Вікікрыніцы bewikisource https://be.wikisource.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Мультымедыя Адмысловае Размовы Удзельнік Размовы з удзельнікам Вікікрыніцы Размовы пра Вікікрыніцы Файл Размовы пра файл MediaWiki Размовы пра MediaWiki Шаблон Размовы пра шаблон Даведка Размовы пра даведку Катэгорыя Размовы пра катэгорыю Аўтар Размовы пра аўтара Старонка Размовы пра старонку Індэкс Размовы пра індэкс TimedText TimedText talk Модуль Размовы пра модуль Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 59 88274 76632 2022-08-20T10:10:49Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{загаловак | назва = «Забраны край» | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | год = 1912 год | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. }} * [[Шляхам жыцьця (1913)/I/«Забраны край»|«Забраны край»]] // {{Fine|[[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913}} * [[Беларус (газета)/1957/61/«Забраны край»|«Забраны край»]] // {{Fine|[[Беларус (газета)|Беларус]]. — 30 верасьня 1957. — [[Беларус (газета)/1957/1|№61]]}} [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] gxuwews0otodtxw6ybq7ylpz50pvfvj 0 80 88273 57365 2022-08-20T10:09:00Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Ў вечным боры… | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1912 год }} * [[Шляхам жыцьця (1913)/II/Ў вечным боры…|Ў вечным боры…]] // [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913 [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] f9xc9ab4x8q7od19uhtpi7cn0rvlwa1 102 98 88145 88005 2022-08-19T16:58:29Z VasyaRogov 1510 /* Публіцыстыка */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча = Купала | Імёны = Янка | Першая літара прозвішча = К | Варыянты імёнаў = сапр.: Іван Дамінікавіч Луцэвіч | Апісанне = клясык беларускай літаратуры, паэт, драматург, публіцыст, выбітны дзяяч беларускага Адраджэньня пачатку XX стагодзьдзя | Іншае = | ДН = 7 ліпеня (25 чэрвеня) 1882 | Месца нараджэння = фальв. Вязынка былой Радашковіцкай вобласці (цяпер Маладзечанскі раён, Мінская вобласць) | ДС = 28 чэрвеня 1942 | Месца смерці = Масква | Выява = Yanka Kupala.jpg | Вікіпедыя = :be:Янка Купала | Вікіпедыя2 = :be-tarask:Янка Купала | Вікіцытатнік = Янка Купала | Вікісховішча = Category:Yanka Kupala | Вікіліўр = Yanka Kupala | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Янка Купала | Google = }} == Творы == {{Усе творы|Безназоўнае‎|Гусьляр‎|Жалейка‎|Публіцыстыка Янкі Купалы|Спадчына‎|Шляхам жыцьця‎}} * [[Збор твораў (Купала, 1925—1932)|Збор твораў]] (1925—1932) === Вершы === * [[Янка Купала/Вершы 1904—1908|Вершы 1904—1908]] * [[Янка Купала/Вершы 1909—1911|Вершы 1909—1911]] * [[Янка Купала/Вершы 1912—1921|Вершы 1912—1921]] * [[Янка Купала/Вершы 1922—1942|Вершы 1922—1942]] === Зборнікі вершаў === * «[[Жалейка (1908)|Жалейка]]» (1908) * «[[Гусьляр (1910)|Huślar]]» (1910) * «[[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]» (1913) * «[[Спадчына (1922)|Спадчына]]» (1922) * «[[Безназоўнае (1925)|Безназоўнае]]» (1925) * «[[Адцьвітаньне (1930)|Адцьвітаньне]]» (1930) * «[[Песня будаўніцтву (1936)|Песня будаўніцтву]]» (1936) * «[[Беларусі ардэнаноснай (1937)|Беларусі ардэнаноснай]]» (1937) * «[[Ад сэрца (1940)|Ад сэрца]]» (1940) * «[[Беларускім партызанам (1942)|Беларускім партызанам]]» (1942) === Паэмы === * [[Зімою]] * [[Нікому]] * [[Калека]] * [[Адплата каханьня]] * [[У Піліпаўку]] * [[За што?.. (Купала - Ой, мае вы песьні...)|За што? («Ой, мае вы песні…»)]] * [[Уступ да паэмы (Купала)|Уступ да паэмы]] * [[Курган (Купала)|Курган]] * [[Урывак з паэмы (Купала)|Урывак з паэмы]] * [[На Куццю (Купала)|На Куццю]] * [[Гарыслава (Купала)|Гарыслава]] * [[На Дзяды (Купала)|На Дзяды]] * [[Бандароўна]] * [[Магіла льва]] * [[Яна і я]] * [[Безназоўнае (Купала, паэма)|Безназоўнае]] * [[З угодкавых настрояў (Купала)|З угодкавых настрояў]] * [[Над ракой Арэсай]] * [[Барысаў (Купала)|Барысаў]] * [[Тарасова доля (Купала)|Тарасова доля]] * [[Андрэй Баболя]] (Dubia) === Драматычныя паэмы === * [[Адвечная песьня]] * [[Сон на кургане]] * [[На папасе]] * [[Урывак з драматычнай паэмы (Купала)|Урывак з драматычнай паэмы]] === П’есы === * [[Паўлінка (Купала)|Паўлінка]] * [[Прымакі]] * [[Раскіданае гняздо]] * [[Тутэйшыя]] === Публіцыстыка === '''1907''' * [[Беніцкая воласць Ашмянскага павету…]] * [[Старыя праўды на новы лад]] * [[Хто к лесу, а хто к бесу]] * [[Прапаўшае дзіця]] * [[Ніхто і нішто не выцягае…]] '''1908''' * [[Мястэчка Мір…]] * [[Мястэчка Астрашыцкі Гарадок…]] * [[Мястэчка Гарадок…]] '''1909''' * [[Мястэчка Здарэнне…]] '''1910''' * [[З Фінляндыі (Купала)]] * [[У рэдакцыю газеты "Наша ніва" (Купала)]] '''1911''' * [[Беларуская вечарынка ў Пецярбургу (Купала)]] * [[З гуты "Залессе"]] '''1912''' * [[Святкаванне Купалы ў Вільні]] '''1913''' * [[Чаму плача песня наша?]] * [[Як яны ваююць]] * [[Чым чорт не шуціць]] * [[Агляд кніг]] '''1914''' * [[Ці маем мы права выракацца роднай мовы?]] * [[Уладыслаў, сын Ігната Эпімах-Шыпілы]] * [[А ўсё ж такі мы жывём!..]] * [[За "А ўсё ж такі мы жывём!.."]] * [[Вера і нацыянальнасць]] * [[Хай рунь красуе…]] * [[Вайна і самапомач]] * [[Вайна і налогі]] * [[Чвэрць года вайны]] '''1915''' * [[«Залëты», аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча]] '''1919''' * [[Як у казцы (Купала)]] * [[Уваскрашэнне польскага ўніверсітэта ў Вільні]] * [[Адбудова Беларусі]] * [[Больш самачыннасці]] * [[Зямельная спекуляцыя]] * [[Беларускае войска]] * [[Беларускі сцяг уваскрос!]] * [[Забабон]] * [[Моладзь ідзе!]] * [[Торжышча]] * [[Настаўніцкая вечарынка (Купала)]] * [[Антанта]] * [[Незалежнасць (Купала)]] * [[Незалежная дзяржава і яе народы]] '''1920''' * [[Справа незалежнасці Беларусі За мінулы год]] * [["Страхі жыцця", драма ў 3-х актах Ф. Аляхновіча]] * [[Справа беларускага нацыянальнага гімна]] * [[Думка за думкай]] * [[Дарагія Грамадзяне і Грамадзянкі зямлі Беларускай!..]] (Прамова на юбілейным вечары, прысвечаным 15-годдзю літаратурнай працы) '''1923''' * [[Выдавецкая справа ў Савецкай Беларусі за 1923 год]] == Пераклады == === З польскай === * [[Тры Будрысы (Міцкевіч/Купала)]] * [[Мужык і вужака]] (Міцкевіч/Купала) * [[На Палессі (Кандратовіч/Купала)]] * [[Пара (Канапніцкая/Купала)]] * [[Каму (Канапніцкая/Купала)]] * [[На жалейцы (Канапніцкая/Купала)]] * [[Як кароль ў паход выходзіў (Канапніцкая/Купала)]] * [[Жальба дзяўчыны (Яскулка/Купала)]] * [[Сон на куцьцю]] (Пілецкая/Купала) * [[Воўк і баран (Балінскі/Купала)]] * [[Каралі (Сыракомля/Купала)|Каралі]] * [[Доля (Сыракомля/Купала)|Доля]] * [[Груган (Сыракомля/Купала)|Груган]] === З рускай === * [[Галадоўліца]] (Някрасаў/Купала) * [[Соленая]] (Някрасаў/Купала) * [[Што ні год, памяншаюцца сілы (Някрасаў/Купала)]] * [[У людзей і ў нас (Някрасаў/Купала)]] * [[Агароднік]] (Някрасаў/Купала) * [[Лебедзь, Шчупак і Рак (Крылоў/Купала)]] * [[З песень барацьбы за волю (Цэнзар/Купала)]] * [[Елачка (Кудашава/Купала)]] === З украінскай === * [[Кацярына (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Гайдамакі (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Сон (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Пажоўкнуў ліст... Прыгаслі вочы... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Нашто чорныя мне бровы... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Прычынна (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Вецер буйны, вецер буйны!.. (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Цяжка-цяжка жыць на свеце... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Ой вы, думы, мае думы! (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Перабендзя (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Таполя (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Вецер з гаем размаўляе (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Каўказ (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Ленін (Паляшчук/Купала)]] === Са стараславянскай === * [[Слова аб палку Ігаравым]] === Лісты === * [[Ліст да Чарвякова (Купала)|Да Аляксандра Чарвякова (1930)]] * [[Адкрыты ліст Янкі Купалы]] * [[Ліст у рэдакцыю газеты «Савецкая Беларусь»]] ''(1932)'' == Пра аўтара == ===Вершы=== * [[Купалле (Леўчык)]] * [[Янкові Купалу (Янчук)]] * [[Януку Купале]] * [[Бяздольны]] * [[Над Нёманам (Пяцельскі)]] * [[Ноч на Івана Купалу]] * [[Янку Купалу]] * [[Янку Купалу (Была непаўторная восень...)]] * [[Янку Купалу (Была пара — марнелі нашы гоні...)]] * [[Янку Купалу (Узышоў юнак калісьці...)]] * [[Янку Купалу (Я не ведаю, дружа мой Янка...)]] * [[Янку Купалу (Грамыка)]] * [[Янка Купала (Чорны)]] * [[Хрыстовы Золак/Янцы Купале|Янцы Купале]] * [[Янку Купалу (Пушча)]] * [[Плач]] * [[Поплеч Пушкін і Купала]] * [[Наш Купала, наш пясняр вялікі]] ===Апавяданні=== * [[Ноч, калі папараць цвіце]] ===Артыкулы=== * [[«Жалейка» — песні Янука Купалы]] * [[«Шляхам жыцьця»]] * [[Янка Купала (Луцкевіч)]] * [[«Безназоўнае»: Зборнік вершаў Янкі Купалы]] * [[Асноўныя этапы ў разьвіцьці лірыкі Янкі Купалы]] (1925) * [[20-лецьце паэтыцкае працы Янкі Купалы]] * [[Напевы ліры Янкі Купалы: Публічная лекцыя]] * [[Янка Купала: К 25-лецьцю яго літаратурнае працы]] * [[Крытычныя мамэнты ў жыцьці купалы і коласа — паводле іх твораў]] * [[Ян Луцэвіч—Янка Купала (1882—25.VІ.—1932)]] * [[Янка Купала як прарок адраджэньня]] * [[Зь нязнаных рукапісаў Янкі Купалы]] * [[Янка Купала ў крывым люстры]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Беларускія драматургі]] [[Катэгорыя:Публіцысты]] [[Катэгорыя:Рыма-каталікі]] [[Катэгорыя:Полымя (літаратурнае аб’яднанне)]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] 194hepeaeieq2vn4xttbzwiekzbuugi 88146 88145 2022-08-19T16:59:59Z VasyaRogov 1510 /* Паэмы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча = Купала | Імёны = Янка | Першая літара прозвішча = К | Варыянты імёнаў = сапр.: Іван Дамінікавіч Луцэвіч | Апісанне = клясык беларускай літаратуры, паэт, драматург, публіцыст, выбітны дзяяч беларускага Адраджэньня пачатку XX стагодзьдзя | Іншае = | ДН = 7 ліпеня (25 чэрвеня) 1882 | Месца нараджэння = фальв. Вязынка былой Радашковіцкай вобласці (цяпер Маладзечанскі раён, Мінская вобласць) | ДС = 28 чэрвеня 1942 | Месца смерці = Масква | Выява = Yanka Kupala.jpg | Вікіпедыя = :be:Янка Купала | Вікіпедыя2 = :be-tarask:Янка Купала | Вікіцытатнік = Янка Купала | Вікісховішча = Category:Yanka Kupala | Вікіліўр = Yanka Kupala | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Янка Купала | Google = }} == Творы == {{Усе творы|Безназоўнае‎|Гусьляр‎|Жалейка‎|Публіцыстыка Янкі Купалы|Спадчына‎|Шляхам жыцьця‎}} * [[Збор твораў (Купала, 1925—1932)|Збор твораў]] (1925—1932) === Вершы === * [[Янка Купала/Вершы 1904—1908|Вершы 1904—1908]] * [[Янка Купала/Вершы 1909—1911|Вершы 1909—1911]] * [[Янка Купала/Вершы 1912—1921|Вершы 1912—1921]] * [[Янка Купала/Вершы 1922—1942|Вершы 1922—1942]] === Зборнікі вершаў === * «[[Жалейка (1908)|Жалейка]]» (1908) * «[[Гусьляр (1910)|Huślar]]» (1910) * «[[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]» (1913) * «[[Спадчына (1922)|Спадчына]]» (1922) * «[[Безназоўнае (1925)|Безназоўнае]]» (1925) * «[[Адцьвітаньне (1930)|Адцьвітаньне]]» (1930) * «[[Песня будаўніцтву (1936)|Песня будаўніцтву]]» (1936) * «[[Беларусі ардэнаноснай (1937)|Беларусі ардэнаноснай]]» (1937) * «[[Ад сэрца (1940)|Ад сэрца]]» (1940) * «[[Беларускім партызанам (1942)|Беларускім партызанам]]» (1942) === Паэмы === * [[Зімою]] * [[Нікому]] * [[Калека]] * [[Адплата каханьня]] * [[У Піліпаўку]] * [[За што?.. (Купала - Ой, мае вы песьні...)|За што? («Ой, мае вы песні…»)]] * [[Уступ да паэмы (Купала)|Уступ да паэмы]] * [[Курган (Купала)|Курган]] * [[Урывак з паэмы (Купала)|Урывак з паэмы]] * [[На Куццю (Купала)|На Куццю]] * [[Гарыслава (Купала)|Гарыслава]] * [[На Дзяды (Купала)|На Дзяды]] * [[Бандароўна]] * [[Магіла льва]] * [[Яна і я]] * [[Безназоўнае (Купала, паэма)|Безназоўнае]] * [[З угодкавых настрояў (Купала)|З угодкавых настрояў]] * [[Над ракой Арэсай]] * [[Барысаў (Купала)|Барысаў]] * [[Тарасова доля]] * [[Андрэй Баболя]] (Dubia) === Драматычныя паэмы === * [[Адвечная песьня]] * [[Сон на кургане]] * [[На папасе]] * [[Урывак з драматычнай паэмы (Купала)|Урывак з драматычнай паэмы]] === П’есы === * [[Паўлінка (Купала)|Паўлінка]] * [[Прымакі]] * [[Раскіданае гняздо]] * [[Тутэйшыя]] === Публіцыстыка === '''1907''' * [[Беніцкая воласць Ашмянскага павету…]] * [[Старыя праўды на новы лад]] * [[Хто к лесу, а хто к бесу]] * [[Прапаўшае дзіця]] * [[Ніхто і нішто не выцягае…]] '''1908''' * [[Мястэчка Мір…]] * [[Мястэчка Астрашыцкі Гарадок…]] * [[Мястэчка Гарадок…]] '''1909''' * [[Мястэчка Здарэнне…]] '''1910''' * [[З Фінляндыі (Купала)]] * [[У рэдакцыю газеты "Наша ніва" (Купала)]] '''1911''' * [[Беларуская вечарынка ў Пецярбургу (Купала)]] * [[З гуты "Залессе"]] '''1912''' * [[Святкаванне Купалы ў Вільні]] '''1913''' * [[Чаму плача песня наша?]] * [[Як яны ваююць]] * [[Чым чорт не шуціць]] * [[Агляд кніг]] '''1914''' * [[Ці маем мы права выракацца роднай мовы?]] * [[Уладыслаў, сын Ігната Эпімах-Шыпілы]] * [[А ўсё ж такі мы жывём!..]] * [[За "А ўсё ж такі мы жывём!.."]] * [[Вера і нацыянальнасць]] * [[Хай рунь красуе…]] * [[Вайна і самапомач]] * [[Вайна і налогі]] * [[Чвэрць года вайны]] '''1915''' * [[«Залëты», аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча]] '''1919''' * [[Як у казцы (Купала)]] * [[Уваскрашэнне польскага ўніверсітэта ў Вільні]] * [[Адбудова Беларусі]] * [[Больш самачыннасці]] * [[Зямельная спекуляцыя]] * [[Беларускае войска]] * [[Беларускі сцяг уваскрос!]] * [[Забабон]] * [[Моладзь ідзе!]] * [[Торжышча]] * [[Настаўніцкая вечарынка (Купала)]] * [[Антанта]] * [[Незалежнасць (Купала)]] * [[Незалежная дзяржава і яе народы]] '''1920''' * [[Справа незалежнасці Беларусі За мінулы год]] * [["Страхі жыцця", драма ў 3-х актах Ф. Аляхновіча]] * [[Справа беларускага нацыянальнага гімна]] * [[Думка за думкай]] * [[Дарагія Грамадзяне і Грамадзянкі зямлі Беларускай!..]] (Прамова на юбілейным вечары, прысвечаным 15-годдзю літаратурнай працы) '''1923''' * [[Выдавецкая справа ў Савецкай Беларусі за 1923 год]] == Пераклады == === З польскай === * [[Тры Будрысы (Міцкевіч/Купала)]] * [[Мужык і вужака]] (Міцкевіч/Купала) * [[На Палессі (Кандратовіч/Купала)]] * [[Пара (Канапніцкая/Купала)]] * [[Каму (Канапніцкая/Купала)]] * [[На жалейцы (Канапніцкая/Купала)]] * [[Як кароль ў паход выходзіў (Канапніцкая/Купала)]] * [[Жальба дзяўчыны (Яскулка/Купала)]] * [[Сон на куцьцю]] (Пілецкая/Купала) * [[Воўк і баран (Балінскі/Купала)]] * [[Каралі (Сыракомля/Купала)|Каралі]] * [[Доля (Сыракомля/Купала)|Доля]] * [[Груган (Сыракомля/Купала)|Груган]] === З рускай === * [[Галадоўліца]] (Някрасаў/Купала) * [[Соленая]] (Някрасаў/Купала) * [[Што ні год, памяншаюцца сілы (Някрасаў/Купала)]] * [[У людзей і ў нас (Някрасаў/Купала)]] * [[Агароднік]] (Някрасаў/Купала) * [[Лебедзь, Шчупак і Рак (Крылоў/Купала)]] * [[З песень барацьбы за волю (Цэнзар/Купала)]] * [[Елачка (Кудашава/Купала)]] === З украінскай === * [[Кацярына (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Гайдамакі (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Сон (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Пажоўкнуў ліст... Прыгаслі вочы... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Нашто чорныя мне бровы... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Прычынна (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Вецер буйны, вецер буйны!.. (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Цяжка-цяжка жыць на свеце... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Ой вы, думы, мае думы! (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Перабендзя (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Таполя (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Вецер з гаем размаўляе (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Каўказ (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Ленін (Паляшчук/Купала)]] === Са стараславянскай === * [[Слова аб палку Ігаравым]] === Лісты === * [[Ліст да Чарвякова (Купала)|Да Аляксандра Чарвякова (1930)]] * [[Адкрыты ліст Янкі Купалы]] * [[Ліст у рэдакцыю газеты «Савецкая Беларусь»]] ''(1932)'' == Пра аўтара == ===Вершы=== * [[Купалле (Леўчык)]] * [[Янкові Купалу (Янчук)]] * [[Януку Купале]] * [[Бяздольны]] * [[Над Нёманам (Пяцельскі)]] * [[Ноч на Івана Купалу]] * [[Янку Купалу]] * [[Янку Купалу (Была непаўторная восень...)]] * [[Янку Купалу (Была пара — марнелі нашы гоні...)]] * [[Янку Купалу (Узышоў юнак калісьці...)]] * [[Янку Купалу (Я не ведаю, дружа мой Янка...)]] * [[Янку Купалу (Грамыка)]] * [[Янка Купала (Чорны)]] * [[Хрыстовы Золак/Янцы Купале|Янцы Купале]] * [[Янку Купалу (Пушча)]] * [[Плач]] * [[Поплеч Пушкін і Купала]] * [[Наш Купала, наш пясняр вялікі]] ===Апавяданні=== * [[Ноч, калі папараць цвіце]] ===Артыкулы=== * [[«Жалейка» — песні Янука Купалы]] * [[«Шляхам жыцьця»]] * [[Янка Купала (Луцкевіч)]] * [[«Безназоўнае»: Зборнік вершаў Янкі Купалы]] * [[Асноўныя этапы ў разьвіцьці лірыкі Янкі Купалы]] (1925) * [[20-лецьце паэтыцкае працы Янкі Купалы]] * [[Напевы ліры Янкі Купалы: Публічная лекцыя]] * [[Янка Купала: К 25-лецьцю яго літаратурнае працы]] * [[Крытычныя мамэнты ў жыцьці купалы і коласа — паводле іх твораў]] * [[Ян Луцэвіч—Янка Купала (1882—25.VІ.—1932)]] * [[Янка Купала як прарок адраджэньня]] * [[Зь нязнаных рукапісаў Янкі Купалы]] * [[Янка Купала ў крывым люстры]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Беларускія драматургі]] [[Катэгорыя:Публіцысты]] [[Катэгорыя:Рыма-каталікі]] [[Катэгорыя:Полымя (літаратурнае аб’яднанне)]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] g6wjj33ng5jqqogx90b6b1robtkebmz 88224 88146 2022-08-20T08:24:58Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча = Купала | Імёны = Янка | Першая літара прозвішча = К | Варыянты імёнаў = сапр.: Іван Дамінікавіч Луцэвіч | Апісанне = клясык беларускай літаратуры, паэт, драматург, публіцыст, выбітны дзяяч беларускага Адраджэньня пачатку XX стагодзьдзя | Іншае = | ДН = 7 ліпеня (25 чэрвеня) 1882 | Месца нараджэння = фальв. Вязынка былой Радашковіцкай вобласці (цяпер Маладзечанскі раён, Мінская вобласць) | ДС = 28 чэрвеня 1942 | Месца смерці = Масква | Выява = Yanka Kupala.jpg | Вікіпедыя = :be:Янка Купала | Вікіпедыя2 = :be-tarask:Янка Купала | Вікіцытатнік = Янка Купала | Вікісховішча = Category:Yanka Kupala | Вікіліўр = Yanka Kupala | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Янка Купала | Google = }} == Творы == {{Усе творы|Безназоўнае‎|Гусьляр‎|Жалейка‎|Публіцыстыка Янкі Купалы|Спадчына‎|Шляхам жыцьця‎}} * [[Збор твораў (Купала, 1925—1932)|Збор твораў]] (1925—1932) === Вершы === * [[Янка Купала/Вершы 1904—1908|Вершы 1904—1908]] * [[Янка Купала/Вершы 1909—1911|Вершы 1909—1911]] * [[Янка Купала/Вершы 1912—1921|Вершы 1912—1921]] * [[Янка Купала/Вершы 1922—1942|Вершы 1922—1942]] === Зборнікі вершаў === * «[[Жалейка (1908)|Жалейка]]» (1908) * «[[Гусьляр (1910)|Huślar]]» (1910) * «[[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]» (1913) * «[[Спадчына (1922)|Спадчына]]» (1922) * «[[Безназоўнае (1925)|Безназоўнае]]» (1925) * «[[Адцьвітаньне (1930)|Адцьвітаньне]]» (1930) * «[[Песня будаўніцтву (1936)|Песня будаўніцтву]]» (1936) * «[[Беларусі ардэнаноснай (1937)|Беларусі ардэнаноснай]]» (1937) * «[[Ад сэрца (1940)|Ад сэрца]]» (1940) * «[[Беларускім партызанам (1942)|Беларускім партызанам]]» (1942) === Паэмы === * [[Зімою]] * [[Нікому]] * [[Калека]] * [[Адплата каханьня]] * [[У Піліпаўку]] * [[За што?.. (Купала - Ой, мае вы песьні...)|За што? («Ой, мае вы песні…»)]] * [[Уступ да паэмы (Купала)|Уступ да паэмы]] * [[Курган (Купала)|Курган]] * [[Урывак з паэмы (Купала)|Урывак з паэмы]] * [[На Куццю (Купала)|На Куццю]] * [[Гарыслава (Купала)|Гарыслава]] * [[На Дзяды (Купала)|На Дзяды]] * [[Бандароўна]] * [[Магіла льва]] * [[Яна і я]] * [[Безназоўнае (Купала, паэма)|Безназоўнае]] * [[З угодкавых настрояў (Купала)|З угодкавых настрояў]] * [[Над ракой Арэсай]] * [[Барысаў (Купала)|Барысаў]] * [[Тарасова доля]] * [[Андрэй Баболя]] (Dubia) === Драматычныя паэмы === * [[Адвечная песьня]] * [[Сон на кургане]] * [[На папасе]] * [[Урывак з драматычнай паэмы (Купала)|Урывак з драматычнай паэмы]] === П’есы === * [[Паўлінка (Купала)|Паўлінка]] * [[Прымакі]] * [[Раскіданае гняздо]] * [[Тутэйшыя]] === Публіцыстыка === '''1907''' * [[Беніцкая воласць Ашмянскага павету…]] * [[Старыя праўды на новы лад]] * [[Хто к лесу, а хто к бесу]] * [[Прапаўшае дзіця]] * [[Ніхто і нішто не выцягае…]] '''1908''' * [[Мястэчка Мір…]] * [[Мястэчка Астрашыцкі Гарадок…]] * [[Мястэчка Гарадок…]] '''1909''' * [[Мястэчка Здарэнне…]] '''1910''' * [[З Фінляндыі (Купала)]] * [[У рэдакцыю газеты "Наша ніва" (Купала)]] '''1911''' * [[Беларуская вечарынка ў Пецярбургу (Купала)]] * [[З гуты "Залессе"]] '''1912''' * [[Святкаванне Купалы ў Вільні]] '''1913''' * [[Чаму плача песня наша?]] * [[Як яны ваююць]] * [[Чым чорт не шуціць]] * [[Агляд кніг]] '''1914''' * [[Ці маем мы права выракацца роднай мовы?]] * [[Уладыслаў, сын Ігната Эпімах-Шыпілы]] * [[А ўсё ж такі мы жывём!..]] * [[За "А ўсё ж такі мы жывём!.."]] * [[Вера і нацыянальнасць]] * [[Хай рунь красуе…]] * [[Вайна і самапомач]] * [[Вайна і налогі]] * [[Чвэрць года вайны]] '''1915''' * [[«Залëты», аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча]] '''1919''' * [[Як у казцы (Купала)]] * [[Уваскрашэнне польскага ўніверсітэта ў Вільні]] * [[Адбудова Беларусі]] * [[Больш самачыннасці]] * [[Зямельная спекуляцыя]] * [[Беларускае войска]] * [[Беларускі сцяг уваскрос!]] * [[Забабон]] * [[Моладзь ідзе!]] * [[Торжышча]] * [[Настаўніцкая вечарынка (Купала)]] * [[Антанта]] * [[Незалежнасць (Купала)]] * [[Незалежная дзяржава і яе народы]] '''1920''' * [[Справа незалежнасці Беларусі За мінулы год]] * [["Страхі жыцця", драма ў 3-х актах Ф. Аляхновіча]] * [[Справа беларускага нацыянальнага гімна]] * [[Думка за думкай]] * [[Дарагія Грамадзяне і Грамадзянкі зямлі Беларускай!..]] (Прамова на юбілейным вечары, прысвечаным 15-годдзю літаратурнай працы) '''1923''' * [[Выдавецкая справа ў Савецкай Беларусі за 1923 год]] == Пераклады == === З польскай === * [[Тры Будрысы (Міцкевіч/Купала)]] * [[Мужык і вужака]] (Міцкевіч/Купала) * [[На Палессі (Кандратовіч/Купала)]] * [[Пара (Канапніцкая/Купала)]] * [[Каму (Канапніцкая/Купала)]] * [[На жалейцы (Канапніцкая/Купала)]] * [[Як кароль ў паход выходзіў (Канапніцкая/Купала)]] * [[Жальба дзяўчыны (Яскулка/Купала)]] * [[Сон на куцьцю]] (Пілецкая/Купала) * [[Воўк і баран (Балінскі/Купала)]] * [[Каралі (Сыракомля/Купала)|Каралі]] * [[Доля (Сыракомля/Купала)|Доля]] * [[Груган (Сыракомля/Купала)|Груган]] === З рускай === * [[Галадоўліца]] (Някрасаў/Купала) * [[Соленая]] (Някрасаў/Купала) * [[Што ні год, памяншаюцца сілы (Някрасаў/Купала)]] * [[У людзей і ў нас (Някрасаў/Купала)]] * [[Агароднік]] (Някрасаў/Купала) * [[Лебедзь, Шчупак і Рак (Крылоў/Купала)]] * [[З песень барацьбы за волю (Цэнзар/Купала)]] * [[Елачка (Кудашава/Купала)]] === З украінскай === * [[Кацярына (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Гайдамакі (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Сон (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Пажоўкнуў ліст... Прыгаслі вочы... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Нашто чорныя мне бровы... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Прычынна (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Вецер буйны, вецер буйны!.. (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Цяжка-цяжка жыць на свеце... (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Ой вы, думы, мае думы! (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Перабендзя (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Таполя (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Вецер з гаем размаўляе (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Каўказ (Шаўчэнка/Купала)]] * [[Ленін (Паляшчук/Купала)]] === Са стараславянскай === * [[Слова аб палку Ігаравым]] === Лісты === * [[Ліст да Чарвякова (Купала)|Да Аляксандра Чарвякова (1930)]] * [[Адкрыты ліст Янкі Купалы]] * [[Ліст у рэдакцыю газеты «Савецкая Беларусь»]] ''(1932)'' == Пра аўтара == ===Вершы=== * [[Купалле (Леўчык)]] * [[Янкові Купалу (Янчук)]] * [[Януку Купале]] * [[Бяздольны]] * [[Над Нёманам (Пяцельскі)]] * [[Ноч на Івана Купалу]] * [[Янку Купалу]] * [[Янку Купалу (Была непаўторная восень...)]] * [[Янку Купалу (Была пара — марнелі нашы гоні...)]] * [[Янку Купалу (Узышоў юнак калісьці...)]] * [[Янку Купалу (Я не ведаю, дружа мой Янка...)]] * [[Янку Купалу (Грамыка)]] * [[Янка Купала (Чорны)]] * [[Хрыстовы Золак/Янцы Купале|Янцы Купале]] * [[Янку Купалу (Пушча)]] * [[Плач]] * [[Поплеч Пушкін і Купала]] * [[Наш Купала, наш пясняр вялікі]] ===Апавяданні=== * [[Ноч, калі папараць цвіце]] ===Артыкулы=== * [[«Жалейка» — песні Янука Купалы]] * [[«Шляхам жыцьця»]] * [[Янка Купала (Луцкевіч)]] * [[«Безназоўнае»: Зборнік вершаў Янкі Купалы]] * [[Асноўныя этапы ў разьвіцьці лірыкі Янкі Купалы]] (1925) * [[20-лецьце паэтыцкае працы Янкі Купалы]] * [[Напевы ліры Янкі Купалы: Публічная лекцыя]] * [[Янка Купала: К 25-лецьцю яго літаратурнае працы]] * [[Крытычныя мамэнты ў жыцьці купалы і коласа — паводле іх твораў]] * [[Ян Луцэвіч—Янка Купала (1882—25.VІ.—1932)]] * [[Янка Купала як прарок адраджэньня]] * [[Зь нязнаных рукапісаў Янкі Купалы]] * [[Янка Купала ў крывым люстры]] {{PD-old-70}} [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Беларускія драматургі]] [[Катэгорыя:Публіцысты]] [[Катэгорыя:Рыма-каталікі]] [[Катэгорыя:Полымя (літаратурнае аб’яднанне)]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] 9ygvdw3ae690jt5g3zt8wybhj96vfp8 0 448 88269 57394 2022-08-20T10:04:54Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Дзьве таполі | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1911 год }} * [[Шляхам жыцьця (1913)/II/Дзьве таполі|Дзьве таполі]] // [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913 [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] d25y8vt0my3jfhk834sq09raf079aks 0 496 88267 56999 2022-08-20T10:03:54Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Жнеям | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1906—1909 год }} * [[Шляхам жыцьця (1913)/IV/Жнеям|Жнеям]] // [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913 [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] laaklspkvplw0a46gvr13x5f6bloatu 88268 88267 2022-08-20T10:04:23Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Жнеям | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1906—1909 год }} * [[Шляхам жыцьця (1913)/IV/Жнеям|Жнеям]] // [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913 [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] ngo3gdfitsglgs7x5wj5bonham4a0ri 0 497 88130 76327 2022-08-19T12:41:12Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Жняя | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1911 год }} * [[Шляхам жыцьця (1913)/III/Жнея|Жнея]] // [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913 * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1/Жняя|Жняя]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восень 1973. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1|№1 (31)]]}} [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] 59js64s0ajnskamk3nx62jhpq0j5gx1 0 780 88271 57042 2022-08-20T10:06:09Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Мужык | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1905 год }} * Сҍверо-Западный Край: [[Мужык (1905)|Мужык]] (1905) * [[Шляхам жыцьця (1913)/IV/Мужык|Мужык]] // [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913 [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] dek1nisxaszmmgk4lsfs645h0yeyn60 0 836 88270 55064 2022-08-20T10:05:33Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = На рынку | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1912 год }} * [[Шляхам жыцьця (1913)/V/На рынку|На рынку]] // [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913 [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] n1q68ygcmln9ox4pak2lria1woh3nxc 0 845 88125 73727 2022-08-19T12:21:15Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = На чужыне | аўтар = Максім Багдановіч | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | год = 1905 год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1975/3/На чужыне|На чужыне]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Вясна 1975. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1975/3|№3 (37)]]}} [[Катэгорыя:Вершы Максіма Багдановіча]] [[Катэгорыя:Беларуская дыяспара]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] b2mijemx1ci9qrgfqvzu9haappmnvak 0 862 88272 56985 2022-08-20T10:08:25Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Над ніваю ў непагоду | аўтар = Янка Купала | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1907—1909 год }} * [[Шляхам жыцьця (1913)/IV/Над ніваю ў непагоду|Над ніваю ў непагоду]] // [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]]. Пецярбург: «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», 1913 [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] r179gg1p4yoej542igko6u44cpi4sq7 0 968 88116 88012 2022-08-19T12:05:55Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Пагоня | аўтар = Максім Багдановіч | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1916 год }} {{Вікіпэдыя|Пагоня (песня)|Пагоня (песьня)}}[[Файл:Vytis on Dawn Gate 2007 05 29.jpg|thumb|300px|[[:w:be-tarask:Пагоня|Пагоня]] — герб Вялікага Княства Літоўскага, Літвы, а таксама Беларусі (у 1918—1919 і 1991—1995 гадах), які знаходзіцца на [[:w:be-tarask:Вострая брама|Вострай Браме ў Вільні]].]] * [[Пагоня (Багдановіч)/Вольная Беларусь|Пагоня]] // {{Fine|[[Вольная Беларусь (газета)|Вольная Беларусь]]. — 30 лістапада 1917. — [[Вольная Беларусь (газета)/1917/32|№32]]}} * [[Пагоня (1921)|Пагоня]] // {{Fine|[[Родны край (1921)|Родны край]]. Вільня: «Віленскае Выдавецтва» Б. Клецкіна, 1921}} * [[Юнацкі сьпеўнік/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Юнацкі сьпеўнік]]. Выдавецтва школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1944}} * [[Беларус (газета)/1952/3/Із спадчыны М. Багдановіча/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Беларус (газета)|Беларус]]. — 30 травеня 1952. — [[Беларус (газета)/1952/3|№3 (9)]]}} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/1—2/Із спадчыны М. Багдановіча/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восень 1976 — зіма 1977. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/1—2|№1, 2 (43, 44)]]}} * [[Званіца (часопіс)/1981/4/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Званіца (часопіс)|Званіца]]. — Студзень 1981. — [[Званіца (часопіс)/1981/4|№4]]}} == Глядзіце таксама == * [http://wiersze.wikia.com/index.php?title=Pogoń&useskin=monobook Pogoń] (Polski) [[Катэгорыя:Вершы Максіма Багдановіча]] [[Катэгорыя:Творы, напісаныя ў Менску]] [[Катэгорыя:Пагоня (герб)]] [[Катэгорыя:Творы 1916 года]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] [[uk:Погоня (Богданович)]] 5mtphqtvaw8elt80s99nwvhme5u5qx1 88117 88116 2022-08-19T12:06:07Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Пагоня | аўтар = Максім Багдановіч | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1916 год }} {{Вікіпэдыя|Пагоня (песня)|Пагоня (песьня)}}[[Файл:Vytis on Dawn Gate 2007 05 29.jpg|thumb|300px|[[:w:be-tarask:Пагоня|Пагоня]] — герб Вялікага Княства Літоўскага, Літвы, а таксама Беларусі (у 1918—1919 і 1991—1995 гадах), які знаходзіцца на [[:w:be-tarask:Вострая брама|Вострай Браме ў Вільні]].]] * [[Пагоня (Багдановіч)/Вольная Беларусь|Пагоня]] // {{Fine|[[Вольная Беларусь (газета)|Вольная Беларусь]]. — 30 лістапада 1917. — [[Вольная Беларусь (газета)/1917/32|№32]]}} * [[Пагоня (1921)|Пагоня]] // {{Fine|[[Родны край (1921)|Родны край]]. Вільня: «Віленскае Выдавецтва» Б. Клецкіна, 1921}} * [[Юнацкі сьпеўнік/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Юнацкі сьпеўнік]]. Выдавецтва школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1944}} * [[Беларус (газета)/1952/3/Із спадчыны М. Багдановіча/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Беларус (газета)|Беларус]]. — 30 травеня 1952. — [[Беларус (газета)/1952/3|№3 (9)]]}} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/1—2/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восень 1976 — зіма 1977. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/1—2|№1, 2 (43, 44)]]}} * [[Званіца (часопіс)/1981/4/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Званіца (часопіс)|Званіца]]. — Студзень 1981. — [[Званіца (часопіс)/1981/4|№4]]}} == Глядзіце таксама == * [http://wiersze.wikia.com/index.php?title=Pogoń&useskin=monobook Pogoń] (Polski) [[Катэгорыя:Вершы Максіма Багдановіча]] [[Катэгорыя:Творы, напісаныя ў Менску]] [[Катэгорыя:Пагоня (герб)]] [[Катэгорыя:Творы 1916 года]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] [[uk:Погоня (Богданович)]] 7xcams02dz5uxnbe9zfmg1llp47g6dc 102 1008 88123 63175 2022-08-19T12:14:07Z VasyaRogov 1510 /* Вершы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча =Пашкевіч | Імёны =Алаіза | Першая літара прозвішча =П | Варыянты імёнаў =Цётка,<br> <small>Мацей Крапіўка, Крапіўка, М. Крапівіха, Крапівіха, Гаўрыла з Полацка, Гаўрыла, Тымчасовы, Банадысь Асака і інш.</small> | Апісанне =беларуская паэтэса, грамадскі дзеяч, публіцыст | Іншае = | ДН =3 ліпеня 1876 | Месца нараджэння =фальв. Пешчын пад Лідай (цяпер Шчучынскі раён) | ДС =5 лютага 1916 | Месца смерці =Лідскі павет | Выява =Pashkevich.jpg | Вікіпедыя =:be:Алаіза Сцяпанаўна Пашкевіч | Вікіпедыя2 =:be-x-old:Алаіза Пашкевіч | Вікіцытатнік = | Вікісховішча =Category:Alaiza Pashkievich | Вікіліўр =Alaiza Pashkevich | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Алаіза Пашкевіч (Цётка) | Google = }} == Творы == {{All works‎}} ===Апавяданні=== * [[Асеннія лісты]] (1910-1912) * [[Прысяга над крывавымі разорамі]] (1906) * [[Разумныя, да не на дурня папалі]] (1908) ===Вершы=== * [[Мужыцкая доля]] (1903) * [[Нямаш, але будзе]] (1904) * [[Музыкант беларускі]] (1904) * [[Наш палетак]] (1906) * [[Вясковым кабетам]] (1908) * [[Скора прыйдзе вясна...]] (1908) * [[Тры кветкі]] (1908) * [[З Новым Годам (Цётка)]] (1908) * [[Грайка]] (1909) * [[Гаданьне]] (1910) * [[Арлы-брацьці, дайце скрыдлы...]] (1914) * [[«Лучынка»]] (1914) * [[Сірацінка]] (1914) * [[Адкрый, пані, добра пані…]] (1915) ====Зборнікі вершаў==== * [[Скрыпка беларуская]] (1906) * [[Хрэст на свабоду]] (1906) ===Публіцыстыка=== * [[Шануйце роднае слова!]] ''(1914)'' ==Пра аўтара== * [[Аўтарцы «Скрыпкі беларускай»]] * [[Алёйзія З Пашкевічаў Кейрысовая (Цётка)]] * [[Нязнаны верш Цёткі]] * [[Алёйзія Пашкевіч-Кейрысовая]] * [[Памяці Цёткі: У гадаўшчыну сьмерці]] * [[Нашы страты]] == Спасылкі == * [http://rv-blr.com/author/show/32 эл. рэсурс «Родныя вобразы»] * [https://knihi.com/Ciotka/ эл. рэсурс knihi.com] [[Катэгорыя:Алаіза Пашкевіч (Цётка)|*]] [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Публіцысты]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] 3d3eq2tiz3n64ds4qb4934919rky83t 102 1599 88142 87601 2022-08-19T16:50:43Z VasyaRogov 1510 /* Пра аўтара */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча = Багдановіч | Імёны = Максім | Першая літара прозвішча = Б | Варыянты імёнаў = | Апісанне = беларускі паэт і публіцыст | Іншае = | ДН = 27 лістапада (9 снежня) 1891 | Месца нараджэння = Мінск | ДС = 12 мая (25 мая) 1917 | Месца смерці = Ялта | Выява = Bagdanovich M 4.jpg | Вікіпедыя = :be:Максім Багдановіч | Вікіпедыя2 = :be-tarask:Максім Багдановіч | Вікіцытатнік = Максім Багдановіч | Вікісховішча = Category:Maksim Bahdanovich | Вікіліўр = Maksim Bahdanovič | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Максім Багдановіч | Google = }} == Бібліяграфія == * [[Вянок]]. Кніжка выбраных вершоў. Вільня, 1913. * Творы. Т. 1-2. Мінск, 1927—1928. * Выбраныя творы. Мінск, 1946. * Избранные произведения. М., 1953. * Творы. Мінск, 1957. * Збор твораў. Т. 1-2. Мінск, 1968. * Вянок. Кніжка выбраных вершоў. Факсімільнае выданне. Мінск, 1981. * Поўны збор твораў. У 3 т. Мінск, 1991—1995. == Творы == {{All works‎|Вянок}} === Вершы === * [[Агата]] * [[Асенняй ночай]] * [[Больш за ўсё на сьвеце жадаю я…]] * [[Бяседная]] * [[Белым кветам адзета каліна]] * [[Варажба]] * [[Варона і чыж]] * [[Выйшаў з хаты]] * [[Гутарка]] * [[Да дзяўчыны]] * [[Дождж у полі і холад… Імгла…]] * [[Д.Д.Дзябольскаму]] * [[Дзед (Багдановіч)]] * [[З песняў беларускага мужыка]] * [[З цыкла «Лясун»]] * [[З цыкла «Эрас»]] * [[Ізноў пабачыў я сялібы…]] * [[Калі паласу агнявую]] * [[Касцёл Св. Анны ў Вільні]] * [[Купідон]] * [[Ліст да п. В.Ластоўскага]] * [[Лявоніха]] * [[Лясун]] * [[Мае песні]] * [[Маркотна я чакаю]] * [[Мы гаворым удвух пры агні ў цішыне]] * [[Мяжы]] * [[Маладыя гады…]] * [[На могілках (Рондэль)]] * [[Набягае яно]] * [[На Лявонавай кашулі вышыты галубкі]] * [[На чужыне (Багдановіч)]] * [[Над магілай]] * [[Народ, Беларускі Народ!]] * [[Не бядуй, што хмары]] * [[Непагодны вечар. Сумна, дружа, мусі?]] * [[Ноч (Багдановіч)]] * [[Ой, лясы-бары ды лугі-разлогі!]] * [[Пагоня (Багдановіч)]] * [[Пан і мужык]] * [[Пану Антону Навіне]] * [[Прыйдзецца, бачу, пазайздрыць бяздольнаму Марку]] * [[Пад ценню цёмных ліп]] * [[Падвей]] * [[Першая любоў]] * [[Пралятайце вы, дні…]] * [[Просценькі вершык]] * [[Прыйдзе вясна]] * [[Пугач]] * [[Пэўна, любіце вы, пане]] * [[Разгарайся хутчэй, мой агонь, між імглы]] * [[Русалка (Багдановіч)]] * [[Санет (Багдановіч)]] * [[Санет (Багдановіч — Прынадна вочы ззяюць да мяне)]] * [[Скірпуся]] * [[Скрылась кветамі ў полі магіла…]] * [[Срэбныя змеі]] * [[Сцюжа, мрок…]] * [[Слуцкія ткальлі]] * [[Споўненае абяцанне]] * [[Старасць]] * [[Сярод вуліцы у нас карагод]] * [[Ты ночкаю каляднай варажыла…]] * [[Ты доўга сядзела за сталом]] * [[У Максіма на кашулі вышыты галубкі]] * [[У старым садзе]] * [[У мясцечку Церасцечку не званы гудзяць]] * [[Успамін (Багдановіч)]] * [[Учора шчасце толькі глянула нясмела…]] * [[Ў краіне светлай, дзе я уміраю]] * [[Хмурыя, цёмныя гудзяць і шэпчуць елі…]] * [[Хоць і зорачка — ды не вячэрняя]] * [[Хаўтуры (Багдановіч)]] * [[Хрэсьбіны лесуна]] * [[Цемень]] * [[Чаму у нас акамянеласці]] * [[Чытаю я журнал сучасны]] * [[Эміграцкая песня]] * [[Эпіграф да верша]] * [[Як Базыль у паходзе канаў…]] * [[Як прыйшла я на ток малаціць]] * [[Я хацеў бы спаткацца з Вамі на вуліцы]] * [[Як толькі закрыю я вочы]] === Паэмы === * [[Вэраніка]] * [[Максім і Магдалена]] * [[У вёсцы (Багдановіч)]] * [[Страцім-лебедзь]] * [[Мушка-зелянушка й Камарык-насаты тварык]] === Пераклады === * [[Памятнік (Гарацый)|Памятнік]] — з Гарацыя * [[Асеньняя песьня]] — з Вэрлена * [[Шынок (Вэрлен/Багдановіч)]] — з Вэрлена * [[Пекла было тут у тую часіну…]] — з Олеся * [[Ўжо зноў не спаткаюцца тыя шляхі…]] * [[Санет (Арвер/Багдановіч)]] — з Арвера * [[Вязень (Пушкін/Багдановіч)]] * [[Азра (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Астры]] * [[Генрых (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Дзяцюк шчыра любіць дзяўчыну… (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Захад]] * [[Зіянне месяца]] * [[Калі любоў ізмучыць… (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Калі маеш шмат чаго… (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Малюнак мора]] * [[Млоснасць (Вэрлен/Багдановіч)]] * [[Паўстанне (Верхарн/Багдановіч)]] * [[Покуль, зорка, ўранці твой…]] * [[Рака срэдзь вулкі! Як мана…]] * [[Ракаўкі]] * [[Раяль цалуе тонкая рука…]] * [[Рыцар Няшчасце, што скрозь ездзіць пад маскай маўчком…]] * [[Трэск дроў; газніцы блеск няяркі…]] * [[У полі дзікім і апусцелым…]] * [[У полі мрок…]] * [[Ў паўночным краю на кургане… (Гайнэ/Багдановіч)]] * [[Effet de nuit]] * [[Il faut, voyez-vous, nous pardonner les choses]] * [[Il pleure dans mon cœur]] * [[La lune blanche]] * [[Le bruit des cabarets, la fange du trottoir]] * [[Le ciel est, par-dessus le toit]] * [[Ô triste, triste était mon âme]] * [[Un grand sommeil noir]] === Публіцыстыка === * [[Хто мы такія?]] * [[Забыты шлях]] * [[Пра гуманізм і неабачлівасць]] * [[Голас з Беларусі. Да пытання пра беларускую і вялікарускую мову ў мясцовай школе]] * [[Апокрыф (Багдановіч)]] === Крытыка === * [[Неслухоўскі]] * [[Глыбы і слаі]] * [[За сто лет]] * [[Санет]] === Гістарычныя артыкулы === * [[Беларусы (Багдановіч)]] * [[Аб веры нашых прашчураў]] === Лісты === * [[У рэдакцыю «Маладой Беларусі»]] * [[У рэдакцыю «Нашай нівы» (пачатак 1913)]] * [[У рэдакцыю «Нашай нівы» (21 кастрычніка 1913)]] * [[В. А. Лявіцкай]] == Пра аўтара == === Мастацкія творы === * [[М. Багдановічу (Бядуля)]] * [[Памяці Максіма Багдановіча (Краўцоў)]] * [[Вось Багдановіч, наш паэта…]] * [[Максіму Багдановічу]] * [[Максім Багдановіч (Жылка)]] * [[Памяці Максіма Багдановіча (Трус)]] * [[Памяці М.