигиенаһы өлкәһендә эпидемияларҙы тикшереү буйынса ғилми эштәре менән дә билдәле. Вирхов патологоанатомик коллекцияны йыйыуға күп көс һала; [[1899 йыл|1899 йылда]] Шарите клиникаһы территорияһында ул ''Патологиялар музейын'' ойоштора, уның нигеҙендә [[1998 йыл|1998 йылда]]Берлин медицина тарихы музейы ойошторола. == Медицина хеҙмәттәре библиографияһы == [[Файл:Denkmal_für_Rudolf_Virchow_in_Berlin.jpg|мини|[[Берлин|Берлинда]] Шарите клиникаһы янында Рудольф Вирховҡа ҡуйылған һәйкәл. Скульптор Фриц Климш ]] Вирховтың киң билдәле ғилми эштәренең ҡайһы берҙәре: * «Gesammelte Abhandlungen zur wissenschaftl. Medizin» ([[1856]]); * «Untersuchungen über die Entwicklung des Schädelgrundes» ([[1857]]); * «Die Cellularpathologie in ihrer Begründung auf physiol. und pathol. Gewebslehre» ([[1858]]) «Клетка — единица развития» — Вирхов Р. * «Die krankhaften Geschwülste» (1863—1867) * «Vier Reden über Leben und Kranksein» ([[1862]]); * «Lehre von den Trichinen» ([[1865]]); * «Ueber einige Merkmale niederer Menschenrassen» ([[1875]]); * «Gräberfeld von Koban im Lande der Osseten» (Берлин, [[1883]]); * «Gesammelte Abhandl. aus dem Gebiete der öffentl. Medicin und der Seuchenlehre» ([[1879]])<ref>С. M. Лукьянов. «R. Virchow и его витализм» ([[Варшава]], [[1891]]), И. В. Бертенсона, «Р. Вирхов как гигиенист» («Вестник общественной гигиены» [[1882]]).</ref> == Археологик эшмәкәрлеге == [[1888 йыл|1888]] йылда Вирхов Шлиман менән бергә [[Мысыр]], Нубия һәм Пелопоннеста була һәм Булак музейында батшалар мумияларын тикшерә. Ошо тикшеренеүҙәре нигеҙендә ул Берлинда «Германиның кейем һәм һауыт-һаба музейын» ойоштора. Уның әҫәрҙәре рус теленә лә тәржемә ителә. Мәҫәлән, уның «Боронғо ҡәберлектәр һәм свайҙар өҫтөнә ҡоролған ҡаралтылар тураһында» тигән хеҙмәте урыҫ телендә һаҡланған (СПб., [[1886 йыл|1886]]). == Вирховтың Рәсәйҙә булыуы == Рудольф Вирхов 1890 йылдың 12 майынан алып Пироговтың Рус хирургия йәмғиәтенең почетлы ағзаһы булып тора (ағзалыҡ һаны 29-сы). [http://www.talanty.com/musin_novosti01.htm Рәсәйҙә лекциялар]уҡый, шул иҫәптән натурфилософия буйынса. Рәсәй империяһының периодик баҫмаларында фәнни дискуссиялар алып бара, Вирховтың вафатынан һуң 1905 йылда Нобель премияһына лайыҡ булған [[Роберт Кох]] менән дискуссияһы айырыуса иғтибарға лайыҡ. Рәсәй империяһындағы эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәре «Рудольф Вирхов. Рәсәй мираҫы» проектында билдәләнгән. XIX быуат аҙағы — ХХ быуат башында уның һөҙөмтәләре урыҫ телендә сыҡҡан бер нисә фундаменталь һәм периодик баҫмаға индерелгән<ref>[http://www.biographica.ru/wiki/index.php?title=Мусин_Михаил_Надимович Мусин Михаил Надимович]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2018|bot=InternetArchiveBot}} в проекте BioWiki</ref>. == Сәйәси эшмәкәрлеге == 1848 йылда Вирхов үҙен либераль ҡарашлы сәйәсмән булараҡ күрһәтә. Ул «уңышҡа өлгәшеү, мәғариф һәм азатлыҡ үҙ-ара бәйле» тигән белдереү менән сығыш яһай. Үҙенең социаль-сәйәси идеялары һәм принциптары хаҡында 1848 йылдың июлендә сыға башлаған «Медицина реформаһы» журналындағы мәҡәләһендә яҙа<ref>''Otremba Heinz'' Rudolf Virchow. Begründer der Zellularpathologie. Eine Dokumentation. 1991, - S. 14 f.</ref><ref>''Otremba Heinz'' Rudolf Virchow. Begründer der Zellularpathologie. Eine Dokumentation. 1991, - S. 14 f.</ref> 1859 йылда Вирхов Берлин ҡала советына һайлана. Ҡала советы ағзаһы булараҡ, ул дауаханалар, сауҙа залдары, шулай уҡ санитар талаптарға яуап биргән мал һуйыу урындары булдырыу өсөн сығыш яһай. Ҡала советы ағза Арнольд Маргграфф менән бергә ҡалала заманса канализация системаһын булдырыу проектын яҡлап сыға. 1861 йылда Герман прогрессистары партияһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе һәм рәйесе була. Вирхов либераль йәмғиәт һәм социаль медицина өсөн чығыш яһай. Шул уҡ ваҡытта тәбиғи фәндәрҙе популярлаштырыуҙа иҫбатланмаған гипотезаларҙы ҡулланыуҙан бпаш тартырға тырыша. Атап әйткәндә, ул немец дарвинисы Эрнст Геккелгә. ҡаршы сыға<ref>''Daum Andreas W.'': Wissenschaftspopularisierung im 19. Jahrhundert. Bürgerliche Kultur, naturwissenschaftliche Bildung und die deutsche Öffentlichkeit, 1848-1914. 