Багдановіча]] * [[Максім Багдановіч (Коршак)]] * [[Развітанне (Мікуліч)]] === Артыкулы === * [[Памяці Максіма Багдановіча]] * [[М. А. Багдановіч]] * [[У гадаўшчыну смерці М. А. Багдановіча]] * [[У гадаўшчыну]] * [[Натхненне і гармонія]] * [[Мае ўспаміны (Да вечара памяці М. Багдановіча)]] * [[Пясьняр чыстай красы]] * [[Максім Багдановіч (Луцкевіч)]] * [[Нязнаныя творы М. Багдановіча]] * [[Апошні верш М. Багдановіча]] * [[Праблемы красы й мастацтва ў творах Максіма Багдановіча]] * [[М. Багдановіч як гісторык Беларускага адраджэньня]] * [[Максім Багдановіч як поэта імпрэсыяністы]] *[[Цені і сьвятло ў творчасьці Максіма Багдановіча]] * [[Максім Багдановіч: У дзясятыя угодкі сьмерці Яго]] * [[Зь недрукаванае спадчыны па М. Багдановічу]] * [[Праблема сфармаваньня нацыянальнае душы Максіма Багдановіча: Да дваццатых угодкаў сьмерці паэта]] * [[Да крыніцаў творчасьці М. Багдановіча]] * [[Мае ўспаміны аб М. Багдановічы]] == Спасылкі == {{АП|ГОД=|Год рэабілітацыі=|Wikilivres=}} {{PD-old}} [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Беларускія драматургі]] [[Катэгорыя:Пісьменнікі]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] [[ru:Максим Адамович Богданович]] j3o8h27id5o60qpy52y7tcr9paq411e 88147 88142 2022-08-19T17:02:17Z VasyaRogov 1510 /* Артыкулы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча = Багдановіч | Імёны = Максім | Першая літара прозвішча = Б | Варыянты імёнаў = | Апісанне = беларускі паэт і публіцыст | Іншае = | ДН = 27 лістапада (9 снежня) 1891 | Месца нараджэння = Мінск | ДС = 12 мая (25 мая) 1917 | Месца смерці = Ялта | Выява = Bagdanovich M 4.jpg | Вікіпедыя = :be:Максім Багдановіч | Вікіпедыя2 = :be-tarask:Максім Багдановіч | Вікіцытатнік = Максім Багдановіч | Вікісховішча = Category:Maksim Bahdanovich | Вікіліўр = Maksim Bahdanovič | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Максім Багдановіч | Google = }} == Бібліяграфія == * [[Вянок]]. Кніжка выбраных вершоў. Вільня, 1913. * Творы. Т. 1-2. Мінск, 1927—1928. * Выбраныя творы. Мінск, 1946. * Избранные произведения. М., 1953. * Творы. Мінск, 1957. * Збор твораў. Т. 1-2. Мінск, 1968. * Вянок. Кніжка выбраных вершоў. Факсімільнае выданне. Мінск, 1981. * Поўны збор твораў. У 3 т. Мінск, 1991—1995. == Творы == {{All works‎|Вянок}} === Вершы === * [[Агата]] * [[Асенняй ночай]] * [[Больш за ўсё на сьвеце жадаю я…]] * [[Бяседная]] * [[Белым кветам адзета каліна]] * [[Варажба]] * [[Варона і чыж]] * [[Выйшаў з хаты]] * [[Гутарка]] * [[Да дзяўчыны]] * [[Дождж у полі і холад… Імгла…]] * [[Д.Д.Дзябольскаму]] * [[Дзед (Багдановіч)]] * [[З песняў беларускага мужыка]] * [[З цыкла «Лясун»]] * [[З цыкла «Эрас»]] * [[Ізноў пабачыў я сялібы…]] * [[Калі паласу агнявую]] * [[Касцёл Св. Анны ў Вільні]] * [[Купідон]] * [[Ліст да п. В.Ластоўскага]] * [[Лявоніха]] * [[Лясун]] * [[Мае песні]] * [[Маркотна я чакаю]] * [[Мы гаворым удвух пры агні ў цішыне]] * [[Мяжы]] * [[Маладыя гады…]] * [[На могілках (Рондэль)]] * [[Набягае яно]] * [[На Лявонавай кашулі вышыты галубкі]] * [[На чужыне (Багдановіч)]] * [[Над магілай]] * [[Народ, Беларускі Народ!]] * [[Не бядуй, што хмары]] * [[Непагодны вечар. Сумна, дружа, мусі?]] * [[Ноч (Багдановіч)]] * [[Ой, лясы-бары ды лугі-разлогі!]] * [[Пагоня (Багдановіч)]] * [[Пан і мужык]] * [[Пану Антону Навіне]] * [[Прыйдзецца, бачу, пазайздрыць бяздольнаму Марку]] * [[Пад ценню цёмных ліп]] * [[Падвей]] * [[Першая любоў]] * [[Пралятайце вы, дні…]] * [[Просценькі вершык]] * [[Прыйдзе вясна]] * [[Пугач]] * [[Пэўна, любіце вы, пане]] * [[Разгарайся хутчэй, мой агонь, між імглы]] * [[Русалка (Багдановіч)]] * [[Санет (Багдановіч)]] * [[Санет (Багдановіч — Прынадна вочы ззяюць да мяне)]] * [[Скірпуся]] * [[Скрылась кветамі ў полі магіла…]] * [[Срэбныя змеі]] * [[Сцюжа, мрок…]] * [[Слуцкія ткальлі]] * [[Споўненае абяцанне]] * [[Старасць]] * [[Сярод вуліцы у нас карагод]] * [[Ты ночкаю каляднай варажыла…]] * [[Ты доўга сядзела за сталом]] * [[У Максіма на кашулі вышыты галубкі]] * [[У старым садзе]] * [[У мясцечку Церасцечку не званы гудзяць]] * [[Успамін (Багдановіч)]] * [[Учора шчасце толькі глянула нясмела…]] * [[Ў краіне светлай, дзе я уміраю]] * [[Хмурыя, цёмныя гудзяць і шэпчуць елі…]] * [[Хоць і зорачка — ды не вячэрняя]] * [[Хаўтуры (Багдановіч)]] * [[Хрэсьбіны лесуна]] * [[Цемень]] * [[Чаму у нас акамянеласці]] * [[Чытаю я журнал сучасны]] * [[Эміграцкая песня]] * [[Эпіграф да верша]] * [[Як Базыль у паходзе канаў…]] * [[Як прыйшла я на ток малаціць]] * [[Я хацеў бы спаткацца з Вамі на вуліцы]] * [[Як толькі закрыю я вочы]] === Паэмы === * [[Вэраніка]] * [[Максім і Магдалена]] * [[У вёсцы (Багдановіч)]] * [[Страцім-лебедзь]] * [[Мушка-зелянушка й Камарык-насаты тварык]] === Пераклады === * [[Памятнік (Гарацый)|Памятнік]] — з Гарацыя * [[Асеньняя песьня]] — з Вэрлена * [[Шынок (Вэрлен/Багдановіч)]] — з Вэрлена * [[Пекла было тут у тую часіну…]] — з Олеся * [[Ўжо зноў не спаткаюцца тыя шляхі…]] * [[Санет (Арвер/Багдановіч)]] — з Арвера * [[Вязень (Пушкін/Багдановіч)]] * [[Азра (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Астры]] * [[Генрых (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Дзяцюк шчыра любіць дзяўчыну… (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Захад]] * [[Зіянне месяца]] * [[Калі любоў ізмучыць… (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Калі маеш шмат чаго… (Гейнэ/Багдановіч)]] * [[Малюнак мора]] * [[Млоснасць (Вэрлен/Багдановіч)]] * [[Паўстанне (Верхарн/Багдановіч)]] * [[Покуль, зорка, ўранці твой…]] * [[Рака срэдзь вулкі! Як мана…]] * [[Ракаўкі]] * [[Раяль цалуе тонкая рука…]] * [[Рыцар Няшчасце, што скрозь ездзіць пад маскай маўчком…]] * [[Трэск дроў; газніцы блеск няяркі…]] * [[У полі дзікім і апусцелым…]] * [[У полі мрок…]] * [[Ў паўночным краю на кургане… (Гайнэ/Багдановіч)]] * [[Effet de nuit]] * [[Il faut, voyez-vous, nous pardonner les choses]] * [[Il pleure dans mon cœur]] * [[La lune blanche]] * [[Le bruit des cabarets, la fange du trottoir]] * [[Le ciel est, par-dessus le toit]] * [[Ô triste, triste était mon âme]] * [[Un grand sommeil noir]] === Публіцыстыка === * [[Хто мы такія?]] * [[Забыты шлях]] * [[Пра гуманізм і неабачлівасць]] * [[Голас з Беларусі. Да пытання пра беларускую і вялікарускую мову ў мясцовай школе]] * [[Апокрыф (Багдановіч)]] === Крытыка === * [[Неслухоўскі]] * [[Глыбы і слаі]] * [[За сто лет]] * [[Санет]] === Гістарычныя артыкулы === * [[Беларусы (Багдановіч)]] * [[Аб веры нашых прашчураў]] === Лісты === * [[У рэдакцыю «Маладой Беларусі»]] * [[У рэдакцыю «Нашай нівы» (пачатак 1913)]] * [[У рэдакцыю «Нашай нівы» (21 кастрычніка 1913)]] * [[В. А. Лявіцкай]] == Пра аўтара == === Мастацкія творы === * [[М. Багдановічу (Бядуля)]] * [[Памяці Максіма Багдановіча (Краўцоў)]] * [[Вось Багдановіч, наш паэта…]] * [[Максіму Багдановічу]] * [[Максім Багдановіч (Жылка)]] * [[Памяці Максіма Багдановіча (Трус)]] * [[Памяці М.Багдановіча]] * [[Максім Багдановіч (Коршак)]] * [[Развітанне (Мікуліч)]] === Артыкулы === * [[Памяці Максіма Багдановіча]] * [[М. А. Багдановіч]] * [[У гадаўшчыну смерці М. А. Багдановіча]] * [[У гадаўшчыну]] * [[Натхненне і гармонія]] * [[Мае ўспаміны (Да вечара памяці М. Багдановіча)]] * [[Пясьняр чыстай красы]] * [[Максім Багдановіч (Луцкевіч)]] * [[Нязнаныя творы М. Багдановіча]] * [[Апошні верш М. Багдановіча]] * [[Праблемы красы й мастацтва ў творах Максіма Багдановіча]] * [[М. Багдановіч як гісторык Беларускага адраджэньня]] *{{Скан|[[Максім Багдановіч як поэта імпрэсыяністы]]|Піотуховіч Багдановіч.pdf}} (1923) *[[Цені і сьвятло ў творчасьці Максіма Багдановіча]] * [[Максім Багдановіч: У дзясятыя угодкі сьмерці Яго]] * [[Зь недрукаванае спадчыны па М. Багдановічу]] * [[Праблема сфармаваньня нацыянальнае душы Максіма Багдановіча: Да дваццатых угодкаў сьмерці паэта]] * [[Да крыніцаў творчасьці М. Багдановіча]] * [[Мае ўспаміны аб М. Багдановічы]] == Спасылкі == {{АП|ГОД=|Год рэабілітацыі=|Wikilivres=}} {{PD-old}} [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Беларускія драматургі]] [[Катэгорыя:Пісьменнікі]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] [[ru:Максим Адамович Богданович]] ou9ncwd646yudl00zwjgk02nh52tp0a 102 4707 88139 74476 2022-08-19T16:49:01Z VasyaRogov 1510 /* Творы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча =Мікуліч | Імёны =Барыс | Першая літара прозвішча =М | Варыянты імёнаў = | Апісанне =беларускі пісьменнік | Іншае = | ДН = 19 жніўня 1912 | Месца нараджэння = Бабруйск, Менская губэрня, Расейская імпэрыя | ДС = 17 чэрвеня 1954 (41 год) | Месца смерці = с. Машукоўка, Краснаярскі край, Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка, СССР | Выява = | Вікіпедыя =be:Барыс Мікуліч | Вікіпедыя2 =be-x-old:Барыс Мікуліч | Вікіцытатнік = | Вікісховішча = | Вікіліўр = | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Барыс Мікуліч | Google = }} == Творы == {{All works‎}} *[[Зорка (Мікуліч)]] *[[Развітанне (Мікуліч)]] == Спасылкі == {{АП|ГОД=1954||Wikilivres=}} [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Празаікі]] [[Катэгорыя:Беларуская асацыяцыя пралетарскіх пісьменнікаў]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] 6ik2b3dnw9x530r0p1qxlmffhq9nq9h 0 4709 88141 32317 2022-08-19T16:49:46Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Развітанне | аўтар = Барыс Мікуліч | секцыя = Аповесць | папярэдні = | наступны = | крыніца = http://knihi.com/Barys_Mikulic/Razvitannie.html }} == I == Тонкая песня самавара, быццам струмень вады, што прабіў сабе шлях праз каменне, далятае са сталовай у яго пакой. Акрамя гэтай песні — ні гуку. Цішыня і нерухомасць пануюць ва ўсім доме. Гэта лепш. Добра, што мінуў перыяд, калі сваякі, ахопленыя спачуваннем і жалем, рабілі шмат непатрэбнага, слухаючы дактароў. Ад гэтых клопатаў было яшчэ цяжэй хвораму, нервы напружваліся, і вось-вось, здавалася, павінен быў наступіць фінал. Хворы ішоў да сябе ў пакой, дзе былі маўклівыя і на першы погляд безуважныя, але сапраўдныя сябры — кнігі. Усё чакалі сваякі, што скончыцца вайна і што можна будзе адвезці яго ў Крым ці на кумыс, а можа — за мяжу. Але вайна ішла, водгукі яе дакатваліся і сюды, няўхільна лезлі ўгору цэны на харчы, раслі разбэшчанасць, разгул, карупцыя, ажыятаж спекулянтаў, а канца не было. Першы, хто зразумеў, што хвораму трэба даць спакой ад надакучлівых клопатаў, быў бацька, Адам Юр’евіч. Ён, як і сын, разумеў, што хвароба невылечная, што толькі цуд можа спыніць яе страшную плынь… Але ў гэты цяжкі час ні бацька, ні сын у цуд не верылі. Сяброў было мала, але і яны паступова перасталі наведваць дом: адны пайшлі ў армію; другія з поспехам ажыццяўлялі набытыя ў ліцэі веды, рабіліся «падаючымі надзею» юрыстамі; трэція ўжо цалкам акунуліся ў вір жыццёвых дробязей, і песня іхняя была прапета; чацвёртым… Сярод сяброў быў толькі адзін — Павел Курнатоўскі, які не прымаў яго «славянафільства», але кпіў мякка, і было відаць, што кпіць ён больш, каб толькі кпіць, чым па сутнасці. Гэты юнак аднаго разу зацягнуў Максіма на патаемны сход, які адбываўся ў невялікай хатцы на самым беразе ракі. Было цёмна, асенні дробны дождж ліў на зямлю, з ракі рваў халодны вецер. Як вяртаўся з гэтай сходкі, кашаль разрываў грудзі, балела ў ключыцы, і ледзьве дабраўся дадому, доўга сядзеў над лістом і зрабіў тады першы накід аднаго са шматлікіх роспачных вершаў пра «цёмнае ліха», якое развеецца ад утульнай, «тонкай і ціхай» песні самавара… Не, для барацьбы арганізм яго быў занадта слабы — сухоты перамаглі юнацкія сілы… Так, яму значна лягчэй, калі ён адзін, у сваім пакоі, дзе паліцы з любімымі кнігамі, дзе на лямпе зялёны кружок, А на паперах, на шырокім пісьмовым стале светлы круг ад лямпы, спакойны, утульны. Ёсць запаветнае месца ў пісьмовым стале, тут складзены ліст «Нашай нівы», кніжкі далёкіх таварышаў, некалькі экземпляраў «Вянка»,— пасланцы далёкай радзімы!.. Вянок, якім вянчаюцца поспехі? Ці вянок на магілу? А можа, на маладосць, пакрамсаную сухотамі? Купала, як выйшаў «Вянок», сказаў словы захаплення. Першакласны паэт, з літаратурным імем Ясакар, пісаў, што кніжка прынесла яму многія хвіліны асалоды. У адным з лістоў пераказвалі думку Цёткі пра тое, што яго «Вянок» ззяе кветкамі беларускага летняга поля… І ў памяці паўстаў вобраз гэтай энергічнай жанчыны і паэтэсы. Тое, як яна залівіста смяецца, як дасціпна скача з крышку няўклюдным і сарамлівым Янкам Купалам. І тое, як падышла яна да яго, дакранулася рукой да форменнай тужуркі і сказала: «Трэба прыехаць да нас назаўсёды, зняць гэтую скуру, і хвароба пройдзе». Ці пройдзе? Набягае яно Вечарамі, начамі, Адчыняе акно І шамрэе кустамі… Ён заўсёды слухаўся свайго натхнення, цалкам аддаваўся ўладзе музыкі, якая ўзнікла ў ім, ніколі не заціскаў яе, не стрымліваў, не абмяжоўваў. Лісткі пакрываліся дробным, але вельмі выразным почыркам, яны адкладаліся адзін да аднаго, парамі, з цягам часу ён вяртаўся да іх. Тады пачыналася праца, шліфоўка, праверка рытму, замена слоў. Яго мякка папракнулі ў кніжнасці мовы. І цяпер, апрацоўваючы вершы, ён заўсёды помніў гэты папрок. А думкі музычнай хваляй цяклі і адліваліся ў пяшчотныя, у запаветныя радкі: І гавора адну Старадаўнюю казку — Аб любоў і вясну, І жаночую ласку… І хваля праходзіць, музыка сціхае. І зноў у полі ўвагі цячэ тонкая песня самавара. Пра што гэта? Пра каханне? Пачуццё тугі па радзіме, якое саграе, суцяшае, абнадзейвае. «След нагі на пясочку» — гэта ж з песень беларускіх, уласцівы народнай песні вобраз. Ён з кнігі? З Шэйна? Ці з запісаў бацькі? Няхай. Але гэты вобраз ён бачыць перад сабой, гэта вобраз радзімы, вярбы, ціхай люстранай ракі і жоўтага пясочку на беразе, на якім ледзь вільготныя сляды… А як лепш — «старадаўнюю» ці «старажытную»? Гэта трэба апрацаваць. Развага ўжо ўзяла перавагу над пачуццём. Адкласці. Атрамант<ref>Атрамант (уст.) — тое, што і чарніла.</ref> высахне, пачуцці астынуць, у яго вялікае ўмельства глядзець на свае вершы староннім позіркам, халодным позіркам чытача і крытыка. І таму яго вершы маюць такую выдатную форму. Новыя кнігі, часопісы, альманахі ляжаць перад ім. З іх ён выбера тое, аб чым напіша чарговую рэцэнзію ў мясцовую газету. Гэта яго пасільны заработак, які амаль цалкам ідзе на тыя ж кнігі. У дваццаць пяць гадоў трэба было б жыць самастойна, зарабляць не толькі на сябе, але і на сям’ю. Колькі разоў узнікалі гутаркі аб гэтым! Але такт Адама Юр’евіча, бацькі, згладжваў вострыя куты. Аб гэтым будзем думаць, калі льга будзе паправіць здароўе… Максім раскрывае кнігу. Быў час, калі захапленне сімвалістамі было вельмі моцнае. Але скора ён пачаў добра разбірацца, дзе пачыналася тут сапраўдная паэзія, а дзе апускалася заслона перад прорвай, за якой — пустата. Блока і асабліва Брусава ён даўно вылучыў з плеяды агулам ахрышчаных «дэкадэнтамі» паэтаў, вылучыў за тое, што яны выйшлі ў свет сапраўднага жыцця і мастацтва, а не спыніліся перад гэтай заслонай. Захапленне Брусава армянскімі паэтамі падзяляў і ён, Максім. Але тое, што ён чытаў цяпер, уразіла яго не толькі хараством формы і глыбінёй думкі, а нечым яшчэ большым. Перад ім былі пераклады з Саят-Новы. І тое, што гучала як баявы заклік сто пятнаццаць, сто дваццаць гадоў таму назад для іншых людзей, авалодала Максімам Багдановічам з нечаканай свежасцю і сілай. Быццам яго ўласныя, нясмелыя, але запаветныя думкі кіравалі і гэтым армянскім паэтам, імя якога авеяна любоўю народнай і легендамі. Перад ім вырысоўвалася маленькая Грузія, якую ён ніколі не бачыў і, мусіць, ніколі не ўбачыць, але лёс якой быў яму блізкі і зразумелы, бо ён быў такім жа, як лёс яго радзімы, яго Беларусі. «Краю мой родны! Як выкляты богам,— колькі ты зносіш нядолі». Зноў, зноў на тваіх палях гадзюкамі віецца калючы дрот, зноў цела зямлі тваёй парэзалі акопамі і траншэямі, зноў у дыме і агні гінуць твае вёскі і мястэчкі, зноў з папялішч, з раскіданых гнёздаў бягуць людзі, уцекачы… зноў бот немца-заваявальніка топча твае палеткі… А там… Орды Ага-Магамет-Хана, разбэшчаныя рабаўніцтвам орды, ляцелі на Грузію, на старадаўні прыгожы горад Тбілісі. Тады Тбілісі быў горадам не толькі грузінскіх паэтаў, ён быў прытулкам армянскай музы: многія народы Закаўказзя лічылі яго сваёй Меккай. Ці не тым, няўхільна ўзнікла раўналежна астатняй думцы параўнанне, для беларусаў, літоўцаў, яўрэяў Вільня была пэўны час. Многія народы і многія гарады схілілі пакорлівую галаву перад касым і драпежным Ага-Магамет-Ханам. Многа разоў грузінскія і армянскія землі пакрываліся попелам ад падпаленых рукой бязлітаснага заваявальніка сёлаў і гарадоў, трупамі ненавісных мусульманскім ордам хрысціян… Але Тбілісі, як фенікс, зноў падымаўся, зноў распраўляў крылле, зноў спяваў сваю салаўіную песню. І зноў ён быў у коле персіянскіх войск, ужо трон драпежнага персіяніна стаяў у старажытным саборы Мцхеці… І ўзняўся народ, узняўся грузінскі, армянскі народ, узняўся магутнай з’яднанасцю, каб грудзьмі абараніць сваю Мекку, адстаяць ці памерці… Няхай князі спрачаюцца паміж сабой, ім патрэбна ўлада і багацце, а народу патрэбна жыццё, воля, шчасце… Узброеныя чым папала жыхары Тбілісі выходзяць насустрач спрактыкаваным коннікам шаха, а паперадзе іх, узнімаючы ўгору рукі, узвышаючы голас, ідзе, спяваючы баявую песню, што кліча на бой за Айчыну, ідзе Саят-Нова<ref>Саят-Нова ({{Спасылка на Вікіпедыю|Саят-Нава|Саят-Нава|Саят-Нава}}) (сапр. Аруцюн Саадзян; 1712—1795) — армянскі паэт, буйнейшы прадстаўнік армянскай свецкай сярэдневяковай паэзіі.</ref>… Цішыня, нерухомасць. Не сочыцца праз каменне тонкі струмок вады. Заціх самавар у сталовай. Між лапатак боль — значыць, многа сядзіць, значыць, позна. «Я бальны, бяскрыдлы паэт…» Максім Багдановіч адсоўвае кнігу, якая так уразіла яго. Ён узнімаецца з крэсла і колькі хвілін стаіць нерухома, яшчэ ахоплены думкай. Каштанавыя валасы над высокім ілбом, такія ж вочы, якія часта цямнеюць, здаюцца нават чорнымі, над чырвонымі, хваравіта-яркімі вуснамі мяккія вусы, трохі святлейшыя за валасы. Твар вельмі бледны, малочна-белы, толькі на скулах ружавеюць дзве плямы сухотнага румянцу. Ліцэйская тужурка, у ёй вельмі ўтульна, хоць яна і старая ўжо. Максім ідзе ад стала да печкі, каля якой, на сцяне, вісіць люстэрка ў металёвай простай акантоўцы. Матчын падарунак. Было гэта тады, калі сын, хлопчыкам, употай пагаліўся. Маці, мякка ўсміхаючыся, сказала: «Ну, раз пагаліўся, значыць, і люстэрка трэба заводзіць». Маці размаўляла па-руску, як і ўсе ў доме, але часта ў гаворцы чулася яе мяккае «дз». Люстэрка вісела ля печкі. І яно было сведкай таго, як змяняецца аблічча паэта ад хваробы. «Цёмнае ліха», «цёмнае ліха» — вобраз гэты любіў паўтараць. Так, сягоння яно развеялася, гэтае ліха. Саят-Нова дапамог. Яго мужны голас, напоены любоўю да прыгнечанай радзімы, быццам уліў сілы. А заўтра? Ці хопіць мужнасці перасіліць боль, кашаль, безуважна глядзець на кроў, не страчваць надзеі, калі раптам не хапае паветра, раптам здаецца, што цябе душыць і што вось-вось спыніцца сэрца, назаўсёды спыніцца сэрца? Што дасць сілы? «…зняць гэтую скуру, і хвароба пройдзе…» Чые гэта словы? Ах, гэта сказала вясёлая і энергічная Цётка, стаўшы на хвіліну сур’ёзнай і чула-ўважлівай. Не! «І думкі мкнуцца мімаволі туды, дзе расцвіла вясна…» Ён даўно гэта выказаў такімі простымі і велічна-прыгожымі словамі. Яго слуцкія ткачыхі адчувалі тое ж, што і ён, бо што больш страшнае — няволя ці сухоты? Ён стаіць перад люстэркам і ўжо не глядзіць у яго. Тое, што непакоіла вось ужо многа дзён, што намагаўся ён заглушыць работай, чытаннем, перакладамі, шліфоўкай вершаў для новай, лепшай, кнігі, зноў валодае думкамі, зноў патрабуе прыняць рашэнне. Набягае яно Вечарамі, начамі… Саят-Нова… Вецер ля ракі ў асеннюю ноч… Сур’ёзныя і чула-ўважлівыя вочы Цёткі… Газеты з доўгімі спісамі забітых, лінія франтоў са знаёмымі і дарагімі назвамі мястэчкаў і гарадоў… Дым і стогны… І людзі на папялішчы… «Краю мой родны! Як выкляты богам…» Рашэнне, рашэнне!.. == II == Нечакана для сваякоў ён праявіў упартасць і, паклаўшы ў маленькі фанерны баульчык некалькі кніжак, рукапісы, ручнік, люстэрка, развітаўся з імі і сабраўся на Беларусь. Ён нават не хацеў, каб яго праводзілі на вакзал, але бацьку ў гэтым ён не мог адмовіць. Ужо ў вагоне, перад тым як развітацца, бацька сказаў: — Беражы сябе, Максім… Ён зірнуў на бацьку глыбокімі вачыма — яны былі цёмныя, амаль чорныя, і гэта сведчыла аб тым, што ён хвалюецца. — А хіба гэта дапаможа? Адам Юр’евіч не глядзеў на яго, глядзеў на сваю пышную і прыгожую бараду. Ніводнага сівога валаска не было ў ёй. Бацька быў не тое, што сын, бацька быў дубам. Ён павінен быў сыну сказаць іншае, але не мог гэтага сказаць. — Пры развітанні заўсёды павінна быць надзея,— сказаў бацька. Скора пачуўся званок. Бацька, развітваючыся, пацалаваў у лоб. А калі выйшаў на перон, спыніўся, але не каля яго вагона, а воддаль. З твару споўз выраз насцярожанай уважлівасці, на твары была непрыкрытая роспач. Міма спяшаліся насілынчыкі, чуліся апошнія словы, якімі абменьваюцца звычайна на вакзалах, жандары і чыгуначнікі напоўнілі перон. Але ўсё гэта ішло паўз яго ўвагу. Усё гэта нібы адбывалася недзе далёка ад яго, ад яго свядомасці. — Сынка праважаеце? Гэта быў як-ніяк саслужывец — бацюшка, ліцэйскі настаўнік. Прыйшлося адказваць. — Лячыцца паехаў? — Так, лячыцца,— сказаў і адчуў, што сорам і крыўда пякучым комам слёз збіраюцца ў горле. Але што яму скажаш? Хіба ён, свяшчэннік, зразумее, што сын паехаў і не на вайну, і не на курорт, а туды, дзе ніцыя вербы, ціхія люстраныя рэкі, жоўты пясочак на беразе, на якім ледзь вільготныя сляды… туды, дзе віецца гадзюка — калючы дрот, цела зямлі парэзана акопамі і траншэямі… дзе цяжка і страшна здаровым, а не такім, як яго сын. Не, не зразумее ён гэтага, і не трэба аб гэтым гаварыць. Поезд набаўляе скорасці. Пэўны час Максім глядзіць у акно, але томяцца вочы, і ён пачынае пазіраць на пасажыраў. Вось дама ў чорным адзенні, чорная вуаль<ref>Вуаль — лёгкая празрыстая тканіна.</ref> апушчана на твар. А па ім хто-небудзь надзене жалобную вуаль? Вось шыракаплечы, шырокабароды, шыракатвары чалавек гадоў пяцідзесяці. Ад яго пахне віном. Твар чырвоны, задаволены, надта здаровы. Мусіць, бычынае сэрца і такія ж бычыныя нервы. Гэтаму вайна на руку. Далей — чыноўнік, пенснэ, форменная тужурка, нізкім вожыкам падрэзаныя валасы і дагледжаныя бачкі. Бязлікая асоба, для карыкатур у «Сатырыкон»<ref>«Сатырыкон» — штотыднёвы часопіс сатыры і гумару ліберальна-буржуазнага кірунку; выдаваўся ў 1908—1914 гг.</ref>. Далей — сям’я з трох чалавек, дробныя землеўласнікі або заможныя мяшчане. Яны — маленькі кругленькі муж, вежападобная жонка ў капелюшы, што нагадвае індыйскую пагаду, і дачка, маленькая дзяўчынка гадоў васьмі з чысценькім прыгожым тварыкам, не падобным ні на матчын, ні на бацькоўскі. Нягледзячы на тое, што поезд ідзе якую-небудзь гадзіну, ужо расклалі пакуначкі, торбачкі, скрыначкі са смажаным, вараным, печаным і вячэраюць, ці не, падвячоркваюць. Ва ўсіх вельмі добрыя зубы і надта добры апетыт. — …а салдацікі дзякуюць яго благароддзе,— чуецца з канца вагона павольнае апавяданне пра тое, як нейкая важная персона наведала шпіталь. У голасе — слодыч, замілаванне, голас дрыжыць слязой. І — ноч. І не можа Багдановіч заснуць. Нічога не баліць, нават лёгка дыхаць, і думак асабліва цяжкіх ці складаных няма, і вагон пагойдвае досыць рытмічна, а спаць не можа. Што замінае, што непакоіць? — …генерал не бярэ тую страву, якую яму на талерцы паднеслі, а ўзяў лыжку і ў бачок палез самаўласна, у бачок, разумееце? — цячэ замілаваны галасок, павольна, разважліва. Я хлеба ў багатых прасіў і маліў — Яны ж мне каменні давалі… раптам праносяцца ў думках радкі старога верша, і пасля іх грукат вагонных колаў на рэйкавых стыках робіцца больш выразны, больш настойлівы. Не, яму не заснуць, гэта ясна. Калі б ён курыў, ён бы выйшаў у тамбур, а так ісці няма чаго. Але ўслед за гэтай думкай другая прымушае яго ўзняцца, накінуць на плечы шынель і выйсці з вагона. Соннае мармытанне і храп засталіся за дзвярыма. Цячэнне паветра ад шпаркага руху поезда было, як вецер. І ізноў у памяці ўзнік вобраз Паўла Курнатоўскага, цемра, дробны дождж, хатка на беразе ракі і вецер. Аб чым тады ішла гутарка? Аб тым, што вайна — а яна тады толькі пачалася — канчаткова аголіць усе супярэчнасці капіталістычнага грамадства, што цяжар яе ляжа на плечы пралетарыяў і незаможнага сялянства, што на вогнішчы яе будуць грэць рукі прамыслоўцы, банкіры, купцы. Вецер быў надта рэзкі. Ён спрабаваў павярнуць да яго твар, але лёгкім не хапіла паветра, закашляўся, і кашаль суняць удалося толькі дома, праз гадзіны дзве. І тыя каменні між імі і мной Сцяною вялізнаю ўсталі. Безумоўна, гэты цыкл вершаў «З песень беларускага мужыка» — лепшае, што ім напісана. У новай кніжцы ён збярэ іх у адно, і яны, з’яднаныя адзінай выпакутаванай думкай, загучаць з новай сілай… Ён, калі думае аб іх, не адчувае сябе «эмігрантам», ён нібы бачыць сваю радзіму, дыхае яе паветрам, падстаўляе твар сонцу яе… Поезд спыняецца. Нейкая станцыя. Праваднік павісае з ліхтаром на падножцы. Пасажыраў няма. Толькі станцыйны ліхтар у цемры. Вельмі самотны ліхтар. Б’юць у звон. Поезд ідзе далей. Праваднік асвятляе Багдановічаў твар ліхтаром. — У вас няма папяросы? — пытаецца Багдановіч. Праваднік дастае папяросы і дае яму закурыць ад свечкі. — На фронт? — Так, на фронт.— Ён зацягваецца дымам таннае папяросы, і ад непрызвычаенасці пачынае туманіць галаву. Вострае, непрыемнае і разам з тым салодкае адчуванне. Праваднік ідзе ў вагон, а ён прытуляецца лбом да шкла дзвярэй. Іскры ад цягніка, далёкія агні, зоркі. Яшчэ нядаўна ён бы мог з гэтага мільгання кавалкаў свету плесці дзівосныя вобразы, рытмы, адліваць іх у санеты, рандо. Яшчэ нядаўна ён бы мог з гэтага руху пасмаў дыму, хмараў, цемры, агнявых водбліскаў ляпіць дзівосныя прывіды — дэманаў, лесуноў, русалак. Але цяпер… цяпер ён ужо больш не можа гэтага. Чаму? Ці сталасць прычына гэтаму? Ці страцілася хараство ўсіх гэтых вобразаў, якія ўвабраў ён і з твораў антычных геніяў, і з мудрасці народнай творчасці? Я хлеба ў багатых прасіў і маліў — Яны ж мне каменні давалі… І гэтае каменне стала сцяной паміж сытымі і мужыком, усё вышэй і вышэй гэтая сцяна. І што будзе, калі яна заваліцца, каго пахавае пад сабой? Адсюль — яшчэ адзін крок, яшчэ адно слова. «Чуеш гул? Гэта сумны, маркотны лясун пачынае няголасна граць…» Чуеш гул? Гэта рвуцца нямецкія снарады над беларускай зямлёй, гэта стогне зямля пад ботам заваявальніка, гэта галосіць маці, ломячы рукі над папялішчамі, над магілай сваіх дзяцей… Багдановіч уздрыгнуў. І рэчаіснасць адразу бярэ яго ў бязлітасныя абдымкі, прымушае ісці ў вагон, і начное паветра б’е яму ў нос сумессю перагару, поту, адэкалону і ваксы. Ён прабіраецца да свайго месца і выпростваецца на лаўцы. Спаць. — Канешне, у наш час сорак тысяч — гэта вельмі маленькая сума, гэта не капітал,— прачынаючыся, чуе Багдановіч голас чыноўніка.— Але яшчэ нядаўна за такі фальварак плацілі пятнаццаць, ну, самае большае, дваццаць тысяч. Потым — фронт, лінія фронту вельмі блізка. Яму адказвае шыракаплечы шырокабароды пасажыр, вылушчваючы лыжачкай рэшткі з яечнае шкарлупкі. Прычмоквае, заядае булачкай, намазанай маслам. Жуюць, прычмокваюць, глытаюць, аблізваюцца, смокчуць усе ў вагоне. — Апошняе не можа служыць, васпан, перашкодай. Нашы генералы стрымалі натоўп, лінія фронту ўжо некалькі месяцаў стаіць на адным месцы… а калі і зварухнецца, дык у іхні бок… Можаце быць упэўнены. — Так, гэта так,— твар чыноўніка кіслы, і па ім нельга разабраць, ці кажа ён шчыра, ці не,— але ўсведамленне таго, што недзе побач вайна… Потым гэтыя ўцекачы, дэзерціры, палонныя… Не, мы перадумалі. Мы вырашылі паехаць на дачу… Дама ў чорным адзенні раптам дастае чорную мярэжкавую хусцінку, прыкладае яе да вачэй, не падымаючы вуалі, і плечы ў дамы пачынаюць уздрыгваць. Багдановіч сядзіць насупраць яе, ён разумее, што трэба падаць шклянку вады, але зрабіць гэтага не можа. Дзіўная скаванасць ва ўсіх членах, дзіўная безуважнасць да гора гэтай жанчыны. — Мы…— усхліпвае жанчына, і на хвіліну спыняюцца цмоканне, жаванне, глытанне, аблізванне, што перапаўнялі дагэтуль вагон.— Мы спадзяваліся прывезці Жоржа са шпіталя ў свой маёнтак і вось… вось не паспелі. Уявіце сабе, ён памёр у шпіталі, сярод салдат, у смуродзе, у паразітах… — А ці ўпэўнены вы,— раптам пытаецца Багдановіч, і ружовыя плямы ўсплываюць на яго шчоках,— ці ўпэўнены вы, што паміраць на белай прасціне, сярод фіялак і ландышаў, нават пад салаўіныя пераклікі лягчэй? — Але паразіты, гной, кроў,— усхліпвае жанчына, і ўсе недаўменна глядзяць на бледнага і дзёрзкага маладога чалавека. Глядзяць і бачаць, што ў цёмных вачах яго — агні, а чырвоныя, залішне чырвоныя вусны крывяцца ад усмешкі. — Вы не паважаеце матчынага гора,— басавіта кажа вежападобная жанчына ў капелюшы, на якім ліловыя стужкі паплецены ў індыйскую пагаду. — Наадварот,— адразу ж адказвае Багдановіч.— Мне вельмі цяжка ад таго, што тысячы матак нават не могуць знайсці магіл сваіх сыноў, занесеных снегам у Прусіі, у Мазурскіх балотах, у Галіцыі… — Яны загінулі за Айчыну,— перапыняе яго чыноўнік. — Дык суцешце гэтым даму. А вы клапоціцеся аб набыцці фальварка,— разам з кашлем вырываецца хрыплы крык,— вы клапоціцеся аб тым, куды лепш патраціць сорак тысяч, бо заўтра яны яшчэ больш упадуць у цане… — Малады чалавек!.. Але ён ужо не слухае. Ён бярэ свой баульчык і ідзе, не, не ідзе, а бяжыць з вагона. Злосць і агіда душаць яго. У тамбуры ён застанаўліваецца. А калі поезд спыняецца на станцыі, ён пераходзіць у другі вагон. Гэта вагон трэцяга класа, напоўнены дробным людам, салдатамі, сялянамі. І на верхніх паліцах сядзяць па некалькі чалавек, звесіўшы ногі трохі што не на галовы тым, што сядзяць унізе. Разутыя боты з закарэўшай граззю, лапці, аборкі, а вось пустая калашына, перавязаная ружовай істужкай… Селянін, які сядзіць на кулі, пасунуўся і моўчкі даў яму месца ля акна. Багдановіч паставіў на падлогу баульчык і апусціўся на яго. І тут яго ўзяў кашаль… Селянін падтрымліваў Багдановіча за плечы, жанчына ў даматканым жакеце і ў вялікай хустцы на плячах трымала перад ім бляшаны чайнік, а на далоні, на далоні — ружовы ледзянец. Навошта ледзянец? Багдановіч сіламоць усміхнуўся, але гэта была не ўсмешка, а грымаса болю. — Як скруціла хлопца,— сказаў нехта згары.— Яго трэба пакласці. Не, не, яго класці не трэба, ён не будзе класціся, ад гэтага яшчэ горш. Хто, што развее на гэты раз «цёмнае ліха»? І разам з кашлем, са стогнам, з хрыпам ён выціснуў з горла такія словы: — Не клапаціцеся, не варта, пройдзе, усё пройдзе. Лепш падумайце аб горы, аб тым народным горы, якое пануе на нашай зямлі. Вось ці хопіць сілы здужаць яго, гэта гора?.. «Памірае»,— падумала жанчына. «Блазан ці вар’ят?» — мільганула ў галаве бязногага. «Добры чалавек, праўду гаворыць»,— уздыхнуў селянін і ўспомніў трох сваіх сыноў, на якіх прыйшла пахавальная. «Сацыяліст, сухоты, мусіць, у астрозе дастаў»,— здагадаўся маленькі яўрэй і памацаў пры гэтым чорны картуз на галаве. «Памрэ»,— канстатавала жанчына і схавала ў кішэню ружовы ледзянец. Не, ён не памёр. Ён перасіліў смерць, як многа разоў дагэтуль. Але ён доўга не мог гаварыць, ён толькі слухаў. Прыпадак як бы спрыяў таму, што да яго паставіліся даверліва, і ўсе яму апавядалі аб сваіх турботах. І з апавяданняў гэтых паўставала перад ім народнае гора — маўклівае, шэрае, няўхільнае, цяжкае і даўкае гора. А за вокнамі была ўжо Беларусь — вузкія палоскі супеску, узгоркі з соснамі, дзікая груша сярод поля, саламяныя стрэхі… «Краю мой родны! Як выкляты богам,— столькі ты зносіш нядолі!..» == III == Недалёка ад Мінска поезд раптам спыніўся. Багдановіч чамусьці, узяўшы свой баульчык, выйшаў з вагона. Поезд стаяў перад апушчаным шлагбаумам. Чыгунку пераразала дарога, і па ёй, здавалася, бясконцай чарадой цягнуліся калёсы, пешаходы, прывязаныя да вазоў каровы. Больш усяго ішло людзей уздоўж дарогі. А на калёсах быў іхні скарб — кажухі, клеткі з курамі і парасятамі, клункі адзежы, кулі з мукой, куфры. А на гэтым сядзелі дзеці, жанчыны. Коні былі стомленыя, і мала іх было добрых, усё больш хударэбрыя. Людзі ішлі ў лапцях, у атопках, многія былі босыя. А дарога — месіва веснавой гразі, якая ўжо не замярзала і ўначы. А над дарогай ляжала шэрае хмарнае неба, навокал, часткова ўзараныя, ляжалі шэрыя палеткі, бор на ўскраі неба быў таксама, здавалася, ахутаны шэрай ватай. Твары ў людзей скрозь былі стомленыя, нібы дым крануў іх, закапціў шэрай копаццю. Па беларускай дарозе ішло народнае гора. Быццам прыкаваны да зямлі, стаяў Багдановіч у накінутым шынялі, з фанеравым жоўтым баулам у абедзвюх руках, стаяў і глядзеў на людзей, коней, колы, дарогу. І вось у полі зроку паплыў воз, на якім, на чорным ад часу куфры, сядзеў хлопчык у вялікай шапцы з паламаным брылём і, трымаючы чорнымі ад бруду рукамі кавалак хлеба, прагна еў яго. Нічога асаблівага не было ў гэтым, але нешта як бы падштурхнула Багдановіча, ён падлез пад шлагбаум, кінуў на воз свой баул і пайшоў побач з возам. Ісці было лёгка, нібы не было нядаўняга прыпадку, нібы не было цяжкой, знясільваючай хваробы. Уцекачы… З-пад Ваўкавыска, з-пад Гродна, з-пад Вільні… Куды? У Мінск… Абы-куды… Толькі далей ад пекла, ад жахаў, ад разбурэння і гвалту, ад папялішчаў і нямецкіх парадкаў… Яны з розных мястэчак і вёсак, з-пад розных гарадоў, яны ніколі б не сустрэліся, каб не гэтае гора, каб не гэтае цёмнае ліха. Няшчасце з’яднала іх. Калі чалавек шчаслівы, яму не трэба шукаць падтрымання. Гора кідае яго на пошукі таварышаў, гараваць супольна лягчэй. Багдановіч пераходзіў ад воза да воза, распытваў, слухаў, слухаў адну і тую ж гісторыю пра няшчасце, расказаную аднолькавымі словамі. Страшнае было ў тым, што большасць сярод гэтых людзей выкладалі дэталі свайго няшчасця з нейкай пакорлівасцю, з нейкай безуважнасцю, з бязмернай безнадзейнасцю. Ён слухаў сялян і жанчын, дзяцей і старых, а недзе ў мазгу, у маленькім куточку яго, узнікла і знікла, зноў узнікла і зноў знікла пытанне: паэт, што ты зрабіў, каб аблегчыць народнае гора? Ды хто з іх ведае, што ён паэт? Колькі з іх умее чытаць? Як можа трапіць да іх кніжка, надрукаваная невялікім тыражом у друкарні пана Марціна Кухты? Ён набавіў ходу і нагнаў пярэдні воз. На ім сядзела дзяўчына гадоў семнаццаці. Русавалосая. З чыстым, крыху вузкім тварам. Сінія вочы. Лёгкая ружовасць. Трохі абветраныя вусны. Даматканая рудая світка, пашытая на мужчыну, а на галаве — хустка з крамы. А ў руках кніжка. Не ў першыя рукі трапіла кніжка, без корачак, з пашарпанымі краямі. — Чытаеце? Дзяўчына ўзняла вочы на бледнага студэнта, у сіняй глыбіні вачэй яшчэ гарыць цікавасць да таго, што толькі што чыталася. — Але ж. Студэнт паклаў руку на воз і пайшоў побач. Відаць, што яму так лягчэй ісці. Па чырвоных вуснах, вельмі яркіх, па чырвоных плямах на шчоках зразумела дзяўчына, што ў хлопца сухоты. — Сядайце. Ён матнуў галавой. — Не, каню цяжка,— сказаў ён.— Я дайду, скора горад. — Вы таксама ратуецеся? — Так, ратуюся, толькі не ад немцаў. Яна паклала кніжку ў кішэню, і гэта скіравала ягоныя думкі на іншы шлях. — Дык што ж вы чытаеце? Яна апусціла вочы. — Ат, нічога, адну кніжку… Ён засмяяўся: — Бачу і сам, што кніжку… Хіба да кніжак вам? Вы што — кніжкай хочаце захіліць свае вочы ад гэтага жаху? Хіба да кніжак цяпер? Яна глядзела на яго і мала што разумела. Чаму такім гневам гучаць словы гэтага хворага студэнта і чаму да яе накіраваны яны? Цьмяна, але яна ўсё ж уцяміла сэнс папроку. — А што ж рабіць, па-вашаму? Плакаць? Ужо няма слёз. Што ж рабіць? Ён ішоў моўчкі. — Што рабіць? — як бы перапытваючы самога сябе, паўтарыў ён яе запытанне. Потым рэзка кінуў: — Не ведаю.— І, закашляўшыся, адстаў. Набліжаўся Мінск. На ўскраіне горада хворы студэнт зноў нагнаў воз, на якім сядзела русавалосая дзяўчына. Яна не чытала, а з цікавасцю глядзела навокал. Надзеяй сустракала яна незнаёмы горад. Шчаслівая. Кніжка ляжала ў кішэні. Высоўваўся пашарпаны край. — Скажыце, якую кніжку чыталі вы? На гэты раз засмяялася яна. — Вы цікавы! Не скажу. Прыемны быў у яе твар — малады, з выразам надзеі. — Ну, хоць на развітанне,— і ён засмяяўся па-маладому, бо быў па сутнасці такім жа,— хоць імя сваё скажыце. Ваша імя… Пад яго позіркам дзяўчына апусціла вочы. — Вераніка,— ціха сказала яна.— А ваша? — Ахрысцілі Максімам. Дзяўчына паднялася з куфра. На твары было здзіўленне. Яна выцягнула з кішэні кніжку і кінула яму ўслед: — Гэта — на шчасце, кніжку напісаў таксама Максім. Па-нашаму напісана кніжка. Назва яе «Вянок». Ён спыніўся, нешта хацеў сказаць, але воддаль паказалася конка, гаспадар заезнага дома голасна пачаў выхваляць свой дом, запрашаць прыезджых. Недзе званілі ў званы. Гук касцельнага звону павісаў у паветры і рассыпаўся, быццам мыльны пухір. Воз з дзяўчынай плыў перад яго затуманенымі вачыма, потым знік, на яго месца пайшлі шэрыя бароды, світкі, вазы, коні, дарога… == IV == Самуіл Плаўнік працаваў на біржы досыць багатага гандляра лесам. Ён быў у яго і за пісара, і за бухгалтара, і за дзесятніка. Шмат абавязкаў было ўскладзена на Самуіла Плаўніка гаспадаром. І за гэта плаціў гаспадар 80 рублёў у месяц. Гадзін дзесяць трэба было быць на біржы, толькі па пятніцах работу канчалі а другой гадзіне. Гаспадар быў набожны і суботні дзень сустракаў, як належыць набожнаму яўрэю. Яго універсальны канторшчык таксама, мусіць, быў набожны — не раз здзіўляў гаспадара тонкім веданнем Талмуда, а на старадаўняй яўрэйскай мове гаварыў так, як рэдкі рабін. Гаспадар паважаў за гэта служачага. Але не ў малітвены дом, не ў сінагогу спяшаўся з лясной біржы Самуіл Плаўнік. У маленькай сваёй кватэры, у дзесятку дамоў, у цесным коле сяброў і знаёмых яго ведалі пад іншым прозвішчам, Ясакар — так падпісваў ён свае беларускія вершы. Змітрок Бядуля — так падпісваў ён свае апавяданні, і здавалася, што розныя гэта людзі, бо рознымі былі вершы і апавяданні. Сярэдняга росту, каранасты, вялікія вочы злёгку навыкаце, таўстыя пачуццёвыя вусны, цёмна-рудыя кольцы валос. Вельмі мілагучная гутарка, з лёгкім яўрэйскім напевам і багата энергіі — колькі ён пісаў у гэтыя гады, усяго: і вершаў, і апавяданняў, і нарысаў! Колькі часу траціў на арганізацыю беларускага клуба — «Беларускай хаткі» на ўскраіне Мінска,— колькі знаходзіў увагі да таварышаў, якія прыехалі з захаду, адкуль гнала іх вайна! Фронт набліжаўся. Вільня страціла сваё значэнне культурнага асяроддзя, цэнтрам беларускай культуры рабіўся Мінск. Меркавалі аб выданні газеты, часопіса, арганізоўвалі бібліятэку. У гэтую пятніцу 1916 года, як заўсёды, спяшаўся Самуіл Плаўнік к сабе на кватэру. Вось ён сышоў з конкі, далікатна прапусціўшы жанчыну з кошыкам. Жанчына глянула ў яго вялікія, злёгку навыкаце вочы і падумала, што шмат каму варта было б павучыцца такой далікатнасці, як у гэтага яўрэя. Вось ён ідзе праз губернатарскі сад і з амаль хлапечай цікавасцю назірае за тым, якія дзівосныя ўзоры саткала сонца з ценяў на дарожках. Вось на хвіліну ён спыняецца на мосце і назірае за тым, як басаногі хлопчык стаіць у вадзе з вудай. Ногі пасінелі — вада, мусіць, яшчэ халодная. А скінуць боты і залезці да хлопчыка на пару, сачыць за тым, як трымціць на паверхні вады чырвона-белы паплавок… Наўкола шуміць горад, авеяны вясновымі вятрамі. Вось, ужо страціўшы нацягнутасць і празмерную саліднасць, ён трохі што не бяжыць па дашчатым тратуары. Хутчэй дадому, за стол, на якім ляжаць аркушыкі з вершамі — яшчэ гарачымі ўчарашнім натхненнем. Гэта — цыкл мудрых вершаў, рэмінісцэнцыі біблейскіх паданняў, цыкл «псалмоў». Яўрэй, ён перадасць паэтычнымі вобразамі на мове, якая зрабілася для яго роднай і якую ён ведае нават лепш, чым мову хедэра, ён перадасць неўміручыя вобразы старажытнай Бібліі. Ён з імпэтам адчыняе фортку і бачыць на ганку сваю сястру. — Самуіл,— кажа яна па-яўрэйску, што бывае толькі ў выключных выпадках,— да цябе зноў прыехалі. Нейкі студэнт. Хто ж гэта можа быць? Святочны настрой, які паяўляецца заўсёды, калі вось-вось возьмешся за работу, пагрузішся ў пякучыя вобразы, якія жывуць у мазгу ўвесь час, гэты святочны настрой сціхае. Зноў, мусіць, клопаты чакаюць яго. Насустрач падымаецца, трымаючыся касцістай белай рукой за грудзі, Максім Багдановіч. Умомант гаспадар акідвае вачыма госця. Боты і штаны абляпаны граззю, быццам чалавек доўга ішоў. Шынель кінуты на зэдлік, шынель стары і таксама забруджаны. Каўнер форменкі расшпілены,— якая тонкая шыя! — Вітаю вас, Ясакар! — з усмешкай, ад якой твар робіцца нейкім напружана-пакутным, кажа госць.— Калі не прагоніце, госцем буду. Ясакар ідзе да яго і разводзіць рукі, каб абняць і пацалаваць. Але Багдановіч ловіць яго рукі і паціскае іх. — Не трэба, гэта небяспечна… я хворы. — Божа ж мой,— крыху здэтанавана, але вельмі шчыра кажа Плаўнік,— пацалавацца пры такім спатканні — гэта ж неабходна… Але Багдановіч не здаецца. А тут яшчэ і кашаль — Багдановіч, знясілены, апускаецца на канапу. Чорт ведае што — усю дарогу было так добра, ён кіламетраў сорак прайшоў пяшком, і было добра, а тут… — Не, не, пацалуемся пры развітанні, а цяпер не трэба. Навошта я ішоў пеша? Я не мог, я не меў права. Хіба маем мы права ездзіць, карыстацца здабыткамі цывілізацыі, калі сотні, тысячы людзей, страціўшы сваю хату, месяць шэрыя дарогі стомленымі нагамі, калі ногі гэтыя адмярзаюць, мокнуць, пакрываюцца язвамі?.. Падумай, Ясакар, як гэта жахліва! — І ён кашляе, зноў кашляе… — Паляжы, Максім Адамавіч,— клапоціцца гаспадар.— Папалуднуем. Чаму ж вы нічога не паспытаеце? З суседняга пакоя чуецца голас сястры — ледзь чуваць у ім і грэблівасць, і іронія, і абражанасць: — Мусіць, я не смачна гатую?! Зноў пакутлівая ўсмешка крывіць твар. Плаўнік глядзіць на гэты твар і думае, якая жорсткая хвароба — сухоты, як мала засталося ад гэтага маладога чалавека… — Гэта маё суцяшэнне,— нахіляе сваю каштанавую галаву Багдановіч,— мая хвароба… Я як падумаю, што дзесяткі такіх людзей гінуць у акопах, і гінуць бессэнсоўна, дык мне лягчэй, што пакутую і я… Не, не! — Ён спыняе намер гаспадара.— У гарбату не трэба цукру. Не трэба! Мне давялося бачыць хлопца, вельмі худзенькага. Ён з такім смакам еў чэрствы хлеб, такі хлеб, Ясакар!.. Гаспадар нясмела паціскае плячыма. — Не трэба перабольшваць, Максім Адамавіч… Гэта ж… Увечары збіраюцца госці. Яны прыйшлі вітаць паэта, але ён ловіць на сабе заклапочаныя позіркі, заўважае, што прысутныя вельмі асцярожна абыходзяцца з ім, і ён робіцца пахмурым, злым, замкнёным. Яго просяць чытаць, але ён катэгарычна адмаўляецца. Не, не, ён прывёз рукапіс. Думаў у Вільні друкаваць, а цяпер гэта немагчыма. Хаця і лепш: усё, усё трэба перарабіць, перайначыць, многае напісаць нанава. Аб пакутах чалавечых, аб народным горы. Вось ён толькі адпачне і будзе працаваць, працаваць… А ўначы ён прыходзіць да Бядулі, прысоўвае да ложка крэсла, на каленях раскладае рукапіс новай кнігі. — Я вось думаю, што справа беларускай культуры будзе скора справай самых шырокіх народных мас. Вось глядзі, Ясакар, што выходзіць… Ужо і другіх нацый людзі далучаюцца да гэтай плыні… Вось ты фігура сімвалічная. Яўрэй, а колькі такіх, якія б маглі пайсці да палякаў?.. А дзеячам рускай культуры многім было б лепш быць… Але ў іх прачынаецца сумненне. А чаму? Таму, што прачынаецца народ і за гэтым народам будучыня. — Не можна ж гэта тлумачыць выгадай! Багдановіч зусім нізка апускае над ім твар. — Ты мяне не разумееш. Так многа думак, што іх цяжка выказаць. Я кажу аб дыяпазоне. Разумееш? Вось кінь камень у ваду, пойдуць кругі, усё больш шырокія…— І раптам перайшоў на шэпт, хрыплы і шпаркі: — Толькі я часам баюся, што зробленае будзе пахавана пад попелам гэтай вайны, яна зноў адкіне наш народ у сваім развіцці назад… — Наадварот,— тут ужо Бядуля не вытрымлівае і садзіцца на ложку.— У такія страшныя часы, як вайна, прыгнечаны народ і падымае свой голас. Ды вайна не можа цягнуцца доўга, народы скончаць яе, і тады на поўную моц загучыць наша ліра… Глыбокі сум быў у Багдановічавых вачах. — Баюся, што гэта будзе не скора. Мне не дажыць. Ён падняўся з крэсла. Лісткі рукапісу паляцелі на падлогу, і ў цішыні нібы пачуўся шэлест пажоўклага лісця… Цень ад Максімавай постаці ўпаў на сцяну, перасунуўся на столь. Цень нагадваў фантастычнага птаха. Птах узмахваў крыллем. Ён, ходзячы і размахваючы рукамі, слухаў Бядулю,— усё ж не згадзіўся: — Не, не… не хопіць сілы, каб дачакацца. Вось Купалу я зайздрошчу. Ён — з народам, і ў яго многа сілы, ён дачакаецца. І ты дачакаешся. А я — не.— Потым трахануў галавой, нібы адганяючы думкі.— Дык я хоць кніжку ў спадчыну пакіну. Можа, і яна дапаможа наблізіць час, калі беларуская культура выйдзе на шырокае поле. Можа, праз гадоў трыццаць яе і будуць чытаць. Ну, спі, а я пайду. І ён сядзеў да світання. Світанне ішло празрыстае, прахладнае. Многа лісткоў, перакрэсленых, падала на падлогу. Толькі як развіднела, не распранаючыся, ён забыўся цяжкім сном. Шэрае неба і пад ім — бясконцая дарога… вязкі бруд абляпіў колы… а адно з іх загразла… Воз цяжкі, а яму, Багдановічу, канешне, трэба дапамагчы, каб воз выехаў… на куфры, што стаіць на возе, сядзіць дзяўчына і чытае кніжку… дзяўчына хоча злезці дапамагчы… не, не, не трэба, ён не хоча, ён дужы, яму ж толькі дваццаць пяць гадоў… усяго дваццаць пяць гадоў! == V == Усё бліжэй і бліжэй насоўваўся фронт. Мінск перапоўнены быў уцекачамі, параненымі, людзьмі, якія нажывалі грошы на пастаўках, на перапродажах, людзьмі, якія шукалі ў незлічоных шпіталях родных — памёршых, людзьмі, якія прыязджалі ў пекла вайны, каб у рэстаранчыках, казіно, кафейнях, у публічных дамах забыць усё на свеце. Мінск быў перапоўнены афіцэрамі, гандлярамі, какоткамі, быў перапоўнены людзьмі ў шэрых світках і лапцях. Для ўцекачоў арганізавалі камітэты, якія мелі размеркавальныя пункты, сталоўкі, але народу ўсё прыбывала і прыбывала, сродкаў было мала, транспарт быў загружаны ваеннымі перавозкамі, і народ доўга тоўкся ў горадзе, люта галадаў і пакутаваў. Беларуская культурная інтэлігенцыя пайшла працаваць у камітэты — час для сяброўскіх вячорак быў не надта падыходзячы… Не відовішча, а хлеба трэба было ў першую чаргу даць гэтым людзям, кавалак хлеба… А з хлебам — добрае слова. З прыватных кватэр сюды, у камітэт, былі перанесены дэбаты, тут пісаліся творы і тут жа чыталіся… І тут пачалося тое, што павінна было пачацца, няўхільна, абавязкова,— тут пачалося размежаванне. Адны — былі і такія — сцвярджалі, што прыход немцаў дасць волю беларусам, самастойнасць. Другія бачылі ў прыходзе кайзераўскіх войск пагібель. Яны сцвярджалі, што толькі пры дапамозе славян беларускі народ вызваліцца з рабства. Трэція патрабавалі, каб беларускі народ падняць на самастойнае паўстанне. І калі аднаго разу ўдалося ўцягнуць у спрэчкі Багдановіча, ён выказаўся рэзка і катэгарычна: — Я ведаю гісторыю і ведаю, што ніколі тэўтоны не былі братамі славянам. Саюз з немцамі — гэта наша пагібель. І больш ён не гаварыў, ён не ўмеў спрачацца, яму цяжка было слухаць бясконцыя гутаркі, ён пакідаў таварышаў і некуды знікаў. І рукапіс кнігі параскіданы ляжаў на стале, а наўкола — на канапе, на крэсле, на падлозе — валяліся лісткі. Сястра Плаўніка спачатку прыбірала іх, але гэта было дарэмна. Багдановіч вяртаўся то на світанні, то ўначы, то яго не было па два-тры дні. Прыходзіў, садзіўся за рукапіс, зноў раскідваў лісткі, хадзіў па пакоі, страшна кашляў і ўсё гаварыў сам сабе: — Не тое, не тое… Аднаго разу Ясакар падабраў з падлогі лісток са страфой верша. Сум быў у ім і выключная прыгажосць. І ён шчыра сказаў: — Якая пекната, божа ж мой! Багдановіч шпарка глянуў на яго, і вочы пры гэтым зрабіліся цёмнымі. — Не, не тое. Цяпер не аб гэтым трэба пісаць! —І вырваўшы з рук лісток, ад гэтага рэзкага руху закашляўся, пачаў быў шукаць насоўку. Плаўнік уздрыгануў. — Трэба лячыцца,— адно сказаў ён, супакоіўшыся, глушачы ў сабе адчуванне прыкрасці.— Не можна без барацьбы губіць такі талент, Максім Адамавіч… Бессэнсоўна. Трэба ўзяць сябе ў рукі, спыніць гэтыя вашыя начныя праходкі. Гэта ж і здаровы не працягне доўга, калі ночы не спаць. Багдановіч глядзеў на яго, вочы святлелі, але Ясакар бачыў, што позірк паэта адсутнічае, ён задумаўся, і бледны, стомлены твар прасвятлеў і стаў сапраўды маладым. Ён ціха, без афектацыі загаварыў: — Я не хаджу піць у кампаніі або на спатканне з каханай. Смешна, але прызнаюся, што ў мяне нават не было каханай жанчыны, не было кахання. Дваццаць пяць гадоў!.. Быў ідэал, бачу яго, але яшчэ не знаю, што лепей — каб быў гэты вобраз у вершах ці каб быў ён у рэчаіснасці.— Павольна ўзняўся з крэсла і блізка падышоў да Плаўніка.— А не хадзіць я не магу… пячэ тут, на сэрцы… я так хутчэй папраўлюся. Я хаджу па начных вуліцах, выходжу ў поле, на рэчку, іду росным берагам. А які світанак бачыў пазаўчора! Вам, можа, неспакойна, дык я перабяруся да каго-небудзь жыць. — Божа ж мой! — адно толькі сказаў Плаўнік з незахованым абурэннем.— Рабі, што хочаш, толькі не губі сябе. Павольна павёў у бакі галавой. — Не. Я хаджу на спатканне з Беларуссю. Я знаю, што гэтае спатканне апошняе, што гэта — развітанне… І не магу не хадзіць. І ён хадзіў, блукаў па Мінску і яго ўскраінах. Заходзіла сонца, і ў чырвоным святле апошніх праменняў блукаў самотны чалавек, то сочачы за тым, як ружовыя хмаркі дрыжаць на паверхні ракі, то за тым, як зялёнае лісце дрэў паступова цямнее і робіцца зусім чорным. Паднімалася сонца, і было кожны раз вялікім шчасцем бачыць, як абуджаецца пры яго ўсходзе жыццё, як птахі спяваюць радасны гімн світання, як знікаюць ранішнія туманы, як сонца, усеўладнае сонца ажыўляе зямлю… Ішла ноч, зоры мігцелі ў сінім небе, а калі выплываў з-за воблака месяц, яны бляднелі, а зямля афарбоўвалася ў зеленавата-ліловы колер… Багдановіч ішоў з ускраін у горад. Ён любіў гэты горад уначы. Ён любіў лавіць вухам абрыўкі смеху, музыкі, крокі позніх пешаходаў. Чыстым было паветра, і здавалася, гарадскія вуліцы пахнуць полем, палявымі кветкамі. Так, ён адпачываў пасля таго, што бачыў удзень. Ён мог бы зачыніцца ў пакоіку, пакорліва прымаць гасціннасць мілага, чулага Плаўніка. Ён хадзіў па заезных дамах, па рынку, па вуліцах, па касцёлах і цэрквах, і гора, народнае гора паўставала перад ім. Ён доўга не мог зразумець, чаго ён шукае. І аднаго разу думка запалілася ярка, нібы вячэрняя зорка, запалілася, і Багдановіч нават засмяяўся. Гэта ж вельмі проста — яму дваццаць пяць гадоў, усяго дваццаць пяць гадоў! Вобраз русавалосай дзяўчыны з чыстым, крышку вузкім тварам, дзяўчыны ў даматканай мужчынскай світцы з кніжкай у кішэні паўстаў перад ім і ўжо неадлучна ішоў побач з ім. Ён садзіўся над ракой — і дзяўчына садзілася побач. Ён праходзіць пад дрэвамі тэатральнага сквера — і насустрач ішла яна. Ён бачыў, як світанкам рэшткі туману растаюць у блакітным паветры — і там ён бачыў яе вочы… «Вераніка»… Мусіць, яна жартавала… Ён уваходзіў пыльны, потны, стомлены, але нейкі супакоены і шчаслівы. Першае, што ён рабіў заўсёды, як прыходзіў, глядзеў у люстэрка, якое падаравала калісьці маці. Ён яго павесіў ля акна і кожны раз здымаў. — Слухай, Ясакар, а я папраўлюся. Ты глядзі — нават загарэў. Плаўнік бачыў хваравітую жаўцізну, бачыў, як абцягнула скура скулы яго, але ці маўчаў, ці пераводзіў гутарку на што іншае. — Будзем верыць, што ты паздаравееш. Табе б на поўдзень, да мора. Ён вешаў люстэрка на цвік ля акна і жартаваў: — Добра, што мы не верым ні ў бога, ні ў чорта. Не, я не хачу загінуць у салёных вірах белапеннага сіняга мора.— Гэта ён успамінаў свой верш, адзін з лепшых, адзін з перлаў. Ён гэта ведаў, ведаў і тое, што «Эмігранцкая песня» вельмі папулярная сярод яго сяброў.— Не, Ясакар, я хачу памерці тут. Толькі суцеш сястру, я не памру ў гэтым пакоі, каб не рабіць ёй клопату. Я памру… Ясакар робіць нецярплівы жэст рукой: — Досыць, ну, досыць! Гэта ж… божа мой! жахліва… Раптам Багдановіч падыходзіць да стала, перабірае лісткі, бярэ адзін з іх. — Я блукаю па вуліцах і шукаю адну дзяўчыну. Я сустрэў яе тады, пад Мінскам. Яе лёс мяне вельмі непакоіць. Яна жартам назвалася Веранікай…— І, памаўчаўшы, раптам рэзка, з нястрыманым пачуццём дадаў: — Прыходжу і пішу. Пішу вось што. Я табе прачытаю, верш я назваў «Пагоня». Ён чытае глухім, нізкім распевам. Коні, коні! Сімвал, старадаўні герб Вільні, Вострая Брама, гісторыя! Але не гістарычнымі вобразамі гучыць верш. Аб тых, хто ў цяжкі час выпрабавання выракся Айчыны, аб тых, што забылі, як можна пакутаваць за Айчыну. Пра тугу па радзіме, якую просіць паэт, каб яна даравала запозненага ў любові сына і дазволіла памерці за яе… Глухім голасам чытаў Багдановіч, але хваляванне ахапіла Ясакара, хваляванне напоўніла пакой, хваляй выплеснулася за дзверы і прымусіла насцярожана застыць на месцы клапатлівую гаспадыню. Няўжо гэты хворы чалавек — мільганула ў яе думка — валодае такой сілай? Слёзы стаялі ў Ясакаравых вачах. Паўтараючы любімае сваё «божа ж мой», ён выбег з пакоя. А ўвечары ён пайшоў да знаёмага чыгуначніка, каб той дапамог адправіць Багдановіча на поўдзень. == VI == І зноў была ноч. Цёмна-сіняе неба, як аксамітны дыван, ахінула горад. На вежы б’е гадзіннік. Гукі падаюць, як зоры, падаюць і гаснуць. Музыка, спевы, смех. Вальс. Стары, сентыментальны, але вельмі прыемны вальс. Пакружыцца б. Каб усё навакольна паплыло і, плывучы, злілося ў суцэльныя агнёвыя пасы — блакітныя, жоўтыя, зялёныя. Асветленае акно. І ў ім — пары, пары. Вось адна з іх спыняецца ля акна, жанчына абмахвае твар веерам і потым лёгка б’е ім па падбародку свайго кавалера. Далей! Уздоўж тратуара стаяць фурманкі. Коні ківаюць галовамі, а фурманы сядзяць на козлах. Маўчаць. Калі Багдановіч сцішае крок, яны ўжо насцярожана падымаюць галовы, гатовыя на спаборніцтва. Вас падвезці? Куды? Трыццаць капеек у любы канец горада. — Не, мне трэба ў пекла на спатканне з Люцыферам… Далей! Вузкія вулачкі, што паднімаюцца на пляц, нагадваюць выкалатыя вочы. Агінаючы кафедральны сабор, Багдановіч напрамкі перасякае пляц і праходзіць пад вежай. Ад сцяны адлучаецца постаць, лёгкая, тонкая. Жанчына! — Вазьміце мяне з сабой,— ціха кажа яна. — Адрасуйцеся да Дантэ, у яго былі здаровыя нервы і лёгкія. Ён важыцца прайсці, але жанчына ловіць яго за руку. — Паслухайце… Я не ела тры дні!.. — Вы добрая хрысціянка, калі пільнуецеся пастоў! Вось газавы ліхтар прыняў іх у сваё святло. Багдановіч павярнуўся да жанчыны, і кроў штуршкамі прыліла да твару. — Вераніка! Ліхтар ліў на твар малочнае святло, твар быў бледны, без ценяў, без румянцу, вусны таксама здаваліся белымі, бяскроўнымі. Яна ўскрыкнула і зняможана апусцілася на тратуар. Ён падняў яе. Рукі дрыжалі, цела працінаў холад, сэрца гулка білася, што вось-вось, здавалася, не вытрымае грудная клетка. І маўчалі. Маўчанне цягнулася, мусіць, некалькі хвілін, а здавалася, што праходзяць гадзіны. Фурман, праязджаючы, спыніў свой фаэтон і спытаўся: «На Вясёлую? Трыццаць капеек». Нецвярозы ваенны, падышоўшы, казырнуў і, ікаючы, папрасіў прабачэння. Усё гэта вярнула Максіма да рэчаіснасці, і зноў даляцелі абрыўкі смеху, спеваў, музыкі. Стары сентыментальны вальс… Быццам нічога гэтага на свеце не было — ні галоднай бяздомнай дзяўчыны, ні ўцекачоў, ні блізкага фронту, ні калецтва, ні смерці, ні жахаў! Багдановіч борзда пачаў шукаць па кішэнях, але ў рукі траплялася толькі дробязь — срэбныя манеткі. Ён іх усе сабраў, набралася рублі два, мусіць. Гэтага было вельмі мала, недарэчна мала! Пальцамі ён намацаў гадзіннік, адшпіліў яго і разам з манеткамі паклаў ёй у руку. — Вось… А заўтра прыходзьце ў камітэт, там дапамогуць. Я зраблю ўсё… Прыходзьце, чуеце? Жанчына ціха плакала. І зноў быў дзень. Вірліва ішло жыццё ў перапоўненым людзьмі горадзе. Узнікалі гандлёвыя фірмы, заключаліся кантракты, нажываліся капіталы, капіталы гінулі. Кожны публічны дом зрабіўся біржай і казіно. У сінагогах вырашаліся камерцыйныя пытанні, у цэрквах адбываліся рандэву і шлюбы — на рынках. Узрос попыт на наркотыкі. За віно плацілі вялікія грошы. І віна была рака. Шаснаццацігадовыя ішлі пад вянец са старымі і гандлявалі сваім сумленнем. Гандлявалі ўсім: тухлым мясам, ботамі з кардонным падборам, правам не ісці на вайну, будучымі міністэрскімі крэсламі і целам. Кіпеў чалавечы натоўп, пераліваўся з вуліцы ў вуліцу, з пляца на пляц, з рынку на рынак, напаўняючы паветра разнастайнай гаворкай, лаянкай, рогатам, лямантам, звонам званоў і неадчэпнымі — «Падайце, Хрыста радзі, калеку няшчаснаму…» Абрубак чалавека блытаўся пад нагамі пешаходаў, і на бруднай кашулі целяпаўся Георгіеўскі крыж… І зноў быў дзень, і дзяўчына ў камітэт не прыйшла. Багдановіч сядзеў і моўчкі чакаў. Не дачакаўся. Пайшоў блукаць па горадзе, заглядваючы ў кожны заезны дом. Дні і ночы хадзіў па вуліцах, не заўважаючы ні натоўпу, ні тлуму, трацячы сілы. Аднаго разу, апынуўшыся на пляцы, ён адчуў страшную стомленасць. Апусціўся на лавачку. Спякотны быў дзень, парыла. Каўнер рэзаў шыю. Дыхаць было ад гэтага цяжка. Не трэба было садзіцца на сонцы, але не хацелася кратацца. Перад ім ляжаў пляц, на шэрым бруку соваліся цені фаэтонаў, калёс, коней, туды-сюды, у розных кірунках. Увага настолькі аслабла, што, апроч гэтых ценяў, ён нічога не ўспрымаў — ні колеру, ні гуку. І ўспомнілася яму, як у папярэдні прыезд — тады ён быў дужы — пайшлі яны з Купалам у поле. Яно ляжала перад імі ўсё ў кветках. Дзівосны стракаты дыван, па якім праплывалі цені воблакаў і птахаў. Паэты ляглі сярод кветак, і над імі было неба, сіняе, у белых воблачках. Купала расказваў пра тое, якая прага ў вёсцы да беларускай кніжкі, якім поспехам карыстаецца газета. А потым Купала чытаў. Якія гэта былі вершы! Багдановіч добра разумеў, што Купала — лідэр. Творы былі кавалкамі жыцця, цяжкага, гаротнага жыцця, крыху сумныя часам, а больш з сонечнай надзеяй. Было прыемна, што Купала цэніць яго водгукі і заўвагі, верыць ягонаму шчыраму захапленню гэтымі велічна-скупымі вершамі. І тады ўпершыню — настолькі былі моцныя пачуцці, выкліканыя вершамі Купалы,— Багдановіч зразумеў, што трэба, абавязкова трэба пакінуць свой утульны пакой, застацца тут, на Беларусі, каб слухаць біццё сэрца яе… На пляцы спыніўся рух ценяў. Гэта спыніла стомлены поступ думак і прымусіла ўвагу зноў уключыцца ў навакольнае. Вось што ўбачыў ён. Перасякаючы пляц, ад сабора ішло чалавек дваццаць салдат, у накінутых шынялях, без рамянёў, няголеныя, брудныя, а вакол гэтых дваццаці ўдвая большы ішоў канвой, узброены, маўклівы, і крокі гучалі барабанным россыпам. Крыху збоку ішоў афіцэр, добра паголены, вельмі бліскучы. Стоўпіліся пешаходы, жанчыны важыліся перадаць грошы, але афіцэр далікатна прасіў не падыходзіць блізка. Ён нешта сказаў, і словы паляцелі з вуснаў у вусны, ад пешахода да пешахода, паляцелі, як вараннё, і нарэшце даляцелі да Багдановіча. — Нямецкія шпіёны, бальшавікі. Але ён бачыў стомленыя няголеныя твары, простыя салдацкія твары, вельмі шэрыя на яркім сонцы, такія ж, як і шынялі. Твары былі спакойныя, але ў іх паэт чытаў не абыякавасць і безнадзейнасць, што ўразілі яго тады, пры спатканні з уцекачамі, а стрыманую суровасць і ўпэўненасць. Так, з пекла ішлі гэтыя людзі, людзі з гэткім выразам на твары бачылі ўсё — і холад, і голад, і смерць, і знявагу, і абразу, яны, некранутыя, маглі прайсці праз агонь, праз ваду, паўстаць з попелу, паўстаць з магіл. «Бальшавікі!» — біліся крылы варання. «Шпіёны! Шпіёны!» — каркала вараннё. «Хрыстапрадаўцы! Здраднікі!» — зусім блізка ад Багдановіча прагаварыў чалавек у чорным кацялку, з чорнымі вусікамі і з бабачкай-бантам пад напудраным ружовым падбародкам. Бант быў чорны, а па чорнаму — чырвоныя і белыя гарошыны, вельмі модны бант. — Вы ў гэтым упэўнены? — спытаў Багдановіч і адчуў, як агіда да гэтага пана ў кацялку робіць голас яго рэзкім і задзірыстым.— Простыя людзі — сяляне і рабочыя, салдаты… вы верыце, што яны могуць прадацца немцам? У круглых вачах — недаўменне, спалох. — Малады чалавек, тут не месца для такіх дэбатаў. Вельмі было прыемна бачыць, як пульхны карак набракаў крывёю. І кінуў наўздагон пану ў чорным кацялку: — Паклікаць гарадавога! Арыштаваныя праходзілі паўз яго. Багдановіч усхапіўся. Адчуў, як гайданулася пад ім зямля, нібы ад землеўздрыгу. Трэцім ад краю ішоў салдат з тварам Паўла Курнатоўскага. Няголены і схудалы, ён выглядаў зусім маладым. І быў вельмі дзіўным кантраст бледнага твару і вялікіх чорных, з гарачым бляскам вачэй. Багдановіч ірвануўся да яго. Канваіры замяшаліся, і гэтага моманту якраз хапіла для таго, каб паэт і арыштант маглі абняцца. — За што? — За праўду. І перад вачыма вокамгненна паўсталі хатка на беразе ракі, ноч, дробны дождж і вецер. І не было залітага сонцам пляца, а толькі — гарачы бляск вялікіх, усё ўвабраўшых у сябе вачэй. Змрок над Волгай, над зямлёй, імянуемай Расійскай імперыяй. — Спыніць! — крыкнуў афіцэр. Яго груба адарвалі ад таварыша, строй самкнуўся, шэрыя шынялі праплылі перад ім. — Бывай, Павел! — Бывай, Максім. Не думаў, што будзе такое развітанне! І зноў на пляцы засоваліся цені, зноў грукат вялікага горада напоўніў слых. Быццам нічога не было — ні канвою з вінтоўкамі, ні бліскучага афіцэра, ні шэрых твараў, ні шэрых шынялёў, ні гарачых праўдзівых вачэй… І не было сіл, зусім не было сіл… == VII == Клопатамі сяброў удалося сабраць патрэбную суму грошай, каб адправіць хворага паэта на поўдзень. На Плаўніка ўсклалі цяжкі абавязак угаварыць паэта ехаць лячыцца, пераканаць яго ў тым, што грошы на дарогу — гэта аванс пад будучую кнігу, над якой ён будзе працаваць у Ялце, не спяшаючыся, як стане лягчэй са здароўем. А са здароўем было дужа дрэнна. Наступіў момант, калі Багдановіч цэлымі днямі не паднімаўся з пасцелі, адмаўляўся ад ежы, скрозь усю ноч цяжка кашляў, задыхаўся, харкаў крывёю. У рэдкія хвіліны зацішша ён любіў гаварыць аб будучым, аб тым, як беларуская культура зойме пачэснае месца сярод славянскіх культур, аб тым, як надыдзе такі час, калі ўсе культуры злучацца ў адну, агульначалавечую. А часамі раптам яго апаноўвалі цяжкія думкі, і тады ён гаварыў аб пагібелі цывілізацыі, аб тым, што тэхніка, развіваючыся, паглыне і мастацтва і самую сябе. У «Беларускай хатцы» наладзілі вечар і запрасілі Багдановіча. Але чытаць прыйшлося старыя вершы — пра восень, пра старасць, пра лесуна. Цыкл «З песень беларускага мужыка» чытаць не дазволілі, але выйшла так, што нехта пусціў па руках рукапіс «Эмігранцкай песні» і «Пагоні», і гэта стварыла своеасаблівую атмасферу гарачай прыхільнасці да паэта. Ён чытаў глухім, нізкім распевам. Дзіўныя вершы пра тое, як брыдзе ў абшарпанай шкуры лясун па дарогах, рог абламаны аб дрэва, спяшаецца стары небарака ў дрыгву, у цёплыя імхі… Дзіўныя вершы пра тое, як лясун пачынае перабіраць струны-сосны і як гранне дзівоснага струманту палоніць свет. Але слухачы чулі іншы голас за гэтымі вершамі: голас вялікай любові і нязмернага болю за лёс Айчыны. І як канчаліся вершы, воплескі трапяткімі галубамі шугалі ў паветра. Яшчэ і яшчэ прасілі яго чытаць. І праважалі яго гуртам, шумлівым і гаваркім гуртам моладзі. І ўжо ля самай кватэры Багдановіч сказаў да Плаўніка: — Вось і развітанне… Апошнія дні я ўвесь час развітваюся… На ганку, калі Багдановіч прайшоў у пакой, Плаўніка перапыніла сястра: — Самуіл! Я прыбірала ў пакоі і выпадкам зачапіла люстэрка. — Глупства, не заўважыць. Але ён заўважыў. Ён зняў пустую акантоўку і сабраў з падаконніка кавалкі шкла. Трымаючы ўсё гэта ў руках, моўчкі сеў на ложак і задумаўся. І як увайшоў у пакой Плаўнік, паэт узняў на яго вочы, і столькі суму было ў іх, столькі несхаванага болю, што ў Плаўніка зашчымела сэрца… — Значыць, канец. — Ды што ты, Максім, гэта выпадак, дробязь. Ты ж сам казаў, што не верыш ні ў бога, ні ў чорта. Аскеп’е і парожняя акантоўка ляжалі на далоні, і, нібы зачараваны імі, глядзеў Багдановіч і бачыў дзіўны адлюстровак лямпы, паўтораны некалькі разоў. — У чорта не веру, а ў гэта — веру. Матчын падарунак. Не, гэта канец. І кінуў аскеп’е на стол, і мільганулі аганькі на стале. — Канец, — паўтарыў і ўзняўся з месца, падышоў да акна і прыхіліўся белым высокім ілбом да шыбіны. — Развітаўся з маладосцю, з сяброўствам, радзімай. Магу паміраць спакойна, як паміралі нашы продкі. Шкада толькі, што не на бранным полі, а дзе-небудзь на шпітальным ложку. Не, не, не пужайся. Я паеду. Цяпер мне ўсё адно. І не трэба мне ехаць на поўдзень, лішнія турботы, але я паеду. А як бы хацелася дажыць да сапраўднага світання! — Божа ж мой,— з хваляваннем прашаптаў Плаўнік,— мы дажывём, Максім! «І будзе ўнукам панаванне там, дзе сягоння плача дзед». Так сказаў наш паэт. І гэты час блізка, толькі ўзыдзе сонца. Вось пабачыш. Багдановіч паглядзеў на таварыша. Які гэта мілы, ветлівы і таленавіты чалавек. Няхай жыве і працуе, ён шмат яшчэ зробіць, гэты выдатны паэт і белетрыст, падумаў Багдановіч, а выказаў думку інакш: — Праўда, Ясакар, мы дажывём. Мы! А я, Максім Багдановіч., не дажыву. Канец. <nowiki>* * *</nowiki> Праз некаторы час у Ялце надышоў канец. І хоць пісаў ён, што кніга з друкарні пана Марціна Кухты парушае яго самоту, ён адчуваў сябе самотным. А яшчэ праз колькі часу — у кастрычніку таго ж 1917 года — надышло сапраўднае світанне, аб якім марыў хворы паэт. ''17.1.1947'' ''г. Байрам-Алі'' [[Катэгорыя:Аповесці Барыса Мікуліча]] [[Катэгорыя:Творы 1947 года]] jfr8ux5d66vb0k7whxfck51kr00yznn 88162 88141 2022-08-19T22:05:59Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Развітанне | аўтар = Барыс Мікуліч | секцыя = Аповесць | дата = 1947 год | папярэдні = | наступны = | крыніца = http://knihi.com/Barys_Mikulic/Razvitannie.html }} == I == Тонкая песня самавара, быццам струмень вады, што прабіў сабе шлях праз каменне, далятае са сталовай у яго пакой. Акрамя гэтай песні — ні гуку. Цішыня і нерухомасць пануюць ва ўсім доме. Гэта лепш. Добра, што мінуў перыяд, калі сваякі, ахопленыя спачуваннем і жалем, рабілі шмат непатрэбнага, слухаючы дактароў. Ад гэтых клопатаў было яшчэ цяжэй хвораму, нервы напружваліся, і вось-вось, здавалася, павінен быў наступіць фінал. Хворы ішоў да сябе ў пакой, дзе былі маўклівыя і на першы погляд безуважныя, але сапраўдныя сябры — кнігі. Усё чакалі сваякі, што скончыцца вайна і што можна будзе адвезці яго ў Крым ці на кумыс, а можа — за мяжу. Але вайна ішла, водгукі яе дакатваліся і сюды, няўхільна лезлі ўгору цэны на харчы, раслі разбэшчанасць, разгул, карупцыя, ажыятаж спекулянтаў, а канца не было. Першы, хто зразумеў, што хвораму трэба даць спакой ад надакучлівых клопатаў, быў бацька, Адам Юр’евіч. Ён, як і сын, разумеў, што хвароба невылечная, што толькі цуд можа спыніць яе страшную плынь… Але ў гэты цяжкі час ні бацька, ні сын у цуд не верылі. Сяброў было мала, але і яны паступова перасталі наведваць дом: адны пайшлі ў армію; другія з поспехам ажыццяўлялі набытыя ў ліцэі веды, рабіліся «падаючымі надзею» юрыстамі; трэція ўжо цалкам акунуліся ў вір жыццёвых дробязей, і песня іхняя была прапета; чацвёртым… Сярод сяброў быў толькі адзін — Павел Курнатоўскі, які не прымаў яго «славянафільства», але кпіў мякка, і было відаць, што кпіць ён больш, каб толькі кпіць, чым па сутнасці. Гэты юнак аднаго разу зацягнуў Максіма на патаемны сход, які адбываўся ў невялікай хатцы на самым беразе ракі. Было цёмна, асенні дробны дождж ліў на зямлю, з ракі рваў халодны вецер. Як вяртаўся з гэтай сходкі, кашаль разрываў грудзі, балела ў ключыцы, і ледзьве дабраўся дадому, доўга сядзеў над лістом і зрабіў тады першы накід аднаго са шматлікіх роспачных вершаў пра «цёмнае ліха», якое развеецца ад утульнай, «тонкай і ціхай» песні самавара… Не, для барацьбы арганізм яго быў занадта слабы — сухоты перамаглі юнацкія сілы… Так, яму значна лягчэй, калі ён адзін, у сваім пакоі, дзе паліцы з любімымі кнігамі, дзе на лямпе зялёны кружок, А на паперах, на шырокім пісьмовым стале светлы круг ад лямпы, спакойны, утульны. Ёсць запаветнае месца ў пісьмовым стале, тут складзены ліст «Нашай нівы», кніжкі далёкіх таварышаў, некалькі экземпляраў «Вянка»,— пасланцы далёкай радзімы!.. Вянок, якім вянчаюцца поспехі? Ці вянок на магілу? А можа, на маладосць, пакрамсаную сухотамі? Купала, як выйшаў «Вянок», сказаў словы захаплення. Першакласны паэт, з літаратурным імем Ясакар, пісаў, што кніжка прынесла яму многія хвіліны асалоды. У адным з лістоў пераказвалі думку Цёткі пра тое, што яго «Вянок» ззяе кветкамі беларускага летняга поля… І ў памяці паўстаў вобраз гэтай энергічнай жанчыны і паэтэсы. Тое, як яна залівіста смяецца, як дасціпна скача з крышку няўклюдным і сарамлівым Янкам Купалам. І тое, як падышла яна да яго, дакранулася рукой да форменнай тужуркі і сказала: «Трэба прыехаць да нас назаўсёды, зняць гэтую скуру, і хвароба пройдзе». Ці пройдзе? Набягае яно Вечарамі, начамі, Адчыняе акно І шамрэе кустамі… Ён заўсёды слухаўся свайго натхнення, цалкам аддаваўся ўладзе музыкі, якая ўзнікла ў ім, ніколі не заціскаў яе, не стрымліваў, не абмяжоўваў. Лісткі пакрываліся дробным, але вельмі выразным почыркам, яны адкладаліся адзін да аднаго, парамі, з цягам часу ён вяртаўся да іх. Тады пачыналася праца, шліфоўка, праверка рытму, замена слоў. Яго мякка папракнулі ў кніжнасці мовы. І цяпер, апрацоўваючы вершы, ён заўсёды помніў гэты папрок. А думкі музычнай хваляй цяклі і адліваліся ў пяшчотныя, у запаветныя радкі: І гавора адну Старадаўнюю казку — Аб любоў і вясну, І жаночую ласку… І хваля праходзіць, музыка сціхае. І зноў у полі ўвагі цячэ тонкая песня самавара. Пра што гэта? Пра каханне? Пачуццё тугі па радзіме, якое саграе, суцяшае, абнадзейвае. «След нагі на пясочку» — гэта ж з песень беларускіх, уласцівы народнай песні вобраз. Ён з кнігі? З Шэйна? Ці з запісаў бацькі? Няхай. Але гэты вобраз ён бачыць перад сабой, гэта вобраз радзімы, вярбы, ціхай люстранай ракі і жоўтага пясочку на беразе, на якім ледзь вільготныя сляды… А як лепш — «старадаўнюю» ці «старажытную»? Гэта трэба апрацаваць. Развага ўжо ўзяла перавагу над пачуццём. Адкласці. Атрамант<ref>Атрамант (уст.) — тое, што і чарніла.</ref> высахне, пачуцці астынуць, у яго вялікае ўмельства глядзець на свае вершы староннім позіркам, халодным позіркам чытача і крытыка. І таму яго вершы маюць такую выдатную форму. Новыя кнігі, часопісы, альманахі ляжаць перад ім. З іх ён выбера тое, аб чым напіша чарговую рэцэнзію ў мясцовую газету. Гэта яго пасільны заработак, які амаль цалкам ідзе на тыя ж кнігі. У дваццаць пяць гадоў трэба было б жыць самастойна, зарабляць не толькі на сябе, але і на сям’ю. Колькі разоў узнікалі гутаркі аб гэтым! Але такт Адама Юр’евіча, бацькі, згладжваў вострыя куты. Аб гэтым будзем думаць, калі льга будзе паправіць здароўе… Максім раскрывае кнігу. Быў час, калі захапленне сімвалістамі было вельмі моцнае. Але скора ён пачаў добра разбірацца, дзе пачыналася тут сапраўдная паэзія, а дзе апускалася заслона перад прорвай, за якой — пустата. Блока і асабліва Брусава ён даўно вылучыў з плеяды агулам ахрышчаных «дэкадэнтамі» паэтаў, вылучыў за тое, што яны выйшлі ў свет сапраўднага жыцця і мастацтва, а не спыніліся перад гэтай заслонай. Захапленне Брусава армянскімі паэтамі падзяляў і ён, Максім. Але тое, што ён чытаў цяпер, уразіла яго не толькі хараством формы і глыбінёй думкі, а нечым яшчэ большым. Перад ім былі пераклады з Саят-Новы. І тое, што гучала як баявы заклік сто пятнаццаць, сто дваццаць гадоў таму назад для іншых людзей, авалодала Максімам Багдановічам з нечаканай свежасцю і сілай. Быццам яго ўласныя, нясмелыя, але запаветныя думкі кіравалі і гэтым армянскім паэтам, імя якога авеяна любоўю народнай і легендамі. Перад ім вырысоўвалася маленькая Грузія, якую ён ніколі не бачыў і, мусіць, ніколі не ўбачыць, але лёс якой быў яму блізкі і зразумелы, бо ён быў такім жа, як лёс яго радзімы, яго Беларусі. «Краю мой родны! Як выкляты богам,— колькі ты зносіш нядолі». Зноў, зноў на тваіх палях гадзюкамі віецца калючы дрот, зноў цела зямлі тваёй парэзалі акопамі і траншэямі, зноў у дыме і агні гінуць твае вёскі і мястэчкі, зноў з папялішч, з раскіданых гнёздаў бягуць людзі, уцекачы… зноў бот немца-заваявальніка топча твае палеткі… А там… Орды Ага-Магамет-Хана, разбэшчаныя рабаўніцтвам орды, ляцелі на Грузію, на старадаўні прыгожы горад Тбілісі. Тады Тбілісі быў горадам не толькі грузінскіх паэтаў, ён быў прытулкам армянскай музы: многія народы Закаўказзя лічылі яго сваёй Меккай. Ці не тым, няўхільна ўзнікла раўналежна астатняй думцы параўнанне, для беларусаў, літоўцаў, яўрэяў Вільня была пэўны час. Многія народы і многія гарады схілілі пакорлівую галаву перад касым і драпежным Ага-Магамет-Ханам. Многа разоў грузінскія і армянскія землі пакрываліся попелам ад падпаленых рукой бязлітаснага заваявальніка сёлаў і гарадоў, трупамі ненавісных мусульманскім ордам хрысціян… Але Тбілісі, як фенікс, зноў падымаўся, зноў распраўляў крылле, зноў спяваў сваю салаўіную песню. І зноў ён быў у коле персіянскіх войск, ужо трон драпежнага персіяніна стаяў у старажытным саборы Мцхеці… І ўзняўся народ, узняўся грузінскі, армянскі народ, узняўся магутнай з’яднанасцю, каб грудзьмі абараніць сваю Мекку, адстаяць ці памерці… Няхай князі спрачаюцца паміж сабой, ім патрэбна ўлада і багацце, а народу патрэбна жыццё, воля, шчасце… Узброеныя чым папала жыхары Тбілісі выходзяць насустрач спрактыкаваным коннікам шаха, а паперадзе іх, узнімаючы ўгору рукі, узвышаючы голас, ідзе, спяваючы баявую песню, што кліча на бой за Айчыну, ідзе Саят-Нова<ref>Саят-Нова ({{Спасылка на Вікіпедыю|Саят-Нава|Саят-Нава|Саят-Нава}}) (сапр. Аруцюн Саадзян; 1712—1795) — армянскі паэт, буйнейшы прадстаўнік армянскай свецкай сярэдневяковай паэзіі.</ref>… Цішыня, нерухомасць. Не сочыцца праз каменне тонкі струмок вады. Заціх самавар у сталовай. Між лапатак боль — значыць, многа сядзіць, значыць, позна. «Я бальны, бяскрыдлы паэт…» Максім Багдановіч адсоўвае кнігу, якая так уразіла яго. Ён узнімаецца з крэсла і колькі хвілін стаіць нерухома, яшчэ ахоплены думкай. Каштанавыя валасы над высокім ілбом, такія ж вочы, якія часта цямнеюць, здаюцца нават чорнымі, над чырвонымі, хваравіта-яркімі вуснамі мяккія вусы, трохі святлейшыя за валасы. Твар вельмі бледны, малочна-белы, толькі на скулах ружавеюць дзве плямы сухотнага румянцу. Ліцэйская тужурка, у ёй вельмі ўтульна, хоць яна і старая ўжо. Максім ідзе ад стала да печкі, каля якой, на сцяне, вісіць люстэрка ў металёвай простай акантоўцы. Матчын падарунак. Было гэта тады, калі сын, хлопчыкам, употай пагаліўся. Маці, мякка ўсміхаючыся, сказала: «Ну, раз пагаліўся, значыць, і люстэрка трэба заводзіць». Маці размаўляла па-руску, як і ўсе ў доме, але часта ў гаворцы чулася яе мяккае «дз». Люстэрка вісела ля печкі. І яно было сведкай таго, як змяняецца аблічча паэта ад хваробы. «Цёмнае ліха», «цёмнае ліха» — вобраз гэты любіў паўтараць. Так, сягоння яно развеялася, гэтае ліха. Саят-Нова дапамог. Яго мужны голас, напоены любоўю да прыгнечанай радзімы, быццам уліў сілы. А заўтра? Ці хопіць мужнасці перасіліць боль, кашаль, безуважна глядзець на кроў, не страчваць надзеі, калі раптам не хапае паветра, раптам здаецца, што цябе душыць і што вось-вось спыніцца сэрца, назаўсёды спыніцца сэрца? Што дасць сілы? «…зняць гэтую скуру, і хвароба пройдзе…» Чые гэта словы? Ах, гэта сказала вясёлая і энергічная Цётка, стаўшы на хвіліну сур’ёзнай і чула-ўважлівай. Не! «І думкі мкнуцца мімаволі туды, дзе расцвіла вясна…» Ён даўно гэта выказаў такімі простымі і велічна-прыгожымі словамі. Яго слуцкія ткачыхі адчувалі тое ж, што і ён, бо што больш страшнае — няволя ці сухоты? Ён стаіць перад люстэркам і ўжо не глядзіць у яго. Тое, што непакоіла вось ужо многа дзён, што намагаўся ён заглушыць работай, чытаннем, перакладамі, шліфоўкай вершаў для новай, лепшай, кнігі, зноў валодае думкамі, зноў патрабуе прыняць рашэнне. Набягае яно Вечарамі, начамі… Саят-Нова… Вецер ля ракі ў асеннюю ноч… Сур’ёзныя і чула-ўважлівыя вочы Цёткі… Газеты з доўгімі спісамі забітых, лінія франтоў са знаёмымі і дарагімі назвамі мястэчкаў і гарадоў… Дым і стогны… І людзі на папялішчы… «Краю мой родны! Як выкляты богам…» Рашэнне, рашэнне!.. == II == Нечакана для сваякоў ён праявіў упартасць і, паклаўшы ў маленькі фанерны баульчык некалькі кніжак, рукапісы, ручнік, люстэрка, развітаўся з імі і сабраўся на Беларусь. Ён нават не хацеў, каб яго праводзілі на вакзал, але бацьку ў гэтым ён не мог адмовіць. Ужо ў вагоне, перад тым як развітацца, бацька сказаў: — Беражы сябе, Максім… Ён зірнуў на бацьку глыбокімі вачыма — яны былі цёмныя, амаль чорныя, і гэта сведчыла аб тым, што ён хвалюецца. — А хіба гэта дапаможа? Адам Юр’евіч не глядзеў на яго, глядзеў на сваю пышную і прыгожую бараду. Ніводнага сівога валаска не было ў ёй. Бацька быў не тое, што сын, бацька быў дубам. Ён павінен быў сыну сказаць іншае, але не мог гэтага сказаць. — Пры развітанні заўсёды павінна быць надзея,— сказаў бацька. Скора пачуўся званок. Бацька, развітваючыся, пацалаваў у лоб. А калі выйшаў на перон, спыніўся, але не каля яго вагона, а воддаль. З твару споўз выраз насцярожанай уважлівасці, на твары была непрыкрытая роспач. Міма спяшаліся насілынчыкі, чуліся апошнія словы, якімі абменьваюцца звычайна на вакзалах, жандары і чыгуначнікі напоўнілі перон. Але ўсё гэта ішло паўз яго ўвагу. Усё гэта нібы адбывалася недзе далёка ад яго, ад яго свядомасці. — Сынка праважаеце? Гэта быў як-ніяк саслужывец — бацюшка, ліцэйскі настаўнік. Прыйшлося адказваць. — Лячыцца паехаў? — Так, лячыцца,— сказаў і адчуў, што сорам і крыўда пякучым комам слёз збіраюцца ў горле. Але што яму скажаш? Хіба ён, свяшчэннік, зразумее, што сын паехаў і не на вайну, і не на курорт, а туды, дзе ніцыя вербы, ціхія люстраныя рэкі, жоўты пясочак на беразе, на якім ледзь вільготныя сляды… туды, дзе віецца гадзюка — калючы дрот, цела зямлі парэзана акопамі і траншэямі… дзе цяжка і страшна здаровым, а не такім, як яго сын. Не, не зразумее ён гэтага, і не трэба аб гэтым гаварыць. Поезд набаўляе скорасці. Пэўны час Максім глядзіць у акно, але томяцца вочы, і ён пачынае пазіраць на пасажыраў. Вось дама ў чорным адзенні, чорная вуаль<ref>Вуаль — лёгкая празрыстая тканіна.