2., erg. Aufl. Oldenbourg, München, 2002. - S. 65–82, 127–129, 133–136, 445–447, 514.</ref>. 1862 йылдан Вирхов 1866 йылдан алып Пруссия ландтагының Германи прогрессистары күпселекте тәшкил иткән Вәкилдәр палатаһы ултырыштарында ҡатнаша<ref>''Otremba Heinz''. Rudolf Virchow. Begründer der Zellularpathologie. Eine Dokumentation. 1991, - S. 30.</ref>. 1869 йылда ул Төньяҡ Герман союзының хәрби сығымдарын сикләү һәм дөйөм ҡоралһыҙланыу, халыҡ-ара арбитраж судтар аша конфликттарҙы яйға һалыу һәм «Европа Ҡушма Штаттарын» булдырыу тураһындағы тәҡдим менән сығыш яһай. 1880 йылдан 1893 йылға тиклем Вирхов Германия рейхстагы ағзаһы була. 1881, 1884, 1887 һәм 1890 йылдарҙа рейхстагҡа һайлауҙарҙа 2-се Берлин һайлау округы вәкиле була. 1884 йылдан алып Германия ирекле фекер партияһы фракцияһы ағзаһы була. Вирхов Пруссия министр-президенты (1871 йылдан – Германия империяһы канцлеры) [[Отто фон Бисмарк|Отто фон Бисмарктың]] эҙмә-эҙлекле дошманы була . 1862-1866 йылдарҙағы парламент конфликтында Вирхов оппозиция лидерҙарының береһе була. 1865 йылдың 2 июнендә Вирхов рейхстагтағы сығыштарының береһендә Бисмарк сәйәсәтен ҡаты тәнҡит утына тота, хатта ул Бисмарк тарафынан дуэлгә саҡырыла, әммә Вирхов дуэлдә ҡатнашыуҙан баш тарта. Шуға ҡарамаҫтан, Вирхов Бисмарктың 1871-1887 йылдарҙа католик сиркәүҙең сәйәси һәм социаль йоғонтоһон кәметергә тырышыуын хуплай. 1873 йылда нәҡ Вирхов мәҙәниәтте сиркәү йоғонтоһонан азат итеү өсөн «Культуркампф»терминын индерә<ref> ''Тишина О.В.'' Противостояние партии «Центр» и политической власти Германии: первая волна «Культуркапмфа» // Вестник Брянского государственного университета. – 2018. – № 2. – С. 217.</ref>. Вирхов урындағы үҙидараға ярҙам кампанияларын үткәрә, шулай уҡ милли аҙсылыҡ хоҡуҡтарын яҡлап сығыш яһай (шул иҫәптән Пруссиялағы аҙ һанлы поляктарҙы яҡлап), антисемит тенденциялары менән ҡәтғи көрәшә, колониаль сәйәсәтте хупламай. == Ғаиләһе == Рудольф Вирховтың алты балаһы була. Улы Ганс Вирхов медицина белемен ала һәм [[Гумбольдт исемендәге Берлин университеты|Берлин университетында]] уҡыта. Ҡыҙы Мария анатомия белгесе Карл Раблгә кейәүгә сыға. Патологик Карл Руге — Рудольф Вирхов туғаны. == Хәтер == * 1979 йылда [[Ай (юлдаш)|Айҙың күренгән яғындағы кратеры]] Рудольф Вирхов хөрмәтенә уның исеме менән атала. * [[Берлин|Берлинда]] Рудольф Вирхов клиника төҙөү буйынса консультациялар бирә, шуға ла был клиника урынлашҡан урам уның исеме менән атала ({{Lang-de|Virchowstraße}})<ref>{{Cite web|author=|datepublished=|url=http://www.meinestadt.de/berlin/stadtplan/strasse/virchowstr.|title=Virchowstraße, Berlin|publisher=meinestadt.de|accessdate=2014-10-12}}{{Ref-de}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Вирхов, Рудольф|[[Капустин, Михаил Яковлевич|Капустин М. Я.]]}} * [http://www.archive.org/search.php?query=creator%3A%22Rudolf+Ludwig+Karl+Virchow%22 Труды Вирхова] на сайте archive.org * ''[[Клейн, Лев Самуилович|Л. Клейн]].'' [http://trv-science.ru/2010/08/31/rudolf-virxov-i-vzaimovliyanie-nauk/ Рудольф Вирхов и взаимовлияние наук] // «[[Троицкий вариант]]» № 61 (31 августа 2010), c. 10 * ''Вирхов Р.'' [http://memoirs.ru/files/1371Virhov.rar Развалины Трои]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160309085845/http://memoirs.ru/files/1371Virhov.rar |date=2016-03-09 }} // [[Исторический вестник]], 1880. — Т. 1. — № 2. — С. 415—430. * {{Сотрудник РАН|49905|Рудольфа Людвига Карла Вирхова}} * Европейская Академия естественных наук