</ref> апушчана на твар. А па ім хто-небудзь надзене жалобную вуаль? Вось шыракаплечы, шырокабароды, шыракатвары чалавек гадоў пяцідзесяці. Ад яго пахне віном. Твар чырвоны, задаволены, надта здаровы. Мусіць, бычынае сэрца і такія ж бычыныя нервы. Гэтаму вайна на руку. Далей — чыноўнік, пенснэ, форменная тужурка, нізкім вожыкам падрэзаныя валасы і дагледжаныя бачкі. Бязлікая асоба, для карыкатур у «Сатырыкон»<ref>«Сатырыкон» — штотыднёвы часопіс сатыры і гумару ліберальна-буржуазнага кірунку; выдаваўся ў 1908—1914 гг.</ref>. Далей — сям’я з трох чалавек, дробныя землеўласнікі або заможныя мяшчане. Яны — маленькі кругленькі муж, вежападобная жонка ў капелюшы, што нагадвае індыйскую пагаду, і дачка, маленькая дзяўчынка гадоў васьмі з чысценькім прыгожым тварыкам, не падобным ні на матчын, ні на бацькоўскі. Нягледзячы на тое, што поезд ідзе якую-небудзь гадзіну, ужо расклалі пакуначкі, торбачкі, скрыначкі са смажаным, вараным, печаным і вячэраюць, ці не, падвячоркваюць. Ва ўсіх вельмі добрыя зубы і надта добры апетыт. — …а салдацікі дзякуюць яго благароддзе,— чуецца з канца вагона павольнае апавяданне пра тое, як нейкая важная персона наведала шпіталь. У голасе — слодыч, замілаванне, голас дрыжыць слязой. І — ноч. І не можа Багдановіч заснуць. Нічога не баліць, нават лёгка дыхаць, і думак асабліва цяжкіх ці складаных няма, і вагон пагойдвае досыць рытмічна, а спаць не можа. Што замінае, што непакоіць? — …генерал не бярэ тую страву, якую яму на талерцы паднеслі, а ўзяў лыжку і ў бачок палез самаўласна, у бачок, разумееце? — цячэ замілаваны галасок, павольна, разважліва. Я хлеба ў багатых прасіў і маліў — Яны ж мне каменні давалі… раптам праносяцца ў думках радкі старога верша, і пасля іх грукат вагонных колаў на рэйкавых стыках робіцца больш выразны, больш настойлівы. Не, яму не заснуць, гэта ясна. Калі б ён курыў, ён бы выйшаў у тамбур, а так ісці няма чаго. Але ўслед за гэтай думкай другая прымушае яго ўзняцца, накінуць на плечы шынель і выйсці з вагона. Соннае мармытанне і храп засталіся за дзвярыма. Цячэнне паветра ад шпаркага руху поезда было, як вецер. І ізноў у памяці ўзнік вобраз Паўла Курнатоўскага, цемра, дробны дождж, хатка на беразе ракі і вецер. Аб чым тады ішла гутарка? Аб тым, што вайна — а яна тады толькі пачалася — канчаткова аголіць усе супярэчнасці капіталістычнага грамадства, што цяжар яе ляжа на плечы пралетарыяў і незаможнага сялянства, што на вогнішчы яе будуць грэць рукі прамыслоўцы, банкіры, купцы. Вецер быў надта рэзкі. Ён спрабаваў павярнуць да яго твар, але лёгкім не хапіла паветра, закашляўся, і кашаль суняць удалося толькі дома, праз гадзіны дзве. І тыя каменні між імі і мной Сцяною вялізнаю ўсталі. Безумоўна, гэты цыкл вершаў «З песень беларускага мужыка» — лепшае, што ім напісана. У новай кніжцы ён збярэ іх у адно, і яны, з’яднаныя адзінай выпакутаванай думкай, загучаць з новай сілай… Ён, калі думае аб іх, не адчувае сябе «эмігрантам», ён нібы бачыць сваю радзіму, дыхае яе паветрам, падстаўляе твар сонцу яе… Поезд спыняецца. Нейкая станцыя. Праваднік павісае з ліхтаром на падножцы. Пасажыраў няма. Толькі станцыйны ліхтар у цемры. Вельмі самотны ліхтар. Б’юць у звон. Поезд ідзе далей. Праваднік асвятляе Багдановічаў твар ліхтаром. — У вас няма папяросы? — пытаецца Багдановіч. Праваднік дастае папяросы і дае яму закурыць ад свечкі. — На фронт? — Так, на фронт.— Ён зацягваецца дымам таннае папяросы, і ад непрызвычаенасці пачынае туманіць галаву. Вострае, непрыемнае і разам з тым салодкае адчуванне. Праваднік ідзе ў вагон, а ён прытуляецца лбом да шкла дзвярэй. Іскры ад цягніка, далёкія агні, зоркі. Яшчэ нядаўна ён бы мог з гэтага мільгання кавалкаў свету плесці дзівосныя вобразы, рытмы, адліваць іх у санеты, рандо. Яшчэ нядаўна ён бы мог з гэтага руху пасмаў дыму, хмараў, цемры, агнявых водбліскаў ляпіць дзівосныя прывіды — дэманаў, лесуноў, русалак. Але цяпер… цяпер ён ужо больш не можа гэтага. Чаму? Ці сталасць прычына гэтаму? Ці страцілася хараство ўсіх гэтых вобразаў, якія ўвабраў ён і з твораў антычных геніяў, і з мудрасці народнай творчасці? Я хлеба ў багатых прасіў і маліў — Яны ж мне каменні давалі… І гэтае каменне стала сцяной паміж сытымі і мужыком, усё вышэй і вышэй гэтая сцяна. І што будзе, калі яна заваліцца, каго пахавае пад сабой? Адсюль — яшчэ адзін крок, яшчэ адно слова. «Чуеш гул? Гэта сумны, маркотны лясун пачынае няголасна граць…» Чуеш гул? Гэта рвуцца нямецкія снарады над беларускай зямлёй, гэта стогне зямля пад ботам заваявальніка, гэта галосіць маці, ломячы рукі над папялішчамі, над магілай сваіх дзяцей… Багдановіч уздрыгнуў. І рэчаіснасць адразу бярэ яго ў бязлітасныя абдымкі, прымушае ісці ў вагон, і начное паветра б’е яму ў нос сумессю перагару, поту, адэкалону і ваксы. Ён прабіраецца да свайго месца і выпростваецца на лаўцы. Спаць. — Канешне, у наш час сорак тысяч — гэта вельмі маленькая сума, гэта не капітал,— прачынаючыся, чуе Багдановіч голас чыноўніка.— Але яшчэ нядаўна за такі фальварак плацілі пятнаццаць, ну, самае большае, дваццаць тысяч. Потым — фронт, лінія фронту вельмі блізка. Яму адказвае шыракаплечы шырокабароды пасажыр, вылушчваючы лыжачкай рэшткі з яечнае шкарлупкі. Прычмоквае, заядае булачкай, намазанай маслам. Жуюць, прычмокваюць, глытаюць, аблізваюцца, смокчуць усе ў вагоне. — Апошняе не можа служыць, васпан, перашкодай. Нашы генералы стрымалі натоўп, лінія фронту ўжо некалькі месяцаў стаіць на адным месцы… а калі і зварухнецца, дык у іхні бок… Можаце быць упэўнены. — Так, гэта так,— твар чыноўніка кіслы, і па ім нельга разабраць, ці кажа ён шчыра, ці не,— але ўсведамленне таго, што недзе побач вайна… Потым гэтыя ўцекачы, дэзерціры, палонныя… Не, мы перадумалі. Мы вырашылі паехаць на дачу… Дама ў чорным адзенні раптам дастае чорную мярэжкавую хусцінку, прыкладае яе да вачэй, не падымаючы вуалі, і плечы ў дамы пачынаюць уздрыгваць. Багдановіч сядзіць насупраць яе, ён разумее, што трэба падаць шклянку вады, але зрабіць гэтага не можа. Дзіўная скаванасць ва ўсіх членах, дзіўная безуважнасць да гора гэтай жанчыны. — Мы…— усхліпвае жанчына, і на хвіліну спыняюцца цмоканне, жаванне, глытанне, аблізванне, што перапаўнялі дагэтуль вагон.— Мы спадзяваліся прывезці Жоржа са шпіталя ў свой маёнтак і вось… вось не паспелі. Уявіце сабе, ён памёр у шпіталі, сярод салдат, у смуродзе, у паразітах… — А ці ўпэўнены вы,— раптам пытаецца Багдановіч, і ружовыя плямы ўсплываюць на яго шчоках,— ці ўпэўнены вы, што паміраць на белай прасціне, сярод фіялак і ландышаў, нават пад салаўіныя пераклікі лягчэй? — Але паразіты, гной, кроў,— усхліпвае жанчына, і ўсе недаўменна глядзяць на бледнага і дзёрзкага маладога чалавека. Глядзяць і бачаць, што ў цёмных вачах яго — агні, а чырвоныя, залішне чырвоныя вусны крывяцца ад усмешкі. — Вы не паважаеце матчынага гора,— басавіта кажа вежападобная жанчына ў капелюшы, на якім ліловыя стужкі паплецены ў індыйскую пагаду. — Наадварот,— адразу ж адказвае Багдановіч.— Мне вельмі цяжка ад таго, што тысячы матак нават не могуць знайсці магіл сваіх сыноў, занесеных снегам у Прусіі, у Мазурскіх балотах, у Галіцыі… — Яны загінулі за Айчыну,— перапыняе яго чыноўнік. — Дык суцешце гэтым даму. А вы клапоціцеся аб набыцці фальварка,— разам з кашлем вырываецца хрыплы крык,— вы клапоціцеся аб тым, куды лепш патраціць сорак тысяч, бо заўтра яны яшчэ больш упадуць у цане… — Малады чалавек!.. Але ён ужо не слухае. Ён бярэ свой баульчык і ідзе, не, не ідзе, а бяжыць з вагона. Злосць і агіда душаць яго. У тамбуры ён застанаўліваецца. А калі поезд спыняецца на станцыі, ён пераходзіць у другі вагон. Гэта вагон трэцяга класа, напоўнены дробным людам, салдатамі, сялянамі. І на верхніх паліцах сядзяць па некалькі чалавек, звесіўшы ногі трохі што не на галовы тым, што сядзяць унізе. Разутыя боты з закарэўшай граззю, лапці, аборкі, а вось пустая калашына, перавязаная ружовай істужкай… Селянін, які сядзіць на кулі, пасунуўся і моўчкі даў яму месца ля акна. Багдановіч паставіў на падлогу баульчык і апусціўся на яго. І тут яго ўзяў кашаль… Селянін падтрымліваў Багдановіча за плечы, жанчына ў даматканым жакеце і ў вялікай хустцы на плячах трымала перад ім бляшаны чайнік, а на далоні, на далоні — ружовы ледзянец. Навошта ледзянец? Багдановіч сіламоць усміхнуўся, але гэта была не ўсмешка, а грымаса болю. — Як скруціла хлопца,— сказаў нехта згары.— Яго трэба пакласці. Не, не, яго класці не трэба, ён не будзе класціся, ад гэтага яшчэ горш. Хто, што развее на гэты раз «цёмнае ліха»? І разам з кашлем, са стогнам, з хрыпам ён выціснуў з горла такія словы: — Не клапаціцеся, не варта, пройдзе, усё пройдзе. Лепш падумайце аб горы, аб тым народным горы, якое пануе на нашай зямлі. Вось ці хопіць сілы здужаць яго, гэта гора?.. «Памірае»,— падумала жанчына. «Блазан ці вар’ят?» — мільганула ў галаве бязногага. «Добры чалавек, праўду гаворыць»,— уздыхнуў селянін і ўспомніў трох сваіх сыноў, на якіх прыйшла пахавальная. «Сацыяліст, сухоты, мусіць, у астрозе дастаў»,— здагадаўся маленькі яўрэй і памацаў пры гэтым чорны картуз на галаве. «Памрэ»,— канстатавала жанчына і схавала ў кішэню ружовы ледзянец. Не, ён не памёр. Ён перасіліў смерць, як многа разоў дагэтуль. Але ён доўга не мог гаварыць, ён толькі слухаў. Прыпадак як бы спрыяў таму, што да яго паставіліся даверліва, і ўсе яму апавядалі аб сваіх турботах. І з апавяданняў гэтых паўставала перад ім народнае гора — маўклівае, шэрае, няўхільнае, цяжкае і даўкае гора. А за вокнамі была ўжо Беларусь — вузкія палоскі супеску, узгоркі з соснамі, дзікая груша сярод поля, саламяныя стрэхі… «Краю мой родны! Як выкляты богам,— столькі ты зносіш нядолі!..» == III == Недалёка ад Мінска поезд раптам спыніўся. Багдановіч чамусьці, узяўшы свой баульчык, выйшаў з вагона. Поезд стаяў перад апушчаным шлагбаумам. Чыгунку пераразала дарога, і па ёй, здавалася, бясконцай чарадой цягнуліся калёсы, пешаходы, прывязаныя да вазоў каровы. Больш усяго ішло людзей уздоўж дарогі. А на калёсах быў іхні скарб — кажухі, клеткі з курамі і парасятамі, клункі адзежы, кулі з мукой, куфры. А на гэтым сядзелі дзеці, жанчыны. Коні былі стомленыя, і мала іх было добрых, усё больш хударэбрыя. Людзі ішлі ў лапцях, у атопках, многія былі босыя. А дарога — месіва веснавой гразі, якая ўжо не замярзала і ўначы. А над дарогай ляжала шэрае хмарнае неба, навокал, часткова ўзараныя, ляжалі шэрыя палеткі, бор на ўскраі неба быў таксама, здавалася, ахутаны шэрай ватай. Твары ў людзей скрозь былі стомленыя, нібы дым крануў іх, закапціў шэрай копаццю. Па беларускай дарозе ішло народнае гора. Быццам прыкаваны да зямлі, стаяў Багдановіч у накінутым шынялі, з фанеравым жоўтым баулам у абедзвюх руках, стаяў і глядзеў на людзей, коней, колы, дарогу. І вось у полі зроку паплыў воз, на якім, на чорным ад часу куфры, сядзеў хлопчык у вялікай шапцы з паламаным брылём і, трымаючы чорнымі ад бруду рукамі кавалак хлеба, прагна еў яго. Нічога асаблівага не было ў гэтым, але нешта як бы падштурхнула Багдановіча, ён падлез пад шлагбаум, кінуў на воз свой баул і пайшоў побач з возам. Ісці было лёгка, нібы не было нядаўняга прыпадку, нібы не было цяжкой, знясільваючай хваробы. Уцекачы… З-пад Ваўкавыска, з-пад Гродна, з-пад Вільні… Куды? У Мінск… Абы-куды… Толькі далей ад пекла, ад жахаў, ад разбурэння і гвалту, ад папялішчаў і нямецкіх парадкаў… Яны з розных мястэчак і вёсак, з-пад розных гарадоў, яны ніколі б не сустрэліся, каб не гэтае гора, каб не гэтае цёмнае ліха. Няшчасце з’яднала іх. Калі чалавек шчаслівы, яму не трэба шукаць падтрымання. Гора кідае яго на пошукі таварышаў, гараваць супольна лягчэй. Багдановіч пераходзіў ад воза да воза, распытваў, слухаў, слухаў адну і тую ж гісторыю пра няшчасце, расказаную аднолькавымі словамі. Страшнае было ў тым, што большасць сярод гэтых людзей выкладалі дэталі свайго няшчасця з нейкай пакорлівасцю, з нейкай безуважнасцю, з бязмернай безнадзейнасцю. Ён слухаў сялян і жанчын, дзяцей і старых, а недзе ў мазгу, у маленькім куточку яго, узнікла і знікла, зноў узнікла і зноў знікла пытанне: паэт, што ты зрабіў, каб аблегчыць народнае гора? Ды хто з іх ведае, што ён паэт? Колькі з іх умее чытаць? Як можа трапіць да іх кніжка, надрукаваная невялікім тыражом у друкарні пана Марціна Кухты? Ён набавіў ходу і нагнаў пярэдні воз. На ім сядзела дзяўчына гадоў семнаццаці. Русавалосая. З чыстым, крыху вузкім тварам. Сінія вочы. Лёгкая ружовасць. Трохі абветраныя вусны. Даматканая рудая світка, пашытая на мужчыну, а на галаве — хустка з крамы. А ў руках кніжка. Не ў першыя рукі трапіла кніжка, без корачак, з пашарпанымі краямі. — Чытаеце? Дзяўчына ўзняла вочы на бледнага студэнта, у сіняй глыбіні вачэй яшчэ гарыць цікавасць да таго, што толькі што чыталася. — Але ж. Студэнт паклаў руку на воз і пайшоў побач. Відаць, што яму так лягчэй ісці. Па чырвоных вуснах, вельмі яркіх, па чырвоных плямах на шчоках зразумела дзяўчына, што ў хлопца сухоты. — Сядайце. Ён матнуў галавой. — Не, каню цяжка,— сказаў ён.— Я дайду, скора горад. — Вы таксама ратуецеся? — Так, ратуюся, толькі не ад немцаў. Яна паклала кніжку ў кішэню, і гэта скіравала ягоныя думкі на іншы шлях. — Дык што ж вы чытаеце? Яна апусціла вочы. — Ат, нічога, адну кніжку… Ён засмяяўся: — Бачу і сам, што кніжку… Хіба да кніжак вам? Вы што — кніжкай хочаце захіліць свае вочы ад гэтага жаху? Хіба да кніжак цяпер? Яна глядзела на яго і мала што разумела. Чаму такім гневам гучаць словы гэтага хворага студэнта і чаму да яе накіраваны яны? Цьмяна, але яна ўсё ж уцяміла сэнс папроку. — А што ж рабіць, па-вашаму? Плакаць? Ужо няма слёз. Што ж рабіць? Ён ішоў моўчкі. — Што рабіць? — як бы перапытваючы самога сябе, паўтарыў ён яе запытанне. Потым рэзка кінуў: — Не ведаю.— І, закашляўшыся, адстаў. Набліжаўся Мінск. На ўскраіне горада хворы студэнт зноў нагнаў воз, на якім сядзела русавалосая дзяўчына. Яна не чытала, а з цікавасцю глядзела навокал. Надзеяй сустракала яна незнаёмы горад. Шчаслівая. Кніжка ляжала ў кішэні. Высоўваўся пашарпаны край. — Скажыце, якую кніжку чыталі вы? На гэты раз засмяялася яна. — Вы цікавы! Не скажу. Прыемны быў у яе твар — малады, з выразам надзеі. — Ну, хоць на развітанне,— і ён засмяяўся па-маладому, бо быў па сутнасці такім жа,— хоць імя сваё скажыце. Ваша імя… Пад яго позіркам дзяўчына апусціла вочы. — Вераніка,— ціха сказала яна.— А ваша? — Ахрысцілі Максімам. Дзяўчына паднялася з куфра. На твары было здзіўленне. Яна выцягнула з кішэні кніжку і кінула яму ўслед: — Гэта — на шчасце, кніжку напісаў таксама Максім. Па-нашаму напісана кніжка. Назва яе «Вянок». Ён спыніўся, нешта хацеў сказаць, але воддаль паказалася конка, гаспадар заезнага дома голасна пачаў выхваляць свой дом, запрашаць прыезджых. Недзе званілі ў званы. Гук касцельнага звону павісаў у паветры і рассыпаўся, быццам мыльны пухір. Воз з дзяўчынай плыў перад яго затуманенымі вачыма, потым знік, на яго месца пайшлі шэрыя бароды, світкі, вазы, коні, дарога… == IV == Самуіл Плаўнік працаваў на біржы досыць багатага гандляра лесам. Ён быў у яго і за пісара, і за бухгалтара, і за дзесятніка. Шмат абавязкаў было ўскладзена на Самуіла Плаўніка гаспадаром. І за гэта плаціў гаспадар 80 рублёў у месяц. Гадзін дзесяць трэба было быць на біржы, толькі па пятніцах работу канчалі а другой гадзіне. Гаспадар быў набожны і суботні дзень сустракаў, як належыць набожнаму яўрэю. Яго універсальны канторшчык таксама, мусіць, быў набожны — не раз здзіўляў гаспадара тонкім веданнем Талмуда, а на старадаўняй яўрэйскай мове гаварыў так, як рэдкі рабін. Гаспадар паважаў за гэта служачага. Але не ў малітвены дом, не ў сінагогу спяшаўся з лясной біржы Самуіл Плаўнік. У маленькай сваёй кватэры, у дзесятку дамоў, у цесным коле сяброў і знаёмых яго ведалі пад іншым прозвішчам, Ясакар — так падпісваў ён свае беларускія вершы. Змітрок Бядуля — так падпісваў ён свае апавяданні, і здавалася, што розныя гэта людзі, бо рознымі былі вершы і апавяданні. Сярэдняга росту, каранасты, вялікія вочы злёгку навыкаце, таўстыя пачуццёвыя вусны, цёмна-рудыя кольцы валос. Вельмі мілагучная гутарка, з лёгкім яўрэйскім напевам і багата энергіі — колькі ён пісаў у гэтыя гады, усяго: і вершаў, і апавяданняў, і нарысаў! Колькі часу траціў на арганізацыю беларускага клуба — «Беларускай хаткі» на ўскраіне Мінска,— колькі знаходзіў увагі да таварышаў, якія прыехалі з захаду, адкуль гнала іх вайна! Фронт набліжаўся. Вільня страціла сваё значэнне культурнага асяроддзя, цэнтрам беларускай культуры рабіўся Мінск. Меркавалі аб выданні газеты, часопіса, арганізоўвалі бібліятэку. У гэтую пятніцу 1916 года, як заўсёды, спяшаўся Самуіл Плаўнік к сабе на кватэру. Вось ён сышоў з конкі, далікатна прапусціўшы жанчыну з кошыкам. Жанчына глянула ў яго вялікія, злёгку навыкаце вочы і падумала, што шмат каму варта было б павучыцца такой далікатнасці, як у гэтага яўрэя. Вось ён ідзе праз губернатарскі сад і з амаль хлапечай цікавасцю назірае за тым, якія дзівосныя ўзоры саткала сонца з ценяў на дарожках. Вось на хвіліну ён спыняецца на мосце і назірае за тым, як басаногі хлопчык стаіць у вадзе з вудай. Ногі пасінелі — вада, мусіць, яшчэ халодная. А скінуць боты і залезці да хлопчыка на пару, сачыць за тым, як трымціць на паверхні вады чырвона-белы паплавок… Наўкола шуміць горад, авеяны вясновымі вятрамі. Вось, ужо страціўшы нацягнутасць і празмерную саліднасць, ён трохі што не бяжыць па дашчатым тратуары. Хутчэй дадому, за стол, на якім ляжаць аркушыкі з вершамі — яшчэ гарачымі ўчарашнім натхненнем. Гэта — цыкл мудрых вершаў, рэмінісцэнцыі біблейскіх паданняў, цыкл «псалмоў». Яўрэй, ён перадасць паэтычнымі вобразамі на мове, якая зрабілася для яго роднай і якую ён ведае нават лепш, чым мову хедэра, ён перадасць неўміручыя вобразы старажытнай Бібліі. Ён з імпэтам адчыняе фортку і бачыць на ганку сваю сястру. — Самуіл,— кажа яна па-яўрэйску, што бывае толькі ў выключных выпадках,— да цябе зноў прыехалі. Нейкі студэнт. Хто ж гэта можа быць? Святочны настрой, які паяўляецца заўсёды, калі вось-вось возьмешся за работу, пагрузішся ў пякучыя вобразы, якія жывуць у мазгу ўвесь час, гэты святочны настрой сціхае. Зноў, мусіць, клопаты чакаюць яго. Насустрач падымаецца, трымаючыся касцістай белай рукой за грудзі, Максім Багдановіч. Умомант гаспадар акідвае вачыма госця. Боты і штаны абляпаны граззю, быццам чалавек доўга ішоў. Шынель кінуты на зэдлік, шынель стары і таксама забруджаны. Каўнер форменкі расшпілены,— якая тонкая шыя! — Вітаю вас, Ясакар! — з усмешкай, ад якой твар робіцца нейкім напружана-пакутным, кажа госць.— Калі не прагоніце, госцем буду. Ясакар ідзе да яго і разводзіць рукі, каб абняць і пацалаваць. Але Багдановіч ловіць яго рукі і паціскае іх. — Не трэба, гэта небяспечна… я хворы. — Божа ж мой,— крыху здэтанавана, але вельмі шчыра кажа Плаўнік,— пацалавацца пры такім спатканні — гэта ж неабходна… Але Багдановіч не здаецца. А тут яшчэ і кашаль — Багдановіч, знясілены, апускаецца на канапу. Чорт ведае што — усю дарогу было так добра, ён кіламетраў сорак прайшоў пяшком, і было добра, а тут… — Не, не, пацалуемся пры развітанні, а цяпер не трэба. Навошта я ішоў пеша? Я не мог, я не меў права. Хіба маем мы права ездзіць, карыстацца здабыткамі цывілізацыі, калі сотні, тысячы людзей, страціўшы сваю хату, месяць шэрыя дарогі стомленымі нагамі, калі ногі гэтыя адмярзаюць, мокнуць, пакрываюцца язвамі?.. Падумай, Ясакар, як гэта жахліва! — І ён кашляе, зноў кашляе… — Паляжы, Максім Адамавіч,— клапоціцца гаспадар.— Папалуднуем. Чаму ж вы нічога не паспытаеце? З суседняга пакоя чуецца голас сястры — ледзь чуваць у ім і грэблівасць, і іронія, і абражанасць: — Мусіць, я не смачна гатую?! Зноў пакутлівая ўсмешка крывіць твар. Плаўнік глядзіць на гэты твар і думае, якая жорсткая хвароба — сухоты, як мала засталося ад гэтага маладога чалавека… — Гэта маё суцяшэнне,— нахіляе сваю каштанавую галаву Багдановіч,— мая хвароба… Я як падумаю, што дзесяткі такіх людзей гінуць у акопах, і гінуць бессэнсоўна, дык мне лягчэй, што пакутую і я… Не, не! — Ён спыняе намер гаспадара.— У гарбату не трэба цукру. Не трэба! Мне давялося бачыць хлопца, вельмі худзенькага. Ён з такім смакам еў чэрствы хлеб, такі хлеб, Ясакар!.. Гаспадар нясмела паціскае плячыма. — Не трэба перабольшваць, Максім Адамавіч… Гэта ж… Увечары збіраюцца госці. Яны прыйшлі вітаць паэта, але ён ловіць на сабе заклапочаныя позіркі, заўважае, што прысутныя вельмі асцярожна абыходзяцца з ім, і ён робіцца пахмурым, злым, замкнёным. Яго просяць чытаць, але ён катэгарычна адмаўляецца. Не, не, ён прывёз рукапіс. Думаў у Вільні друкаваць, а цяпер гэта немагчыма. Хаця і лепш: усё, усё трэба перарабіць, перайначыць, многае напісаць нанава. Аб пакутах чалавечых, аб народным горы. Вось ён толькі адпачне і будзе працаваць, працаваць… А ўначы ён прыходзіць да Бядулі, прысоўвае да ложка крэсла, на каленях раскладае рукапіс новай кнігі. — Я вось думаю, што справа беларускай культуры будзе скора справай самых шырокіх народных мас. Вось глядзі, Ясакар, што выходзіць… Ужо і другіх нацый людзі далучаюцца да гэтай плыні… Вось ты фігура сімвалічная. Яўрэй, а колькі такіх, якія б маглі пайсці да палякаў?.. А дзеячам рускай культуры многім было б лепш быць… Але ў іх прачынаецца сумненне. А чаму? Таму, што прачынаецца народ і за гэтым народам будучыня. — Не можна ж гэта тлумачыць выгадай! Багдановіч зусім нізка апускае над ім твар. — Ты мяне не разумееш. Так многа думак, што іх цяжка выказаць. Я кажу аб дыяпазоне. Разумееш? Вось кінь камень у ваду, пойдуць кругі, усё больш шырокія…— І раптам перайшоў на шэпт, хрыплы і шпаркі: — Толькі я часам баюся, што зробленае будзе пахавана пад попелам гэтай вайны, яна зноў адкіне наш народ у сваім развіцці назад… — Наадварот,— тут ужо Бядуля не вытрымлівае і садзіцца на ложку.— У такія страшныя часы, як вайна, прыгнечаны народ і падымае свой голас. Ды вайна не можа цягнуцца доўга, народы скончаць яе, і тады на поўную моц загучыць наша ліра… Глыбокі сум быў у Багдановічавых вачах. — Баюся, што гэта будзе не скора. Мне не дажыць. Ён падняўся з крэсла. Лісткі рукапісу паляцелі на падлогу, і ў цішыні нібы пачуўся шэлест пажоўклага лісця… Цень ад Максімавай постаці ўпаў на сцяну, перасунуўся на столь. Цень нагадваў фантастычнага птаха. Птах узмахваў крыллем. Ён, ходзячы і размахваючы рукамі, слухаў Бядулю,— усё ж не згадзіўся: — Не, не… не хопіць сілы, каб дачакацца. Вось Купалу я зайздрошчу. Ён — з народам, і ў яго многа сілы, ён дачакаецца. І ты дачакаешся. А я — не.— Потым трахануў галавой, нібы адганяючы думкі.— Дык я хоць кніжку ў спадчыну пакіну. Можа, і яна дапаможа наблізіць час, калі беларуская культура выйдзе на шырокае поле. Можа, праз гадоў трыццаць яе і будуць чытаць. Ну, спі, а я пайду. І ён сядзеў да світання. Світанне ішло празрыстае, прахладнае. Многа лісткоў, перакрэсленых, падала на падлогу. Толькі як развіднела, не распранаючыся, ён забыўся цяжкім сном. Шэрае неба і пад ім — бясконцая дарога… вязкі бруд абляпіў колы… а адно з іх загразла… Воз цяжкі, а яму, Багдановічу, канешне, трэба дапамагчы, каб воз выехаў… на куфры, што стаіць на возе, сядзіць дзяўчына і чытае кніжку… дзяўчына хоча злезці дапамагчы… не, не, не трэба, ён не хоча, ён дужы, яму ж толькі дваццаць пяць гадоў… усяго дваццаць пяць гадоў! == V == Усё бліжэй і бліжэй насоўваўся фронт. Мінск перапоўнены быў уцекачамі, параненымі, людзьмі, якія нажывалі грошы на пастаўках, на перапродажах, людзьмі, якія шукалі ў незлічоных шпіталях родных — памёршых, людзьмі, якія прыязджалі ў пекла вайны, каб у рэстаранчыках, казіно, кафейнях, у публічных дамах забыць усё на свеце. Мінск быў перапоўнены афіцэрамі, гандлярамі, какоткамі, быў перапоўнены людзьмі ў шэрых світках і лапцях. Для ўцекачоў арганізавалі камітэты, якія мелі размеркавальныя пункты, сталоўкі, але народу ўсё прыбывала і прыбывала, сродкаў было мала, транспарт быў загружаны ваеннымі перавозкамі, і народ доўга тоўкся ў горадзе, люта галадаў і пакутаваў. Беларуская культурная інтэлігенцыя пайшла працаваць у камітэты — час для сяброўскіх вячорак быў не надта падыходзячы… Не відовішча, а хлеба трэба было ў першую чаргу даць гэтым людзям, кавалак хлеба… А з хлебам — добрае слова. З прыватных кватэр сюды, у камітэт, былі перанесены дэбаты, тут пісаліся творы і тут жа чыталіся… І тут пачалося тое, што павінна было пачацца, няўхільна, абавязкова,— тут пачалося размежаванне. Адны — былі і такія — сцвярджалі, што прыход немцаў дасць волю беларусам, самастойнасць. Другія бачылі ў прыходзе кайзераўскіх войск пагібель. Яны сцвярджалі, што толькі пры дапамозе славян беларускі народ вызваліцца з рабства. Трэція патрабавалі, каб беларускі народ падняць на самастойнае паўстанне. І калі аднаго разу ўдалося ўцягнуць у спрэчкі Багдановіча, ён выказаўся рэзка і катэгарычна: — Я ведаю гісторыю і ведаю, што ніколі тэўтоны не былі братамі славянам. Саюз з немцамі — гэта наша пагібель. І больш ён не гаварыў, ён не ўмеў спрачацца, яму цяжка было слухаць бясконцыя гутаркі, ён пакідаў таварышаў і некуды знікаў. І рукапіс кнігі параскіданы ляжаў на стале, а наўкола — на канапе, на крэсле, на падлозе — валяліся лісткі. Сястра Плаўніка спачатку прыбірала іх, але гэта было дарэмна. Багдановіч вяртаўся то на світанні, то ўначы, то яго не было па два-тры дні. Прыходзіў, садзіўся за рукапіс, зноў раскідваў лісткі, хадзіў па пакоі, страшна кашляў і ўсё гаварыў сам сабе: — Не тое, не тое… Аднаго разу Ясакар падабраў з падлогі лісток са страфой верша. Сум быў у ім і выключная прыгажосць. І ён шчыра сказаў: — Якая пекната, божа ж мой! Багдановіч шпарка глянуў на яго, і вочы пры гэтым зрабіліся цёмнымі. — Не, не тое. Цяпер не аб гэтым трэба пісаць! —І вырваўшы з рук лісток, ад гэтага рэзкага руху закашляўся, пачаў быў шукаць насоўку. Плаўнік уздрыгануў. — Трэба лячыцца,— адно сказаў ён, супакоіўшыся, глушачы ў сабе адчуванне прыкрасці.— Не можна без барацьбы губіць такі талент, Максім Адамавіч… Бессэнсоўна. Трэба ўзяць сябе ў рукі, спыніць гэтыя вашыя начныя праходкі. Гэта ж і здаровы не працягне доўга, калі ночы не спаць. Багдановіч глядзеў на яго, вочы святлелі, але Ясакар бачыў, што позірк паэта адсутнічае, ён задумаўся, і бледны, стомлены твар прасвятлеў і стаў сапраўды маладым. Ён ціха, без афектацыі загаварыў: — Я не хаджу піць у кампаніі або на спатканне з каханай. Смешна, але прызнаюся, што ў мяне нават не было каханай жанчыны, не было кахання. Дваццаць пяць гадоў!.. Быў ідэал, бачу яго, але яшчэ не знаю, што лепей — каб быў гэты вобраз у вершах ці каб быў ён у рэчаіснасці.— Павольна ўзняўся з крэсла і блізка падышоў да Плаўніка.— А не хадзіць я не магу… пячэ тут, на сэрцы… я так хутчэй папраўлюся. Я хаджу па начных вуліцах, выходжу ў поле, на рэчку, іду росным берагам. А які світанак бачыў пазаўчора! Вам, можа, неспакойна, дык я перабяруся да каго-небудзь жыць. — Божа ж мой! — адно толькі сказаў Плаўнік з незахованым абурэннем.— Рабі, што хочаш, толькі не губі сябе. Павольна павёў у бакі галавой. — Не. Я хаджу на спатканне з Беларуссю. Я знаю, што гэтае спатканне апошняе, што гэта — развітанне… І не магу не хадзіць. І ён хадзіў, блукаў па Мінску і яго ўскраінах. Заходзіла сонца, і ў чырвоным святле апошніх праменняў блукаў самотны чалавек, то сочачы за тым, як ружовыя хмаркі дрыжаць на паверхні ракі, то за тым, як зялёнае лісце дрэў паступова цямнее і робіцца зусім чорным. Паднімалася сонца, і было кожны раз вялікім шчасцем бачыць, як абуджаецца пры яго ўсходзе жыццё, як птахі спяваюць радасны гімн світання, як знікаюць ранішнія туманы, як сонца, усеўладнае сонца ажыўляе зямлю… Ішла ноч, зоры мігцелі ў сінім небе, а калі выплываў з-за воблака месяц, яны бляднелі, а зямля афарбоўвалася ў зеленавата-ліловы колер… Багдановіч ішоў з ускраін у горад. Ён любіў гэты горад уначы. Ён любіў лавіць вухам абрыўкі смеху, музыкі, крокі позніх пешаходаў. Чыстым было паветра, і здавалася, гарадскія вуліцы пахнуць полем, палявымі кветкамі. Так, ён адпачываў пасля таго, што бачыў удзень. Ён мог бы зачыніцца ў пакоіку, пакорліва прымаць гасціннасць мілага, чулага Плаўніка. Ён хадзіў па заезных дамах, па рынку, па вуліцах, па касцёлах і цэрквах, і гора, народнае гора паўставала перад ім. Ён доўга не мог зразумець, чаго ён шукае. І аднаго разу думка запалілася ярка, нібы вячэрняя зорка, запалілася, і Багдановіч нават засмяяўся. Гэта ж вельмі проста — яму дваццаць пяць гадоў, усяго дваццаць пяць гадоў! Вобраз русавалосай дзяўчыны з чыстым, крышку вузкім тварам, дзяўчыны ў даматканай мужчынскай світцы з кніжкай у кішэні паўстаў перад ім і ўжо неадлучна ішоў побач з ім. Ён садзіўся над ракой — і дзяўчына садзілася побач. Ён праходзіць пад дрэвамі тэатральнага сквера — і насустрач ішла яна. Ён бачыў, як світанкам рэшткі туману растаюць у блакітным паветры — і там ён бачыў яе вочы… «Вераніка»… Мусіць, яна жартавала… Ён уваходзіў пыльны, потны, стомлены, але нейкі супакоены і шчаслівы. Першае, што ён рабіў заўсёды, як прыходзіў, глядзеў у люстэрка, якое падаравала калісьці маці. Ён яго павесіў ля акна і кожны раз здымаў. — Слухай, Ясакар, а я папраўлюся. Ты глядзі — нават загарэў. Плаўнік бачыў хваравітую жаўцізну, бачыў, як абцягнула скура скулы яго, але ці маўчаў, ці пераводзіў гутарку на што іншае. — Будзем верыць, што ты паздаравееш. Табе б на поўдзень, да мора. Ён вешаў люстэрка на цвік ля акна і жартаваў: — Добра, што мы не верым ні ў бога, ні ў чорта. Не, я не хачу загінуць у салёных вірах белапеннага сіняга мора.— Гэта ён успамінаў свой верш, адзін з лепшых, адзін з перлаў. Ён гэта ведаў, ведаў і тое, што «Эмігранцкая песня» вельмі папулярная сярод яго сяброў.— Не, Ясакар, я хачу памерці тут. Толькі суцеш сястру, я не памру ў гэтым пакоі, каб не рабіць ёй клопату. Я памру… Ясакар робіць нецярплівы жэст рукой: — Досыць, ну, досыць! Гэта ж… божа мой! жахліва… Раптам Багдановіч падыходзіць да стала, перабірае лісткі, бярэ адзін з іх. — Я блукаю па вуліцах і шукаю адну дзяўчыну. Я сустрэў яе тады, пад Мінскам. Яе лёс мяне вельмі непакоіць. Яна жартам назвалася Веранікай…— І, памаўчаўшы, раптам рэзка, з нястрыманым пачуццём дадаў: — Прыходжу і пішу. Пішу вось што. Я табе прачытаю, верш я назваў «Пагоня». Ён чытае глухім, нізкім распевам. Коні, коні! Сімвал, старадаўні герб Вільні, Вострая Брама, гісторыя! Але не гістарычнымі вобразамі гучыць верш. Аб тых, хто ў цяжкі час выпрабавання выракся Айчыны, аб тых, што забылі, як можна пакутаваць за Айчыну. Пра тугу па радзіме, якую просіць паэт, каб яна даравала запозненага ў любові сына і дазволіла памерці за яе… Глухім голасам чытаў Багдановіч, але хваляванне ахапіла Ясакара, хваляванне напоўніла пакой, хваляй выплеснулася за дзверы і прымусіла насцярожана застыць на месцы клапатлівую гаспадыню. Няўжо гэты хворы чалавек — мільганула ў яе думка — валодае такой сілай? Слёзы стаялі ў Ясакаравых вачах. Паўтараючы любімае сваё «божа ж мой», ён выбег з пакоя. А ўвечары ён пайшоў да знаёмага чыгуначніка, каб той дапамог адправіць Багдановіча на поўдзень. == VI == І зноў была ноч. Цёмна-сіняе неба, як аксамітны дыван, ахінула горад. На вежы б’е гадзіннік. Гукі падаюць, як зоры, падаюць і гаснуць. Музыка, спевы, смех. Вальс. Стары, сентыментальны, але вельмі прыемны вальс. Пакружыцца б. Каб усё навакольна паплыло і, плывучы, злілося ў суцэльныя агнёвыя пасы — блакітныя, жоўтыя, зялёныя. Асветленае акно. І ў ім — пары, пары. Вось адна з іх спыняецца ля акна, жанчына абмахвае твар веерам і потым лёгка б’е ім па падбародку свайго кавалера. Далей! Уздоўж тратуара стаяць фурманкі. Коні ківаюць галовамі, а фурманы сядзяць на козлах. Маўчаць. Калі Багдановіч сцішае крок, яны ўжо насцярожана падымаюць галовы, гатовыя на спаборніцтва. Вас падвезці? Куды? Трыццаць капеек у любы канец горада. — Не, мне трэба ў пекла на спатканне з Люцыферам… Далей! Вузкія вулачкі, што паднімаюцца на пляц, нагадваюць выкалатыя вочы. Агінаючы кафедральны сабор, Багдановіч напрамкі перасякае пляц і праходзіць пад вежай. Ад сцяны адлучаецца постаць, лёгкая, тонкая. Жанчына! — Вазьміце мяне з сабой,— ціха кажа яна. — Адрасуйцеся да Дантэ, у яго былі здаровыя нервы і лёгкія. Ён важыцца прайсці, але жанчына ловіць яго за руку. — Паслухайце… Я не ела тры дні!.. — Вы добрая хрысціянка, калі пільнуецеся пастоў! Вось газавы ліхтар прыняў іх у сваё святло. Багдановіч павярнуўся да жанчыны, і кроў штуршкамі прыліла да твару. — Вераніка! Ліхтар ліў на твар малочнае святло, твар быў бледны, без ценяў, без румянцу, вусны таксама здаваліся белымі, бяскроўнымі. Яна ўскрыкнула і зняможана апусцілася на тратуар. Ён падняў яе. Рукі дрыжалі, цела працінаў холад, сэрца гулка білася, што вось-вось, здавалася, не вытрымае грудная клетка. І маўчалі. Маўчанне цягнулася, мусіць, некалькі хвілін, а здавалася, што праходзяць гадзіны. Фурман, праязджаючы, спыніў свой фаэтон і спытаўся: «На Вясёлую? Трыццаць капеек». Нецвярозы ваенны, падышоўшы, казырнуў і, ікаючы, папрасіў прабачэння. Усё гэта вярнула Максіма да рэчаіснасці, і зноў даляцелі абрыўкі смеху, спеваў, музыкі. Стары сентыментальны вальс… Быццам нічога гэтага на свеце не было — ні галоднай бяздомнай дзяўчыны, ні ўцекачоў, ні блізкага фронту, ні калецтва, ні смерці, ні жахаў! Багдановіч борзда пачаў шукаць па кішэнях, але ў рукі траплялася толькі дробязь — срэбныя манеткі. Ён іх усе сабраў, набралася рублі два, мусіць. Гэтага было вельмі мала, недарэчна мала! Пальцамі ён намацаў гадзіннік, адшпіліў яго і разам з манеткамі паклаў ёй у руку. — Вось… А заўтра прыходзьце ў камітэт, там дапамогуць. Я зраблю ўсё… Прыходзьце, чуеце? Жанчына ціха плакала. І зноў быў дзень. Вірліва ішло жыццё ў перапоўненым людзьмі горадзе. Узнікалі гандлёвыя фірмы, заключаліся кантракты, нажываліся капіталы, капіталы гінулі. Кожны публічны дом зрабіўся біржай і казіно. У сінагогах вырашаліся камерцыйныя пытанні, у цэрквах адбываліся рандэву і шлюбы — на рынках. Узрос попыт на наркотыкі. За віно плацілі вялікія грошы. І віна была рака. Шаснаццацігадовыя ішлі пад вянец са старымі і гандлявалі сваім сумленнем. Гандлявалі ўсім: тухлым мясам, ботамі з кардонным падборам, правам не ісці на вайну, будучымі міністэрскімі крэсламі і целам. Кіпеў чалавечы натоўп, пераліваўся з вуліцы ў вуліцу, з пляца на пляц, з рынку на рынак, напаўняючы паветра разнастайнай гаворкай, лаянкай, рогатам, лямантам, звонам званоў і неадчэпнымі — «Падайце, Хрыста радзі, калеку няшчаснаму…» Абрубак чалавека блытаўся пад нагамі пешаходаў, і на бруднай кашулі целяпаўся Георгіеўскі крыж… І зноў быў дзень, і дзяўчына ў камітэт не прыйшла. Багдановіч сядзеў і моўчкі чакаў. Не дачакаўся. Пайшоў блукаць па горадзе, заглядваючы ў кожны заезны дом. Дні і ночы хадзіў па вуліцах, не заўважаючы ні натоўпу, ні тлуму, трацячы сілы. Аднаго разу, апынуўшыся на пляцы, ён адчуў страшную стомленасць. Апусціўся на лавачку. Спякотны быў дзень, парыла. Каўнер рэзаў шыю. Дыхаць было ад гэтага цяжка. Не трэба было садзіцца на сонцы, але не хацелася кратацца. Перад ім ляжаў пляц, на шэрым бруку соваліся цені фаэтонаў, калёс, коней, туды-сюды, у розных кірунках. Увага настолькі аслабла, што, апроч гэтых ценяў, ён нічога не ўспрымаў — ні колеру, ні гуку. І ўспомнілася яму, як у папярэдні прыезд — тады ён быў дужы — пайшлі яны з Купалам у поле. Яно ляжала перад імі ўсё ў кветках. Дзівосны стракаты дыван, па якім праплывалі цені воблакаў і птахаў. Паэты ляглі сярод кветак, і над імі было неба, сіняе, у белых воблачках. Купала расказваў пра тое, якая прага ў вёсцы да беларускай кніжкі, якім поспехам карыстаецца газета. А потым Купала чытаў. Якія гэта былі вершы! Багдановіч добра разумеў, што Купала — лідэр. Творы былі кавалкамі жыцця, цяжкага, гаротнага жыцця, крыху сумныя часам, а больш з сонечнай надзеяй. Было прыемна, што Купала цэніць яго водгукі і заўвагі, верыць ягонаму шчыраму захапленню гэтымі велічна-скупымі вершамі. І тады ўпершыню — настолькі былі моцныя пачуцці, выкліканыя вершамі Купалы,— Багдановіч зразумеў, што трэба, абавязкова трэба пакінуць свой утульны пакой, застацца тут, на Беларусі, каб слухаць біццё сэрца яе… На пляцы спыніўся рух ценяў. Гэта спыніла стомлены поступ думак і прымусіла ўвагу зноў уключыцца ў навакольнае. Вось што ўбачыў ён. Перасякаючы пляц, ад сабора ішло чалавек дваццаць салдат, у накінутых шынялях, без рамянёў, няголеныя, брудныя, а вакол гэтых дваццаці ўдвая большы ішоў канвой, узброены, маўклівы, і крокі гучалі барабанным россыпам. Крыху збоку ішоў афіцэр, добра паголены, вельмі бліскучы. Стоўпіліся пешаходы, жанчыны важыліся перадаць грошы, але афіцэр далікатна прасіў не падыходзіць блізка. Ён нешта сказаў, і словы паляцелі з вуснаў у вусны, ад пешахода да пешахода, паляцелі, як вараннё, і нарэшце даляцелі да Багдановіча. — Нямецкія шпіёны, бальшавікі. Але ён бачыў стомленыя няголеныя твары, простыя салдацкія твары, вельмі шэрыя на яркім сонцы, такія ж, як і шынялі. Твары былі спакойныя, але ў іх паэт чытаў не абыякавасць і безнадзейнасць, што ўразілі яго тады, пры спатканні з уцекачамі, а стрыманую суровасць і ўпэўненасць. Так, з пекла ішлі гэтыя людзі, людзі з гэткім выразам на твары бачылі ўсё — і холад, і голад, і смерць, і знявагу, і абразу, яны, некранутыя, маглі прайсці праз агонь, праз ваду, паўстаць з попелу, паўстаць з магіл. «Бальшавікі!» — біліся крылы варання. «Шпіёны! Шпіёны!» — каркала вараннё. «Хрыстапрадаўцы! Здраднікі!» — зусім блізка ад Багдановіча прагаварыў чалавек у чорным кацялку, з чорнымі вусікамі і з бабачкай-бантам пад напудраным ружовым падбародкам. Бант быў чорны, а па чорнаму — чырвоныя і белыя гарошыны, вельмі модны бант. — Вы ў гэтым упэўнены? — спытаў Багдановіч і адчуў, як агіда да гэтага пана ў кацялку робіць голас яго рэзкім і задзірыстым.