подготовила [http://www.eanw.org/index.php?option=com_content&view=article&id=212&Itemid=126 медаль Рудольфа Вирхова в память великих ученых Европы 19 века.] {{библиоинформация}} [[Категория:Патологи Германии]] [[Категория:Патологоанатомы Германии]] [[Категория:Биологи Германии]] [[Категория:Археологи Германии]] [[Категория:Музейные работники Германии]] [[Категория:Члены Прусской академии наук]] [[Категория:Члены Баварской академии наук]] [[Категория:Члены-корреспонденты Петербургской академии наук]] [[Категория:Иностранные члены Лондонского королевского общества]] [[Категория:Иностранные члены Французской академии наук]] [[Категория:Иностранные члены Национальной академии наук США]] [[Категория:Члены Американской академии искусств и наук]] [[Категория:Члены Венгерской академии наук]] [[Категория:Члены Леопольдины]] [[Категория:Члены Шведской королевской академии наук]] [[Категория:Члены Нидерландской королевской академии наук]] [[Категория:Преподаватели Вюрцбургского университета]] [[Категория:Ректоры Берлинского университета]] [[Категория:Сотрудники Шарите]] [[Категория:Депутаты рейхстага (Германская империя)]] [[Категория:Почётные граждане Берлина]] [[Категория:Награждённые медалью Копли]] [[Категория:Члены Германской прогрессистской партии]] [[Категория:Похороненные на Старом кладбище церкви Святого Матфея]] [[Категория:Неовиталисты]] [[Категория:Члены Парижской медицинской академии]] [[Категория:Председатели Берлинского медицинского общества]] [[Категория:Копли миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:Берлин университеты ректорҙары]] [[Категория:Леопольдина ағзалары]] [[Категория:Венгрия фәндәр академияһы ағзалары]] [[Категория:Лондон короллеге йәмғиәте сит ил ағзалары]] [[Категория:Санкт-Петербург ФА мөхбир ағзалары]] [[Категория:Бавария ФА ағзалары]] [[Категория:Пруссия фәндәр академияһы ағзалары]] [[Категория:Германия биологтары]] [[Категория:Берлин университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Берлин университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Берлинда вафат булғандар]] [[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]] [[Категория:1902 йылда вафат булғандар]] [[Категория:5 сентябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:1821 йылда тыуғандар]] [[Категория:13 октябрҙә тыуғандар]] avxtdp39cz6d81fucauc911tevexbct Руденко Николай Данилович 0 182016 1152392 1111599 2022-08-27T13:44:03Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 0 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Руденко Николай Данилович''' ([[19 декабрь]] [[1920 йыл|1920]] — [[1 апрель]] [[2004]] ) — украин [[Әҙип|яҙыусы]]һы, шағир һәм мөхәррир, кеше хоҡуҡтарын яҡлаусы һәм Украина Хельсинки төркөмөнә нигеҙ һалыусы. == Биографияһы == Николай Данилович Руденко [[1920 йыл]]дың [[19 декабрь|19 декабрендә]] Юрьевка ҡасабаһында (хәҙер ҡала тибындағы ҡасаба, Лутугинский районы, [[Луганск өлкәһе]], [[Украина]]) шахтер ғаиләһендә тыуған. [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|КПСС]] ағзаһы ([[1938]] — [[1974]]). Урта белем алған. [[1939 йыл]] [[Тарас Шевченко исемендәге Киев милли университеты|Киев университетының]] филология факультетына уҡый, 1937 йылда армияға саҡырыла. Ф.Дзержинский исемендәге дивизияның НКВД кавалерия полкында хеҙмәт итә. [[1941 йыл|1940]]—[[1945 йыл|1945 йылда]] — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ҡатнашыусыһы, рота политругы, [[Ленинград]] оборонаһы ҡатнашыусыһы, ҡаты яралана, II төркөм инвалиды, йыл буйы госпиталдә дауалана. Һуғышты [[Пруссия]]ла [[капитан]] исемендә тамамлай, [[1946 йыл]]да демобилизациялана. * [[1947 йыл]]дан —Украина Яҙыусыларының милли союзы ағзаһы, «Советский писатель» нәшриәтендә шиғриәт мөхәррире. * [[1948 йыл|1948]]—[[1950 йыл]] — «Дніпро» журналының баш мөхәррире; Украина яҙыусылар