— Простыя людзі — сяляне і рабочыя, салдаты… вы верыце, што яны могуць прадацца немцам? У круглых вачах — недаўменне, спалох. — Малады чалавек, тут не месца для такіх дэбатаў. Вельмі было прыемна бачыць, як пульхны карак набракаў крывёю. І кінуў наўздагон пану ў чорным кацялку: — Паклікаць гарадавога! Арыштаваныя праходзілі паўз яго. Багдановіч усхапіўся. Адчуў, як гайданулася пад ім зямля, нібы ад землеўздрыгу. Трэцім ад краю ішоў салдат з тварам Паўла Курнатоўскага. Няголены і схудалы, ён выглядаў зусім маладым. І быў вельмі дзіўным кантраст бледнага твару і вялікіх чорных, з гарачым бляскам вачэй. Багдановіч ірвануўся да яго. Канваіры замяшаліся, і гэтага моманту якраз хапіла для таго, каб паэт і арыштант маглі абняцца. — За што? — За праўду. І перад вачыма вокамгненна паўсталі хатка на беразе ракі, ноч, дробны дождж і вецер. І не было залітага сонцам пляца, а толькі — гарачы бляск вялікіх, усё ўвабраўшых у сябе вачэй. Змрок над Волгай, над зямлёй, імянуемай Расійскай імперыяй. — Спыніць! — крыкнуў афіцэр. Яго груба адарвалі ад таварыша, строй самкнуўся, шэрыя шынялі праплылі перад ім. — Бывай, Павел! — Бывай, Максім. Не думаў, што будзе такое развітанне! І зноў на пляцы засоваліся цені, зноў грукат вялікага горада напоўніў слых. Быццам нічога не было — ні канвою з вінтоўкамі, ні бліскучага афіцэра, ні шэрых твараў, ні шэрых шынялёў, ні гарачых праўдзівых вачэй… І не было сіл, зусім не было сіл… == VII == Клопатамі сяброў удалося сабраць патрэбную суму грошай, каб адправіць хворага паэта на поўдзень. На Плаўніка ўсклалі цяжкі абавязак угаварыць паэта ехаць лячыцца, пераканаць яго ў тым, што грошы на дарогу — гэта аванс пад будучую кнігу, над якой ён будзе працаваць у Ялце, не спяшаючыся, як стане лягчэй са здароўем. А са здароўем было дужа дрэнна. Наступіў момант, калі Багдановіч цэлымі днямі не паднімаўся з пасцелі, адмаўляўся ад ежы, скрозь усю ноч цяжка кашляў, задыхаўся, харкаў крывёю. У рэдкія хвіліны зацішша ён любіў гаварыць аб будучым, аб тым, як беларуская культура зойме пачэснае месца сярод славянскіх культур, аб тым, як надыдзе такі час, калі ўсе культуры злучацца ў адну, агульначалавечую. А часамі раптам яго апаноўвалі цяжкія думкі, і тады ён гаварыў аб пагібелі цывілізацыі, аб тым, што тэхніка, развіваючыся, паглыне і мастацтва і самую сябе. У «Беларускай хатцы» наладзілі вечар і запрасілі Багдановіча. Але чытаць прыйшлося старыя вершы — пра восень, пра старасць, пра лесуна. Цыкл «З песень беларускага мужыка» чытаць не дазволілі, але выйшла так, што нехта пусціў па руках рукапіс «Эмігранцкай песні» і «Пагоні», і гэта стварыла своеасаблівую атмасферу гарачай прыхільнасці да паэта. Ён чытаў глухім, нізкім распевам. Дзіўныя вершы пра тое, як брыдзе ў абшарпанай шкуры лясун па дарогах, рог абламаны аб дрэва, спяшаецца стары небарака ў дрыгву, у цёплыя імхі… Дзіўныя вершы пра тое, як лясун пачынае перабіраць струны-сосны і як гранне дзівоснага струманту палоніць свет. Але слухачы чулі іншы голас за гэтымі вершамі: голас вялікай любові і нязмернага болю за лёс Айчыны. І як канчаліся вершы, воплескі трапяткімі галубамі шугалі ў паветра. Яшчэ і яшчэ прасілі яго чытаць. І праважалі яго гуртам, шумлівым і гаваркім гуртам моладзі. І ўжо ля самай кватэры Багдановіч сказаў да Плаўніка: — Вось і развітанне… Апошнія дні я ўвесь час развітваюся… На ганку, калі Багдановіч прайшоў у пакой, Плаўніка перапыніла сястра: — Самуіл! Я прыбірала ў пакоі і выпадкам зачапіла люстэрка. — Глупства, не заўважыць. Але ён заўважыў. Ён зняў пустую акантоўку і сабраў з падаконніка кавалкі шкла. Трымаючы ўсё гэта ў руках, моўчкі сеў на ложак і задумаўся. І як увайшоў у пакой Плаўнік, паэт узняў на яго вочы, і столькі суму было ў іх, столькі несхаванага болю, што ў Плаўніка зашчымела сэрца… — Значыць, канец. — Ды што ты, Максім, гэта выпадак, дробязь. Ты ж сам казаў, што не верыш ні ў бога, ні ў чорта. Аскеп’е і парожняя акантоўка ляжалі на далоні, і, нібы зачараваны імі, глядзеў Багдановіч і бачыў дзіўны адлюстровак лямпы, паўтораны некалькі разоў. — У чорта не веру, а ў гэта — веру. Матчын падарунак. Не, гэта канец. І кінуў аскеп’е на стол, і мільганулі аганькі на стале. — Канец, — паўтарыў і ўзняўся з месца, падышоў да акна і прыхіліўся белым высокім ілбом да шыбіны. — Развітаўся з маладосцю, з сяброўствам, радзімай. Магу паміраць спакойна, як паміралі нашы продкі. Шкада толькі, што не на бранным полі, а дзе-небудзь на шпітальным ложку. Не, не, не пужайся. Я паеду. Цяпер мне ўсё адно. І не трэба мне ехаць на поўдзень, лішнія турботы, але я паеду. А як бы хацелася дажыць да сапраўднага світання! — Божа ж мой,— з хваляваннем прашаптаў Плаўнік,— мы дажывём, Максім! «І будзе ўнукам панаванне там, дзе сягоння плача дзед». Так сказаў наш паэт. І гэты час блізка, толькі ўзыдзе сонца. Вось пабачыш. Багдановіч паглядзеў на таварыша. Які гэта мілы, ветлівы і таленавіты чалавек. Няхай жыве і працуе, ён шмат яшчэ зробіць, гэты выдатны паэт і белетрыст, падумаў Багдановіч, а выказаў думку інакш: — Праўда, Ясакар, мы дажывём. Мы! А я, Максім Багдановіч., не дажыву. Канец. <nowiki>* * *</nowiki> Праз некаторы час у Ялце надышоў канец. І хоць пісаў ён, што кніга з друкарні пана Марціна Кухты парушае яго самоту, ён адчуваў сябе самотным. А яшчэ праз колькі часу — у кастрычніку таго ж 1917 года — надышло сапраўднае світанне, аб якім марыў хворы паэт. ''17.1.1947'' ''г. Байрам-Алі'' [[Катэгорыя:Аповесці Барыса Мікуліча]] [[Катэгорыя:Творы 1947 года]] 0zn51ecdrlojltiyyt8c3cc415lmbtw 0 4710 88140 32315 2022-08-19T16:49:33Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Зорка | аўтар = Барыс Мікуліч | сэкцыя = Аповесць | папярэдні = | наступны = | крыніца = http://knihi.com/Barys_Mikulic/Zorka.html | год = 1947 }} Прысвячаецца П. П. == I == Спачатку яны любаваліся тым, як на азёрнай роўнядзі неба гарэлі дзівосныя лілеі. На тонкіх белых галінах вырасталі яны — малочна-белыя, светла-зялёныя, ружовыя, якраз як выхапленыя з казак. Кветкі адцвіталі імгненна, асыпаючыся іскрамі пялёсткаў; цені ад дрэў, чорнае мярэжыва іх, то ляцелі ўгору, то плылі ўніз. Ноч, светла-сіняя азёрная роўнасць, асвятлялася палымнеючымі кветкамі. Сцішылася жыццё вялікага горада — ён, як і людзі, загледзеўся на гэта дзівоснае відовішча. Нарэшце адгрымеў апошні выбух салюта, і зноў зашумеў святочна горад. — Букет такіх кветак я пастаўлю на акно твайго пакоя, — сказаў Жэня Коган, крышку стылізавана і напышліва. — Ты спаліш пакой разам са мною! — адказала Лена і засмяялася. «Яе смех гучыць так, — падумаў Жэня, — як павінны былі б гучаць гэтыя іскры, асыпаючыся, каб толькі чалавечае вуха магло ўлавіць іхнюю музыку…» — Пойдзем у тэатр, — сказаў Толя Сіўко, нясмела беручы Валю пад локаць. Праз хвіліну пад рукаўчыкам шаўковай сукенкі запульсавала гарачынь. Пад электрычнымі шарамі і чорным лісцем дрэў яны, дзесяцікласнікі, прайшлі да тэатра. Дзяўчаты ў белых сукенках, хлопцы ў белых кашулях, стромкія, трохі напружаныя, падкрэслена сур’ёзныя. Яны прайшлі паміж спацыруючых людзей, як стайка белых гусянят праплывае паміж аеру. Перад уваходам у драўляны тэатр, ярка размаляваны мастакамі, яны пачулі дрогкі галасок электрычнага званка і заспяшаліся ў залу. Пярэднія месцы велізарнага летняга тэатра былі ўсе заняты, шэсць месц можна было адшукаць толькі ў канцы. Лавы тут былі высокія, ногі не даставалі падлогі. Размясціўшыся, прыяцелі колькі хвілін трымаліся салідна, але нагам было нудна вісець бяздзейна, і яны неўзабаве пачалі імі пагойдваць. — Хоць далёка, але з камфортам! — сказаў Паша Гуль, выцягваючы ўгору свой кірпаты, абрамлены буйнымі каштанавымі кольцамі валасоў, твар. Хлопец быў невялікага росту, але моцны, каржакаваты, яго постаць апраўдвала прозвішча. — Паша, сядай на спінку! — пажартавала чарнавокая Соня. Малінавая заслона пайшла ў бакі. Жэня Коган, прадчуваючы асалоду, заплюшчыў вочы і прытуліўся да Лены. Перад заплюшчанымі вачыма, на чорным экране, яшчэ гарэлі для Жэні малочна-белыя, светла-зялёныя, ружовыя лілеі феерверка. — Лена, ужо? — ціха спытаўся ён. Лена маўчала, як і ўсе людзі ў зале, і перад тым, як расплюшчыць вочы і паглядзець на эстраду, Жэня пачуў імя паэта… Сярэдняга росту, у шэрым расшпіленым пінжаку, з шапкай прамых, але няўрымслівых цёмна-русых валос, паэт стаяў на эстрадзе і глядзеў у залу. Твар быў юны, хлапечы, такім яго рабіла авальная лінія падбародка. Твар гэты быў бы звычайным, радавым, калі б не жывыя вочы, налітыя і цеплынёй, і бляскам, і добрай усмешкай. Жэня, які любіў нечаканыя параўнанні, падумаў, што паэтавы вочы — паверхня крыніцы, пад якой няспынна б’е струмень пачуццяў. Паэт пачаў чытаць. Ён чытаў пра ноч, якую назваў іспанскай, пра ноч у партызанскім лесе, дзе прыпыніліся і беларусы і іспанцы, што на залітых крывёю беларускіх землях баранілі ад фашысцкай навалы сваю радзіму, сваю Іспанію… Ён чытаў пра тое, як у лютую пару ваеннай нягоды маладосці захацелася песні, весялосці і любові… У імклівым танцы завіхурылася ноч. І ўжо не было верша, а была суцэльная музыка, быў чысты рытм, і шасцёрцы маладых прыяцеляў здалося, што яны не ў тэатры, што па-ранейшаму гарыць феерверк салюта, што доўжыцца фантастычная ноч вайны, юнацтва, героікі і кахання… Прыбой воплескаў парушыў трохі гэтую ілюзію, але зусім яна не знікла. Паша Гуль стаяў на лаве і штосілы біў у далоні і басам, нечаканым для яго росту, крычаў: «Яшчэ! Яшчэ! Брава!» А Валін голас услед, як срабрыстая скрыпічная нота, ляцеў да эстрады, і можа на яго азываўся паэт добрай усмешкай. І, саступаючы патрабаванням, ён прачытаў маленькі верш, трохі сухаваты ў параўнанні з паэмай, але ён усхваляваў слухачоў таксама, толькі ўсхваляванасць гэтая была адменнай. Паэма слухалася, як навала танцавальных рытмаў, верш — як стрэл снайпера. — «І дзвесце салдацкіх запыленых ботаў прайшлі па яго спіне», — цвярдзіў Жэня, ведучы Лену па апусцелых алеях саду. Воддаль ішла парачка, услед трэцяя. Паша Гуль азваўся рэхам: — «Прайшлі па маёй спіне». — Не «па маёй», а «па яго», — паправіў Жэня. — Не дважды два — пяць, а дважды два — чатыры! — засмяялася Валя, імітуючы голас выкладчыка матэматыкі. — А вы думаеце, што гэта важна? — спытаўся Паша, прыпыняючыся каля ракі. — Я думаю, што, калі ён злосна сказаў: «Уставай, пяхота!», ён не думаў пра тое, ці будзе страшна, ці будзе балюча. Там было іменна: 2x2=5!. — Згаджаюся! — падтрымаў Жэня. — Разлік можа і быў, але ён прайшоў падсвядома. Правільней, імпульс, падсвядомае было якраз адэкватна свядомаму перакананню. Але такое прэпарыраванне ўчынку можам рабіць мы, наглядаючы збоку. Толя Сіўко выказаў, аднак, супрацьлеглае: — Гастэла, накіроўваючы свой самалёт у фашысцкі транспарт, дзейнічаў дакладна, з цвёрдым разлікам, свядома. — А Матросаў? — кінуў запалліва Паша. Яго невялікая ладная постаць акрэслена віднелася на фоне асветленай агнямі ракі. Ён крыху нахіліў галаву, здавалася — ён вось-вось сарвецца з месца і кінецца на ўяўляемага ворага. — Так, так, а Матросаў? — падхапіла Соня. Толя Сіўко ціха сказаў: — І тут дакладны разлік… — А я мяркую, — перапыніў яго Паша, — што разліку не было, а потым… Потым, ведаеце, аналіз пачуццяў і адчуванняў у такі момант можа толькі перашкодзіць. — Паша, мілы, правільна! — горача сказала Валя. — Тут сэрца падказала, прадыктавала — рабі! — Яна раптам падбегла да Пашы, абхапіла яго за шыю і пацалавала. — Даруйце, але ён… малайчына! Не захоўваючы, а падкрэсліваючы іронію, Жэня Коган сказаў: — Так прадыктавала Валіна сэрца!.. Усе засмяяліся лёгка, голасна, апрача Толі. І потым, не ўмаўляючыся, ужо не парамі, а групкай пайшлі з саду ў горад, які яшчэ грымеў прыбоем святочнай гулянкі. — Вырашана цвёрда і канчаткова, — казаў Паша, — паступаю ў ваенную школу. — І я таксама, — сказаў Жэня. — Магчыма і лепш, калі ведаеш, што звычайна павінна быць 2x2=4, але добра, калі верыш, што можа быць і пяць! — Я табе зайздрошчу, Жэня, — ціха сказала да яго Лена. — Зайздрошчу, што ты — мужчына. Толя спытаўся: — А вершы? — Меч і ліра — родныя браты, — чужой думкай, але пераконана адказаў Жэня, паціскаючы Леніну руку. Першымі адсталі Паша і Соня. На рагу развіталіся — Жэня пайшоў праводзіць Лену. Толя застаўся з Валяй. Цяпер ужо было пуста на вялікіх вуліцах. Ад таго, што шмат якія дамы зруйнаваны, начная пустэча вуліцы няўхільна прыцягвае ўвагу. — Ты не крыўдзішся на мяне, Толік? — ціха пыталася Валя. — Паша так добра сказаў, што я не вытрымала. Толя маўчаў. — Злуешся? — яна ўздыхнула. — Праз пяць дзён будзе выпуск, і ў нас, і ў вас. Мы — сталыя, га? Няўжо рассыплецца наша дружная шасцёрка? Ведаеш, мы вырашылі — усе на хімічны факультэт. Мы меркавалі, што хімія — гэта такая навука, якая найбольш адпавядае патрабаванням часу… — І досыць нудная… — не сцярпеў Толя. — Як медыцына ці батаніка… Важна, каб любіць тое, што робіш. — Гэта была бацькава думка, але трапная. — А дружба ў нас такая, што ніколі не рассыплецца. Яна набудзе іншыя формы, але будзе такой жа трывалай. Потым, каля Валінага дома, дзяўчына спыталася: — Толік… ты таксама ў ваенную? Ён ціха засмяяўся. — А гэта вельмі важна? Іншага ты і любіць не будзеш? — Не… але… — Я ад сяброў не адстану, Валя. Яна прыняла гэта як адказ. Парыўчата абняла і пацалавала. Цвёрдыя, шпаркія крокі — па ўсходках. Толік падумаў: «Валя! Валя! На пару з Пашам заслужыў пацалунак». Ён шпарка, засунуўшы рукі ў кішэні, пайшоў па пустой вуліцы. == II == А Жэня ўжо быў дома. Усё ўбачанае, усё перажытае ў гэты вечар зрабіла свой уплыў: не хацелася спаць. Маці спала за шырмай, стомленая за дзень службай, беганінай па магазінах, хатнімі клопатамі. А трэба было б, каб хто-небудзь быў цяпер побач з ім, трэба было пагутарыць. Сказаць матцы аб выбары прафесіі — яна ўсхвалюецца. Яна бачыць свайго сына салідным навуковым працаўніком — філолагам ці гісторыкам, ну, у крайнім выпадку, — літаратарам, толькі не ваенным. Аднак двух шляхоў не можа быць. Вось на паліцы стаяць сябры яго юнацтва — кнігі. Было пакаленне, сябрамі юнацтва якога былі Аксакаў, Тургенеў. Жэневаму пакаленню выпала іншае: Маякоўскі, Багрыцкі, Фадзееў… Ён, як і яго аднагодкі, зрадніўся з кнігамі гэтых пісьменнікаў, а крышку просталінейны розум, уласцівы многім юнакам, увабраў думкі, імі выказаныя, цалкам, дарэшты, і ў гэтай яснасці была ягоная радасць, радасць ведання таго, што хочаш і чаго дасягаеш. Ліра і меч — родныя браты. Але ёсць і іншае: калі грымяць гарматы, маўчыць муза. Не, не паэт мог сказаць такое, а памяркоўны баязлівец, філістэр. У гіганцкіх зрухах гісторыі, у барацьбе двух светаў — толькі і грымець паэзіі. Жэня дастае з шуфляды сшытак. Летась маці прэміравалі пуцёўкай на Каўказ, і яны абое былі ў Грузіі, у гэтым дзівосным кутку Радзімы. Маці жыла ў Кабулетах, дзе белы бераг і ціхае мора, а Жэня прыстроіўся да турысцкай групы і адпачынак прамяняў на прыгоды. І тады ён занатоўваў усё, што бачыў, вершаванымі накідамі, абы-як, не апрацоўваючы, пакідаючы гэта «на пасах». Наўгад раскрывае Жэня сшытак, і густыя яго чорныя бровы кратаюцца крыламі птушкі. Слухаючы аднаго разу чангурыста, ён запісаў такія радкі: {{Верш-пачатак}} Ружавее зара ў Алазанскай даліне… Скора ноч. Скора зоркі, як лівень, Будуць падаць ў далоні мае… Я вазьму гэтых зорак з сабой І пайду за арбой. Як гучанне струны, ўніз віецца дарога, Праважае мяне рупных гор грамада… Ўсім, хто толькі папросіць, аддам Я па зорцы. Хай бяруць. Іх жа многа! {{Верш-канец}} Ён засмяяўся сам сабе: шырокая ў мяне натура! Але от неяк напісалася — такога здабытку, як зоркі, маладосць мае багата, і яго не шкада. Уласна кажучы, сабе трэба пакінуць толькі адну зорку. І з ёю можна тады ўсё жыццё рабіць цуды, рабіць нават звычайныя справы, але яны будуць цудамі. А рэшту — сябрам, так жа, як і букет рачных лілей, — на дзяўчыніна акно. Усё гэта запісваў Жэня, прыслухоўваючыся да ціхага матчынага дыхання. На вайне загінуў бацька… Трэба знайсці асабліва пераканаўчыя словы, каб маці не хвалявалася — ёй хапіла гора, у яе не было, мусіць, гэтай самай зоркі, можа, яна пабаялася раскрыць далонь, каб не абпаліць скуру… Але так ці інакш, сказаць трэба будзе, бо ён — сын і таіцца перад маткай не ўмее, а яна — маці і зразумее сына… У гэты ж самы час Толя Сіўко на дыбках прабіраўся праз калідор у сталовую, каб не пабудзіць каго ў доме. У сталовай ён намацаў выключацель і засвяціў электрычнасць. На стале накрытая сподачкам стаяла шклянка малака, на талерцы — хлеб. Толя сеў у любімае бацькава крэсла (у бацькі ўсё было «любімае» — і крэсла, і стравы, і надвор’е, і нават хірургічныя аперацыі), з асалодай прыступіўся да малака. На стале ляжаў медычны часопіс, а на ім — завяўшая галінка чаромхі. Толя панюхаў чаромху, у носе заказытала, і ён не стрымаўся — чхнуў. — Папа цябе чакаў, — данесліся з суседняга пакоя матчыны словы. — У нас быў Сяргей Карпавіч, хацеў пазнаёміцца з табой. — Доктар? — тручы нос пальцамі, спытаўся сын. З «канспірацыі» нічога не выйшла — падвяла чаромха. Ён міргнуў люстру — адтуль міргнуў яму танкатвары, русавалосы юнак. — Не, ён аграном, прыяцель бацькі па фронту, — маці пазяхнула. — Ты позна ходзіш, Толя. — Экзамены, мамачка, скончыліся. А дзе бацька? — Ну, дзе? — Маці шумна ўздыхнула. — Выклікалі ў клініку. У яго там «любімая» аперацыя. Нарэшце Толя ў ложку. Маладому дужаму целу горача, ён скінуў коўдру, а акна не зачыніў, хоць маці забараняе кідаць адчыненым нанач — усё баіцца злодзеяў. Лёгкі вецер павявае на гарачае цела, і гэта выклікае пэўную асацыяцыю: ён на пляжы… «Мы не на пляжы, а на вайне!» — мільгаюць словы з чутага кагадзе верша. Вайна! Падлеткам перажыў ён яе, бацька недзе матаўся ў санітарным цягніку, рабіў бясконцую колькасць аперацый — напэўна, нелюбімых. Бацьку ўзнагародзілі двума ордэнамі. Толя добра разумее, што гэтая ўзнагарода — даніна вялікай бацькавай рабоце, яго прафесарскай годнасці. Абыдзённая праца ваеннага хірурга, а не гераічны ўчынак. Толя нават усміхаецца ў цемры — бацька і гераізм! Тоўсты, лысы, рухавы чалавек, вельмі добры, але вельмі… звычайны. Мусіць, і гэты аграном такі самы… Скажы, хто твае сябры, і я скажу, хто ты… Не, «шасцёрка» не рассыплецца і пры выбары прафесіі: вядома, і Толя будзе ваенным. Потым ён засынае. Што сніцца ў семнаццаць гадоў? Якая частка мозгу вартуе сёння спакой юнака? Магчыма, сёння на варце тыя ўчасткі мазгавой кары, на якіх яшчэ няма ніякіх звілін; далейшае жыццё, як гравёр на медзь, нанясе гэтыя звіліны. Значыць, юнак спіць моцна і нічога не сніць. А магчыма, ён зноў жыве ў казачным бляску святочнага феерверку і дзявочых вачэй. А можа — ён кідаецца на амбразуру дзота, каб сваім целам закрыць яго… Хрыпла, з даваеннай дамавітасцю б’е гадзіннік — тры ўдары… І сніцца Толю: тры фугаскі дасылае ён са свайго самалета на стан ворага… == III == На выпуску дырэктар школы гаварыў прамову. Яе слухалі ўсе з напружанай увагай. Такой ад яго многія не чакалі. Дырэктар казаў пра тую шалёную падрыхтоўку новай вайны, якую вядуць імперыялісты са стану ўчарашніх саюзнікаў. Дырэктар скончыў так: — Спадзяюся, сябры, што выхаванцы нашай школы будуць адданымі сынамі Радзімы, будуць, змагарамі за згоду і спакой ва ўсім свеце. Куды б ні кінуў вас жыццёвы лёс, якую б прафесію вы ні абралі, спадзяюся, што вы перш за ўсё будзеце лічыць сябе салдатамі, якія абараняюць сацыялістычную Радзіму. У часе вайны з фашысцкай Германіяй многія выхаванцы нашай школы праславілі сябе гераічнымі подзвігамі. Найвялікшай узнагародай для нас, вашых настаўнікаў, будзе тое, што і вы не парушыце іхніх баявых традыцый. Потым быў баль. Запрошаныя на баль выпускніцы трынаццатай жаночай школы танцавалі з выпускнікамі і вучнямі дзевятага класа. Адны ўжо былі «не сённяшнімі, а ўчарашнімі», іншым яшчэ выпадаў год напружанага вучэння і пошукаў «свае зоркі». Пасля танцаў, развітваючыся, Жэня, Толя і Паша ўмовіліся, што праз месяц сустрэнуцца і тады дэталёва абмяркуюць, у якую авіяшколу будуць паступаць. Тое, што гэта будзе авіяшкола, для ўсіх ужо было бясспрэчным. Трохі сумна было першыя дні без школы, без сяброў, без Валі. Маці паехала кудысьці ў Крым лячыць «свой раматус», які захапіла ў часе вайны, жывучы ў Сібіры. Бацька прападаў у клініцы, сустракаліся мы рэдка. Стадыён, кіно, сад, кнігі. Канчалася вясна, надыходзіла лета, у горадзе рабілася і душна і пыльна. Без пэўных заняткаў было нудна. Толя занудзіў і нават паблажэў. Аднаго разу ён, прыйшоўшы дадому, вырашыў дачакацца бацькі, лёг не распранаючыся. А калі прачнуўся, убачыў перад сабой бацьку. Без пінжака, паўнацелы, лысы, а вочы — уважлівыя, праніклівыя, і рука правая — крыху наперад, растапыраная. Вось возьме ланцэт і пачне арудаваць. — Татусь… Бацька пайшоў да стала за недапітым чаем. — Чаму так дрэнна выглядаеш? Здаровы? — Як буйвал! Мусіць, таму, што нічога не раблю… — Пакаленне! Яшчэ паспееце згарэць! Табе, Анатоль, трэба адпачыць. На паветра, у поле, да ракі! Перад тым як зноў брацца за навуку, трэба пажыць, я сказаў бы, раслінным жыццём, гэта вельмі карысна. Які факультэт? Па традыцыі — медычны? Толя ўзняўся з канапы. Запытанне — у лоб, і адказ павінен быць такі ж. — Не, я не хачу быць медыкам. Бацька засмяяўся. Пад камізэлькай злёгку краталася атлусцеўшае цела. Ён сказаў як бы да самога сябе: — Зразумела! Я сам вінаваты ў тым, што не заахвоціў сына да сваёй спецыяльнасці. Чалавек, захоплены сваёй любімай справай, заўсёды трохі эгаіст. І потым вайна, яна надоўга разлучала нас. На чым жа спыніў ты свой выбар, Анатоль? — Я мяркую паступіць у авіяшколу. Бацька рэзка апусціў на стол шклянку, але не паставіў яе, а так трымаў — над сталом. Цяпер ён не смяяўся. — Зразумела… Гэта — цвёрды, абдуманы крок? І, пакуль сын гаварыў пра тое, што мара яго, як і ўсіх таварышаў, быць найбольш карысным Радзіме, што яшчэ не мінулася пара для самаахвярнасці і гераізму, што не ўсё спакойна ў свеце і лепш сустрэць новую вайну падрыхтаваным, стары хірург думаў аб тым, што ў многім сын памыляецца, але выбранай ім прафесіі нічым не зганіў. — А ты ўпэўнены, што гэта — твая галіна, твая, так сказаць, зорка? Толя кіўнуў. — Добра… — у задуменнасці сказаў бацька. — Толькі помні, Анатоль, што якую б ты справу ні абраў, яе трэба рабіць любоўна, самаахвярна, з душой. Найгоршае ў жыцці — рабіць тое, чаго не хочацца, што рабіць нецікава, чаго не любіш. Гэта і для справы дрэнна і для сумлення няёмка. — Потым, памаўчаўшы, дадаў: — Ну, добра. А адпачыць табе трэба. Ён сеў побач, паклаў сваю белую, прамытую тысячу разоў карболкай, сулемой, спірытусам руку на сынава калена, па-хлапечаму вострае, і ўжо са звычайнай усмешкай дабрадушнага таўсцяка сказаў: — У вёску, у калгас… Ведаеш, Толя, у мяне ёсць прыяцель… Сяргей Карпавіч… — Доктар? — Не-е! Дзіўна! І дзед і бацька — хірургі, а сын баіцца медыцыны! Ён — аграном! Ён такі вельмі цікавы і вельмі сардэчны чалавек. Ён хацеў пазнаёміцца з табой. Едзь да яго. Ён запрашаў і мяне, але я, ты ведаеш… Толя не супярэчыў, і праз два дні грузавік давёз яго ў вялікі прыгарадны саўгас. == IV == У кватэры Сяргея Карпавіча яшчэ «не скончыўся ваенны перыяд», як ён сам казаў тым, хто ўпершыню наведваў яго. На стале, побач з прымусам, ляжалі брашуркі аб севазваротах, раскрыты пачак табакі і люлька з попелам, хлеб і стамеска. Прыблізна такі ж «нацюрморт» уяўляла сабой і канапа — тут разам з вопраткай месціўся патранташ, жмут газет, недаплеценая рыбалоўная сетка. Згартаючы ўсё гэта на падлогу, Сяргей Карпавіч з роблена-іранічнай усмешкай казаў да госця: — З усім, што вам будзе замінаць, паступайце гэтак жа. Кнігі — на паліцы, харчы — у століку, палуднаваць пойдзем у сталоўку, я па вас прыйду. Шкада, што не прыехаў прафесар, мы б разам схадзілі на паляванне. Хаця яшчэ і не пара, але… — Яго круглыя чорныя вочы бліснулі таямніча-змоўна. — Адным словам, гаспадарце! А я пабягу ў поле! Толя хацеў папрасіцца ісці з ім, але палічыў гэта нетактоўным і астаўся адзін сярод параскіданых, кінутых абы-як рэчаў. У акно ён бачыў, як аграном — высокі сухі чалавек з срабрыстымі валасамі, з рудым ад сонца тварам і чорнымі незвычайна круглымі вачыма — лёгка ўскочыў на маленькага канька з даўгім хвастом. «Расінант! — падумаў Толя. — У бацькі заўсёды знаёмыя — альбо дактары, альбо аграномы, альбо тыя, над якімі рабіліся „любімыя“ аперацыі». Кніг было дзесяткі чатыры, сярод іх некалькі нумароў часопіса «Навука і жыццё», найбольш падыходзячае з усяго для Толі. Ён узяў іх, спачатку прыстроіўся на канапе, але чытаць неяк не надта ахвоцілася. Ён яшчэ раз агледзеўся. Дзверы ў суседні пакой былі прычынены, у шчыліну пад імі біла святло — сонца якраз свяціла ў вокны таго пакоя. «Там, мусіць, асабісты пакой рыцара». Дапытлівасць узяла сваё, і ён асцярожна прыадчыніў дзверы. Нельга было не здзівіцца таму, што ён убачыў. Узорны парадак панаваў у гэтым пакоі. Толя нібы пераступіў мяжу паміж двума побытамі. На белых даўгіх сталах стаялі банкі з нейкай вадкасцю, на пірамідках, у скрынях, зелянелі шэрагі раслін. Некалькі мікраскопаў, лупы, акуляры. Цікава было і тое, што ў шмат якіх банках стаялі свежыя галінкі, — тут былі чаромха, клён, каліна… Гараджаніну, яму цяжка было ўспомніць усе назвы раслін, шмат якія з іх ён бачыў толькі ў школьным гербарыі ды батанічным атласе. Уся лабараторыя была напоўнена яркім сонцам, якое, адлюстроўваючыся ў шкле і вадкасцях, драбілася на безліч вясёлак — пабеленыя сцены былі затканы варухлівымі спектрамі. Толя чамусьці ўспомніў, як аднаго разу, прыйшоўшы ў клініку да бацькі, у скрынцы, аббітай аксамітам, ён убачыў набор нейкіх інструментаў — аднолькавыя па форме, яны павялічваліся паступова ў памеры. Бацька правёў па іх пальцам, і яны выдалі дзіўна-суладную музычную гаму. «От і ксілафон!» — сказаў, смеючыся, бацька. — Хітры гэты Карпавіч! — уголас падумаў Толя, стоячы пасярод пакоя. — А гэта што? — на сцяне віселі фатаграфіі — усё больш ваенныя, многа маладых. А вот і нейкі танкіст. Вельмі падобны да агранома. Мусіць, яго сын. Потым Толеву ўвагу прыцягнула прасціна, якой завешаны кут. Ён зазірнуў і за яе. На «плечыках» вісеў адпрасаваны кіцель, і з яго бліснула на Толю Залатая Зорка. — Ну, ясна!.. Сын… Герой Савецкага Саюза, загінуў у вайне… і гэта ўсё, што засталося ад яго бацьку… І Толю зрабілася сорамна, што ён без дазволу залез у чужы інтымны свет, быццам убачыў забароненае. Густа пачырванеўшы, ён прычыніў дзверы і вярнуўся на канапу да часопісаў. Змест іх якраз не вельмі зацікавіў Толю — усё больш артыкулаў на біялагічныя тэмы, у гэтых нумарах якраз было мала матэрыялаў па ваеннай тэхніцы, якой ён пераважна цікавіўся. Ён спыніў увагу на артыкуле Коза-Палянскага, зацікавіўшыся прозвішчам вучонага і тлустымі рыскамі чырвонага алоўка, якім быў скрозь пакрэслены артыкул. У артыкуле апавядалася пра тое, як прафесар Токін выпадкова адкрыў цікавую з’яву. Паставіўшы галінку чаромхі ў шклянку з вадой, населенай рознымі мікраарганізмамі, ён убачыў, што гэтыя маленькія істоты кінуліся ад галінкі, замітусіліся, а потым пачалі гінуць… Разам з галінкай чаромхі ў свет мікраарганізмаў прыйшла невідочная небяспека, смерць. — Што вас так зацікавіла, мой мілы госць? — прагрымеў над ім голас Сяргея Карпавіча. — Фітанцыды! — механічна адказаў Толя, адрываючыся ад цікавага артыкула, якім ён захапіўся. — Цікава? Сяргей Карпавіч выскраб з люлькі попел, начыніў яе свежым тытунём і закурыў. Уся яго вялікая даўгая постаць была як бы прасякнута пылам і сонцам, потам і пахам поля. Ён зірнуў на ручны гадзіннік. — Папалуднаваць мы яшчэ паспеем. Калі хочаце, я вам пакажу тое, пра што апавядае Коза-Палянскі. Яны апынуліся ў тым пакоі, які кагадзе аглядаў Толя. Аграном прапанаваў разгледзець праз адмыслова сканструяваны мікраскоп ваду ў адной з банак. Толя прысунуўся вачыма да акуляра, і дзіўны свет мікраарганізмаў адкрыўся перад ім. У мутнаватай вадзе ён убачыў сотні разнастайных пачвар — жывыя коскі, разнастайнай велічыні кольцы, як бы населеныя на рухавую намітку; жывёлін, падобных да марскіх зорак; нейкія рухавыя камочкі… і ўсё гэта шалёна мітусілася ў вар’яцкім танцы. Быццам ажылі фігуры з геаметрыі Лабачэўскага. — А цяпер мы апускаем галінку чаромхі, — гэта дапраўды быў не голас агранома Сяргея Карпавіча, а казачнага мага. У полі зроку вырасла дрэва з залаціста-зеленаватай карой, толькі карэнне ў дрэве было адсечана. І праз хвіліну многія з пачвар, якія мітусіліся ў вадзе, сыпанулі ад дрэва, і вада зрабілася чыстай. — Перасоўвайце акуляр і сачыце, што будзе рабіцца з ворагам! — Ён так і сказаў пра мікраарганізмы — вораг. Многія з тых пачвар, якія нядаўна выказвалі такую жвавасць, пачалі заспакойвацца, рабіцца нерухомымі. — Нехта іх знішчае. Хто ж гэты «нехта»? Толя адарваў вочы ад цікавага відовішча. Ён ужо ведаў з артыкула — мікраарганізмы гінуць ад тых «абаронных газаў», якія «выпрацоўвае» галінка чаромхі. — Чаму вы гэтым займаецеся? — нечакана для самога сябе запытаўся Толя і пачырванеў. Аграном бліснуў на юнака круглымі вачыма. — Люблю!.. Потым сеў побач на белую табурэтку, правёў вялікай асмужанай рукой па срабрыстых валасах і ціха, нібы прыслухоўваючыся да ўласнага голасу, сказаў: — Адна думка, выказаная Коза-Палянскім, зацікавіла мяне… Хваробы раслін прыносяць нашай гаспадарцы вялікія страты… Расліны самі абараняюцца ад хвароб тымі невідочнымі газападобнымі, эфірнымі вяшчэствамі, якія яны «выпрацоўваюць», вылучаюць у паветра. Уявіце сабе, што чалавек вывучыў усе якасці гэтых «абаронных газаў», хоць бы ў тых раслін, якія мы ўзрошчваем у нашай гаспадарцы. Значыць, можна дасягнуць такога злучэння пасеваў, калі «абаронныя газы» адных раслін будуць абараняць іншыя расліны ад мікраарганізмаў, выклікаючых захворванні. Вось бульба, напрыклад, хварэе на фітафтору… Каноплі «выпрацоўваюць» такі «газ», які знішчае мікробы, выклікаючыя гэтую хваробу. Пасейце бульбу ў перамежку з каноплямі і вы гарантаваны, што бульба будзе здаровай. Цяпер… праблема пашыраецца. Вывучыце ўзаемную абарону раслін і вы прыйдзеце да выніку, што трэба змяніць сістэму пасеваў, севазварот, знайсці новыя камбінацыі культур. Перад вамі — рэвалюцыя ў сельскай гаспадарцы. Жар яго вачэй і жар яго слоў захапілі Толю. — Вы займаецеся гэтым як аматар? Сяргей Карпавіч засмяяўся. — Кожны аматар павінен быць даследчыкам і наадварот. Вы падумайце — чалавек будзе ў саюзе з раслінамі ў барацьбе супроць агульнага ворага. Вайна! Але… мы апознімся палуднаваць! == V == Увечары над ракой было ціха, вельмі прыемна, і нават не назалялі камары. Рэдкімі агнямі свяціўся саўгас, а за ім — неба над горадам было ў электрычным полымі. Белыя паплаўкі трымцелі на блакітнай паверхні ракі. Рыба бралася скупа, і Сяргей Карпавіч пажартаваў, што і яна захапілася іхняй гутаркай. — Авіяцыя… гэта выдатна! — басіў аграном, папыхваючы люлькай. — Ну, а як бацька? Не супярэчыць? — І тут жа сам сабе адказаў: — Ды ваш бацька такі, што ў гэтым супярэчыць не будзе. Але думку яго варта ведаць. Выдатны чалавек і воін! Гутарка гэта, як і доследы, вельмі цікавіла Толю. Аграном з такім пафасам казаў пра яго бацьку, што можна было падумаць, калі не ведаць яго, што бацька — герой, асілак. І цікава было і крышку ніякавата слухаць панегірыкі. — Вам бацька, мусіць, удала выразаў апендыкс? — нарэшце не стрымаў Толя. Аграном падсек вуду. Цьмяным срэбрам бліснула ў блакітным змроку рыбіна. Аграном сказаў: — Тое, што я сяджу побач з вамі, зрабілася магчымым толькі таму, што мой лёс сустрэўся з лёсам вашага бацькі… Паслухайце, Анатоль, гэта, можа быць, будзе цікава… Да вайны я працаваў у навукова-даследчым інстытуце, вайна зрабіла мяне палітработнікам. І вот аднаго разу невялікі атрад танкістаў атрымаў заданне — граміць варожыя тылы. Камандаванне было ўскладзена на мяне. Нам даводзілася многае рабіць. Пра шмат што такое ўжо напісана ўдзельнікамі вайны. Аднаго разу, выканаўшы цяжкае ваеннае заданне, мой атрад вяртаўся на «базу» і сустрэўся з цяжкімі танкамі ворага. Прымаць бой было амаль вар’яцтвам — «малюткі» супроць «тыграў». Трэба было ўхіліцца, але позна — нас заўважылі. Супроць дзесятка «малютак» ішло трыццаць, а можа і больш цяжкіх танкаў. Бегчы — загінуць, здавацца — загінуць. Я вырашыў прыняць бой. Мы ўрэзаліся ў строй варожых танкаў. Многія ўслед за мной падняліся з башань і кідалі бутэлькі на «тыграў». І мы прарваліся, запаліўшы некалькі варожых танкаў і страціўшы чатыры сваіх… Пазней мне стала вядома, што наш бой прынёс пэўную карысць фронту — нашы часці рабілі перагрупіроўку, і атрад «тыграў» ішоў перашкодзіць ёй. У гэтым баі… Ён на хвіліну сціх. Размахнуўся і даслаў лёску ў ваду, лёгкім пляскам азвалася рака, і зноў усё сціхла. Люлька даўно прагарэла, ён, апавядаючы, размахваў ёю. — У гэтым баі мяне паранілі… ну, ведаеш, усяго чыста… як рэшата! Адным словам, покуль мы дасяглі «базы», покуль мяне дастаўлялі за лінію фронту, прайшло столькі часу, што, як кажуць, пачалася фізіялагічная смерць… Адзін за адным хірургі махнулі на мяне рукой. І тут надарыўся ў шпіталь, куды мяне даставілі, ваш бацька. Казалі, што, агледзеўшы мяне, страшэнна раззлаваўся і задаў перцу ўрачам. Медык павінен не адступаць да таго часу, пакуль чалавек дыхае, казаў ён. А і пасля гэтага ён павінен падужацца са смерцю… І ваш бацька зрабіў адну з тых аперацый… — Любімых! — захоплена прашаптаў Толя. — …якія пачалі рабіцца нашымі савецкімі медыкамі толькі ў апошні час і якія можна смела назваць уваскрошаннем… Магчыма, мае словы пра вашага бацьку дапамогуць разабрацца вам у тым, што такое прырода гераізму… Сяргей Карпавіч сціх. Потым раптам усхапіўся, замітусіўся, быццам стараўся нагнаць страчанае. — Вогнішча давай раскладаць! Рыбку варыць! Эх, шкада, што прафесара няма тут! Але мы яго выманім з горада, Толя! Шукай сухіх галінак на распал! Яшчэ раніцой Толя думаў, што жыццё ў Сяргея Карпавіча будзе нецікавым, аднастайным, але цяпер усё набыло тут цікавасць, пад кожнай простай справай ці рэччу здагадваўся нейкі захаваны, вельмі захоплены сэнс. Неўзабаве вогнішча палала, і ноч як бы пагусцела. Сяргей Карпавіч пачысціў рыбу, вада з ракі забулькала ў кацялку. Толя, заплюшчыўшы на момант вочы, прыслухаўся да гэтага булькання і падумаў, што апрача іх дваіх яшчэ нейкае жывое стварэнне прыйшло з начы да вогнішча. — У вас быў сын? — Ніколі! Неяк заняўся мікробамі, грыбкамі, насеннем, а потым вайна, адным словам, яшчэ не паспеў. — І рассмяяўся: — Мая сівізна збівае з панталыку? Мне ўсяго трыццаць тры гады… Гэта, брат, зрабілася тады, калі ваш бацька прымушаў маё нядужнае цела біцца за жыццё, а целу было надта цяжка… Цела вытрымала, а сівізна засталася… Толя прыўзняўся з зямлі. — Выбачайце… — Смялей, Толя, смялей! — Мяне цікавіць… толькі не лічыце гэта… Проста выпадкова… без вас… — Калі б бачыў Сяргей Карпавіч Толеў твар, ён зразумеў бы адразу, як цяжка хлапцу выказаць гэта. — Адным словам, так выпала, што я выпадкова залез за прасціну і ўбачыў… Сяргей Карпавіч! Чыя гэта ўзнагарода? Аграном адказаў проста: — Урад знайшоў патрэбным узнагародзіць мяне Залатой Зоркай. == VI == Цяпер можна было ўпэўнена сказаць, што Толя зноў апынуўся ў тым свеце, дзе не ўсё 2x2=4. Сяргей Карпавіч ставіў вельмі цікавы дослед па барацьбе з хваробай вінаграднай лазы — філаксерай, і Толя дзейна дапамагаў яму. Вялікая гаспадарка саўгаса аднімала ў Сяргея Карпавіча багата часу, і выпадковы, але старанны памочнік прыйшоўся якраз да часу. Цяпер аграном жартам клікаў свайго госця «асістэнтам», а той яго «прафесарам», яны ўжо даўно былі на «ты». Толя дзівіўся, што Сяргей Карпавіч працуе старшым аграномам і гэта работа адрывае яго ад навуковых эксперыментаў. Але кавалер Залатой Зоркі сказаў, што ён не разумее нават, як можна займацца эксперыментамі, не спалучаючы іх з практычнай работай. — Улічы, Толя, — казаў ён, — што вайна забрала ў нас многа людзей. Не вельмі шмат каму пашчаслівіла сустрэць на сваім шляху такіх, як твой бацька… І потым… Мы не толькі вучоныя, мы яшчэ і салдаты, мы павінны рабіць усё, што ў нашых сілах, каб не адужаў вораг. Праседжваючы гадзіны ў затканай спектрамі лабараторыі, Толя прызнаваўся сабе, што шмат у чым памыляўся. Калі яшчэ месяц таму назад ён быў перакананы, што ёсць найкарацейшыя шляхі да гераізму (і прафесія ваеннага пакарочвае гэтыя шляхі), то цяпер ён мог спрачацца з гэткім «тэзісам». Ды і сам тэзіс выклікаў сумненні. На справе выходзіла, што героямі могуць быць усе, а абсягі для праяў гераічнага — без межаў. Важна толькі адно — быць салдатам Радзімы, а салдат Радзімы — яе сын. Аднаго разу нечакана Толя пачуў за дзвярыма ўзбуджаныя галасы, смех, пацалункі. Ён выйшаў на ганак і ўбачыў: Сяргей Карпавіч і бацька абнімаюцца, ляскаюць адзін аднаго далонямі па спінах, цалуюцца. — Уцёк, Сярожачка, уцёк! Там — грыжы, апендыксы, флегмоны, драбната, не люблю! Няхай моладзь практыкуецца. Як паляванне? Вочы ў «Сярожачкі» зусім былі круглыя ад шчасця. Ён гучна, заразліва засмяяўся. — Вы лепш пра сына спытайцеся, Леў Барысавіч! Бацька сунуў растапыраную руку да Толі. — Бачу, што здаровы. Я ж сына да цябе выправіў, не абы-куды, чаго ж мне аб ім клапаціцца. — А потым хітра паківаў пальцам: — Папракнуў, што забыў сына! А і ты, Сяргей, таксама нешта забыў! — Здаецца, нічога… Хіба толькі прапанаваць памыцца вам з дарогі ды падсілкавацца. Прафесар адчуваў сябе тут як дома. Ён рэзка згарнуў са стала розныя рэчы, паставіў на яго «фельчарскую» сумку і з яе пачаў даставаць бутэлькі. — Віно! — сказаў Толя. Такім бацьку ён ніколі не бачыў. — Мне віно, а вам — гарэлка. У вас могуць дрыжаць пальцы, а ў мяне — не! Дык не ўспомніў? Сяргей Карпавіч цёр сабе лоб і маліў Льва Барысавіча «не мэнчыць». — Які сёння дзень? — надумысля грозна гаркнуў прафесар. Толя з цікаўнасцю сачыў за ўсім гэтым. — Сёння? — Сяргей Карпавіч перакідаў розныя рэчы, якія прафесар скінуў на падлогу, і з гэтай кучы выцяг нарэшце табель-каляндар. — Серада, 29 ліпеня… — Ну, і? Сяргей Карпавіч паваліўся на канапу. Здавалася, ён нежывы. Потым шпарка ўсхапіўся, пабег у лабараторыю і праз хвіліну паявіўся ў залітых сонцам дзвярах у кіцелі, на якім ззяла Залатая Зорка. — Успомніў! Сёння якраз тры гады, як прафесар Сіўко зрабіў адну са сваіх «любімых» аперацый, дзякуючы якой… — …Годнасць Героя Савецкага Саюза нададзена табе не пасмертна! — закончыў прафесар. — Кліч дырэктара, успомнім. Покуль гаспадар хадзіў па дырэктара, бацька распытаў Толю, як ён праводзіць час, сказаў, што маці ў кожным лісце пытаецца пра яго, і, нарэшце, дастаў з кішэні канверт. — Зусім было забыў. Гэта табе. Толя разарваў канверт. Жэня Коган і Паша Гуль пісалі да яго — адзін радок Жэневай рукой, другі — Пашкавай. «Дзе ты цяпер?» — пытаўся Жэня. «Якія чэрці трымаюць цябе там?» — у сваю чаргу ставіў пытанне Паша. «Хіба ты забыў аб нашай умове?» — папракаў Жэня. «Дзень сустрэчы прайшоў». «Здагадваюся, — доўжыў Паша, — што Жэнька пачне зараз апраўдвацца. Ведай, ён здраднік!» «Ну, які я здраднік?» — і сапраўды апраўдваўся Жэня. «Я „сур’ёзна пагутарыў“ з мамай, і мне прыйшлося саступіць — я паступаю на філалагічны. Паша ніяк не згаджаецца са мной, што героем можна быць на любым участку. Успомні Кашавога, нарэшце — Зою. Яны ж не былі ваеннымі!» «Балбатун гэты Жэня, але я дарую яму, гэта ў яго — прафесійная хвароба. Я ж, Толя, адаслаў дакументы ў авіяшколу». Прыйшоў дырэктар саўгаса, прыйшоў яшчэ нейкі чалавек у старой, але чыста вымытай гімнасцёрцы, паклікалі шафёра, з якім прыехаў бацька, і паднялі шклянкі. Гаварылі многа добрых слоў, усім было і прыемна і вясёла. Толя камячыў у руках ліст, перачытваў. Канверт быў самаробкавы, паклеены з нейкага чарнавіка. На ім Толя толькі і мог разабраць з Жэневай мараніны: Усім, хто толькі папросіць, аддам Я па зорцы. Хай бяруць. Іх жа многа! «Памыляешся!» — падумаў Толя. — Чаму ты не п’еш? У меру дазваляецца! — сказаў бацька. Толя выпіў, закашляўся. — Ты калі паедзеш? — спытаўся ён у бацькі. — Калі ў свеце ўсё будзе спакойна, Саша прыедзе па мяне праз тры дні. — Мне трэба ў горад. Вазьміце мяне, Саша. — Праз гадзіну паедзем, — адказаў шафёр, белымі роўнымі зубамі разгрызаючы чырвоную, сакаўную радыску. Толю пачалі ўпрошваць, абяцалі «асаблівае» паляванне, але Толя стаяў на сваім і адчуваў, што трохі п’янее. А думка ад гэтага рабілася больш акрэсленай: трэба даспрачацца з сябрамі! — Мне вельмі трэба ў горад! — І пайшоў з-за стала. — А наш дослед? — спытаўся гаспадар. Толя прыпыніўся каля дзвярэй. На расчырванелым твары, кранутым лёгкім рабаціннем, ззяла хлапечая ўсмешка. Капіруючы бацьку, ён паківаў на Сяргея Карпавіча пальцам. — Наш дослед, прафесар, скончым разам, асістэнт вернецца праз тры дні зваротным рэйсам. Паехалі, Саша! — Вы толькі едзьце асцярожней, не сапсуйце мне адпачынак! — крыкнуў ім наўздагон бацька. — Няўрымслівае пакаленне! Усё адно як наша. Растуць! — сказаў ён да агранома, і яны чокнуліся. ''1947 г.'' [[Катэгорыя:Аповесці Барыса Мікуліча]] [[Катэгорыя:Творы 1947 года]] k6s8grkxio9gpyl246y59hu3odmhfdi 102 5704 88207 66225 2022-08-20T07:54:57Z Nejurist 840 /* Навуковыя працы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча =Шлюбскі | Імёны =Аляксандр | Першая літара прозвішча =Ш | Варыянты імёнаў = | Апісанне =беларускі этнограф, фалькларыст, бібліёграф, літаратуразнаўца | Іншае = | ДН =16 чэрвеня 1897 | Месца нараджэння =в. Межава, цяпер Расонскі раён Віцебскай вобл. | ДС =1941 | Месца смерці = | Выява = | Вікіпедыя =:be:Аляксандр Ануфрыевіч Шлюбскі | Вікіпедыя2 =:be-x-old:Аляксандар Шлюбскі | Вікіцытатнік = | Вікісховішча = | Вікіліўр = | ЭСБЕ = | Катэгорыя =Аляксандр Шлюбскі | Google = }} == Творы == {{All works‎}} * [[Месяц па беларускай Смаленшчыне]] (1927) === Навуковыя працы === * [[Матэр'ялы да крыўскае гісторапісі]] * [[Да гісторыі конфіскацыі «Нашай Нівы»]] * [[Да гісторыі БСГ]] * [[Новыя матэрыялы да гісторыі «Наше Долі»]] * [[Конфіскацыя «Пана Тадэуша» Д.-Марцінкевіча]] * [[Новыя матэрыялы да гісторыі беларускага рэволюцыйнага руху]] *{{Скан|[[Адносіны расейскага ўраду да беларускае мовы ў XIX ст]]|Shlubski_adnosina_rasiiskaga_urada.pdf}} * [[Экслібрысы Тычыны]] ==Іншае== [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] eeh7urrxo50zf37ucmkxg86iibp7ddd 102 8289 88138 63251 2022-08-19T16:48:10Z VasyaRogov 1510 /* Творы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча =Суніца | Імёны =Рыгор | Першая літара прозвішча =С | Варыянты імёнаў =Рыгор Ціханавіч Лынькоў | Апісанне =паэт, перакладчык, крытык і публіцыст | Іншае = | ДН =1909 | Месца нараджэння =каля в. Старое Сяло Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці | ДС =1941 | Месца смерці = | Выява = | Вікіпедыя =:be:Рыгор Ціханавіч Лынькоў | Вікіпедыя2 =:be-x-old:Рыгор Лынькоў | Вікіцытатнік = | Вікісховішча = | Вікіліўр = | ЭСБЕ = | Катэгорыя =Рыгор Суніца | Google = }} == Творы == {{All works}} ===Вершы=== *[[На сконе дзён]] *[[Раніца (Суніца)]] *[[Рытмакапытаму другу]] *[[Эх, вы думкі...]] ===Пераклады=== *[[Блыха і равін (Міцкевіч/Суніца)]] *[[Блэк энд уайт (Маякоўскі/Суніца)]] *[[Вайна абвешчана]] *[[Левы марш (Маякоўскі/Суніца)]] *[[Мама і забіты немцамі вечар]] *[[Празасяданыя (Маякоўскі/Суніца)]] *[[У Сібір (Пушкін/Суніца)]] *[[Успамін (Пушкін/Суніца)]] [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Крытыкі]] [[Катэгорыя:Перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] mgr1r1336hftpje3ix94pk1g5rvcfy4 3 8663 88217 87814 2022-08-20T08:06:03Z Gleb Leo 2440 /* Шаблон:Службовы загаловак */ wikitext text/x-wiki == Translating the interface in your language, we need your help == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello Taravyvan Adijene, thanks for working on this wiki in your language. [http://laxstrom.name/blag/2015/02/19/prioritizing-mediawikis-translation-strings/ We updated the list of priority translations] and I write you to let you know. The language used by this wiki (or by you in your preferences) needs [[translatewiki:Translating:Group_statistics|about 100 translations or less]] in the priority list. You're almost done! [[Image:Translatewiki.net logo.svg|frame|link=translatewiki:|{{int:translateinterface}}]] Please [[translatewiki:Special:MainPage|register on translatewiki.net]] if you didn't yet and then '''[[translatewiki:Special:Translate/core-0-mostused|help complete priority translations]]''' (make sure to select your language in the language selector). With a couple hours' work or less, you can make sure that nearly all visitors see the wiki interface fully translated. [[User:Nemo_bis|Nemo]] 17:06, 26 красавіка 2015 (MSK) </div> <!-- Message sent by User:Nemo bis@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Meta:Sandbox&oldid=12031713 --> == Your temporary access is going to expire soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello, you were granted temporary permissions on this wiki which are going to expire in a few days. This is just to let you know that if you want to continue with such temporary access here here, you need to request an extension on [[m:Steward requests/Permissions|stewards' permission request page]] on Meta-Wiki. Usually you only have to make a local announcement on your local village pump or request for adminship page, and if there are no objections after no less than three days, your request will be fulfilled. Additionally, if you think the community is big enough to elect a permanent administrator, you can place a local request for a permanent adminship, so stewards can grant you the permanent access if consensus in favor of that exists. Please ask me or any other steward if you have any questions. Thank you! --<small>Delivered by [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Размовы з удзельнікам:MediaWiki message delivery|размовы]]) on behalf of</small> [[m:User:MarcoAurelio|MarcoAurelio]]@meta. 18:30, 8 снежня 2015 (MSK)</div> <!-- Message sent by User:MarcoAurelio@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MarcoAurelio/SRP-MM&oldid=15029541 --> :Hi Taravyvan Adijene, I have replied [https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Permissions#Taravyvan Adijene.40be.wikisource at meta]. All the best, [[Удзельнік:Taketa|Taketa]] ([[Размовы з удзельнікам:Taketa|размовы]]) 21:51, 9 снежня 2015 (MSK) == Пытанні == Вітаю, я так разумею, што гэта ты змяняў медыявікі-файлы. У выніку, па-першае, як мінімум, [[Індэкс:Paltava.pdf|тут не працуе]], а па-другое, ты парушыў дамоўленасць пра тое, што асноўнай тэхнічнай мовай праекту будзе афіцыйная норма беларускага правапісу. Я не маю нічога супраць тарашкевіцы, але дрэнна выглядае, калі ты без папярэдніх дамоў змяняеш тэхнічныя файлы ў гэтым сэнсе, у выніку чаго ў праекце ўзнікае рознагалосіца на розных старонках.---<font face="Segoe Script">[[Удзельнік:Хомелка|Хамелка]]/ [[Размовы з удзельнікам:Хомелка|разм.]]</font> 15:41, 28 снежня 2015 (MSK) : Гм, другое пытаньне прасьцей — перакладу. А вось зь першым трэба давядзецца пакорпацца… --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 13:21, 30 снежня 2015 (MSK) :: {{Зроблена}}. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 19:58, 4 студзеня 2016 (MSK) == Што не так? == Я раблю? [[Індэкс:Odezwa Białoruskiej Komisji Wojskowej.png]]---<font face="Segoe Script">[[Удзельнік:Хомелка|Хамелка]]/ [[Размовы з удзельнікам:Хомелка|разм.]]</font> 17:31, 29 лютага 2016 (MSK) : А хв. Падобна на тое, што ня хоча стварацца індэкс старонак. Ці ёсьць пасьпяховыя прыклады індэксаў з пашырэньнем png? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 11:39, 2 сакавіка 2016 (MSK) == It seems… == …you have marked quite a few pages for deletion, but since you still have sysop access (until 2016-12-16), you can delete them yourself. Is there some issue? [[Удзельнік:Savh|Savh]] ([[Размовы з удзельнікам:Savh|размовы]]) 21:47, 31 мая 2016 (MSK) : I don’t think there are any problems. These articles were marked for deletion before my adminship, so they are just waiting for their time to come. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 09:10, 1 чэрвеня 2016 (MSK) == Пытаньне паводе праўцы == Вітаю, дзякую што дапамагаеце вычытываць набраныя мною старонкі. Калі ласка дапамажыце разабрацца ў Вашай праўцы https://be.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0%3AKupala.paulinka.pdf%2F48&type=revision&diff=24285&oldid=24283: 1. Я намагаюся набіраць тэкст як мага дакладней адпаведны сканам, на сканах я амаль упэўнены выкарыстоўваецца просты дэфіс, але чаму Вы паставілі працяжнік? 2. Наколькі я зрузумеў старонкі дапасоўваюцца адна да адной паводле наступных правілаў: калі няма пустых радкоў у пачатку - гэта працяг абзацу, калі ёсьць - гэта новы абзац. І ў дадзеным выпадку тут як раз новая старонка, але чаму Вы прыбралі пустыя радкі ў пачатку? Удзячны за адказ --[[Удзельнік:Tbicr|Tbicr]] ([[Размовы з удзельнікам:Tbicr|размовы]]) 22:03, 30 лістапада 2016 (+03) : Вітаю. :# Працяжнік тут патрабуюць правілы беларускай мовы, таму варта арыентавацца найперш на іх, а не на тэхнічныя абмежаваньні друкарні, у наборы якой проста магло ня быць патрэбнага сымбалю. :# Паміж абзацамі пустыя радкі сапраўды менавіта так і працуюць. Наконт новай старонкі — трэба паглядзець на ўжо скампанаваныя кнігі. Калі гэта сапраўды так, і ўверсе вы дадалі пусты радок менавіта з гэтай мэтай — тады, вядома, вяртайце як мае быць. : Справа ў тым, што я карыстаюся [[:w:be-tarask:Вікіпэдыя:Вікіфікатар|вікіфікатарам]], а ён гэтыя пустыя радкі зьверху-зьнізу абразае. Акрамя таго, ён робіць яшчэ шмат карыснага, таму раю і Вам перад захаваньнем старонкі націскаць ягоную кнопку. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 10:37, 1 снежня 2016 (+03) :: Проста выданьню больш за 100 гадоў, пагатоў я не ўпэўнены што тады існавала такое пяняцьце як "правілы беларускае мовы", напрыклад гэта тычыцца ўжываемых там словаў і абмылак, але згадзіціся, што зьмяняць словы пад сучасныя правілы будзе вялікаю стратаю ў дадзеным выпадку, так чаму для пунктаваньня павінна быць па іншаму? Дзякую за вікіфікатар, паспрабую ў ім разабрацца. --[[Удзельнік:Tbicr|Tbicr]] ([[Размовы з удзельнікам:Tbicr|размовы]]) 22:41, 1 снежня 2016 (+03) ::: З абмылкамі — так, вядома, у ВікіКрыніцах прынята пакідаць іх як ёсьць, хіба што можна абгарнуць шаблёнам {{Ш|Абмылка}}. З пунктуацыяй справа крыху іншая: паўтаруся, праблема не ў памылковай прастаноўцы злучку замест працяжніка, а ў тым, што на клявіятуры (тагачаснай ці сучаснай) няма простага спосабу набору менавіта сымбалю «—» (працяжніка), таму яго часта замяняюць злучком, але гэта не азначае, што аўтар памыліўся ці хацеў паставіць менавіта злучок там, дзе яго быць не павінна. ::: У [[:w:be-tarask:|беларускай Вікіпэдыі]] мы замяняем у такіх выпадках «аўтарскія» знакі прыпынку на слушныя, у ВікіКрыніцах такой дамоўленасьці, падаецца, не было, і Вы, вядома, можаце рабіць паводле арыгіналу, але тады ўжо варта прытрымлівацца аднае сыстэмы ў межах прынамсі канкрэтнага твору. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 10:18, 2 снежня 2016 (+03) ::: P. S. Прывяду адзін сьвежы прыклад. У вершы «[https://be.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%9F%D0%B0%D0%B4_%D0%BA%D1%80%D1%8B%D0%B6%D0%B0%D0%BC_(%D0%9A%D1%83%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D0%B0)&diff=prev&oldid=24300 Пад крыжам]» я выправіў ня толькі працяжнікі са шматкроп’ямі, але і лацінскую літару «I» на кірылічную «І», бо наборца (крыніца, адкуль узяты гэты тэкст) хутчэй за ўсё паленаваўся ўсталяваць беларускую раскладку клявіятуры. Па-вашаму атрымліваецца, што такія замены таксама рабіць ня варта, бо хай будзе як у арыгінале. Аднак тут, як і ў выпадку з шматкроп’ем, дарэчы, хутчэй праблема ня ў правілах артаграфіі ці пунктуацыі, а звычайная тыпаграфіка. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 12:43, 2 снежня 2016 (+03) :::: Нарэшце я зразумеў што Вы маеце на ўвазе наконт працяжніку, я згодны з Вамі, просто даволі цяжка пераадолець тое, што некаторыя сымбалі могуць проста адрозьнівацца ад таго якімі яны былі ў першакрыніцы. Усё ж было добра калі б такія рэчы былі пазначаны дзе-небудзь у агульных правілах, таму што адразу пісаць дакладна прасьцей. Дзякую, што дапамаглі разабрацца. --[[Удзельнік:Tbicr|Tbicr]] ([[Размовы з удзельнікам:Tbicr|размовы]]) 21:30, 5 снежня 2016 (+03) :::: PS. Магчыма вы можаце падказаць ці можна аўтаматычка падключыць вікіфікатар, ці толькі як user script? --[[Удзельнік:Tbicr|Tbicr]] ([[Размовы з удзельнікам:Tbicr|размовы]]) 21:46, 5 снежня 2016 (+03) ::::: Вікіфікатар уключаецца ў наладах — сэкцыя «[https://be.wikisource.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%BC%D1%8B%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%B5:Preferences#mw-prefsection-gadgets Гаджэты]». --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 02:41, 6 снежня 2016 (+03) == Your temporary access has expired == <div style="padding: 8px; border: 1px solid #ccc; background: #fafaff;">Hello, the temporary access you requested on this wiki has expired. Just to let you know that If you want it back, feel free to make a local announcement and open a new request on [[m:Steward requests/Permissions|stewards' permission request page]] on Meta-Wiki later. Moreover, if you think the community is big enough to elect a permanent administrator, you can place a local request here for a permanent adminship, so stewards can grant you the permanent access. Please ask me or any other steward if you have any questions. Thank you! --[[Удзельнік:Stryn|Stryn]] ([[Размовы з удзельнікам:Stryn|размовы]]) 02:09, 18 снежня 2016 (+03)</div> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 21:10, 4 студзеня 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(1)&oldid=22532492 --> == [[Шаблон:ГЭ водступ пачатак]] == Добры вечар, Спадару! Жадаў бы Вас папрасіць як адміністратара ды больш дасьведчанага карыстальніка паправіць дадзены шаблён, каб ім можна было карыстацца гэтак жа, як робяць на іншых моўных вэрсіях, бо зараз ён функцыйна абмежаваны адносна іх (вось, напрыклад мая [[Старонка:Vacłaŭ Łastoŭski. Padručny rasijska-kryŭski (bełaruski) słoŭnik (1924).pdf/846|спроба]] скарыстацца ім паводле [[:uk:Сторінка:Леся Українка – Одно слово.djvu/2|ўкраінскага прыкладу]]). Або падкажэце, калі ласка, як зрабіць дадзены «цуд» па-іншаму. --[[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Размовы з удзельнікам:Gleb Leo|размовы]]) 22:16, 13 студзеня 2022 (+03) : Вітаю. Арыентуйцеся не на іншыя моўныя вэрсіі, а на беларускую. :) [https://be.wikisource.org/w/index.php?diff=51298 Выправіў], але ня ведаю, ці патрэбны там увогуле шаблён, бо ў арыгінале, падаецца, водступу няма. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 09:25, 17 студзеня 2022 (+03) ::На жаль, наш моўны разьдзел разьвіты ня моцна адносна іншых, таму прыходзіцца глядзець, што там робяць астатнія ды як. Там сапраўды непатрэбны водступ усяго абзацу, трэба, каб першы радок «вісеў», а наступныя ўжо пачыналіся з водступу. Зважайце ўважлівей на аналягічны выпадак на [[:uk:Сторінка:Леся Українка – Одно слово.djvu/2|ўкраінскай вэрсіі]]. Там выкарыстаны шаблён аналягічны нашаму (прынамсі, яны зьвязаныя). На іншых моўных разьдзелах гэты шаблён таксама так умее, а ў нас не, у чым уласна і праблема. [[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Размовы з удзельнікам:Gleb Leo|размовы]]) 16:57, 17 студзеня 2022 (+03) ::: Наш шаблён называецца „ГЭ…“ і, як бачна з выкарыстаньня, адпачатку быў прызначаны для кнігі [[Географія Эўропы]]. Можна яго вынесьці ў асобны элемэнт Вікізьвестак, а на аснове ўкраінскага аналягу стварыць свой, напрыклад {{Ш|Вісячы водступ}}. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 09:29, 16 лютага 2022 (+03) ::::Гэта было б добрым разьвязаньнем нашае праблемы. Таксама варта б разьвязаць бяду тэкстаў, якія падзяляюць адну старонку. Праблема гэтая датычыцца празаічных твораў, вось, напрыклад, [[Страявы Вайсковы Статут/III]] (у канцы радок „адарваны“ ад свайго абзацу). У іншых з гэтым бедаў няма ([[:uk:Сторінка:Лозинський М. Галичина в рр. 1918-1920 (1922).djvu/25|прыклад]]), але замест нашага „## III ##“, у іх „<section begin="III"><section end="III">“ (напісана з памылкай, бо без у папярэднім паказе не высьвечваецца). З паэзіяй гэта ня шкодзіць, але з прозай выглядае праблемна, ад чаго ёю я пакуль ня вельмі займаўся. [[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Размовы з удзельнікам:Gleb Leo|размовы]]) 17:51, 18 лютага 2022 (+03) == Дзіўная рэч == Вітаю! Я тут заўважыў, што зь 10 сакавіка на старонках з тэкстам зь індэксаў зьлева зьявіўся вялікі й непрыгожы надпіс "Выгляд тэксту" (для прыкладу [[Кароткі нарыс псыхолёгіі/Уступ|вось]]). На іншых моўных вэрсіях падобнага няма, можа, Вы ведаеце ў чым праблема? --[[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Размовы з удзельнікам:Gleb Leo|размовы]]) 21:23, 12 сакавіка 2022 (+03) == Выбары адміністратара == Вітаю! Будучы актыўным удзельнікам Вікікрыніцаў, я пастанавіў высунуць сваю [[Вікікрыніцы:Адміністратары#Кандыдатуры|кандыдатуру]] на адміністратара Вікікрыніцаў. Буду ўдзячны за Ваш удзел у галасаваньні. — [[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Gleb Leo|гутаркі]]) 23:44, 28 траўня 2022 (+03) :Добры дзень. Здаецца, што ўсе ахвочыя ўжо прагаласавалі. Таму жадаў бы ўдакладніць, колькі мусяць цягнуцца выбары або іх ужо можна сканчаць у такім выпадку? — [[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Gleb Leo|гутаркі]]) 15:08, 8 чэрвеня 2022 (+03) :: Вітаю. Ну ўвогуле варта падаць запыт на адміністратара ў Мэта-вікі (зараз ня памятаю дакладна, дзе гэта знаходзіцца), а яны там ужо будуць арыентавацца па выніках. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 18:07, 9 чэрвеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Артыкулы да выдалення]] == Hi, could you please review the deletion requests in the above category? '''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' 21:37, 28 чэрвеня 2022 (+03) == [[Шаблон:Службовы загаловак]] == Добры вечар! Перакладаючы правілы, заўважыў, што гэты шаблён фактычна не працуе, як тэарэтычна павінны. Як я зразумеў, праблема ў тым, што ў нашых старонках з прыстаўкай «MediaWiki:» не прапісана наступнае: <poem> /* Real header templates */ .processheadertemplate, .portalheadertemplate, .authortemplate, .headertemplate { width: 100%; margin-bottom: 5px; } /* Process_header template */ .processheadertemplate { border: 1px solid #966; background-color: #DCA; }</poem> Але я рэдагаваць гэтага кшталту старонкі, на жаль і на дзіва для сябе, не магу. Якая пасада дазваляе іх рэдагаваць ды ці маеце Вы дазвол на рэдагаваньне такіх старонак? [[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Размовы з удзельнікам:Gleb Leo|размовы]]) 22:16, 15 жніўня 2022 (+03) :Тое ж самае датычыцца шаблёну [[Шаблон:Правіла]], створанага на ўзор іншых разьдзелаў. Відаць, не стае таксама прапісаньня, што такое "messagebox". [[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Размовы з удзельнікам:Gleb Leo|размовы]]) 23:20, 15 жніўня 2022 (+03) :: Гэтую прастору назваў маюць права рэдагаваць адміністратары інтэрфэйсу. Запыт на атрыманьне сьцяга такога адміністратара падаецца асобна альбо спэцыяльна пазначаецца пры запыце на сьцяг адміністратара. :: Я такога права ня маю. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Размовы з удзельнікам:Taravyvan Adijene|размовы]]) 08:51, 16 жніўня 2022 (+03) :::Сумна выходзіць, што правіць няма каму. Да таго ж я тут спрабаваў стварыць навігацыйную [[:Шаблон:Навігацыя ў аўтарскім праве|таблічку]] па аўтарскім праве {{Ш|Навігацыя ў аўтарскім праве}} спачатку на ўзор ангельскага разьдзелу, потым на ўзор нашай клясычнай Вікіпэдыі, але ў выніку атрымалася нейкае абы-што з купай бескарысных модуляў ([[Модуль:Arguments]], [[Модуль:Color contrast]], [[Модуль:Color contrast/colors]], [[Модуль:Спасылкі шаблёну]]) і дапаможных шаблёнаў ({{ш|Спасылкі шаблёну}} і {{ш|Навігацыйная табліца}}). Ці Вы разьбіраецеся ў гэтым, каб стварыць прыстойны выгляд? :::Да таго ж нам вельмі патрэбны «дынамічны» шаблён аўтарскага права, як ва [[:uk:Шаблон:PD-auto|ўкраінскім]] ды [[:ru:Шаблон:АП|расейскім]] разьдзеле. Пад «дынамічнасьцю» я маю на ўвазе, каб адзін шаблён мог паказваць, што аўтар у грамадзкім набытку або не. Бо для нас гэта асабліва важна: міжваенныя віленскія выданні абараняюцца летувіскім правам, праз што яны ахоўваюцца 70 гадоў у адрозненне ад нашых 50. У нас ёсць аўтары, якія друкаваліся ў Вільні, але чый тэрмін у 50 гадоў прайшоў ([[Аўтар:Базыль Камароўскі|Камароўскі]], [[Аўтар:Іван Ермачэнка|Ермачэнка]], [[Аўтар:Францішак Кушаль|Кушаль]]) і чые творы з сучаснай Беларусі або Канады ўжо вольныя. Таму, на маю думку, варта стварыць такі дынамічны шаблён хаця б на аснове {{ш|PD-old-70}} (асабліва было б цудоўна, каб карцінка ў ім зьмянялася як у расейскім разьдзеле), каб было бачна, што творы, апублікаваныя ў суседніх краінах яшчэ абараняюцца. Таксама падобны шаблён нам патрэбны і асобна для Расеі, бо, паводле ейнага заканадаўства, адлік тэрміну аховы правоў ідзе ад даты рэабілітацыі. Такім парадкам, пецярбурскія творы [[Аўтар:Цішка Гартны|Жылуновіча]] яшчэ абараняюцца. :::На жаль, маіх сьціплых ведаў у дадзенай сфэры, каб гэта рэалізаваць не стае. Ці можаце дапамагчы з гэтым таксама? [[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Размовы з удзельнікам:Gleb Leo|размовы]]) 18:14, 16 жніўня 2022 (+03) 9qoae9je1h0q70abxolhr1ssjakby0k 104 8949 88187 67520 2022-08-20T05:41:51Z VasyaRogov 1510 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Хомелка" /></noinclude>ПРАДМОВА ДА 3-га ВЫДАНЬНЯ Нам усім добра вядомы той політыка-соцыяльны ўклад жыцьця, які быў пад цяжкаю рукою самаўладзтва ў Расіі наогул і ў нас на Беларусі. Змагаючыся з усім тым, што было карысна для пролетарска-сялянскіх мас Расіі, самаўладзтва, разам з тым, змагалася з усім тым, што насіла на сабе адзнакі мясцовага ці нацыянальнага характару. Усё вялікае, агульнае ставілася замест дробнага, мясцовага і нацыянальнага. Панавала ідэя імпэрыялізму. З офіцыяльнага боку існавала політычна і культурна толькі адзіная і непадзельная Расія, якая ведала і падтрымлівала адзіную і непадзельную гісторыю, агульна-рускую гісторыю царска-панскага кірунку. Такая гісторыя чыталася і выкладалася ўва ўсіх школах вялікай імпэрыі, да якое-б грамадзкае клясы і нацыянальнасьці яны не належалі, у якой-бы мове яны не гаварылі. На гэтай царскай, агульна-рускай гісторыі адукаваліся і мы, што вышлі з працоўных мас Беларусі. У часы імпэрыі не зварачалася ўвагі на тое, што з соцыяльнага і культурнага боку не магло быць і ніколі ня было цэльнай і адзінай Расіі. Не зварачалася ўвагі на тое, што адзін супроць другога стаяць дзьве клясы рускага так званага «народу», інтарэсы каторых ня толькі не супадаюць, але йдуць адзін на другога; дзьве клясы, каторыя разьдзелены глыбокаю прорваю, праз якую масты ня будуюцца. Было зьняважана і тое, што гэтая політычна-адзіная Расія лічыць у сваім складзе далёка больш за 100 народаў, што прырода Расіі сьпявае свае рознастайныя сьпевы і формуе асобныя этнографічныя адзінкі народаў, што падданыя адзінай імпэрыі гавораць у розных мовах і маюць кожны свой асобны быт, кожны сваё мінулае, на каторым будуецца яго будучына. І што ж зрабілася? Зрабілася тое, што і заўжды робіцца ў такім разе. Мы ніколі ня ведалі і цяпер ня ведаем сапраўднай агульна-рускай гісторыі, бо толькі тады магчыма знаць агульнае, калі мы ведаем дробнае, з якога складаецца агульнае. У гісторыі, таксама як і ў другіх навуках, павінна йсьці не ад агульнага да асобнага, а наадварот. У часы самаўладзтва шырокім колам грамадзянства здавалася, што моцна стаіць на нагах жалезны кумір царска-панскай імпэрыі, што моцна ён трымае і доўга яшчэ будзе трымаць у магутных руках політыка-соцыяль-<noinclude></noinclude> 3tcdm0295g3adjftamqkcqe84ba5ium 104 8959 88188 67535 2022-08-20T05:42:02Z VasyaRogov 1510 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Unomano" /></noinclude>ПЕРШЫ ПЭРЫОД БЕЛАРУСКАЕ ГІСТОРЫІ (IX—XIII ст.). СТАРАЖЫТНЫЯ НАСЕЛЬНІКІ БЕЛАРУСІ Каля часоў IX сталецьця землі, занятыя ўсходнімі, рускімі славянамі, дзяліліся паводлуг рэчных сыстэм і гандлёвых цэнтраў на чатырьі тэрыторыі. На поўначы, пасярод вазёр, балот і лясоў, цэнтруючыся ўкола Ільменю, лягла зямля Ноўгарадзкіх славян. Далёка на ўсход цягнуліся гэтыя землі, даходзячы аж да Уральскіх гор. Кіраваў імі «Гаспадзін вялікі Ноўгарад». Пад усходнімі землямі Ноўгараду, паміж Волгаю і Акою, ляглі землі, што цягнуліся да Ростава Вялікага і да Суздалю. Значную ролю будуць мець гэтыя землі толькі з пачатку XIII сталецьця. На поўдні, па сярэдняму і ніжнему Дняпру, уходзячы аж у стэпы, лягла Дняпроўская Русь, сцэнтраваная ўкола багатага Кіеву. Гісторыя гэтае зямлі нам добра вядома з агульных курсаў расійскай гісторыі, якая разглядала жыцьцё амаль што яго аднаго. Паміж заходнімі Ноўгарадзкімі і Кіеўскімі землямі, па верхняй Заходняй Дзьвіне і верхняму Дняпру з Прыпяцьцю, Бярэзінаю і Сожам лягліземлі будучай Беларусі, каторыя цэнтраваліся ўкола гораду Полацку. Гэта ёсьць так званая Полацкая Русь. Насельнікамі вышэйпаказанай тэрыторыі (Полацкай) былі тры ўсходня-славянскія, рускія пляменьні: крывічы, дрыгвічы і радзімічы. Сярод крывічоў і дрыгвічоў жылі яшчэ літвіны, напр., ятвягі. Найвялікшым племем былі крывічы, каторыя жылі па вышнявінах рэк — Заходняй Дзьвіны, Дняпра і Лаваці. Што датычыць назвы «крывічы», то адны вучоныя гавораць, што крывіча так назвалі за тое, што ён быў хітры, крывадушны чалавек. Другія вучоныя вядуць імя «крывічы» ад слова «кроў», тады назву «крывічы» магчыма разумець: «сваякі па крыві», кроўныя. Раскіданыя па шырокаму абшару, крывічы сваёю назваю як-бы падкрэсьлівалі сваё сваяцтва. Дрыгвічы расьсяліліся паміж Прыпяцьцю і Заходняй Дзьвіною. Сярэдзіна сялібы дрыгвічоў супадае з нашай Меншчынай. Яны жылі пасярод лясоў і балот, дзе шмат было багнін, інакш кажучы, дрыгвы. Адсюль і пашло іх імя. Пасьля іх толькі ў Меншчыне засталося больш як 30 тысяч курганоў-магільнікаў. Радзімічы былі невялікім пле-<noinclude></noinclude> pv7yxhtflxrvdiyy4xtetfom1xzuqc3 104 9040 88186 67528 2022-08-20T05:41:42Z VasyaRogov 1510 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Renessaince" /></noinclude>Ува ўсіх краёх з моцна разьвітым гандлем жыхары дзеляцца на соцыяльныя групы, клясы па сваёй маемасьці. Так было і ў Полацкай Русі. Гандлёвы капітал разьбіваў жыхароў яе таго часу на два лягэры, непадобныя адзін на друіі. З аднаго боку стаяла ня надта вялікая грамада людзей з аграмаднай маемасьцю і белымі, чыстымі рукамі. З другога боку стаяла вялікая грамада з маленькай маемасьцю альбо і без яе, з працоўнымі, мазолістымі рукамі. Першыя зваліся людзьмі добрымі, лепшымі, другія — меншымі, подлымі (нісшымі). Добрыя, ці лепшыя, людзі — гэта былі гандляры і зямляўласьнікі краю. Іх крамы і маёнткі былі раскіданы па ўсёй тэрыторыі. У іх руках была вялікая моц гандлёвага і зямельнага капіталу, з катораю часта не маглі спрачацца і змагацца нават князі. На вечах яны мелі перавагу не затым, што іх было многа, а затым, што ў іх бок цягнулі экономічна залежныя ад іх дробныя людзі, баючыся іх, як капіталістых. Гэта зразумела тым больш, што галасаваньне на вечах ня было патаемнае. Лепшыя людзі паміж сабою таксама дзяліліся на асобныя групы болыы ці менш багатых людзей. Багацейшыя фаміліі гэтых заможных людзей з роду ў род давалі прадстаўнікоў на выбарныя грамадзянскія і політычныя ўрады і такім спосабам выдзяляліся з сваёй соцыяльнай групы як знатнейшыя. Гэта і ёсьць земскія баяры. Яны часта вялі барацьбу з князямі дэмократычнага настрою і ў іншыя часы перамагалі іх. Так, напрыклад, было ў Полацкай воласьці пасьля сьмерці Ўсяслава Васільковіча ў 1180 годзе, калі земскія баяры полацкія праз веча залажылі рэспубліку, на чале каторай сталі 30 чалавек старшыны. Усе бедныя жыхары Полаччыны зьліваліся ў адну многалюдную клясу меншых, ці подлых, людзей. Жылі яны як па гарадох, так і па вёсках. У гарадох гэта былі дробныя гандляры, што гандлявалі часам на пазычаны, часам на невялічкі ўласны капітал; апроч іх такімі людзьмі былі прыказчыкі, рамесьнікі, работнікі і другі дробны мясцовы люд. Па вёсках гэта былі мужыкі-сяляне. Частка іх была незалежнымі аратымі ўласнага кавалачку зямлі (смерды), а частка ўжо залежала экономічна ад багатых зямляўласьнікаў (закупы). Працавалі яны ўжо не на ўласнай зямлі, а часам мелі і ня ўласны інвэнтар: і тое і другое яны бралі ў пазычку, ці ў арэнду ў багатага зямляўласьніка.<noinclude></noinclude> s5se8bs6w3z2f9jieha6uyfnrbshgy9 0 11196 88131 33516 2022-08-19T12:42:22Z Gleb Leo 2440 Замена старонкі на '{{Загаловак | назва = Дудар | аўтар = Вацлаў Ластоўскі | сэкцыя = Апавяданне | папярэдні = | наступны = | год = 1920-ыя | анатацыі = }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1/Дудар|Дудар]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восен...' wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Дудар | аўтар = Вацлаў Ластоўскі | сэкцыя = Апавяданне | папярэдні = | наступны = | год = 1920-ыя | анатацыі = }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1/Дудар|Дудар]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восень 1973. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1|№1 (31)]]}} [[Катэгорыя:Апавяданні Вацлава Ластоўскага]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] 42skew129jbmktt4hpc5v75yioffrsi 88132 88131 2022-08-19T12:42:29Z Gleb Leo 2440 Gleb Leo перанёс старонку [[Дудар (Вацлаў Ластоўскі)]] у [[Дудар (Ластоўскі)]] wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Дудар | аўтар = Вацлаў Ластоўскі | сэкцыя = Апавяданне | папярэдні = | наступны = | год = 1920-ыя | анатацыі = }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1/Дудар|Дудар]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восень 1973. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1|№1 (31)]]}} [[Катэгорыя:Апавяданні Вацлава Ластоўскага]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] 42skew129jbmktt4hpc5v75yioffrsi 88134 88132 2022-08-19T12:42:39Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Дудар | аўтар = Вацлаў Ластоўскі | сэкцыя = Апавяданне | папярэдні = | наступны = | год = 1920-ыя | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1/Дудар|Дудар]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восень 1973. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1973/1|№1 (31)]]}} [[Катэгорыя:Апавяданні Вацлава Ластоўскага]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] regw6347inpshmrr3jfwzpajrd9cys8 102 12221 88193 74696 2022-08-20T06:18:52Z Nejurist 840 /* Творы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара |Імёны = Адам |Прозвішча = Станкевіч |Варыянты імёнаў = Ігнат Папараць, А. Сакалінскі, Васіль Будзіловіч |Выява = Adam Stankevich.jpg |ДН = 6 студзеня 1892 |Месца нараджэння = в. Арляняты, Ашмянскі павет, цяпер Смаргонскі раён |ДС = 29 лістапада 1949 |Месца смерці = Тайшэцкі раён, Іркуцкай вобласці |Апісанне = беларускі каталіцкі сьвятар, грамадзкі дзяяч |Іншае = |Вікіпедыя = Адам Станкевіч |Вікіпедыя2 = Адам Станкевіч |Вікіцытатнік = Адам Станкевіч |Вікісховішча = |Вікіліўр = |ЭСБЕ = |Google = |Катэгорыя = Адам Станкевіч |Першая літара прозвішча = С }} == Творы == {{Усе творы}} '''1919''' * [[У «палоне» паэзіі Якуба Коласа]] '''1920''' * [[Духавенства і народ]] * [[Нам патрэбны свой Сойм]] * [[Беларусь і замірэнне]] * [[Які мір будзе трывалкі?]] * [[Наш народ]] * [[У чым наша сіла?]] * [[У Святы Калядны вечар]] * [[З апошніх дзён]] * [[Куток аб уніі (Станкевіч)]] '''1925''' * [[Doktar Francišak Skaryna — pieršy drukar biełaruski (1525-1925)]] '''1926''' * [[Мой успамін аб Мітрапаліту Андрэю Шаптыцкім]] '''1928''' * [[Biełaruskaja mowa u skołach Biełarusi XVI i XVII st.]] '''1929''' * [[Родная мова ў сьвятынях]] '''1930''' * [[Вітаўт Вялікі і беларусы]] * [[Fr. Bahušewič : jaho žyćcio i tworčaść]] '''1931''' * {{Скан|[[Kazimier Swajak. Narysy ab jahonaj ideolohii]]|Kazimier Swajak. narysy ab jahonaj ideolohii.pdf}} '''1933''' * [[Кастусь Каліноўскі, "Мужыцкая праўда" і ідэя Незалежнасьці Беларусі]] '''1934''' * [[Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення]] '''1935''' * [[«Mužyckaja Prauda» і «Гомон»]] * [[Прафэсар Браніслаў Эпімах-Шыпіла: з яго жыцьця і працы]] '''1936''' * [[Доктар Франціш Скарына і яго культурная праца]] '''1937''' * [[Этычныя падставы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў]] * [[У аспекце сацыяльнай справядлівасці]] * {{Скан|[[Mahnušeŭski. Paŭluk Bachrym. Babroŭski]]|Mahnuseuski-pauluk-bachrym-babrouski-da-wytokau-bielaruskaha-adradzennia.pdf}} '''1938''' * [[Міхал Забэйда-Суміцкі і беларуская народная песьня]] * [[U čeść 950-hodździa chryščeńnia Biełarusi]] * [[Божае слова: Лекцыі, Евангеллі і прамовы на нядзелі і святы]] '''1939''' * {{Скан|[[Bielaruski chryścijanski ruch]]|Bielaruski-chryscijanski-ruch-histarycny-narys.pdf}} '''1940''' * [[Хрысьціянства і беларускі народ]] '''1944''' * [[Святой памяці Пётры Простага (кс. др. Ільдэфонс Бобіч)]] [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія гісторыкі]] [[Катэгорыя:Беларускія палітыкі]] [[Катэгорыя:Беларускія рэлігійныя дзеячы]] [[Катэгорыя:Рыма-каталікі]] [[Катэгорыя:Публіцысты]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] 4evad04wlxlqcgqqt1l6f1t5fhbeaqw 0 12265 88129 37295 2022-08-19T12:30:19Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Хрыстос Уваскрос! | аўтар = Вячаслаў Вячаслававіч Адамовіч | секцыя = Абразок | крыніца = [https://files.knihi.com/Knihi/Pieryjodyka/mab.lt/Dauniejsyja/Vilnia/Hramadski_holas_Vilnia,_1924-1926.pdf.zip/224426-1925-18.pdf Часопіс «Грамадзкі голас», № 18 (72). 19 красавіка 1925 г., б. 1] | дата = 1925 год }} <center>''Хрыстос Уваскрос!''</center> <div style="text-indent:2em;"> Нясецца адаўсюль радасная вестка! Аб гэтым гавора зямля, пяюць птушкі, радасна лес шуміць і сонца праменьні быццам сьмяюцца… Усё цешыцца, ўсе пяюць: Хрыстос Уваскрос!… А чаму-ж у мяне так сумна на душы? Чаму жаль нейкі сэрца апанаваў? Чаму?… Гудзяць званы і гук іх у даль лясоў, палёў ідзе, апавяшчаючы ўсім: Хрыстос Уваскрос!… Скончаны дні-ночы панаваньня! Сьвет зазьяў усім людзям і зерне згоды ўзыйшло… Дык бярэце-ж яго, людзі! Хутчэй бярэце! Ня дайце згінуць! Хутчэй палівайце яго вадой жывой, каб прарасло яно! Гудуць званы! Цешыцца неба і зямля! А чаму-ж так сумна на душы? Чаму жудасна робіцца, цяжка? Чаму? Гэй, спынецеся, людзі, каваць кайданы! Будаваць муры турмаў! Ліць кроў братоў сваіх! Выкіньце з сэрца злосьць, ночы панаваньне і зьдзек ад меншымі братамі!… Не, не! забылі людзі слоў Яго завет! Забылі мукі на крыжы! Ноч далей у сэрцах іх пануе і ня чуюць людзі, як усё кліча да згоды, да супольнае працы, да словаў Яго сьвятых!… Гудуць званы! Цешыцца неба і зямля! І ўсё гавора: Уваскрос Хрыстос!… </div> {{***}} <div style="text-indent:2em;"> Стыне кроў, мацнеюць краты, зьвіняць кайданы… Плача сэрца, плача Яго душа, і з вачэй сьвятых ізноў льюцца на зямлю Яго сьлёзы… Яго забыты словы: «Мір вам, людзі!…» </div> {{Калёнтытул|right='''Дзяргач.'''}} [[Катэгорыя:Проза Вячаслава Вячаслававіча Адамовіча‎]] 18ugegdnnbjtk1kd9ppubnsqzq7296w 102 14165 88179 70848 2022-08-19T22:19:32Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча =Пушча | Імёны =Язэп | Першая літара прозвішча =П | Варыянты імёнаў =Л.Кудзер; Язэп Кудзер; Лясун; Пушча; А.Пушча; Л.Трыер; сапр. Іосіф Паўлавіч Плашчынскі | Апісанне =беларускі паэт, крытык, перакладчык. | Іншае = | ДН =7 мая (20 мая) 1902 | Месца нараджэння =в. Каралішчавічы, Менскі павет, Мінская губерня, цяпер Мінскі раён | ДС = 14 верасня 1964 | Месца смерці =Мінск | Выява =Jazep Pušča2.jpg | Вікіпедыя =be:Язэп Пушча | Вікіпедыя2 =be-x-old:Язэп Пушча | Вікіцытатнік = | Вікісховішча = | Вікіліўр = | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Язэп Пушча | Google = }} == Творы == {{All works‎}} ===Вершы=== '''1927''' * [[Лісты да сабакі]] '''1930''' * [[Дачушкам Галі і Лялі. Коцік — вусаты роцік і Мышка-стрыжка]] * [[Ліст да Галі і Лялі]] * [[Ліст да дачушак]] '''1931''' * [[Калі у Шадрынск, на Ісець]] * [[На свеце боль і смутак ёсць]] * [[Дачушцы Галі]] * [[Ліст першы]] '''1932''' * [[Ліст другі]] * [[Дзе ты, зорка?]] * [[На этапе]] * [[Паўночная тайга шуміць]] * [[Пясняр за кратамі сядзеў]] '''1933''' * [[Дзекабрыстам]] '''1934''' * [[Мой ясны сокал!..]] * [[Суровы лёс]] * [[Як я цябе любіў!]] '''1935''' * [[Шумі, Уральская тайга]] * [[Анапскія настроі]] '''1936''' * [[Авідзій]] *[[Адаму Міцкевічу]] * [[Байрану]] '''1942''' * [[Восень (Пушча, 1942)]] * [[Гоняць у няволю]] * [[Дамоклаў меч]] * [[Плач сіротак]] * [[Янку Купалу (Пушча)]] '''1943''' * [[Волаты]] * [[Залаты струмень]] * [[Мой саколік ясны]] * [[Мой ты родны, мой сынок]] '''1944''' * [[Кукавала зязюля]] '''1947''' * [[Зямелькі тры жменькі]] * [[З руінаў Мінск паранены ўстае]] * [[Іду і падаю пад крыжам]] '''1952''' * [[У Кіславодску]] * [[Расіі слава]] * [[Жаданне (Пушча)]] * [[Коціцца па твары ды сляза гарачая]] * [[Не заблудзіўся я ў цёмным лесе]] * [[А. М. Радзішчаву]] * [[Сыну]] * [[Завіхаюся пісаць]] * [[Смяртэльны грэх]] '''1953''' * [[Прасторы, песні родныя]] * [[Смерць тырана]] * [[Хто сказаў?]] * [[Сваю душу я вам даверыў]] * [[Вецер ў полі, скруха на сэрцы]] '''1954''' * [[Я — не Гарацый]] '''1955''' * [[Пажар палае]] * [[Выйду, гляну...]] * [[Кіпарысы]] * [[Мора (Пушча)]] * [[На ўзмор’і]] * [[Светлыя радкі]] '''1956''' * [[Наш Купала, наш пясняр вялікі]] * [[У Мінску]] * [[Вучні]] * [[Гром вясновы прагрымеў]] * [[Між бярозак, дзвюх сясцёр]] * [[Дзесяцікласнікі]] * [[Як хадзілі па Радзіме]] * [[Дзень добры, Мінск!]] * [[З народам я]] * [[Канцэрт]] * [[Крыніца (Пушча)]] * [[Паэзія мая]] * [[Салавей (Пушча)]] * [[Ураджай]] * [[Я дакранаюся душой да струн]] * [[Рэквіем]] * [[«Рэквіем» спазніўся]] * [[Сцягі мы неслі]] * [[Восень (Пушча, 1956)]] * [[Сонца]] * [[Бяру у рукі ліру...]] * [[Пад родным небам]] * [[Пад Новы Год]] * [[Пад Новы Год]] * [[Песня, у сэрцы не маўчы]] * [[Здаецца, букеты блакітнага лёну]] * [[Імчы!..]] * [[Красуйце вечна, кіпарысы]] * [[На возеры цудоўным Рыца]] * [[Куранты б’юць]] * [[На сонечнай зямлі]] * [[Настаўнік]] * [[Ні вечарам, ні ўранку]] * [[Прыляцелі шпакі]] * [[Студэнты]] * [[Споведзь]] * [[Ў руках ні разу не трымаў кадзіла.]] * [[Чайкі клічуць]] * [[Яшчэ ў юнацкія гады]] '''1957''' * [[Равеснікам]] * [[Будаўнік]] * [[Расіі]] * [[Дантэ Аліг’еры]] * [[Кастрычнік]] * [[Расхрыстаў сэрца і душу...]] * [[Песня песень]] * [[Сяргею Ясеніну]] * [[Вясна (Пушча, 1957)]] * [[Лета (Пушча)]] * [[Люблю (Пушча, 1957)]] * [[У.Д.]] * [[Сорак зорак]] * [[Фантаны]] * [[А.