союзының партойошма секретары, Украина Коммунистар партияһының Киев ҡала комитеты ағзаһы. * [[1950 йыл|1950]]—[[1975 йыл]] — ижад эшендә. * [[1963 йыл]]да марксистик теорияны тәнҡитләп, КДПУ-ның Үҙәк Комитеты Политбюроһына хат яҙа. * [[1974 йыл]]да марксизмға ҡаршы эшмәкәрлеге өсөн КПСС-тан сығарыла. * [[1975 йыл]]да — Халыҡ-ара Амнистия төркөмө советы ағзаһы. Ошо уҡ йылда Яҙыусылар союзынан сығарыла һәм Киев прокуратураһы тарафынан Халыҡ-ара Амнистияла ҡатнашҡаны өсөн ҡулға алына. * [[1977 йыл]]дың [[5 февраль|5 февралендә]] Украина Хельсинки төркөмөн ойошторған һәм уның эшмәкәрлеге өсөн ҡулға алына, 1977 йылдың июлендә УССР Енәйәт кодексының 62-се статьяһының 1-се өлөшө буйынса («Совет агитацияһы һәм пропаганда») 7 йылға ҡаты режимлы лагерға һәм 3 йылға һөргөнгә хөкөм ителә. * [[1987 йыл]]дың декабрендә азат ителә һәм [[Германия]]ла ([[Мюнхен]]) сәйәси эмиграцияла була, 1988 йылдың ғинуарынан - [[АҠШ]]-та ([[Нью-Йорк]]). * 1988 йылда совет гражданлығынан мәхрүм ителә. [[1988]]−[[1990 йыл]]дарҙа «Азатлыҡ» һәм «Америка тауышы» радиоларында эшләй, «Свобода» (АҠШ) гәзитендә хеҙмәттәшлек итә, УГС вәкиллегенең сит ил рәйесе. * [[1990 йыл]]да Украинаға [[Киев]]ҡа ҡайта. Ошо уҡ йылда совет гражданлығы кире ҡайтарыла. * [[1991 йыл]]дың апрелендә аҡлана. [[2004 йыл]]дың [[1 апрель|1 апрелендә]] вафат була. [[Киев]]та Байково зыяратында ерләнә<ref>[https://dt.ua/SOCIETY/pamyati_mikoli_rudenka.html/ Пам'яті Миколи Руденка] {{ref-uk}}</ref>. === Ғаиләһе === * атаһы — Данила Захарович (1927 йылда вафат булған). * әсәһе — Докия Яковлевна (1953 йылда вафат булған). * балалары — улы Юрий (1945 йылда тыуған), ҡыҙы Алена (1968). * ҡатыны — Шаповалова Евгения Васильевна (1921). * балалары — улы Олег (1950), улы Валерий (1957). * ҡатыны — Раиса Афанасьевна (1939). == Бүләктәре == * [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (9.10.1944; I дәрәжә Ватан һуғышы орденына тәҡдим ителгән) * I дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (23.12.1985) * алты миҙал * Украина Геройы (Держава орденын тапшырып, 19.12. 2000 —бойондороҡһоҙ Украина дәүләтен төҙөү идеяһын әүҙем һәм эҙмә-эҙлекле яҡлағаны, күп йыллыҡ уңышлы хоҡуҡ һаҡлау һәм әҙәби эшмәкәрлеге өсөн). * ІІІ дәрәжә «Ҡаҙаныштары өсөн» ордены (29.11.[[1996 йыл|1996]])<ref>[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/1139/96 Указ Президента України №1139/96 від 29 листопада 1996 року «Про нагородження відзнакою Президента України — орденом "За заслуги"»]</ref>. * [[Украинаның Тарас Шевченко исемендәге милли премияһы|Украинаның Тарас Шевченко исемендәге дәүләт премияһы]] (1993) — «Орлова балка» романы, «Шиғырҙар» йыйынтығы 2с2н * В. Винниченко исемендәге премия. == Хәтер == [[Файл:Post_convert-2010_Rudenko.jpg|справа|мини|250x250пкс|Руденконың тыуыуына 90 йыл тулыуға ҡарата почта конверты.<br />Украина почтаһы, [[2010 йыл]]]] * Юрьевкала (хәҙерге Белянка мәктәп-гимназияһы) уның туған мәктәбендә 2011 йылда Руденко исемендәге тыуған яҡты өйрәнеү музейы асыла * Николай Руденконың тыуыуына 90 йыл тулыу айҡанлы 2010 йылда Украина почтаһы почта конвертын әйләнешкә сығара.<ref>[http://ukurier.gov.ua/index.php?articl=1&id=18000 Прозрів, повернувшись додому // Урядовий кур'єр, 4.02.2011]{{Недоступная ссылка|date=Ноябрь 2018|bot=InternetArchiveBot}} {{ref-uk}}</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://web.archive.org/web/20100107011614/http://www.vlada.kiev.ua/fcontent.php?pacode=327 Микола Руденко Данилович] {{Ref-uk}} * [http://prosvilib.at.ua/index/vtf_05_16/0-210 Йырлап, філософ, м. дияч громадський Руденко] {{Ref-uk}} * [http://www.velib.com/author.php?author=r_830_2 Руденко Николай Данилович | биографияһы һәм әҫәрҙәре исемлеге]{{Недоступная ссылка|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (недоступная