Я.]] * [[Хацеў дарвацца да жывой крыніцы]] * [[Яну Райнісу]] * [[У школе]] * [[Дваццаць пяты]] * [[Буду жыць]] * [[Бяжыць рака]] * [[Віно паэзіі]] * [[Восень (Пушча, 1957)]] * [[Гады ідуць]] * [[Дзень добры! (Пушча, 1957)]] * [[З родных пушч, бароў высокіх]] * [[Залатая восень]] * [[Зашумі, зялёны!]] * [[Зоська і Антосік]] * [[Крытыку (Пушча)]] * [[На усходзе сонца]] * [[Пальмы славы]] * [[Перад апалонам]] * [[Першакласніцы]] * [[Песня лета]] * [[Сардэчны і любы мой дружа]] * [[Укленчы, сэрца, на пясок]] * [[Хлопчык, як вясёлка]] * [[Школьны званок]] * [[Шпакі]] * [[Шчодрае лета]] * [[Ахвотна і весела]] * [[Ці бачыў хто з вас?]] '''1958''' * [[Жыве у родным, светлым доме славянін]] * [[Дзень добры, Радзіма!]] * [[Маяк жыцця]] * [[Не паднімаў я каменя на брата]] * [[Прыпаў я да крыніцы]] * [[Шэфы]] * [[Сляза скацілася, спаўзла]] * [[Песні сэрца]] * [[Зорка Саветаў]] * [[Гаспадар-народ]] * [[Слаўся, Радзіма]] * [[Бяседная (Пушча)]] * [[Свята]] * [[Юнацтва]] * [[Адвітанне]] * [[Двойчы два — чатыры]] * [[Зіма (Пушча)]] * [[Мясціны гэтыя з маленства мне знаёмы]] * [[Клёнік]] * [[Сустракае восень]] '''1959''' * [[Усміхаецца вясна]] * [[У кожным слове, быццам у крыштале]] * [[На возеры]] * [[Як добра!]] * [[А ў бары, бары сасонкі]] * [[Веру і верце]] * [[Вішанька]] * [[Восень жыта сее]] * [[Журавінка, журавінка]] * [[Курлы, курлы]] * [[На балоце]] * [[У дарозе (Пушча)]] * [[З добрым ранкам, дзеці]] * [[Настаўніца]] * [[У Чаадаеве]] * [[Мінск]] * [[Песня (Пушча)]] * [[Успаміны]] * [[Паважаны Станіслаў Пятровіч і Кацярына...!]] '''1960''' * [[На мінскім заводзе аўтаматычных ліній]] * [[Ленін (Пушча)]] * [[Жар-птушка]] * [[Вясна (Пушча, 1960)]] * [[На мінскім возеры]] * [[Хмурынка смутку]] * [[Белавежа]] * [[Пачатак легенды]] * [[Свіцязь]] * [[У Навагрудку]] * [[Курган бяссмерця]] * [[У шчорсах]] * [[Валуны]] * [[Светлы Нёман-чарадзей]] * [[Сёстры]] * [[На беразе гадоў]] * [[Красуй, жыві!]] * [[Ліст да чытача ў сувязі з выхадам зборніка «Вершы і паэмы»]] * [[Неадасланыя лісты]] * [[Выстрыгалі з фотакартак]] * [[Душа гарыць, баліць]] '''1961''' * [[Чарадзей вялікі]] * [[Музыка вясны]] * [[Гімн славы]] * [[Паэты — сумленне народа]] * [[На Радзіме так прыгожа]] * [[Ты — як песня тая]] * [[Будуем]] * [[Жытні колас (Пушча)]] * [[Рана сонейка устала]] * [[Гродна]] * [[Дарогі юнацтва, шляхі маладосці]] * [[Ой, бярозка, прыгажуня у хусцінцы]] * [[Засяваю поле чыстым зернем]] * [[Крытыкам]] * [[На зямлі Літоўскай]] * [[Не лез пішчом я на Парнас]] * [[Сталее песня год ад году]] * [[Упрочкі песня не збяжыць]] * [[Яшчэ ў вялікім я даўгу]] * [[Вясенні шум сасны]] * [[Георгію Змітравічу Вылчаву]] '''1962''' * [[За ўсе, за ўсе вам дзякуй]] * [[Прыйшла пара — пасваталі]] * [[Люблю (Пушча, 1962)]] * [[Адцвітае ў садзе ружа]] * [[Хвіліны урачыстыя]] * [[На салаўіны лад]] * [[Ой вы, травы, травы-мурагі]] * [[На хараство не надзівіцца]] * [[Хачу спяваць, а не маліцца]] * [[Календара я не гартаю]] * [[На дарогах Беларусі]] * [[Навагодняе віно]] * [[Хараством зямлі любуюся]] * [[Паэт і салаўі]] * [[На Свіслачы]] * [[Радзіма]] * [[Сказала партыя народу праўду]] * [[Няўжо з пасцелі мне не ўстаць]] * [[Поплеч Пушкін і Купала]] * [[Зноў слухаю гоман]] * [[Сяўба]] * [[Добры вечар, Мінск вячэрні]] * [[Душа пяснярская гарыць]] * [[У. Д — ку]] * [[Да тваіх жывых крыніц-грудзей]] * [[Яна, як сонейка ў крыштале]] * [[Сталічны ранак]] * [[Елачка]] * [[Ізноў у квецені сады]] * [[Не разняць рук братніх]] '''1963''' * [[Настаўнікам чаадаеўскай школы]] * [[У сонечны зімовы поўдзень]] * [[Блакітнае мора]] * [[Дзень добры! (Пушча, 1963)]] '''Вершы невядомых гадоў''' * [[Любіць мы і тады умелі]] * [[Унук і праўнук дзён сучасных]] * [[З песняй-лёсам]] * [[Музыка і танцы]] * [[Апякун]] * [[Гром першы гукае]] * [[Толік-саколік]] * [[У ёлачкі-іголачкі]] * [[Брэст]] * [[Над кронамі — блакіт]] '''Экспромты''' * [[Віншаванне]] * [[Я жыць хачу...]] * [[Калі гараць зарніцы]] * [[Неспакойна б’ецца сэрца]] * [[Над рэчкаю таполя маладая]] * [[Калі дзень часам пройдзе марна]] * [[Дружна вяслуйце, родныя хлопцы]] * [[Сонейка маё, дзівіся]] * [[Цалуй і абнімай]] * [[Клён шуміць на горцы]] * [[Хто мне дасць адказ]] * [[І адбылося, і збылося]] * [[Народу прыкрае пітво]] * [[Палае Мінск пажарам.]] * [[Здолелі усё адолець]] * [[Мне скваркі вялікай не трэба]] * [[Хочацца так верыць.]] * [[У далі веснавыя гляньце]] * [[Выйду, гляну я з гары высокай]] * [[Мая радзімая зямля,]] * [[Ён быў, нібы айчым суровы]] * [[Айчым над намі лютаваў]] * [[Не зведалі людскіх пакут]] * [[Гісторыя разгорне кнігу дзён мінулых]] * [[З чаго пачаць?]] * [[Як толькі ўспомню вас, сябры]] * [[Мароз нас прабіраў наскрозь]] * [[Не нашая ужо віна,]] * [[Не трэба сёння успамінаў]] * [[Крытыкам]] * [[Здаецца часам: я усім чужы]] * [[Выйдзі, палюбуйся]] * [[Не скалы, не уцёсы]] * [[Вечар весні]] * [[Фашызм]] * [[Сон (Пушча)]] * [[Намесніку галоўнага рэдактара]] * [[Жураўлі ляцяць, курлычуць]] * [[Ў небе зорна]] * [[Хоць сівер і тушыў, але не патушыў]] * [[Які ў душы настрой!]] * [[Плач]] * [[Як на той скале-гары]] * [[Юнацкія гады]] * [[А што пакіну я]] * [[Больш не ўзыду на трэснутае шкло]] * [[Віно змянілі вы на квас]] * [[Дзе бегаў я і рос]] * [[Жывыя сокі я п’ю]] * [[Май і салавей]] * [[Меч свой гісторыя вострыць]] * [[Не зялёны шум, а гоман]] * [[Светлы ранак, ясны поўдзень]] * [[Не ўсе да славы йшлі]] * [[Пазналі мы гады]] * [[Пазнаў выгнання лёс]] * [[Ўзыходзіў на Байдары]] * [[Радзіму, Беларусь сваю]] * [[З Радзімы з кроўю дралі лыкі]] * [[На паншчыне-прыгоне]] * [[Прывітанне]] * [[У шчаслівы дзень вясновы]] * [[Гэтак не пісаў даўно]] * [[Быў і я, браткі, салдатам]] * [[Міколе Хведаровічу]] * [[Я за дабро плачу дабром]] * [[Пішу ці не пішу]] * [[Да каго я прыгарнуся]] * [[Ні бюстаў, партрэтаў]] * [[Адаме, добры дружа]] * [[Я зведаў прагу да жыцця]] {{PD-Беларусь}} [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Маладняк (літаратурнае аб’яднанне)]] [[Катэгорыя:Узвышша (літаратурнае аб’яднанне)]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] dua9m5h5snyapgblihkmbubsft1jjbk 88180 88179 2022-08-19T22:20:43Z Gleb Leo 2440 /* Творы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара | Прозвішча =Пушча | Імёны =Язэп | Першая літара прозвішча =П | Варыянты імёнаў =Л.Кудзер; Язэп Кудзер; Лясун; Пушча; А.Пушча; Л.Трыер; сапр. Іосіф Паўлавіч Плашчынскі | Апісанне =беларускі паэт, крытык, перакладчык. | Іншае = | ДН =7 мая (20 мая) 1902 | Месца нараджэння =в. Каралішчавічы, Менскі павет, Мінская губерня, цяпер Мінскі раён | ДС = 14 верасня 1964 | Месца смерці =Мінск | Выява =Jazep Pušča2.jpg | Вікіпедыя =be:Язэп Пушча | Вікіпедыя2 =be-x-old:Язэп Пушча | Вікіцытатнік = | Вікісховішча = | Вікіліўр = | ЭСБЕ = | Катэгорыя = Язэп Пушча | Google = }} == Творы == {{All works|Вершы Язэпа Пушчы‎}} ===Вершы=== '''1927''' * [[Лісты да сабакі]] '''1930''' * [[Дачушкам Галі і Лялі. Коцік — вусаты роцік і Мышка-стрыжка]] * [[Ліст да Галі і Лялі]] * [[Ліст да дачушак]] '''1931''' * [[Калі у Шадрынск, на Ісець]] * [[На свеце боль і смутак ёсць]] * [[Дачушцы Галі]] * [[Ліст першы]] '''1932''' * [[Ліст другі]] * [[Дзе ты, зорка?]] * [[На этапе]] * [[Паўночная тайга шуміць]] * [[Пясняр за кратамі сядзеў]] '''1933''' * [[Дзекабрыстам]] '''1934''' * [[Мой ясны сокал!..]] * [[Суровы лёс]] * [[Як я цябе любіў!]] '''1935''' * [[Шумі, Уральская тайга]] * [[Анапскія настроі]] '''1936''' * [[Авідзій]] *[[Адаму Міцкевічу]] * [[Байрану]] '''1942''' * [[Восень (Пушча, 1942)]] * [[Гоняць у няволю]] * [[Дамоклаў меч]] * [[Плач сіротак]] * [[Янку Купалу (Пушча)]] '''1943''' * [[Волаты]] * [[Залаты струмень]] * [[Мой саколік ясны]] * [[Мой ты родны, мой сынок]] '''1944''' * [[Кукавала зязюля]] '''1947''' * [[Зямелькі тры жменькі]] * [[З руінаў Мінск паранены ўстае]] * [[Іду і падаю пад крыжам]] '''1952''' * [[У Кіславодску]] * [[Расіі слава]] * [[Жаданне (Пушча)]] * [[Коціцца па твары ды сляза гарачая]] * [[Не заблудзіўся я ў цёмным лесе]] * [[А. М. Радзішчаву]] * [[Сыну]] * [[Завіхаюся пісаць]] * [[Смяртэльны грэх]] '''1953''' * [[Прасторы, песні родныя]] * [[Смерць тырана]] * [[Хто сказаў?]] * [[Сваю душу я вам даверыў]] * [[Вецер ў полі, скруха на сэрцы]] '''1954''' * [[Я — не Гарацый]] '''1955''' * [[Пажар палае]] * [[Выйду, гляну...]] * [[Кіпарысы]] * [[Мора (Пушча)]] * [[На ўзмор’і]] * [[Светлыя радкі]] '''1956''' * [[Наш Купала, наш пясняр вялікі]] * [[У Мінску]] * [[Вучні]] * [[Гром вясновы прагрымеў]] * [[Між бярозак, дзвюх сясцёр]] * [[Дзесяцікласнікі]] * [[Як хадзілі па Радзіме]] * [[Дзень добры, Мінск!]] * [[З народам я]] * [[Канцэрт]] * [[Крыніца (Пушча)]] * [[Паэзія мая]] * [[Салавей (Пушча)]] * [[Ураджай]] * [[Я дакранаюся душой да струн]] * [[Рэквіем]] * [[«Рэквіем» спазніўся]] * [[Сцягі мы неслі]] * [[Восень (Пушча, 1956)]] * [[Сонца]] * [[Бяру у рукі ліру...]] * [[Пад родным небам]] * [[Пад Новы Год]] * [[Пад Новы Год]] * [[Песня, у сэрцы не маўчы]] * [[Здаецца, букеты блакітнага лёну]] * [[Імчы!..]] * [[Красуйце вечна, кіпарысы]] * [[На возеры цудоўным Рыца]] * [[Куранты б’юць]] * [[На сонечнай зямлі]] * [[Настаўнік]] * [[Ні вечарам, ні ўранку]] * [[Прыляцелі шпакі]] * [[Студэнты]] * [[Споведзь]] * [[Ў руках ні разу не трымаў кадзіла.]] * [[Чайкі клічуць]] * [[Яшчэ ў юнацкія гады]] '''1957''' * [[Равеснікам]] * [[Будаўнік]] * [[Расіі]] * [[Дантэ Аліг’еры]] * [[Кастрычнік]] * [[Расхрыстаў сэрца і душу...]] * [[Песня песень]] * [[Сяргею Ясеніну]] * [[Вясна (Пушча, 1957)]] * [[Лета (Пушча)]] * [[Люблю (Пушча, 1957)]] * [[У.Д.]] * [[Сорак зорак]] * [[Фантаны]] * [[А.Я.]] * [[Хацеў дарвацца да жывой крыніцы]] * [[Яну Райнісу]] * [[У школе]] * [[Дваццаць пяты]] * [[Буду жыць]] * [[Бяжыць рака]] * [[Віно паэзіі]] * [[Восень (Пушча, 1957)]] * [[Гады ідуць]] * [[Дзень добры! (Пушча, 1957)]] * [[З родных пушч, бароў высокіх]] * [[Залатая восень]] * [[Зашумі, зялёны!]] * [[Зоська і Антосік]] * [[Крытыку (Пушча)]] * [[На усходзе сонца]] * [[Пальмы славы]] * [[Перад апалонам]] * [[Першакласніцы]] * [[Песня лета]] * [[Сардэчны і любы мой дружа]] * [[Укленчы, сэрца, на пясок]] * [[Хлопчык, як вясёлка]] * [[Школьны званок]] * [[Шпакі]] * [[Шчодрае лета]] * [[Ахвотна і весела]] * [[Ці бачыў хто з вас?]] '''1958''' * [[Жыве у родным, светлым доме славянін]] * [[Дзень добры, Радзіма!]] * [[Маяк жыцця]] * [[Не паднімаў я каменя на брата]] * [[Прыпаў я да крыніцы]] * [[Шэфы]] * [[Сляза скацілася, спаўзла]] * [[Песні сэрца]] * [[Зорка Саветаў]] * [[Гаспадар-народ]] * [[Слаўся, Радзіма]] * [[Бяседная (Пушча)]] * [[Свята]] * [[Юнацтва]] * [[Адвітанне]] * [[Двойчы два — чатыры]] * [[Зіма (Пушча)]] * [[Мясціны гэтыя з маленства мне знаёмы]] * [[Клёнік]] * [[Сустракае восень]] '''1959''' * [[Усміхаецца вясна]] * [[У кожным слове, быццам у крыштале]] * [[На возеры]] * [[Як добра!]] * [[А ў бары, бары сасонкі]] * [[Веру і верце]] * [[Вішанька]] * [[Восень жыта сее]] * [[Журавінка, журавінка]] * [[Курлы, курлы]] * [[На балоце]] * [[У дарозе (Пушча)]] * [[З добрым ранкам, дзеці]] * [[Настаўніца]] * [[У Чаадаеве]] * [[Мінск]] * [[Песня (Пушча)]] * [[Успаміны]] * [[Паважаны Станіслаў Пятровіч і Кацярына...!]] '''1960''' * [[На мінскім заводзе аўтаматычных ліній]] * [[Ленін (Пушча)]] * [[Жар-птушка]] * [[Вясна (Пушча, 1960)]] * [[На мінскім возеры]] * [[Хмурынка смутку]] * [[Белавежа]] * [[Пачатак легенды]] * [[Свіцязь]] * [[У Навагрудку]] * [[Курган бяссмерця]] * [[У шчорсах]] * [[Валуны]] * [[Светлы Нёман-чарадзей]] * [[Сёстры]] * [[На беразе гадоў]] * [[Красуй, жыві!]] * [[Ліст да чытача ў сувязі з выхадам зборніка «Вершы і паэмы»]] * [[Неадасланыя лісты]] * [[Выстрыгалі з фотакартак]] * [[Душа гарыць, баліць]] '''1961''' * [[Чарадзей вялікі]] * [[Музыка вясны]] * [[Гімн славы]] * [[Паэты — сумленне народа]] * [[На Радзіме так прыгожа]] * [[Ты — як песня тая]] * [[Будуем]] * [[Жытні колас (Пушча)]] * [[Рана сонейка устала]] * [[Гродна]] * [[Дарогі юнацтва, шляхі маладосці]] * [[Ой, бярозка, прыгажуня у хусцінцы]] * [[Засяваю поле чыстым зернем]] * [[Крытыкам]] * [[На зямлі Літоўскай]] * [[Не лез пішчом я на Парнас]] * [[Сталее песня год ад году]] * [[Упрочкі песня не збяжыць]] * [[Яшчэ ў вялікім я даўгу]] * [[Вясенні шум сасны]] * [[Георгію Змітравічу Вылчаву]] '''1962''' * [[За ўсе, за ўсе вам дзякуй]] * [[Прыйшла пара — пасваталі]] * [[Люблю (Пушча, 1962)]] * [[Адцвітае ў садзе ружа]] * [[Хвіліны урачыстыя]] * [[На салаўіны лад]] * [[Ой вы, травы, травы-мурагі]] * [[На хараство не надзівіцца]] * [[Хачу спяваць, а не маліцца]] * [[Календара я не гартаю]] * [[На дарогах Беларусі]] * [[Навагодняе віно]] * [[Хараством зямлі любуюся]] * [[Паэт і салаўі]] * [[На Свіслачы]] * [[Радзіма]] * [[Сказала партыя народу праўду]] * [[Няўжо з пасцелі мне не ўстаць]] * [[Поплеч Пушкін і Купала]] * [[Зноў слухаю гоман]] * [[Сяўба]] * [[Добры вечар, Мінск вячэрні]] * [[Душа пяснярская гарыць]] * [[У. Д — ку]] * [[Да тваіх жывых крыніц-грудзей]] * [[Яна, як сонейка ў крыштале]] * [[Сталічны ранак]] * [[Елачка]] * [[Ізноў у квецені сады]] * [[Не разняць рук братніх]] '''1963''' * [[Настаўнікам чаадаеўскай школы]] * [[У сонечны зімовы поўдзень]] * [[Блакітнае мора]] * [[Дзень добры! (Пушча, 1963)]] '''Вершы невядомых гадоў''' * [[Любіць мы і тады умелі]] * [[Унук і праўнук дзён сучасных]] * [[З песняй-лёсам]] * [[Музыка і танцы]] * [[Апякун]] * [[Гром першы гукае]] * [[Толік-саколік]] * [[У ёлачкі-іголачкі]] * [[Брэст]] * [[Над кронамі — блакіт]] '''Экспромты''' * [[Віншаванне]] * [[Я жыць хачу...]] * [[Калі гараць зарніцы]] * [[Неспакойна б’ецца сэрца]] * [[Над рэчкаю таполя маладая]] * [[Калі дзень часам пройдзе марна]] * [[Дружна вяслуйце, родныя хлопцы]] * [[Сонейка маё, дзівіся]] * [[Цалуй і абнімай]] * [[Клён шуміць на горцы]] * [[Хто мне дасць адказ]] * [[І адбылося, і збылося]] * [[Народу прыкрае пітво]] * [[Палае Мінск пажарам.]] * [[Здолелі усё адолець]] * [[Мне скваркі вялікай не трэба]] * [[Хочацца так верыць.]] * [[У далі веснавыя гляньце]] * [[Выйду, гляну я з гары высокай]] * [[Мая радзімая зямля,]] * [[Ён быў, нібы айчым суровы]] * [[Айчым над намі лютаваў]] * [[Не зведалі людскіх пакут]] * [[Гісторыя разгорне кнігу дзён мінулых]] * [[З чаго пачаць?]] * [[Як толькі ўспомню вас, сябры]] * [[Мароз нас прабіраў наскрозь]] * [[Не нашая ужо віна,]] * [[Не трэба сёння успамінаў]] * [[Крытыкам]] * [[Здаецца часам: я усім чужы]] * [[Выйдзі, палюбуйся]] * [[Не скалы, не уцёсы]] * [[Вечар весні]] * [[Фашызм]] * [[Сон (Пушча)]] * [[Намесніку галоўнага рэдактара]] * [[Жураўлі ляцяць, курлычуць]] * [[Ў небе зорна]] * [[Хоць сівер і тушыў, але не патушыў]] * [[Які ў душы настрой!]] * [[Плач]] * [[Як на той скале-гары]] * [[Юнацкія гады]] * [[А што пакіну я]] * [[Больш не ўзыду на трэснутае шкло]] * [[Віно змянілі вы на квас]] * [[Дзе бегаў я і рос]] * [[Жывыя сокі я п’ю]] * [[Май і салавей]] * [[Меч свой гісторыя вострыць]] * [[Не зялёны шум, а гоман]] * [[Светлы ранак, ясны поўдзень]] * [[Не ўсе да славы йшлі]] * [[Пазналі мы гады]] * [[Пазнаў выгнання лёс]] * [[Ўзыходзіў на Байдары]] * [[Радзіму, Беларусь сваю]] * [[З Радзімы з кроўю дралі лыкі]] * [[На паншчыне-прыгоне]] * [[Прывітанне]] * [[У шчаслівы дзень вясновы]] * [[Гэтак не пісаў даўно]] * [[Быў і я, браткі, салдатам]] * [[Міколе Хведаровічу]] * [[Я за дабро плачу дабром]] * [[Пішу ці не пішу]] * [[Да каго я прыгарнуся]] * [[Ні бюстаў, партрэтаў]] * [[Адаме, добры дружа]] * [[Я зведаў прагу да жыцця]] {{PD-Беларусь}} [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] [[Катэгорыя:Перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Маладняк (літаратурнае аб’яднанне)]] [[Катэгорыя:Узвышша (літаратурнае аб’яднанне)]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] d785i6bf9edw9rwncrarb5k6bi1inxe 0 14194 88185 86733 2022-08-20T05:41:31Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Географія Беларусі (выданне 1919 году) | аўтар = Аркадзь Смоліч | год = 1919 | сэкцыя = | папярэдні = | наступны = | анатацыі = Іншыя выданьні: [[Географія Беларусі]] }} Ад рэдакцыі. Школьная камісія Беларускага Навуковага Таварыства, пераглёдзіўшы кнігу А. Смоліча „Географія Беларусі", думае, што яна будзе вельмі карыснай і патрэбнай як для вучняў у школе так і для шырокіх кругоў чытаючае Беларусі, і нэйбале́й для вучыцялёў, ад каторых цяпер новая працеўная школа вымагае, каб яны навучылі дзяцей ня толькі пісаць і чытаць, але і добра працаваць. Скончыўшы школу, прыдзецца перш-на-перш працаваць у сваім краі. А каб магчы працаваць шчырэй і ляпей, трэба яго любіць. Старая школа ўсіх тыпаў не навучыла нас любіць працу і наўмысьля адварочавала нашыя здольчасьці ад вучэньня свайго роднага: ад веды гісторыі, географіі, літэратуры і мовы беларускага народу. I мы пакідаючы навет сярэднюю школу, балёй ведалі аб далёкай чужыне, чымся аб сваім родным. Дык вось цяпер прышла пара ўсім больш-менш цікаўлівым беларусам і наўпёрад вучыцялём папоўніць вялікія нястачы старое школы і зьвярнуцца да свайго краю, да таго, што і як у ім было і што і як цяпер у ім ёсьць. „Географія Беларусі" А. Смоліча дае магчымасьць папоўніць нястачу ў ведзе географіі роднага краю. Як першая спроба, кніжка А. Смоліча павінна выклікаць да сябе цікавасьць паміж усіх добрых грамадзян Беларусі, ня вытруціўшых у сабе пад цяжкім уціскам чужынцоў любоў да нашага вельмі прыгожага краю і нашага працавітага народу. Няхай-жа чытары гэтае кніжкі і — бале́й за ўсіх — вучыцялі вясковых і мескіх школ, азнаёміўшыся з „Географіяй Беларусі“ А. Смоліча, не адмовяцца паказаць нам і тое, што ім здаецца зробленым ня так, або не дароблена. Усе пэўныя недахваты будуць прыняты пад увагу пры другім выданьні гэтае кніжкі. Школьная Камісія Бел. Нав Т-ва. Вільня, Вастрабрамская, № 9. 1919 г. Сакавік. =I. Беларусь паміж сваймі суседзямі.= ==Палажэньне Беларусі.== Беларусь ляжыць у самай сярэдзіне Эўропы. Яна займае вялікі кавалак зямлі (каля 300 тысячаў квадратных вёрстаў, альбо 30 міліёнаў дзесяцін,) які, можна сказаць, з большага мае форму трапэцыі (як сяке́ра) з асноваю ўдаўжкі ў 700 вёр., а ўвышкі ў 550 вёр. (Верхняя аснова мае ўдаўжкі каля 400 вёрст). Значыцца, каб пераехаць цераз усю Беларусь з усходу на захад прыдзецца ехаць 100 міль, а з паўдня на поўнач — 80 міль. Каб акуратней адзначыць мейсца, дзе ляжыць нашая бацькаўшчына на зямной кулі, мы мусім сказаць, што яна ляжыць балёй-меней паміж 40 і 52 градусамі ўсходняе даўжыні (лічачы ад Фэрро) і паміж 51 і 57 градусамі паўночнае шырыні. Як раз у заходняй Беларусі ёсьць географічны цэнтр Эўропы (42,5 і 54). ==Прастор Беларусі.== Беларусь займае прастору каля 300 тысячаў квадр. вёрстаў альбо 30 міліёнаў дзесяцін. Прастор гэта не малы. Сярод культурных краёў ня шмат такіх, каб мелі балёй зямлі, чымсі мае Беларусь, большая часьць гаспадарстваў у Эўропе займае мёньшы прастор. Большыя за Беларусь вось якія старонкі — Нямеччына больш у 1 1/2 разы (мае 480 тыс. кв. вёрст), Францыя, Норвэгія, Швэдзія, Гішпанія і Аўстра-Вэнгрыя таксама большыя за Беларусь. Большая за Беларусь і Украіна і Маскоўшчына — гэтыя старонкі маюць найбольш у Эўропе зямлі.— Роўна з Беларусьсю зямлі маюць Англія (без калёніяў), Італія і Фінляндыя. А рэшта — Баўгарыя, Румынія, Польшча, Літва, Грэцыя, Сэрбія, Бэльгія, Швайцарыя і шмат іншых маюць зямлі меньш чымся ў Беларусі у 2, у 3 і больш таго разоў. ==Колькасьць насяле́ньня і яго шчыльнасьць.== Шмат зямлі ёсьць у Беларусі, ды рэпка народ у ёй жыве. На ўсім прасторы Беларусі жыве ўсяго каля 16 міліёнаў чалавек. Большая часьць зямлі ў нас ляжыць пад бесканечнымі лясамі, пад дзікім балотам. Ворнай зямлі ў нас ня шмат, дый на тэй, якая ёсьць, наш народ гаспадарыць блага, бо ляпей ня ўмее. Дык нашая зямля ледзь-ледзь пракормлявае гэтых 16 міліёнаў чалавек. У Няме́ччыне на гэткім самым прасторы жыло б міліёнаў 45 народу, а ў іншых старонках (напр. у Бэльгіі) шмат балей. Дзеля гэтага па колькасьці насяленьня эўропэйскія гаспадарствы ўжо ня ў 11/2 разы большыя за Беларусь, а ў 3, у 4 разы. Нямеччына мае 65 міліёнаў народу, каля гэтага мае і Англія і Аўстрыя. Меней маюць Італія, Францыя, Украіна, але ўсё-ж шмат балей чымся Беларусь. У Польшчы, Гішпаніі народу будзе блізка што толькі, колькі і ў Беларусі, а рэшта гаспадарстваў маюць насяленьня шмат меней, чымся ёсьць у Беларусі. Гэткія культурныя старонкі, як Швайцарыя, Фінляндыя, Данія маюць усяго па 3 міліёны, а ў Грэцыі і Норвэгіі па 2 міліёны жыхароў. За тое з боку гушчыні пасяленьня Беларусь стаіць бяз мална ў самым канцы ўсіх Эўропэйскіх гаспадарстваў. У Беларусі на 1 квадратнай вярсьце — кругом бяручы, жыве ўсяго толькі 50 чалавек. Радзей, як у Беларусі, народ жыве яшчэ вось у якіх старонках — у Грэцыі, Гішпаніі, Турцыі, Маскоўшчыне, Швэдзіі і Фінляндыі. У Фінляндыі на 1 кв. вярсьце жывець толькі 10 чалавек. Тым часам старонка гэтая вельмі культурная, дый людзі там багата жывуць. ==Сусе́дзі Беларусі.== З захаду Беларусь мяжуецца з Польшчаю, Літвою і Латвіяй. Даўжыня мяжы з Польшчаю каля 250 вёр., Літвой 400 вёр. Латвіяй 200 вёрст. На паўдня ад Беларусі ляжыць Украіна. Мяжа з ёю мае даўжыні каля 1000 вёрстаў. З усходу і поўначы Беларусь аблягае Маскоўшчына. Мяжа з ёю мае даўжыні каля 900 вёрстаў. Беларусь яшчэ не разьмяжавалася акуратна з сваймі суседзямі. Дзеля гэтага, кажучы аб межах Беларусі, мы разумеем тыя межы, у якіх, як усе згаджаюцца, жыве́ беларускі народ. Быць можа, што пры ўстанаўленьні ме́жаў які невялічкі лапік беларускае зямлі дастанецца якому суседу, альбо наадварот — дзеля таго, каб ме́жы крыху выпрасталіся. Дык межы Беларусі могуць яшчэ зьмяніцца. Цяпер мы даём апісаньне тых толькі межаў, якія аддзяляюць народ Беларускі ад яго суседзяў. З Польшчаю мяжа ідзе ад м. Ме́льніка, што ляжыць на р. Бугу, па гэтай рацэ ўніз, пасьля па рацэ Нурцу і далей пераходзіць на рэкі Нарэў і Бобр. Зыйшоўшы з Бабра, граніца кіруецца на Аўгустоў, а адтуль ідзе проста на Друзгенікі, і пераходзіць ужо ў край Літоўскі. Далей граніца з Літвою йдзе праз мястэчкі Дубічы, Эйшышкі, Біняконі, Рудзішкі, Еўе, Падбярэзьзе Сьвянцяны, Відзы і Езёросы (Нова-Аляксандраўск). За Езёросамі пачынаецца мяжа з латышамі. Яна йдзець праз Ілукшту, Вышкі, Дагду, Люцын, і да Корсаўкі. Ад Корсаўкі пачынаецца мяжа з Маскоўшчынаю. Яна йдзець праз Апочку, Вялікія Лукі ў кірунку на Ржэў і Зубцоў. Адтуль-жа паварочавае на паўдня і йдзе ў кірунку на Дарагабуж. Не даходзячы гэнага места, граніца паварочавае крыху на ўсход, а пасьля ідзець ізноў у паўднёвым кірунку на места Бранск і цалей па рацэ Дзясьне да мястэчка Грэмяча. Ад Грэмяча ўжо пачынаецца Беларуска-Украінская граніца. Гэная граніца ад Грэмяча ідзёць на поўдзень і паўднёва- заход, перасякаючы папалам Чарнігаўшчыну аж пакуль ня трапіць да Дняпра каля м Любеча. Ад Любеча мяжа йдзе́ ўніз па Дняпры да ўтоку Прыпяці і там трапляе на старую гістарычную мяжу Беларусі з Украінай, якая йдзе́ нераз пустынныя лясы і балоты, што ляжаць на паўдня ад Прыпяці. Гэная мяжа ў нядаўныя часы разьдзяляла Менскую і Горадзенскую губэрню ад Валынскае. Гэткім парадкам даходзіць мяжа Беларусі да Бугу і дале́й ідзець уніз па ім да м Мельніка. У Ме́льніку канчаецца мяжа з Украінаю і пачынаецца мяжа з Польшчаю. На нашых межах з Маскоўшчынаю праз увёсь час гісторыі Беларусі ішлі войны, якія спусташалі месты і вёскі і не давалі людзём добра асесьці і завесьці гаспадарку. Дзеля гэтага тамака даўнейшае поле пазарастала лесам і цяпер Беларусь ад Маскоўшчыны аддзяляюпь вялікія лясы — Окоўскія, Бранскія і іншыя. Ад Украіны Беларусь аддзелена альбо глыбокімі рэкамі, альбо непраходнымі балотамі. Вялікія пушчы растуць і ўздоўж нашых межаў з Польшчаю (Белавежская, Горадзенская) дый балотаў там даволі. А па нашых межах з Літвою ды Латвіяй няма ні лясоў вялікіх, ні рэкаў, ні балотаў; толькі ось азёраў ёсьць даволі. Ды нам і непатрэбны з таго боку моцныя ме́жы, з гэтымі нашымі сусёдзямі беларусы заўсёды хаўрусавалі і жылі ў згодзе. ==Адміністрацыйнае дзяленьне.== Да вайны 1914 году ўся Белярусь была падзелена на губэрні і паве́ты. Усіх беларускіх паветаў 62-65. Яны падзелены паміж губэрнямі: Віленскай, Віцебскай, Горадзенскай, Менскай, Магілеўскай, Смаленскай і Чарнігаўскай. Апроч гэтых губэрняў да Беларусі трэба залічаваць і суседнія паветы іншых губэрняў. Разьдзяленьне Беларусі на губэрні было штучным і дзеля гэтага мы дале́й аб губэрнях гаварыць ня будзем. Мы будзем апісаваць толькі асобныя паветы, групіруючы іх, як таго будзе вымагаць іхняя прырода і іншыя адзнакі. =II. Прырода Беларусі.= ==Паверхня. Тры віды беларускіх мясцовасьцяў.== На сьвеце ёсьць многа высокіх гор, якіх вярхі хаваюцца ў хмарах. Гэныя горы бываюць увышкі па некалькі вёрстаў. На Беларусі такіх вялікіх гор няма. Найвышэйшая гара на Беларусі — Лысая Гара (5 міль на поўнач ад Менску) мае ўсяго вышыні 160 сажняў, значыць толькі 1/3 вярсты. На паўдня ад Беларусі, на Украіне ляжаць стэпы. Тамака, як выйдзеш у поле, дык, бывае, нідзе́ дрэўца не пабачыш, як вокам глянуць — усё толькі поле ды поле. Таксама не пабачыш і ўзгорка такога, якіх у нас на Беларусі ўсюдых хапае. Роўнае, як стол, поле ідзе ў даль, аж пакуль ня зьліваецца з небам аж да самага гарызонту. I толькі дзе-нядзе трапляюцца глыбокія равы-яры, якія папракопавала вада, што зьбіралася з усяго вялікага поля. Равы гэныя бываюць вельмі глыбокія і вялізнае шырыні. Яны бягуць да рэчкі, якая так сама плыве па шырокай даліне паміж дзьвёх высокіх сьценаў, на ве́рсе якіх поле. Калі глянуць з нізу ад рэчкі на гэныя сьцены-берагі — здае́цца, што гэта такія самыя горы, як і ў нас (бо часамі вышыня іх бывае так тама па сотні і балей сажняў). Але гэтак здаецца толькі зьнізу. Калі ўзыйсьці на такую гару — мы пабачым з усіх бакоў сябе роўнае поле. Яшчэ мы ведаем, што ў стэпу ляжыць тоўсты пласт чорнае зямлі па аршыну дый больш таўшчыні, што на гэным чарназёме надта дабра збожжа родзіць. Вось-жа, калі мы глянем па Беларусі, дык мы такіх стэпоў нідзе ня знойдзем. Яны ляжаць як раз за нашай мяжою, за р. Дзясною. А на наш бок Дзясны праўдзівых стэпоў ужо няма. Есьць толькі лесастэпы. Яны ляжаць найбольш у Чарнігаўшчыне і па суседзтву з ёю. Некалісь тут таксама ляжалі стэпы, але пасьля пакрысе сталі зьяўляцца маленькія гаі лісьцястых дрэў, з гаёў вырасталі лясы і на мейсцу стэпу зробіўся лес. Вільгаці тут было і так больш чымся ў стэпу (бо далей на поўнач), а як пайшлі лясы, дык яшчэ балей яе стала. Вада павыкопавала шмат новых яроў, і павымывала з чарназёму шмат яго сытных для расьцінаў частак. Цяпер лясоў тых ужо мала асталося, але ўсё-ж ні там, то там выгляне зялёны гаёк з старымі дубамі, яварамі, ляшчынаю У ярох і ў рачных далінах сустракаюцца вялікія прасторы пескавога грунту, на якім растуць хваёвыя бары. У лесастэпу зямля ўсё ж вельмі багатая і добра родзіць збожжа. Толькі трэба ўмець на ёй гаспадарыць, бо інакш можна зьвесьці зямлю на чыстую пустыню. Перанясёмся цяпер думкаю з нашага Чарнігаўскага лесастэпу на другі канец Беларусі, у Віцебшчыну. Добра жыць у гэтым краю, ды цяжка гаспадарыць — зямлю робіць. Куды ні глянь — усё горы ды горы. Едзеш па дарозе, дык усё альбо пад гару альбо з гары; рэдка, рэдка трапіцца поўвярсты роўнага мейсца. Апрыч таго, усюдых як-бы пасеяна каменьня; ляжыць яно і паасобку і цэлымі грудамі альбо гнёздамі, а то дык і вялікае поле скрозь бывае завалена каменьнем. Асабліва многа каменьня на ўзгорках. Горы найчасьцей паабрасталі лесам — елкамі, хвоямі. Дзеля гэтага ўсюдых вока ўпіраепца ў лес. Горы гэтыя бываюць стромкімі. Найчасьцей яны памалу падымаюцца над нізінаю, а зьверху роўныя, гладкія як-бы рукой прагладжаны. Паміж гораў ляжаць глыбокія вазёры. Увесь край чыста зрэзаны гэтымі вазёрамі. Дарога мусіць дзесятак вёрст круціцца паміж іх, каб выйсьці на другі бок возера за якую вярсту. Гэты край гораў, каменьня і вазёраў называюць морэнным краем. А вось яшчэ адзін абразок, які вельмі часта можна сустрэць на Беларусі. Невялікая роўненькая палянка. Навокал, як вокам сягнуць, хваёвы бор. У рагу палянкі з бору выплывае рэчка, ля рэчкі стаіць невялікая шэрая вёсачка, а ад яе па ўсёй палянцы цягнуцца роўныя зялёныя шнуры сялянскага збожжа. Ніводнага ўзгорка — усё роўна, як у стэпу. Але няма і тых яроў ды далінаў глыбокіх — у рэчцы вады поўныя берагі, рачное даліны зусім блізка ня знаць. Ціха цячэ гэтая вада па нязначнаму спаду, аж пакуль яе што пе задзяржыць. А як задзяржыць яе што, яна разьліваецца шырака і зробіць на мейсцу поля балота. Трапляецца часамі, што гэткае балота цягнецца на дзесяткі вёрстаў. На гэткім балоце травы расьце досіць трава благая, балоціна, але шмат яе. Сяляне цярэбяць лазу, якою вельмі скора абрастаюць гэткія балоты, і вось зьяўляюцца вялізарныя сенажаці. Зямля тутака ўсюдых вельмі лёгкая — пясок. Ураджай з яе малы, дык народ па большай часьці з сена жыве, ды жывёлу гадуе. Часамі бывае лясы высякаюць. Тады далёка-далёка, як вока сягае, відна ўсё тая самая раўніна з роўнымі паскамі нівы з абшырнымі балотнымі сенажацямі, аж пакуль недзе на гарызонце ні пакажацца палоска лесу Гэты край пясковых раўнінаў, паросшых хваёвымі барамі, называюць пале́сьсем. Гэткім парадкам мы разгледзілі тры галаўне́йшыя віды беларускіх мяйсцовасьцяў: лесастэп, морэнны край і нале́сьсе. Трапляюцца яшчэ і крыху іншыя — аб іх будзем гукаць ніжэй. Цяпер паглядзём, як у навуцы рястлумачана, адкуль зьявіўся гэгткі выгляд нашае зямлі і як ён стварыўся. У далёкай мінуўшчыне, многа тысяч гадоў назад, быў такі час, калі над усёй паўночнай Эўропаю стаялі вялізныя сьцюжы. I разам з гэтым бязупынна ліліся дажджы, ішоў сьнег. Гэтак дзеялася па працягу тысячы гадоў. Дзякуючы гэтаму тамака — у Фінляндыі, у Скандынавіі павырасталі вялізазныя масы лёду на некалькі вёрстаў таўшчынёю. Тым часам дажджы ўсё ліліся, нарасталі ўсё новыя ледавыя горы, націскалі на тыя, што ўперад былі, і дзякуючы гэтаму ўся ледавая маса кранулася на паўдня, адрываючы ад скалаў ды перапіраючы ў дробны пясок большае і меншае каменьне. Шмат каме́ньня было зьве́рху на лёдзе, шмат было ў ім у сярэдзіне, шмат валок гэты, як яго называюць, ледавік пад сабою каме́ньня, пяску, гліны і г. д. Гэтае каменьне, пясок, гліну называюць морэнаю. Гэты ледавік дапоўз і да Беларусі і накрыў яе ўсю. Доўга-доўга схавана была зяме́лька нашая пад ледавой вопраткаю, аж пакуль ізноў не вярнуліся цяплёйшыя гады. Тады лёд пачаў пакрысе растапляцца. На паўдні скора ўжо яго зусім нястала, а цераз нейкі час і ўвесь лёд зыйшоў з Беларусі. 1) Пэўне-ж, што ад такіх масаў лёду выйшла бяз меры многа вады і яна рынулася кудою толькі можна было, каб трапіць у моры ды акіяны. На паўдня ад Беларусі — у Валыні ляжаць досіць высокія Аўратынскія горы. Гэныя горы задзяржалі цячэньне вады і яна перад імі стала, зробіўшы вялікае т. зв. Гэродотава мора. Гэнае мора як раз і заняло паўднёвую Беларусь. Ледавіка ўжо даўно ня было, але пазаставаліся па ім вялікія сьляды. Уся морэна — маса пяску, каменьня і цэлыя скалы, якія нёс з сабою ледавік, засталася на мейсцы. Шмат гадоў ляжала гэтая морэна на мейсцы і з ёю зробіліся вялікія зьмены. Скалы парашчапляліся на каменьне, каменьне парашчаплялася на жарству, а з жарствы зробілася гліна. Тым часам з поўначы ўсё цяклі патокі вады. Яны размывалі морэнную гліну і несьлі яе з сабою. Калі ў бягучай вадзе раскалаціць жменю гліны, дык вада замуціцца. Мутная вада пацячэ далей, але хутка мута асядзе. У гліне ёсьць пяшчынкі і ёсьць глей. Пяшчынкі большыя і цяжэйшыя — яны бліжэй асядуць. А глей вада можа далёка занясьці. Узмучаная вада з поўначы трапляла ў тое самае Гэродотава мора. Цячэньне яе тут было слабейшае і дзеля таго тут асядаў пясок. Гляістыя-ж часткі вада несла дале́й. Калі ледавік растапіўся, падняліся моцныя сухія паўночныя вятры. Яны абсушылі увесь морэнны матар'ял, што застаўся пасьля ледавіка, і на мейсцу ледавіка хутка зробілася зусім сухая бязводная пустыня. Вецер дакончыў тую работу, якую пачала вада. Ен выдзьмухаў з зямлі, з гліны ўсе лягчэйшыя, гляістыя часткі і зробіў з іх над нашаю старонкаю беспрасьветныя хмары пылу. Увесь гэты пыл вецер гнаў на паўдня і тамака, за Дзясною, дзе цяпер украінскія стэпы, ён асядаў на зямлю. Шмат сотняў гадоў цягнулася гэтая справа і за гэты час тамака павырасталі вялізазнай таўшчыні пласты гэтага пылу. Вучоныя яго завуць ле́сам. Пасьля на ім парасьлі буйныя стэповыя травы і зробіўся чарназём. Пласты лёсу трапляюцца і ў нас. Яны пакрываюць якраз наш чарнігаўскі лесастэп. На іх таксама быў калісь чарназём, хоць і не такі багаты, як на Украіне. Аб іх мы ўжо казалі вышэй. Там, дзе морэннага матар’ялу было асабліва многа, ні вада, ні вецер не змаглі яго сьцерці. Праз шмат гадоў каменьне зьверху зробілася глінаю і на ім сталі расьці дрэвы і трава. На мейсцу бесканечных грудаў каменьня зьявіліся харошыя лясістыя ўзгоркі; у глыбокіх лагчынах паміж іх парабіліся вазёры. Вецер і вада праўда адкопавалі ўсё новае і новае каменьне, але усё ж на мейсцу каменнае пустыні зьявіўся харошы морэнны край. Патроху высыхала і Гэродотава мора. Між іншым Гэродотавым яно завецца дзеля таго, што адзіны вучоны, які аб ім пісаў зваўся Гэродот. Жыў ён 2400 гадоў назад. Значыць 2400 гадоў назад гэтае мора яшчэ было. Цяпер яго ўжо няма. Ад яго засталіся толькі вялізазныя Пінскія балоты, што ляжаць уздоўж р. Прыпяці, ды пескавыя прасторы палесься, што былі калісь яго дном. Узгор‘і. Мы ўжо ведаем, што вялікіх гораў на Беларусі няма; ёсьць толькі больш ці менш даўгія ланцугі, гнёзды ўзгоркаў або ўзгор'і. Хоць вышыня іх і невялікая, але значэньне яны маюць вельмі важнае — з беларускіх узгор'еў расьцякаюцца ўва ўсе бакі найвялікшыя рэкі Эўропы — Нёман, Дняпро, Дзьвіна; навет Волга. Важнейшыя ўзгор‘і: Менскае, Наваградзкае, Вялейскае, Задзьвінская морэна, Смаленская морэна, Окаускі лес, Задняпроускае узгор‘е і Аршанскае. Менскае узгор‘е складаецца з некалькіх ланцугоў узгоркаў, якія йдуць у розных кірунках па заходняй часьці Барысаўскага павету, запаўняюць сабою бязмална ўвесь Менскі і заходзяць у некалькіх мяйсцох досіць далёка ў Ігуменскі пав. На мяжы Менскага і Барысаўскага паветаў гэтыя ўзгоркі даходзяць найвялікшае вышыні і тут ля вёскі Лысая Гара. Есьць найвышэйшы пункт усяе Беларусі — Лысая Гара, якая паднята над морам на 1127 фут., альбо на 161 сажань. Таксама значную вышыню маюць узгоркі і некалькі міль на захад ад Менску. У паўднёвай частцы сваёй узгор‘е пакрыта багатай гляістай зямлёю. З Менскага ўзгор'я выцякаюць Нёман, Вельля, Бярэзіна, Птыч і шмат драбнейшых рэчак. Наваградзкае узгор'е складаецца з некалькіх гнёздаў узгоркаў, спаміж каторых найвышэйшым ёсьць гняздо, што ляжыць ля самага Наваградку. Там пры Каменцы ёсьць горы, з якіх адчыняюцца віды на дзесяткі вёрст вакола Наваградзкае ўзгор‘е заходзіць і ў Слонімскі павет, запаўняючы сабою тую частку павету, якая ляжыць на ўсход ад Шчары. Урэшце Наваградзкае ўзгор'е ідзець шырокай пасай у Случчыну. Тамака ўзгор'е памалу паніжаецца і нязначна пераходзіць у Палескую раўніну. Усё ўзгор‘е пакрыта багатай гляістай зямлёю, якая дае вельмі вялікія ўраджаі. Народ тут жыве вельмі густа; гаспадары ўсё багатыя. Лічаць, што Наваградзкая і Слуцкая зямля лепшая на ўсю Беларусь. Віленскае узгор'е ідзець уздоўж левага берагу Вельлі па Ашмянскім і Віленскім паветах. На мяжы гэтах паветаў ёсьць найвышэйшыя пункты гэтага ўзгор‘я каля Гудагаю (154 сажні) і пры Медніках (138 саж.) У гэтым мейсцу Віленскае ўзгор‘е дзеліцца на дзьве часткі. Адна паварочавае на паўднёвы захад і запаўняе сабою Лідзкі павет. Ступянёва зьняжаючыся падыходзіць узгор‘е да Нёмну і прымушае яго зьвярнуць на паўдня і аж да Горадня ісьці назад проці свайго першага кірунку. Другая ланцугом досіць высокіх узгоркаў ідзець да Меднік у кірунку на Вільню і пры ўпадзе Вялейкі ў Вельлю робіць. шырокую катлавіну, у якой ляжыць Вільня. Заходнюю сьцяну гэтай катлавіны твораць Понары — ланцуг высокіх лясістых узгоркаў, прарэзаных ярамі. Вёрст 7 за Вільняю Понары ўпіраюцца ў Вельлю, творачы на рэцэ значнай высокасьці берагі, далёка вядомыя па сваім харастве чаруючых ваколіцаў. Пад Понарамі праложаны тунэль для чыгункі. З усходу Віленская катлавіна абмежана высокімі ды ўсхонаватымі горамі, спаміж якіх найвышэйшыя — Замковая, Трох Кражавая і Бакішовая гара, што высяцца над Вільняю. Урэшце на правым беразе Вельлі, проці Вільні, ёсць узгор‘е, якое называюць Шэшкінямі. Завялейскае узгор'е складаецца з ланцуга досыць высокіх узгоркаў, які аддзяляе басэйн Вельлі ад басэйну Дзьвіны. Узгор'е гэтае цягнецца па Дзісьненскім, Вялейскім і Сьвянцянскім паветах. Да Завялейскага ўзгор‘я ў Лепельскім павеце прылучаюцца яшчэ два горных гнязды — узгор‘е Пышнагор — якое ляжыць сярод вазёраў на заход ад Лепля і горы Котарсы — на ўсход ад Лепля на мяжы трох паветаў: Лепельскага, Сенненскага і Барысаўскага. Задзьвінскія узгор'і. Усю Задзьвінскую Віцебшчыну пакрываюць морэнныя ўзгоркі і вазёры. На поўначы яе паміж Себежа і Невеля гэтыя ўзгоркі даходзяць значнае вышыні. У вадным досьледзе пішацца аб гэтым узгор‘і вось што: „Глыбокія прорвы, даліны і катлавіны чарадуюцца блізу - што няпрыступнымі усхонаватымі горамі. Істнуючыя карты не даюць ніякага прадстаўленьня аб гэтым горным ляндшафту. Вышыня гораў, нідзе ня мераная, павінна быць вельмі значнаю, бо навет лінія чыгункі, якая йдзець нізам, усё ж паднята больш чымся на 100 сажняў над морам“. Ад гэтых паўночных гораў у кірунку на паўдня абыходзіць ужо акуратна вымераная Віцебска-Невельская горная града. Яна складаецца з узгоркаў, якія маюць закругленыя вярхі і адхонаватыя спады. На паверхні — шмат каменьня. Смаленскія узгор'і. У паветах Пярэцкім, Смаленскім і часткаю Духаўшчынскім і Вяліскім, так сама як і ў Віцебшчыне, край мае морэнны выгляд. Паса досыць высокіх узгоркаў з закругленымі і адхонаватымі спадамі дзеліць тут басэйны Дняпра і Дзьвіны. Найбалей рэзка выяўляецца гэтае ўзгор‘е на мяжы Духаўшчынскага і Парэцкага паветаў у вярхоўях р. Хмосьці. Окаўскі лес — гэтак называецца высакападняты край, які ляжыць на самай усходняй мяжы Беларусі і займае павет Бельскі, Дарагабужскі, Ельнінскі і часткі суседніх. Ні гораў, ні ўзгоркаў тут няма. Азёры сустракаюцца вельмі рэдка. Увесь край робіць уражэньне аднае бесканечнае раўніны. Мы аднак разглядаем Окаўскі лес разам з узгор‘ямі дзеля таго, што ён высака падняты над морам. Рэкі ў Окаўскім лесе цякуць у высокіх і ўсхонаватых берагох. Такія самыя берагі маюць часта і яры, якіх у гэтым краю ёсьць досіць многа. Яры з Окаўскага лесу па свайму выгляду крыху навет прыпамінаюць стэповыя яры, пракопаныя вадою ў лёсе. Гэта дзякуючы таму, што Окаўскі лес пакрыты гляістай зямлёю, такою самаю мягкаю, як лёс. Каменьня ў ёй зусім няма. Гэтую мягкую гляістую зямлю завуць лёсавідным глеем. Найвышэйшаю часткаю Окаўскага лесу зьяўляецца т. зв. Ельнінскі вузёл. Гэта так сама раўніна, як і ўвесь Окаўскі лес. Цікаўны Ельнінскі вузёл тым, што з яго вельмі блізка адна ад аднае пачынаюцца такія вялікія рэкі, як Сож, Дзьвіна і інш. З паўночнае часткі Окаўскага лесу выцякае і вялікі Дняпро. <picture> Пад пластамі гліны ў Окаўскім лесе ляжыць вапна. Вада, якая працякае зьверху, робіць у вапне цэлыя пячуры і ходы. Дзякуючы гэтаму часта трапляецца, што рэчка будзе цячы да пэўнага мейсца, а далёй правалюецца пад зямлю — гэта яна сходзіць ў вапенныя ходы. Цераз некалькі вёрстаў яна йзноў паказаваецца з-пад зямлі і цячэ далей. Окаўскае ўзгор‘е ўсё пакрыта лясамі і бярозавымі гаямі. Дзеля гэтага яно і завецца „лесам“. Дняпроускае узгор‘е. Уздоўж левага берагу Дняпра па Красьненскім, Мсьціслаўскім, Горэцкім і Чаўскім паветах ідзець значна паднятая горная града, якую мы завём Дняпроўскім узгор'ем. Гэтае ўзгор‘е прымушае Дняпро на працягу многіх вёрстаў цячы ў заходнім кірунку, аж пакуль ён не прабівае сабе дарогу скрозь узгор‘е каля Воршы і не паварочавае на паўдня. У гэтым мейсцы на Дняпры ёсьць Кобеляцкія парагі, якія моцна перашкаджалі судаходзтву; цяпер частку іх узарвалі. На правым беразе Дняпра ўзгор‘е, крыху зьніжыўшыся, ідзець па Аршанскім павеце, а часткаю і па суседніх, дзелячы басэйны Дняпра і Дзьвіны. Усё ўзгор‘е пакрыта па большай часьці урадліваю гліністаю зямлёю. На паўдні Дняпроўскае ўзгор'е памалу пераходзіць, у Палескую нізіну. Нізіны Беларусі. Бязмална ўся Паўднёвая Беларусь прадстаўляе з сябе балоцістую нізіну, якую завуць Палесьсем. З усходу, поўначы і захаду гэтая нізіна адмяжавана Дняпроўскімі, Менскім і Наваградзкім узгор‘ямі ды пакатай на паўдня Горадзенскай раўніною. На паўдні Палесьсе йдзець далёй у межы Украіны аж да Аўратынскіх гораў2). Беларускае Палесьсе займае каля 60 тыс. кв. вёр., значыцца пятую часьць усяго прастору Беларусі і цягнецца з усходу на заход на 800 вёрст. Пэўне-ж, што на гэткім прасторы прырода і характар мясцовасьці далёка ня роўны. Дзеля гэтага Беларускае Палесьсе трэба разьдзяліць на тры часткі — Усходняе або Дняпроўскае, Цэнтральнае — Прыпяцкае і Заходняе — Берасьцейскае Палесьсе. Усходняе Палесьсе разлажылася па рэках Бярэзіне, Дняпру і Сожу. Займае яно Бабруйскі, Рэчыцкі, Рагачоўскі, Гомельскі і Гароднянскі (Чарнігаўшчыны) паветы. Гэта край лясных пескавых раўнінаў, якія чарадуюцца з бесканечнымі балоцістымі сенажацямі. Аднак трэба адзначыць, што ў частцы гэтага Палесься — у Гомельшчыне даўнейшых лясоў ужо няма. Гомельшчына прадстаўляе сабою адкрытую густазаселеную пескавую раўніну. Апроч таго, у некаторых мясцах Усходняга Палесься трапляюцца досіць значныя кліны багатае гляістае зямлі на якой добра расьце пшаніца. Тут мясцовасьць таксама траціць палескі характар і густа засяляецца. Але гэта толькі астраўкі сярод мора хваёвых і ліставых лясоў праўдзівага Палесься. Прыпяцкае Палесьсе ёсьць зусім апрычонная, непадобная да іншых краёў Беларусі, старонка. Большую яе частку займаюць непраходныя гразкія балоты, паросшыя то высокімі балотнымі травамі, то дробнымі зарасьнікамі і купінамі. Мясцовасьць на паўдня ад Пінску, т. зв. Зарэчча, каля 1500 кв. вёрстаў прастору, увясну і ўвосень зусім заліваецца вадою і мае выгляд вялізнага возера3) Паміж балотаў параскіданы астравы — крыху сушэйшыя лапікі зямлі, найчасьцей з пескавымі грунтамі. Па іх растуць хваёвыя бары, будуюцца і гаспадараць рэдкія вёскі паляшукаў. Над усім Прыпяцкім Палесьсем падняты два вялізных астравы з багатаю гліністаю зямлёю і густым насяленьнем — гэта Загародзьдзе каля Пінску і высокі бераг Прыпяці каля Мозыра. Берасьцейскае Палесьсе, якое займае Кобрынскі, Слонімскі і Берасьцейскі паветы, мае ў сабе так сама вялізазныя балоцістыя прасторы. Аднак дзякуючы лепшай зямлі гэты край досіць густа заселены і бязьлесны. Полацкая нізіна абыймае большую часьць паветаў Полацкага, Дзісьневскага, Дрысенскага і Дзьвінскага. Яна зьяўляецца прадаўжэньнем ляжачае далей на захад Балтыцкае нізіны. Усходняя яе часьць каля Полацку вельмі лясістая і балоцістая; зямля тут бедная, народ жыве рэдка. Зусім што іншае ў заходняй палавіне дзякуючы багатаму гліністаму грунту. Абводненьне Беларусі. Рэкі Беларусі. Беларускія рэкі цякуць або ў Чорнае або ў Балтыцкае мора. Вададзелам паміж тымі і гэтымі, або, як кажуць, басэйнамі Чорнага і Балтыцкага мора ёсьць Смаленскія ўзгор‘і, Аршанская частка Дняпроўскага, Котарсы, Пышнагор, Менскае і Наваградзкае ўзгор‘е. Далёй на паўдня вададзел ідзець па балотах Берасьцейскага Палесься ажно да меж Баларусі. Окаўскі лес аддзяляе Беларусь ад басэйну Касьпійскага мора, ад прытокаў Волгі, некаторыя з апошніх так сама маюць свой пачатак на беларускіх узгор‘ях. У Чорнае мора цячэ найвялікшая ды найважнейшая беларуская рака — Дняпро. Дняпро пачынаецца на Окаўскім лесе, у Бельскім павеце, каля самае мяжы Беларусі. Ен выцякае з імшару каля в. Клёцавае у мясцовасьці вельмі лясістай глухой. Спачатку Дняпро цячэ на паўдня і творыць мяжу Беларусі з Маскоўшчынаю, а крыху не даходзячы м. Дарагабужу паварочавае на захад і цячэ ў гэтым кірунку ажно да Воршы. Пад Воршаю Дняпро перарываецца цераз Дняпроўскае ўзгор‘е і тут на ім ёсьць, ужо ўспамінаныя, Кобеляцкія парагі. Ад Воршы Дняпро ідзець у паўднёвым кірунку. Верхні Дняпро да Воршы цячэ у досіць шырокай даліне — да 3 вёр. у шыркі па гарыстай і лясістай мясцовасьці. На харошых лядняпроўскіх узгорках, прарэзаных глыбокімі ярамі, пабудаваны Смаленск. Каля Воршы Дняпро цячэ між усхонаватых, абрывістых берагоў, а далей на паўдня даліна Дняпра шырэе і даходзіць 5-ёх вёрстаў, асабліва пасьля ўпадзеньня ў Дняпро яго вялікіх прытокаў — Бярэзіны і Сожа. Глыбіня Дняпра вельмі няроўная. Навет ніжэй Магілева трапляюцца такія няглыбокія месцы, што цераз іх прыходзіцца параходы на лінах перацягаваць. 