ссылка) * [http://sevreg.com.ua/itsInterest/288 М. Д. РУДЕНКО «ФОРМУЛАЛАРҘЫҢ ТОРМОШ»]{{Недоступная ссылка|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (недоступная ссылка) [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы сәйәси эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Баш мөхәррирҙәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Ленинград оборонаһы өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]] [[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]] [[Категория:1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]] [[Категория:ІІІ дәрәжә "Ҡаҙаныштар өсөн" ордены кавалерҙары]] [[Категория:XX быуат шағирҙары]] [[Категория:Украина шағирҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шағирҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:СССР яҙыусылары]] [[Категория:XX быуат яҙыусылары]] [[Категория:Украина яҙыусылары]] [[Категория:Алфавит буйынса яҙыусылар]] [[Категория:Киевта вафат булғандар]] [[Категория:2004 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1 апрелдә вафат булғандар]] [[Категория:Екатеринослав губернаһында тыуғандар]] [[Категория:1920 йылда тыуғандар]] [[Категория:19 декабрҙә тыуғандар]] fwkwxnx1oq99uk02qdxv7814tddhghf Пушкин Александр Иванович 0 184803 1152371 1152368 2022-08-27T12:02:59Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер Санкт-Петербург хореография училищеһы </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры солисы һәм йәш бейеүсе булараҡ педагогик эшмәкәрлеген башлай. Педагог-репетитор, бер үк ваҡытта, 1932—1978 йылдарҙа, Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], Х.Ғ.Сафиуллин, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләгән. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Астафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} b9un24a5mtwi4jb6xixxp51rzvlc1q9 1152372 1152371 2022-08-27T12:04:00Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры солисы һәм йәш бейеүсе булараҡ педагогик эшмәкәрлеген башлай. Педагог-репетитор, бер үк ваҡытта, 1932—1978 йылдарҙа, Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], Х.Ғ.Сафиуллин, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләгән. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Астафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} 4e00vg585ft546kxr34m428hxnodgtt 1152373 1152372 2022-08-27T12:05:29Z Баныу 28584 /* Төп партиялары */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры солисы һәм йәш бейеүсе булараҡ педагогик эшмәкәрлеген башлай. Педагог-репетитор, бер үк ваҡытта, 1932—1978 йылдарҙа, Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], Х.Ғ.Сафиуллин, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләгән. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} 8oz4xqgu8pnuviitnke6ta5rysx31q3 1152374 1152373 2022-08-27T12:10:01Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры солисы һәм йәш бейеүсе булараҡ педагогик эшмәкәрлеген башлай. Педагог-репетитор, бер үк ваҡытта, 1932—1978 йылдарҙа, Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], Х.Ғ.Сафиуллин, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләгән. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнгән.<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} hrowwcjodtk9n0tvx1fbynbnavraqo9 1152376 1152374 2022-08-27T12:11:12Z Баныу 28584 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры солисы һәм йәш бейеүсе булараҡ педагогик эшмәкәрлеген башлай. Педагог-репетитор, бер үк ваҡытта, 1932—1978 йылдарҙа, Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], Х.Ғ.Сафиуллин, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләгән. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнгән.<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} 1s7j6ltveg2d2f3mn50iwe0sxfbff09 1152379 1152376 2022-08-27T12:17:01Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>[хәҙер Мариинский театр ]</ref> солисы һәм йәш бейеүсе булараҡ педагогик эшмәкәрлеген башлай. Педагог-репетитор, бер үк ваҡытта, 1932—1978 йылдарҙа, Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], Х.Ғ.Сафиуллин, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләгән. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнгән.<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} iltvns9bnbhuq1rsebz87d8y5egipyx 1152380 1152379 2022-08-27T12:17:37Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театр</ref> солисы һәм йәш бейеүсе булараҡ педагогик эшмәкәрлеген башлай. Педагог-репетитор, бер үк ваҡытта, 1932—1978 йылдарҙа, Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], Х.Ғ.Сафиуллин, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләгән. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнгән.<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} 3cz3t65nr1jfpytoc9tumbecmvqdabo 1152384 1152380 2022-08-27T12:59:54Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театр</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], Х.Ғ.Сафиуллин, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләгән. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнгән.<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} 1zn1be77k10cioz2j9jvigqto9p7sbb 1152385 1152384 2022-08-27T13:03:42Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театр</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнгән.<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} t12b2a0llpv2sp8ylfqdks32ul9qk2r 1152386 1152385 2022-08-27T13:04:32Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнгән.<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf «А. Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} e9zwgp5ji7d9vb1cad41yodvfxcbbv5 1152387 1152386 2022-08-27T13:06:35Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнгән.<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} tj02b5jp981790kb7sp2ufo52rnz7vn 1152388 1152387 2022-08-27T13:07:43Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класын ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} gadf469h1touk3zywsl2jnxlarvfhqr 1152389 1152388 2022-08-27T13:09:39Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} al31z74p1kpzf7a5qjap5bwwd8iwz8b 1152390 1152389 2022-08-27T13:13:02Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{ФИО}}{{Театр эшмәкәре | Имя = Александр Пушкин | Изображение = | Ширина = 300px | Имя при рождении = Александр Иванович Пушкин | Дата рождения = 7.9.1907 | Место рождения = село {{МР|Микулино-Городище|в Лотошинском районе}}, {{МР|Старицкий уезд|в Старицком уезде}}, [[Тверская губерния]], [[Российская империя]] | Дата смерти = 20.03.1970 | Место смерти = {{Мс|Ленинград}}, [[СССР]] | Профессия = {{артист балета|России|СССР|XX века}}, {{балетный педагог|России|СССР|XX века}} | Гражданство = {{Российская империя}}→{{USSR}} | Годы активности = | Театр = {{Балет Мариинского театра|Театр оперы и балета им. Кирова}} | Награды = {{Заслуженный деятель искусств РСФСР|1968}} | imdb_id = }} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} a9g3t5ermuhh74v024ivjb1sze5czpv 1152391 1152390 2022-08-27T13:14:38Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} l22r1021xi8wtyqejywrvak3ew2z3tq 1152398 1152391 2022-08-27T13:51:54Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстрҙар]] syup4steysxjuh07j5enludgj6p6yoh 1152399 1152398 2022-08-27T13:52:10Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] bcgs7w3ah1di7xn5u2kz4i63fdfa19m 1152401 1152399 2022-08-27T13:53:13Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] h8jj26k0vz13tua7pow9pb1zpiks0d9 1152402 1152401 2022-08-27T13:53:57Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] j6zjo4sg7ugmbz5za5m0vy85srciyud 1152405 1152402 2022-08-27T13:55:34Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариинский театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] shfo14bmanfeoxkbep8fjhz7c3yurtr 1152406 1152405 2022-08-27T13:57:50Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref>хәҙер [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] 2e9spwqhtp9kbnaobdgivo2v5o9bwt3 1152408 1152406 2022-08-27T14:03:54Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Педагогик һәләте, үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] d40i7b2ugvm6okzdr8fd03qjuabrgi9 1152410 1152408 2022-08-27T14:45:44Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — балет артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] qoby6s5rxee7uveruod9iszkhk1quzm 1152412 1152410 2022-08-27T14:50:31Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] 8clsop7fgkkksidvpt6n2kx1dgbxoxr 1152413 1152412 2022-08-27T14:52:46Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының күренекле ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}}{{V|27|08|2022}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] gs9knj5aodcz8pu8zbmgwzsuqar1ydd 1152415 1152413 2022-08-27T15:01:20Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Пушкин Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}}{{V|27|08|2022}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] n7fjt195ul7qjnpuj89nfobygwbi4og 1152416 1152415 2022-08-27T15:05:41Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының ирҙәр классик бейеүе уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Александр Пушкин. Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}}{{V|27|08|2022}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] 9dgcwszmdcbzjddovmbojt4tiur2iy3 1152417 1152416 2022-08-27T15:35:28Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ стилде төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының ирҙәр классик бейеүенең күренекле уҡытыусыһы була. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге ошондай талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Александр Пушкин. Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}}{{V|27|08|2022}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] 7oe0cp3ripsn30i9mjofw4bbrdzk9ij 1152418 1152417 2022-08-27T15:40:11Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының ирҙәр классик бейеүенең күренекле уҡытыусыһы була. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Александр Пушкин. Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}}{{V|27|08|2022}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] rz70bl5n02dmh254tahgs3ht4eyxnys 1152419 1152418 2022-08-27T16:16:12Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Рус бейеүсеһе, балетмейстер һәм балет педагогы, Император театрҙарының атҡаҙанған артисы Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының ирҙәр классик бейеүенең күренекле уҡытыусыһы була. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. 1951 йылда Киров театры бейеүселәрен Владимир Иванович Пономарёвтан камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Александр Пушкин. Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}}{{V|27|08|2022}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] 46zxwb3t6se4kl09flp8qpb0j2werjq 1152421 1152419 2022-08-27T16:22:55Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Рус бейеүсеһе, балетмейстер һәм балет педагогы, Император театрҙарының атҡаҙанған артисы Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — Владимир Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының ирҙәр классик бейеүенең күренекле уҡытыусыһы була. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. 1951 йылда Владимир Иванович Пономарёвтан Киров театры бейеүселәрен камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Александр Пушкин. Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}}{{V|27|08|2022}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] sotokiau6psl5xzxujx39q2km8q01va 1152422 1152421 2022-08-27T16:32:21Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{фш|Пушкин}} {{Ук}} '''Пушкин Александр Иванович ''' ([[7 сентябрь]] [[1907 йыл]]—[[20 март]] [[1970 йыл]]) — [[балет]] артисы һәм күренекле балет педагогы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Биографияһы == Александр Иванович Пушкин 1907 йылдың 7 сентябрендә [[Тверь]] губернаһы Микулино ауылында<ref>хәҙер [[Мәскәү өлкәһе]] Лотошин районы</ref> тыуған. Рус бейеүсеһе, балетмейстер һәм балет педагогы, Император театрҙарының атҡаҙанған артисы Николай Легаттың шәхси мәктәбендә, һуңынан — Петроград театр училищеһында<ref> [[Ленинград хореография училищеһы|Санкт-Петербург хореография училищеһы]] </ref> уҡый. Педагогы — хореограф һәм балетмейстер, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы Владимир Иванович Пономарёв. 1925 йылдан С. М. Киров исемендәге Ленинград опера һәм балет театры<ref>хәҙер Мариин театры</ref> солисы. Педагогик эшмәкәрлеген педагог-репетитор булараҡ башлай. 1932—1978 йылдарҙа Ленинград хореография училищеһының ирҙәр классик бейеүенең күренекле уҡытыусыһы була. Үҙ тәжрибәһен уҡыусыға тапшырыу һәм талант осҡононан бөйөклөк ялҡынын тоҡандырыу мөмкинлеге биреү һәләтлеге талантлы балет артистарын тәрбиәләргә мөмкинлек бирә. Аскольд Макаров, [[Рудольф Нуриев]], [[Саттаров Фәүзи Миңлемулла улы|Ф. М. Саттаров]], [[Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Х.Ғ.Сафиулли]]н, [[Барышников Михаил Николаевич|Михаил Барышников]], Юрий Соловьев, Сергей Викулов, Олег Виноградов кеүек донъя кимәлендәге балет йондоҙҙары төркөмөн тәрбиәләй. 1951 йылда Владимир Иванович Пономарёвтан Киров театры бейеүселәрен камиллаштырыу класына ҡабул итә. Пушкин дәрестәрен «йондоҙҙар класы» тип йөрөтәләр — Ленинград балетының ғына түгел, бөтә донъя премьераларына ла эләгергә ынтылалар. Академик традицияларға таянып, бейеү техникаһын камиллаштырыуға булышлыҡ иткән үҙенең уҡытыу методикаһын төҙөй. XX быуаттың 30—60-сы йылдарында Ленинград хореография училищеһы милли бүлегенең башҡорт төркөмөнә һайлап алыу һәм ҡабул итеү комиссияһы ағзаһы була. А. И. Пушкин Нурыевта сағыу, үҙенсәлекле талантты күрә. Нурыев һуңынан үҙенең уҡытыусыһын рәхмәт һүҙҙәре менән иҫкә ала: Александр Иванович уның училищела яратҡан һәм хөрмәт иткән берҙән-бер яҡын кешеһе була. Пушкин 1970 йылдың 20 мартында [[Ленинград]]та фажиғәле вафат була. Санкт-Петербургтың Большеохтинск зыяратында ерләнгән, унда шулай уҡ ҡатыны К. И. Юргенсон ерләнә<ref>[https://krispen.ru/knigi/aljbert_g_01.pdf Г. Альберт «Александр Пушкин. Школа классического танца» ]</ref>.<ref>[https://www.lapersonne.com/post/alexander-pushkin-nureyev/ Персона А. Пушкин]</ref>. == Төп партиялары == * Шағир («Юҡҡа сыҡҡан өмөттәр» — «Утраченные иллюзии», Б. В. Асафьев); * Принц («Аҡҡош күле» — «Лебединое озеро», П. И. Чайковский); * Актеон («Эсмеральда», Ч.Пуньи). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1968). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78077}}{{V|27|08|2022}} [[Категория:балет артистары]] [[Категория:балетмейстерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡорттар тураһында яҙған башҡа милләт (ил) шәхестәре]] klolcud3mhjk7a6ziwuz1xyq1axub4j Фекерләшеү:Пушкин Александр Иванович 1 184804 1152411 2022-08-27T14:49:47Z Баныу 28584 "{{Юбилярға Википедия бүләге|Баныу}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{Юбилярға Википедия бүләге|Баныу}} 4odxwhyvxmj3h23i4r6eddno41yhmq3 Ағиҙел (Кама ҡушылдығы) 0 184805 1152435 2022-08-27T19:48:17Z ZUFAr 191 [[Ағиҙел (йылға)]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ағиҙел (йылға)]] syvxszerd21eq02dcv7myxo9xx2s23b