4) <picture> Дняпро блізка Магілева. Па Дняпры баркі ходзяць аж да Дярагабужу, а параходы да Смаленску. Асабліва жывы параходны рух між Воршаю і Магілевам і ніжэй утоку Бярэзіны. Значнейшыя Дняпроўскія прыстані вось якія: Смаленск, Дуброўна, Ворша, Копысь, Шклоў, Магілёў, Ст. Быхаў, Рагачоў, Жлобін, Рэчыца і Лоеў. У Дняпро цякуць вось якія рэкі і рэчкі: з правага боку — Воп, Хмосьць, Друць, Бярэзіна і Прыпяць; з левага — Сож і Дзясна. Бярэзіна выцякае з Менскага ўзгор‘я недалёка ад м. Докшыц, і цячэ на большай часьці па нізіннай палескай мясцовасьці Мясцамі аднак берагі яе робяцца ўсхонаватымі і няпрыступнымі. Ад м. Барысава па ёй ходзяць баркі і параходы, хаця і з перарывамі ўлетку, бо на Бярэзіне трапляецца многа плыткіх мясцоў. Цячэньне Бярэзіны ціхое, павольнае, бо спад невялікі. Шырыня яе пад Барысавам каля 20 сажняў, а ніжэй Бабруйска яна даходзіць 70 і балей сажняў. Даўжыня ўсяе ракі — 590 вёрстаў. Бярэзіна злучана з Дзьвіною— Бярэзінскім каналам, які мае вялізнае значэньне для нашага гандлю. З паміж прытокаў Бярэзіны трэба адзначыць найвялікшы Сьвіслач (мае ўдаўжкі 250 вёрстаў), на якой стаіць Менск. Улетку гэта невялічкая рэчка, за тое ўвясну яна дужа разьліваецца і затапляе частку места. Прыпяць выцякае з Валыні (на Украіне), мае характар балотнае ракі. Цячэ яна ўвесь час сярод балотаў, дзеліцца сама на шмат рукавоў, якія то разыходзяцца, то ізноў злучаюцца паміж сабою. Асабліва ў верхнім сваім цячэньні яна прадстаўляе з сябе сетку рэк, якія пакрываюць сабою Пінскія балоты. Гэтыя рукавы Прыпяці часта маюць свае асобныя назовы (навет у некаторых мясцох раку завуць ня Прыпяцяй, а Струменем, Парком і г. д.). Даўжыня ўсяе Прыпяці каля 800 вёрст., з гэтага ліку на Беларусі яна цячэ на працягу 550 верстаў. Шырыня яе даходзіць да 200 сажняў, а ў веснавое разводзьдзе Прыпяць разьліваецца на 10—15 вёрстаў. Вады ў ёй тады гэталькі бывае, што баркі могуць хадзіць па тых мясцох, дзе ўлетку аралі ці касілі. Прыпяць мае вялікія прытокі — з правага боку — Стоход, Стыр, Горынь, Уборць і Славечну, а з левага — Ясельду, Цну, Лань, Морач і Птыч. Гэтыя ўсе рэкі маюць асабліва важнае значэньне дзеля таго, што толькі па іх жыхары Палесься могуць мець зносіны з светам, бо іншых ніякіх дарог там няма. З прытокаў Прыпяці — па Стохаду, Стыру, Горыні, Ясельдзе ходзяць параходы, па шмат якіх іншых ходзяць непаравыя судны. Па самай-жа Прыпяці параходы ходзяць да Пінску. Вялікай перашкодай параходзтву ёсьць плыткія месцы, карчы, калоды, якіх шмат у гэтай палескай рацэ; затое парагоў няма. Важнейшыя прыстані: Пінск, Тураў, Петрыкоў і Мозыр. З Ясельды йдзець да Шчары — прытока Нёмнавага — Агінскі канал. А з прытоку Ясельдзінага — Піны ідзець цераз Мухавец да Бугу — Каралеўскі канал. Гэныя каналы так сама, як і Бярэзінскі, злучаюць Чорнае мора з Балтыцкім, збажжавыя ўкраінскія стэпы, багатае лесам беларускае палесьсе — з Заходняй Еўропаю, якая патрабуе і нашага лесу і ўкраінскага хлеба. Сож пачынаецца пад самым Смаленскам, некалькі вёрстаў на паўдня ад яго. Цячэць ён цераз усю ўсходнюю Магілёўшчыну па шырокай балоцістай даліне́. Шырыня яго самага даходзіць 100 сажняў. Агульная даўжыня яго 550 вёрстаў. Ад м. Крычэва па Сожу ходзяць баркі, а ад Прапойска і параходы. Галаўнейшыя прыстані — Гомель, Ветка, Прапойск, Чэрыкаў і Крычэў. Прытокі Сожа: Асьцёр, Проня, Беседзь і Іпуць. Усе яны даволі вялікія рэкі (найвялікшая Іпуць — 350 в. удаўжкі), якія абвадняюць вялікшую частку паўднёва-ўсходняе Беларусі. Дзясна выцякае з Окаўскага лесу, з-пад м. Ельні. На працягу каля 20 вёрстаў яна ідзе па мяжы Беларусі, аддзяляючы яе ад Маскоўшчыны і Украіны. Шырыня яе даходзіць 70 сажняў. Правы — беларускі бераг яе высокі, з багатаю гляістаю зямлёю густа заселены. На ім стаяць месты Бранск і Трубчэўск. Левы бераг нізкі, пескавы і лясісты. З беларускіх прытокаў Дзясны большыя — Сноў і Судасьць. Калі мы цяпер абвядзём на карце басэйн Дняпра, дык пабачым, што вадою Дняпра і яго прытокаў жывіцца ўся ўсходня-паўднёвая палавіна Беларусі. Паўночную і Заходнюю Беларусь займаюць басэйны Нёмна і Дзьвіны. Нёман выцякае з балоцістых лясоў, якія ляжаць на спадах Менскага ўзгор’я каля м. Узды Ігуменскага пав. Верхнім сваім цячэньнем абкружае Нёман Наваградзкае ўзгор‘е. Левы бераг яго тут высокі, густа заселены, правы прадстаўляе з сябе пескавую раўніну, пакрытую лесам, т. зв. Налібоцкую пушчу. Нёман цячэ выкручуючыся сярод нетры Дакудаўскіх лясоў. Пачынаючы ад м. Беліцы левы бераг Нёмна робіцца высокім і стромкім. Ад м. Мастоў Нёман паварочавае на паўночны захад. Яго правы бераг цяпер пакрыты лесам, балотамі, а левы гарысты. Гэтак падыхоцзіць Нёман да старога Горадня, каля каторага берагі ракі ўкрыты ярамі ды курганамі. Зараз за Гораднем Нёман крута паварочавае на поўнач. Прайшоўшы яшчэ з дзьве мілі, Нёман даходзіць Друскенік, найлепшага нашага курорту. За Друскенікамі ўжо пачынаецца Літва. Ужо ў літоўскай старане ў Нёман уліваецца яго важнейшы прыток Вельля. Нёман у Балтыцкае мора ўліваецца ў Усходніх Прусах (у затоку Курышгаф). Шырыня Нёмна ў нас даходзіць да 70 сажняў. Баркі ходзяць па ім аж да Сьвержаня. Параходы ходзяць толькі на некаторых кавалках ракі, а па ўсёй рацэ ня ходзяць, бо вельмі многа на Нёмне падводнага каменьня і плыткіх мясцоў. Прытокі Нёмна: — правыя: Барэзіна, Котра і Вельля, левыя: Шчара. Вельля выцякае з Менскага ўзгор‘я — у Барысаўскім павеце. Уся яе даўжыня даходзіць 650 вёрст. Берагі Вельлі вельмі харошыя: то ўсхонаваты высокія горы, часамі навет няпрыступныя скалы, укрыты густым лесам і закіданыя розным увелькі каменьнем. Судаходзтва па Вельлі ад м. Вялейкі. Яму вельмі перашкаджаюць падводныя камяні, якіх у рацэ ёсьць шмат. Дзеля гэтага пробы наладзіць параходную зьвязь па Вельлі у колькі-не́будзь значнай меры — не ўдаваліся. Цяпер па Вельлі ходзяць параходы толькі на невялічкім кавалку ракі каля Вільні. Шчара, пачаўшыся ў Наваградчыне, цячэ ўвесь час балотамі ды лясамі. Агінскім каналам яна зьвязана з Прыпяцьцю. Дзьвіна выцякае з возера Жадзеньня, якое ляжыць у Цьверскай губэрні каля мяжы яе з Бельскім паветам Смаленшчыны. <picture> Дзьвіна ля Дзьвінска Адтуль яна аж за Віцебск ідзець у паўднёвым і паўднёва- заходнім кірунках. Ад м. Бешанкавічаў Дзьвіна паварочавае на паўночны заход і гэтак ідзе аж да Рыжскае затокі, у якую яна ўпадае у Ліфляндыі (Латвіі) пры м. Рызе. Агульная даўжыня яе 920 вёрст, з гэтага ліку каля 600 вёрст Дзьвіна ідзе па Беларусі. Шырыня Дзьвіны пад Віцебскам каля 50 сажняў. Ніжэй яна даходзіць 100-150 саж. Па ўсім цячэньні Дзьвіны параскіданы парагі, вельмі перашкаджаючыя судаходзтву. Есьць парагі пад Вяліжам (Пушкарскія), каля Віцебску, (Руба, Капачы) Дзісны, Краслаўкі; але найбольшыя парагі ляжаць за Дзьвінскам — яны завуцца Перакорыш (каля мястэчка Крэйцбургу) 5) Баркі па Дзьвіне ходзяць аж за Вяліж — да ўтоку р. Межы. Паміж Дзьвінскам і Вяліжом ходзяць параходы. Важнейшыя прыстані; Вяліж, Сураж, Лепель (на Бярэзінскім канале), Полацак, Дзьвінск, Віцебск і Бешанкавічы. Прытокі Дзьвіны: правыя — Вобаль, Полата, Дрыса; левыя — Межа (яе прыток Вобша), Каспля, Улла, Дзісенка. Большае значэньне маюць левыя прытокі, якія злучаюць Дзьвіну з Лядняпроўскім краем. Асабліва вялікае значэньне іх было ў далёкай мінуўшчыне, калі па іх ішоў вядомы шлях з Варагаў у Грэкі. Апроч гэтых усіх важнейшых беларускіх рэк і іх прытокаў, пры межах Беларусі цякуць яшчэ і іншыя рэкі. На мяжы з Польшчаю (у Горадзеншчыне) цячэць прыток Віслы — Заходні Буг з сваймі прытокамі Мухаўцом, Нурцом і Нарэвам. Нарэў мае прытока — Бабра, які злучаны Аўгустоўскім каналам з Нёмнам. Мухавец жа злучаны з Пінаю і Прыпяцьцю Каралеўскім каналам. Прытокі Бугу выцякаюць з нязначных узгор‘яў, схаваных у нашых заходніх Горадзенскіх пушчах (Белавежскай, Аўгустоўскай і інш.) Сам-жа Буг выцякае з Карпацкіх гораў у Галічыне ў Аўстрыі, цякуць Нарэў і Бобр найбольш у вельмі балоцістых лагчынах. На паўночным усходзе мяжа Беларусі на працягу некалькіх дзесяткаў вёрстаў ідзе берагом верхняй Волгі — найбольшае ракі ўсяе Маскоўшчыны. Тамака з Окаўскага лесу выцякаюць некаторыя прытокі Волгі — напр. Малады Туд, Угра (прыток Окі). Паміж азёраў і ўзгор'яў морэннага краю пачынаюцца яшчэ дзьве іншых важных для Маскоўшчыны ракі — Ловаць і Вялікая. Яны цякуць у Ільменскае возера, якое злучана пераз р. Волхаў з морам. Дзеля гэтага па Ловаці і Вялікай у даўнай мінуўшчыне ішлі важныя водныя дарогі з Варагаў — у Грэкі — гэта была дарога да мора. Аб ёй мы ўжо казалі. Значэньне рэкаў. У старадаўныя часы ўвесь наш край быў пакрыты непраходнымі балоцістымі лясамі — пушчамі. Вельмі многа трэба было патраціць часу і працы, каб праз тую нетру пралажыць хоць якую такую дарожку. Дзеля гэтага людзі пераяжджалі з аднаго мейсца ў другое па рэках і наагул — вадою. Гэта была лёгкая і хуткая дарога. Ня йначай жа, як па рэках перавозілі і ўсе тавары. На берагах рэк будавалі гарады, а ў іх на рынках ішоў торг-менка тавараў. Можна сказаць, што ўсё жыцьцё нашых прэдкаў ішло каля рэк і на рэках, на гэтых водных дарогах. Вось-жа Дзьвіна была вельмі важнай воднай дарогаю — па ёй везьлі тавары з усходу, з Азіі да культурных заходніх народаў — у Нямеччыну, Скандынавію і г. д. Дзеля гэтага першыя беларускія гарады — Полацак ды Віцебск пабудованы ля Дзьвіны. Вялікае значэньне меў і Дняпро. Гэта была дарога з Бізантыі (Грэцыі) ў Нямеччыну ды Скандынавію. Бізантыйскія, альбо Кіеўскія госьці падымаліся ўверх па Дняпру, ці па якім з яго прытокаў аж пакуль можна было плысьці, а пасьля перацягавалі свае чаўны ў бліжэйшы прыток Дзьвіны альбо Нёмну і плылі далей. Тое месца, па якому цягнулі (валаклі) чаўны называлася волакам. Між іншым успамінанае ўжо намі ўзгор‘е — Окаўскі лес, называўся даўней Валокаўскім, дзеля таго што цераз яго як раз ішлі волакі. Цяперака няма даўнейшых лясоў, высыхаюць, і рэкі. Апроч таго людзі папракладалі новыя, нязнаныя ўпярод дарогі — чыгункі, на якіх езьдзіць і выгодна і скора. Дык цяпер рэкі ня маюць ужо ўсяго даўнейшага значэньня. Але усё ж значэньне гэтае вялізазнае. Ня гледзячы на тое, што нашымі воднымі дарогамі мала апекаваліся і яны не агледжаныя, пакрысе псаваліся, усё-ж па іх ішла ў чужыя краі большая частка важнейшага нашага вывознага тавару — лесу і дрэва. А шмат якія мяйсцовасьці, дзе няма чыгункі, і дагэтуль яшчэ зьвязаны з рэштай сьвету толькі вадою. Прыходзіць параход — прывозіць почту, тавары, новых людзей. У надрэчным мястэчку адразу ўсё ажывае, пачынае кратацца, мітусіцца. Хто прадае, хто купляе, хто зьбіраецца ў дарогу — на параход. Адыйшоў параход і ізноў ціха ў мястэчку — усе заняты сваёй штодзеннай працаю. Каб больш увагі ў нас зварочавалася на водныя дарогі, шмат багацьця знайшлі-б мы ў нашым глухім і дзікім Палесьсі. Вазёры. На Беларусі трапляюцца вазёры двох відаў — вазёры палескія і вазёры морэнныя. Першыя ляжаць на бесканечнай нізіне. Іхныя берагі на некалькі вёрст навокала прадстаўляюць з сябе непраходнае балота. Дно ў іх пакрыта цэлым лесам твані і іншых вадзяных расьцінаў. Форма гэтых вазёраў найбольш закругленая бяз ніякіх рэзкіх выступаў, зубцоў і г. п. Зусім што іншае морэнныя вазёры. Яны ляжаць паміж лясістых узгоркаў, маюць часта ўсхонаватыя стромкія берагі, форма іх заўсёды самая дзіўная з бесканечнай лічбаю затокаў, зубцоў, выкрутаў. Спаміж палескіх возёраў важнейшыя: воз. Князь, Выганаускае, Пагостскае. Воз. Князь ляжыць у глухім Палесьсі, у Мозырскім павеце. Займае яно само прастору каля 45 кв. вёрстаў. Гэтае всзера ня злучана ні з якою вялікшаю ракою, а толькі ў яго цячэ невялічкая рэчка — Яма. Возера гэта вельмі рыбнае. Усе акалічныя жыхары жывуць з рыбы. На возеры шмат паляў, на якіх калісь была мусіць будоўля. Легенда кажа, што сярод возера адзін князь пабудаваў замак і ў ім запёр свайго брата. А як была вялікая паводка, дык замак увесь і затапіла; утапіўся і той князь. Дзеля гэтага і возера завецца Князем. Выганаўскае возера ляжыць на мяжы Пінскага і Слонімскага паветаў. Цераз яго праходзіць Агінскі канал. З усіх бакоў на якіх 10-15 вёрстаў да гэтага возера нельга даступіцца. Толькі ўзімку можна пад‘ехаць коньмі да яго берагу. Улетку-ж да яго можна трапіць толькі цераз канал на чоўне. Акружаюць возера тарфяныя балоты (Качай-балота), паросшыя дробным лазовым зарасьнікам. Прастору займае возера кяля 30 кв. вёр., але ў часе паводкі яно пакрывае суседнія лясы на шмат вёрст. Выганаўскае возера няглыбокае; на ім бываюць вялікія буры. З паміж вазёраў морэннага краю трэба ўспамянуць Себежскае воз., якое акружае паўвостраў, на каторым пабудавана м. Себеж. Асьвей — у Дрысенскім павеце — глыбокае і бурнае возера; займае прастору 42 кв. вярсты. Пасярод возера ляжыць вялікі востраў Ду. У Полацкім павеце ёсьць возера Нешгорда, 24 кв. вярсты. Яго паўночны бераг абсеян хорошымі ўзгоркамі, і вёскамі. На паўвостраве, што далёка ўрэзаваецца ў возера ёсьць руіны старасьвецкага замку, якога пабудаваў калісь Іван Грозны на страх нашым дзядом. — Недалёка ад руінаў ёсьць „княжая магіла“. Легенда кажа, што якісь князь напаў на замак, што тут стаяў, узяў яго ды перабіў бязміласэрна ўсіх людзей. За тое Бог пакараў яго — паслаў чуму, ад якое паўмірала ўся дружына князева і сам князь. Есьць яшчэ ў Себежскім павеце воз. Сьвібло, якое вядома з таго, што тамака вядуцца вялізазныя ляшчы і Лепельскае — цераз якое йдзець Бярэзінскі канал. Ля яго стаіць м. Лепель. На мяжы Вялейскага і Сьвянцянскага паветаў ляжыць найвялікшае беларускае воз. Нароч — якое займае каля 80-х кв. вёрстаў. Возера гэтае багата рыбаю; у буры хвалі бывае выкідаюць на берагі шмат рыбы. З заходняга берагу ў возера спушчаецца пад ваду каменная грэбля да востраву, які ляжыць сярод возера. Возера ня глыбокае, навет на сярэдзіне. Каля воз. Нароча у суседзтве ляжаць яшчэ — даўгое ды вузкое воз. Сьвір, воз. Мядзёл і інш. У Брацлаўскім павеце надзвычайна многа вазёраў. Некаторыя з іх досіць вялікія — воз. Дрысьвяты, Брацлаускае, Спуды маюць каля 30—35 кв. вёрстаў кожнае. Воз. Дрысьвяты вельмі глыбокае. Мясцамі глыбіня яго даходзіць 25 сажняў. — Усе гэтыя вазёры багаты рыбаю. Часамі ў іх знаходзяць шчупакоў па пуду вагі і вялікшых. Урэшце трэба ўспамянуць аб праслаўленым на ўвесь сьвет нашым Міцкевічам воз. Сьвітэзь. Ляжыць гэтае возера ў Наваградчыне, каля м. Гарадзішча. Берагі яго абкружаныя дубовымі і бярозавымі гаямі робяць чаруючае ўражаньне. Пад гэнымі дубамі ня раз сядзеў Міцкевіч пішучы свае несьмяротныя творы. Вада ў возеры чыстая, як у крыніцы, берагі высланы, як сумысьля, рознакалёрнымі каменьчыкамі. Дно цьвёрдае, пакрытае дробнымі каменчыкамі і белым пяском. Падарожныя, якіх шмат ходзіць. каб агледзіць бацькаўшчыну Міцкевіча, ніколі ня мінаюць гэтага харошага кутка. Балоты. Мала якая старонка мае гэталькі балотаў, як нашая Бацькаўшчына. Восьмая частка Беларускае Зямлі ляжыпь пад балотамі. Дык варта нам бліжэй пазнаёміцца з балотамі. Балоты бываюць розныя. Галоўныя віды балотаў гэта — імшары альбо сфагнавыя і травяныя. Сфагнавыя балоты завуцца гэтак таму, што яны парасьлі мохам сфагнумам. Мох гэты мы ўсе добра ведаем — гэта белаваты мох, які кладуць у сьцены пры будоўлі. Таксама ўсюды трапляюцца, і можа найчасьцей, сфагнавыя балоты. Па большай часьці яны зарастаюць багуном, буякамі (ягады падобныя да чарніцы), журавінамі. У перамежку з усімі гэтымі ягадамі расьцець нізкая, хоць ужо старая, балотная хвойка. А пад мохам сфагнумам ляжаць тоўстыя пласты торфу. I вось часамі на цэлыя вёрсты і дзесяткі навет вёрстаў цягнуцца гэтыя прасторы маленькіх хвоек, хаваючых пад сабою сфагнавае балота Найбалей сфагнавыя балоты ляжаць паміж лясоў. Як высякаюць лясы, дык высыхае і балота. Сфагнум мае вялікую здольнасьць прыцягаць вільгаць. Там, дзе пасяліўся і разрастаецца сфагнум, пакрысе робіцца ўсё вільгатней і творыцца сфагнавае балота часамі на роўным месцы. Творацца сфагнавыя балоты іначай — зарастаньнем: азёраў. Зарастаюць азёры і з берагоў — там часамі возера акружана бывае паясом ушыркі ў некалькі вёрстаў — чаротаў, асакі, сітніку, харошых касачоў, аеру і іншых балотных траваў. Пасярод возера растуць таксама ў бесканечнай лічбе ўсякія вадзяныя расьціны. Кожную восень яны адміраюць і апускаюцца на дно, творачы тое, што мы завём тваньню (ціна). Праз даўгія гады гэтае твані зьбярэцца шмат, возера будзе ўсё плынёць і ўрэшце навет і пасярэдзіне яго пачне расьці чарот і сітнік. Гэтак на месцы возера творыцца травяное балота. <picture> Палесское возера. Паміж чароту і асакі пакрысе зьяўляецца сфагнум і што далей — усё балей разрастаецца ў балоце, выціскаючы балотныя травы. Аж урэшце на мейсцы травянога балота робіцца сфагнавае. Ня з кожнага травянога балота можа зробіцца сфагнавае. Сфагнум ня любіць праточнае вады, ня любіць мутное вады і ня любіць цьвёрдае вады (калі ў вадзе ёсьць распушчана вапна альбо іншая соль). А любіць ён пасяляцца ў ціхіх прэсных вазёрах з чыстаю вадою ды пескавым дном. — Дзеля гэтага ў балотах з праточнаю, мутною вадою, і асабліва там, дзе вада цьвёрдая, сфагнуму ня бывае. Балота застаецца назаўсёды травяным балотам. Усьлед за буйнымі балотнымі травамі зьяўляюцца драбнейшыя — асокі, курасьлепы і інш. З часам яны зарастаюць хмызьнякамі, але ўжо ня хвойкаю, а больш лазою ды алешнікам. — З гэтых балотаў чалавеку лёгка скарыстаць, калі яны крыху падсохлі: выцерабіў лазу і ёсьць сенажаць. Ня лішне добрая трава, але ўсё-ж жывёла есьць. На сфагнавых-жа балотах трава па большай часьці не расьце. Ляжаць іхныя вялізныя прасторы бяз усякае карысьці для людзей. А ўсё затым, што ня ўсюдых навучыліся яшчэ нашыя людзі карыстаць з вялікага скарбу, што схаваны ў гэтых балотах, з торфу. Сфагнавыя балоты найбалей ляжаць у паўночнай Беларусі — у морэнным краі. Есьць іх даволі і ў Палесьсі, але тамака на першы плян выступаюць ужо травяныя балоты. Найвялікшы прастор займаюць травяныя балоты Зарэчча (на паўдня ад Пінску) — каля 1400 кв. вёр. Тут зыходзіцца шмат прытокаў Прыпяці і яны пераплятаючыся паміж сабою пакрываюць усё Зарэчча густою сеткаю вадзяных пратокаў. Увясну, як разьліваюцца гэтыя рэчкі, усё Зарэчча робіцца вялізазным возерам і прыпамінае нам тыя часы, як на ўсім Палесьсі стаялі воды Гэродотавага мора. Аж да сярэдзіны лета стаіць паводка, так што па ўсіх кірунках сярод густых чаротаў можна езьдзіць у чаўнох. Над балотам толькі дзе-ня-дзе віднеюцца вёскі паляшукоў, пабудаваныя на пескавых узгорках. Другое вялізнае балота ляжыць на ўсход ад р. Горыні — гэта Вялікія Галы. Галы займаюць старану вышэйшую, чымся Зарэчча і дзеля гэтага веснавыя паводкі рэдка калі іх заліваюць. Галы пакрыты купінямі і густою травою, з параскіданым усюды лазовым зарасьнікам. Пад Галамі ляжыць глыбокі слой торфу. Такі самы характар, як В. Галы, маюць абшырныя балоты, што акружаюць возера Князь. Вялізазныя травяныя балоты ляжаць і на паўдня ад Прыпяці. На самым захадзе каля м. Зьдзітава ляжыць балота Малочкава. Далей на ўсход, каля р. Шчары, ляжыць вялізнае балота Качайло. Яно акружае Выганоўскае возера і праразаецца Агінскім каналам. Лічуць, што балота Качайло займае больш 1.000 кв. вёр. прастору. Яшчэ далей на ўсход — за р. Цною ляжыць балота Грычын — як аб ім кажуць — затока даўнейшага Гэродотавага мора. Балота Грычын цікаўнае тым, што яно ўсё адкрытае і непраходнае і йдзець увесь час без перарыву. Прастору яно займае каля 500 кв. вёр. З берагоў балота косяць, трава расьце добрая. Але ніколі не дакошавалі да сярэдзіны балота. Спаміж балотаў паўночнае Беларусі найвялікшыя — Верацейскае балота ў Аршанскім павеце — цягнецца на якіх 25 вёрстаў удаўжкі, балота Лоньніца ў Полацкім павеце — паміж рэкамі Дрысаю і Полатаю — якое займае каля 75 кв. в. прастору. На ім раскіданы сем невялічкіх вазёраў. Тыповымі імшарамі ёсьць балоты паўночнае Смаленшчыны — Жакоускі мох і Сьвіцкі мох. Першы ляжыць на мяжы Парэцкага і Бельскага паветаў, а другі ў Бельскім павеце. Абодва яны цягнуцца вёрстаў на 15 удаўжкі. Клімат Беларусі. Дзякуючы блізкасьці Беларусі да мора і таму, што яна не аддзелена ад мора якімі не́будзь высокімі горнымі ланцугамі, у ёй пануе клімат (калі раўнаваць прыкладам з Маскоўшчынаю) мягкі, мерны, з цёплымі зімамі і ня вельмі гарачымі летамі. Важным паказчыкам характару клімату ёсьць сярэдняя тэмпэратура паветра — гадавая, летняя і зімовая. Сярэдняй тэмпэратураю году для Беларусі трэба лічыць +6°. Ізотэрма6 +6° сячэ Беларусь як раз папалам. Яна йдзець з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход каля Ілукшты, Брацлава, Ігуменя, Бабруйску, Гомеля. Дзеля прыраўнаваньня возьмем тэмпэратуры году для іншых краёў. Для Масквы яна будзе +3,9°, для Рыгі, так, як і ў нас — +6°, а для Варшавы +7,5°. Мы бачым якое вялізазнае значэньне маюць гэтыя цыфры. Тыя два градусы, якія адрозьніваюць наш клімат ад клімату Масквы дазваляюць расьці ў нашым краю грабу, просу, дасьпяваць кіяхам і далікатным гатункам садовіны. Сярэднюю тэмпэратуру зімы7 (студня) для Беларусі трэба лічыць — 6,5°. Для Масквы гэтая сярэдняя будзе — 11°, для Рыгі — 6°, для Варшавы — 4°. За тое ў сярэдняй тэмпэратуры лета гэткіх розьніцаў няма. Для Беларусі сярэдняя тэмпэратура ліпня будзе каля +18,°5, для Масквы +19°, для Рыгі +17,5°, для Варшавы каля +19°. Гэткі агульны характар клімату Беларусі. Але між асобнымі часткамі яе ёсьць таксама досіць значная розьніца ў клімаце. Досіць, сказаць, што сярэдняя гадавая тэмпэратура для Смаленска +4,5° для Вільні +6,7°, а для Беластоку і Бярэсьця перавышае +7°. Яшчэ вялікшыя ёсьць розьніцы паміж зімовымі тэмпэратурамі. Сярэднія тэмпэратуры студня хістаюцца для Беларусі паміж —4,5° (Беласточчына) і —9° (Окаўскі лес). На грунце гэтых цыфраў мы можам разьдзяліць Беларусь на некалькі кліматычных краёў: 1) Окаўскі лес, Дняпроўскае ўзгор‘е і Смаленская морэна — якія маюць гадавую тэмпэратуру ніжэй +5°, а тэмпэратуру студня ад —9° да —8°. Тут клімат контынэнтальны — з сьцюдзёнай маразянаю зімою і гарачым летам, досіць падобны да клімату суседняе Маскоўшчыны. Сьнег тут ляжыць узімку каля 5-х месяцаў — ад палавіны лістападу аж да палавіны красавіка і ніко і сярод зімы ня гіне. Дый тут сьнягі бываюць глыбокія, бо вялікая частка опадзі прыпадае на зімовы час. Улетку тут бываюць часта навет сярод лета вялікія замаразкі, ад якіх, бывае, гіне збожжа, гароды і сады. 2) Наддзьвинскі край з гадавою тэмпэратураю ад +5° да +6°, з тэмпэратураю студня каля —7°, а ліпня каля +18° — мае клімат мягчэйшы дзякуючы свайму блізкому суседзтву з морам. Тут сьнег ляжыць каля 3—4-х месяцаў. 3) Дняпроўскае і Сожскае палесьсі, а так сама і лесастэп пры тэй самай, што і Наддзьвіньне гадавой тэмпэратуры (+5° — +6°) маюць крыху халаднейшую зіму і гарачэйшае лета (для Новазыбкава тэмпэр. студня — 8,2°, а ліпня +19,6°). Гэта так сама край з контынэнтальным кліматам, пераходным да клімату стэпоў. Бязмала на ўвесь цэнтр і захад Беларусі — Менскае і Наваградзкае ўзгор'і, Надвялейскія і Наднёманскія краі, усё Прыпяцкае палесьсе мае сярэднюю тэмпэратуру году ад +6° да +7°. Тутака ўжо клімат значна мягчэйшы. Сярэдняя тэмпэратура зімы каля — 5,5°— 6° — на цэлых 3° вышэй чымся, на ўсходзе, у Смаленшчыне, тым часам як улетку розьніца тэмпэратур куды меншая — не даходзіць і 1°. <picture> Зімою у Меншчыне. Дзякуючы гэтаму тут ужо не вымярзае граб, а ўзімку — у студні і лютым часта па некалькі тыдняў бываюць адлігі і сьнег зусім сходзіць з зямлі. Ды і наагул тут сьнег ляжыць ня доўга — усяго каля 3-х месяцаў і бывае ён няглыбокі. Ня бывае тут і вялікіх маразоў узіму, як на ўсходзе. А што яшчэ важней — што тут блізка што зусім ня бывае летніх замаразкаў, якія гэтулькі шкодзяць гаспадарцы, асабліва садом, на ўсходзе. 5) Найцяплейшы куток Беларусі — гэта Беласточчына і Берасьцейскі край, тутака гадавая тэмпэратура вышэй +7°, а сярэдняя тэмпэратура сьнежня каля — 4,5° Тут у некаторыя зімы зусім сьнегу ня бывае. Вятры на Беларусі найбалёй дзьмуць паўднёва-заходнія, заходнія і паўднёвыя. У Смаленшчыне і наагул на ўсходзе Беларусі бывае шмат і ўсходніх сухіх вятроў. Найбалей дажджыстыя — заходнія вятры, тым часам як усходнія сушэйшыя. Гэта зусім зразумела. Заходнія вятры дзьмуць з над мора, а ўсходнія з сухіх контынэнтальных краеў. Дні бяз ветру бываюць у нас вельмі рэдка. Опадзі (дажджу і сьнегу) ў Беларусі хапае. Тым часам як у Маскоўшчыне ў сярэднім спадае каля 470 мілімэтраў, у Беларусі спадае 550 міл., а мясцамі і балей. Гэта мае важнае значэньне для нас. Каб у Беларусі падала меней дажджу, дык-бы нашыя лёгкія пескавыя грунты не давалі-б ураджаю збожжа і травы, але абярнуліся-б у выдму, пескавую пустыню. Дзякуючы дажджом нашыя бедныя пяскі даюць другі раз лепшыя ўраджаі, чымся навет усходні чарназём. У контынэнтальных краёх часамі за адзін раз спадае чацьвёртая часьць усяе гадавое колькасьці опадзі. Гэтая маса вады змывае і размывае зямлю, робіць шмат шкоды і сьцякае ў рэкі. Зямля пасьля таго хутка абсыхае і расьціны даўгі час бывае сохнуць без вады, хоць гадавая колькасьць опадзі там і вялікая. Ня тое ў нас. Опадзь у Беларусі йдзе пакрысе, дробнымі порцыямі, але раўнамерна праз увесь год. Трэба аднак адзначыць, што ў паўднё-ўсходняй Беларусі (Лесастэп, Дняпроўскае і Раданскае палесьсе) опадзі меней, чымся ў рэшты Беларусі (меней за 500 міл.) і гэта робіць тамашнія пяскі менш ураджайнымі. Апроч таго, у гэтым краі найбалей опадзі йдзе ў чэрвені, тым часам як у рэшце Беларусі ў ліпні. Трэба яшчэ адзначыць адно цікавае зьявішча. На поўначы Беларусі летняе опадзі ў два разы балей, чымся зімовае, а на паўдні ў чатыры разы. Гэта ўжо ясна паказуе, што на паўдні зімы бываюць зусім маласьнежныя, аб чым мы ўжо і казалі вышэй. Сухмяні8 бываюць у Беларусі рэдка ды найбалей на ўсходзе. А дзеля таго, што блізка ўсюды на ўсходзе ляжаць цяжкія гляістыя грунты, сухмяні шкоды вялікае ня робяць. Навет, наадварот, у Смаленшчыне бывалі выпадкі, калі пасьля вельмі даўгое сухмені ўраджаі выходзілі яшчэ лепшыя, чымся ў звычайны год. Гэта аднак ня можна лічыць за правіла, — асабліва, што да пескавых грунтоў. Грунты Беларусі. Мы ўжо ведаем, што першыя часы пасьля ледавіковага пэрыаду ўвесь прастор Беларусі быў пакрыты ледавіковым (морэнным) матэр‘ялам і што зьверху каменьне, прынесенае ледавіком пакрысе рассыпалася, аж пакуль з яго ня зробілася ўперад жарства, а пасьля гліна і пясок. Ведаем яшчэ, што на паўднёвым усходзе Беларусі ляжаў між іншым і лёсс, які асеў з пылу, што прынесены быў ветрам з поўначы. Вось на гэтых глінах, пяскох ды лёссе і павырасталі грунты. Грунты ствараюцца з горных пародаў пры помачы расьцінаў і мікраарганізмаў. На дзікой скале пасяляюцца ўперад самыя непераборлівыя расьціны — лішайнікі, імхі і інш. Пасьля зьяўляюцца ўсё балей і балей пераборлівыя, вышэйшыя расьціны. Усе яны ўміраючы перагніваюць на зямлі і ўгноіваюць зямлю для тых расьцінаў, што растуць пасьля іх. Вось-жа дзікая гліна альбо жвір угноены рэшткамі перагніўшых расьцінаў ці перагноем і робіцца грунтам. У грунце пашыраецца карэньне траў і збожжа, ворны грунт пераварочуе гаспадар сахою і бараною гатуючы яго да сяўбы. Калі беларускія грунты паробіліся з тае гліны, пяску і лёсу якія пакінуў па сабе ледавік, дык пэўне і якасьці ўсіх грунтоў залежаць ад таго, з якое, як кажуць, мацярынскае пароды грунт злажыўся. Мы ўжо казалі, што ў старадаўныя часы ўся Беларусі была пад лесам, апроч паўднёва-ўсходняга краю. Тамака ляжал стэпы. Праўда, пасьля і там парос лес, але ўсё ж стэп пакінул па сабе вельмі значныя сьляды, дзеля чаго і паўднёва-ўсходні: край завуць лесастэпам. Грунты лесастэпу моцна розьняцца ад грунтаў лясное Беларусі і дзеля таго мы іх будзем разглядаці асобна. Грунты лясное Беларусі. (Дзярновыя). Гэтыя грунты ня вельмі багаты перагноем. Хоць у лесе перагнівае досыць многа рэштак расьцінаў, але перагною шмат ня зьбіраецца. Гэта дзеля таго, што тут вельмі многа вільгаці. Дзякуючы вільгаці робяцца перагнойныя квасы. Гэтыя квасы апушчаюцца ў ісподнія пласты грунту, вымываючы з усяго грунту шмат частак яго пажыўных для расьцінаў. Ад гэтага грунт робіцца бялейшым, найбалей яго ісподні пласт; гэты пабялеўшы, выпаласканы грунт завецца падзолістым. Бывае, што грунт бялее да самага верху і падобны зьверху да попялу. Тады яго завуць падзолам. Падзол, калі ён мокры — сьлізкі, як высахне — цьвярцзее, і з яго робіцца пыл. Гэтым ён прыпамінае гляісты грунт. Але з яго ўсе пажыўныя для расьцінаў часткі выпаласканы. Дык падзолы — вельмі бедныя грунты. Па ўраджайнасьці яны стаяць можа ніжэй навет за пескавыя грунты. Папзолы ляжаць у паўночнай Беларусі, іх там досыць многа. Найбалей іх на поўначы Парэцкага і Бельскага пав., у Вяліскім і Полацкім паветах. Найбалей ураджайным грунтам лічыцца ў нас гляісты грунт. У ім, таксама як і ўва ўсіх іншых грунтох, ёсьць шмат і пяску (да 40%, рэшта 60% — глей). Гэты пясок яму, ведама, толькі памагае, бо іначай-бы ён, высахшы, быў цьвёрды, як скала. I так ён да вырабу цяжкі, асабліва ў сушу. Але ў ім ёсьпь шмат сытных для расьцінаў частак і дзеля гэтага ён даець добрыя ўраджаі, якія аплачуюць цяжкую працу. Гляістага грунту найбалей ёсьць у паветах Слуцкім, Наваградзкім, Менскім, Невельскім і Гарадоцкім. Слуцкія і Наваградзкія грунты лічацца самымі ўраджайнымі на ўсю Беларусь. Сугліністы грунт мае ў сабе балей пяску. Тут пяску роўна з глеем, або і балей чымся глею. Пераз гэта сугліністы грунт лягчэйшы за гляісты. Ен таксама лічыцца добра ўраджайным. Гляісты і сугліністы грунты завуць цяжкімі грунтамі і яшчэ завуць пшанічнымі грунтамі, дзеля таго што на іх добра ўдаецца пшаніца. З лясных пародаў на гэтых грунтох растуць: елка, дуб, асіна, ляшчына і інш. Сугліністых грунтоў на Беларусі шмат. Найбалей іх у цэнтральнай Смаленшчыне, паўночнай палавіне Магілеўшчыны, Віленшчыне і паўночна-заходняй Горадзеншчыне. Супескавы грунт мае ў сабе яшчэ меней глею, а балей пяску. Гэты грунт дае вельмі добры ўраджай, калі яго акуратна гнаіць. Аднак ён па ўраджайнасьці лічыцца горшым за першыя два. Яго завуць жытнім грунтам. Супескавых грунтоў у Беларусі яшчэ балей, як сугліністых. Іх ёсьць вельмі многа ўва ўсіх частках Беларусі, апрача Прыпяцкага і Дняпроўскага Палесься. Пескавыя грунты маюць у сабе мала глею (не балей за 5—7%), рэшта пясок. Таксама мала ў іх бывае і перагною, і дзеля гэтага яны даюць ураджай толькі, калі іх добра гнаіць. Іначай ня толькі нічога не парасьце, але яшчэ да таго зямлю непакрытую расьцінамі вельмі лёгка разьдзьмухае вецер і зробіць з поля пескавую пустыню, выдму. На гэтых грунтох добра ўдаецца толькі грэчка (дзеля чаго іх завуць грачанымі). З лясных пародаў на пяску добра расьце хвоя. Гэтыя грунты найбалей пакрыты чыстымі хваёвымі барамі. Пескавыя грунты параскіданы на ўсёй Беларусі, асабліва каля вялікіх рэкаў. Але найбалей іх у Паўднёвай Беларусі. Тут яны перамяжаючыся з балотамі запаўняюць усё палесьсе — Прыпяцкае, Берасьцейскае, Бярэзінскае і Прыдняпроўскае, г. зн. вялізазныя прасторы на паўдня ад лініі Бярэсьце — Магілеў. Грунты балотныя і прырэчныя, калі іх асушыць, звычайна аказуюцца вельмі багатымі і даюць вялікія ўраджаі траваў, а дзе можна, то і збожжа. Гэтых грунтоў найбалей у Палесьсі і на берагох рэк. Грунты лесастэпу. У лесастэпу сустракаецца шмат пескавых, супескавых і сугліністых грунтоў, зусім ня розьнячыхся ад толькі што апісаных. Але побач з імі ёсьць новыя грунты — гэта грунты ляжачыя на лёссе. Лёсс багацейшы за морэнную гліну вапнаю і іншымі пажыўнымі рэчамі. Апроч таго пад стэпам грунт ня гэтак выпаласкуецца, як у лесе. Дзеля гэтых прычын стэповыя грунты на лёссе — чарназёмы зьяўляюцца вельмі багатымі і даюць найвялікшыя ўраджаі. У лесастэпу на даўнейшых стэповых грунтох чарназёмах калісь парос лес і гэныя чарназёмы пад ім балей ці меней выпаласкаліся. Вось гэткія выпаласканыя грунты завуцца шэрымі суглінкамі. А калі грунты выпаласкаліся да таго, што аж ніжэйшы іхні пласт пабялеў, дык яны лічацца ўжо падзолістымі суглінкамі. Уся розьніца іх адзвычайных падзолістых суглінкаў тая, што яны ляжаць на лёссе. Шэрыя суглінкі ляжаць у нашым лесастэпу астравамі. Найвялікшыя такія астравы ёсьць — 1) у Старадубскім павеце, дзе займаюць каля палавіны гэтага павету: 2) на мяжы Клімавіцкага і Чэрыкаўскага павету; 3) у Мсьціслаўскім павеце, каля самага места. Суглінкі на лёссе займаюць вялікшыя прасторы. Яны пакрываюць увесь правы бераг Дзясны і пашыраны ў паветах — Рослаўскім, Бранскім, Мглінскім, Трубчэўскім, Старадубскім, Ноўгарод-Северскім, крыху меней іх ёсьць у паветах Новазыбкаўскім, Суражскім і Гараднянскім і ўрэшце ёсьць два іхных астравы ў Мазырскім павеце (каля места) і ў Рэчыцкім. Хаця гэтыя грунты ўтварыліся пад лесам, аднак цяпер на іх лясоў блізка што няма. Іх, як і ўсе наагул урадлівейшыя грунты, чалавек расьцерабіў і заараў у першы чарод. Расьціннасьць. У даўнейшыя часы бязмална ўся Беларусь была пакрыта бязмежнымі лясамі, ад якіх пазаставаліся толькі слабыя ўспаміны — цяперашнія нашыя пушчы. Тады-ж зямля была падзелена між лесам і балотам. Узвышшы пакрываў лес, а нізіны — балота. I толькі на паўднёвым усходзе Беларусі — за Сожам разьлёгся бязьлесны стэп. Але ў працягу вякоў лес адваяваў сабе і гэты невялікі кавалак беларускага стэпу і дайшоў да Дзясны. Стэп застаўся за Дзясною. Панаваньню лесу палажыў канец чалавек. Ен павысякаў бары і зрабіў поле, парасьцярэбліваў балоты і зрабіў сенажаці. I цяпер, у нашыя часы ўжо мала лесу асталося ў Беларусі. Пазаставаўся лес найбалей на такіх грунтох, дзе нішто балей расьці ня можа. Цяпер лясы займаюць каля чэцьверці ўсяго прастору Беларусі. Аднак лясы — галоўнае багацьце Беларусі. Хоць і ня лішне шмат іх у нас ёсьць, але ўсё-ж шмат балей, як у нашых суседзяў. Дзеля гэтага Беларусь свой лес вывозіць чуць ні ўва ўсе бакі — і ў Нямеччыну і на Украіну і ў іншыя Эўропэйскія краі. Апроч гэтага лясы маюць і іншае значэньне — праз увесь час гісторыі яны баранілі наш народ ад чужаземных нападаў, дый цяпер толькі лясы і балоты абараняюць нашыя межы з суседзямі. — Урэшце лясы задзержуюць у сабе вільгаць, дзякуючы чаму ў нас ня бывае сухменяў. Яны задзержуюць пескавыя грунты ад выдзьмухаваньня. Часта здараецца гэтак, што высеклі стары хваёвы бор і з пасекі робіцца пескавая выдма. Найбалей лясоў — у Бярэзінскім і Прыпяцкім палесьсях, на Окаўскім лесе, у Вяліскім, Парэцкім і Аршанскім паветах. Ува ўсіх гэтых краёх лясы займаюць каля 40% усяго прастору. У Заходняй Беларусі і ў лесастэпу лясоў мала. Таксама лясы павысяканы каля вялікшых местаў — Віцебску, Смаленску, Гомеля і інш. Пароды лесу залежаць найбалей ад грунту. Кожын лёгка можа бачыць, што на пяску расьце хвоя, а на гляі — елка ды дуб. Па тым якое дрэва расьце навет пазнаюць які дзе грунт. Залежаць яшчэ пароды лесу і ад клімату. На далёкай поўначы — у Магілеўшчыне ляжыць паяс чыстых хваёвых лясоў. На паўдні Беларусі — у лесастэпу і яшчэ далей на паўдня найбалей ліставыя дрэвы. А вялікшая частка Беларусі ляжыць у паясе мяшаных лясоў. Чым далей на паўдня, тым % ліставых лясоў вялікшы. Вось для прыкладу 4 паветы, якія ляжаць адзін пры адным на адным балей-меней мэрыдзіане. Барысаўскі мае 15% ліставых лясоў, Ігуменскі і Бабруйскі па 20%, а Рэчыцкі 30%. Аднак і на поўначы Беларусі ёсьць цэлыя краі, дзе пераважаюць ліставыя дрэвы. Гэтак вось Окаўскі лес — самы лясны край Беларусі, пакрыты бярозавымі ды асінавымі лясамі з невялікай прымешкаю елкі. Такія-ж бярозавыя ды асінавыя лясы з прымешкаю дубу і елкі пакрываюць і Невельскае ўзгор’е. Трапляюцца тамака і чыстыя дубнякі і наагул чыстыя ліставыя лясы. I толькі на пескавых узгорках растуць там хваёвыя бары. У мяшаных лясох вялікшае часьці Беларусі на цяжэйшых грунтох трапляюцца найбалей гэткія дрэвы: елка, бяроза ды асіна, а таксама белая вольха, арэшнік (ляшчына). Радзей трапляецца хвоя, а яшчэ радзей — дуб, клён і ліпа. На паўдні Беларусі да іх прылучаюцца яшчэ граб, вяз, ясень і ясакар. На захадзе Беларусі лясы пазаставаліся найбалей на пескавых грунтох і дзеля гэтага тут перавагу мае хвоя. <picture> Дуброва у Новаградчыне. Да апошніх часоў на захадзе Беларусі было некалькі вялізных кавалкаў яшчэ не чапанага лесу, гэта пушчы. Спаміж іх ёсьць вядомая на ўвесь сьвет Белавежская пуща. Пушча гэтая займае балей за 100 000 дзесяцін прастору у Пружанскім павеце і часткаю ў суседніх. Спаміж пародаў лесу найбалей у пушчы хвоі, елкі і дубу. Есьць і шмат іншых пародаў. Дрэва ў пушчы трапляецца надта добрае і вялікае. Пушча гэтая захавалася, дзякуючы асаблівай апецы каралёў і цароў, якія пераховавалі яе для свайго паляваньня. Апроч Белавежскае — ёсьць яшчэ пушчы Горадзенская — на поўначы ад Горадня, Налібоцкая — у Ашмянскім павеце ля Нёмну — адна з вялікіх пушчаў, Рудніцкая ля Вільні, у якой заўсёды палявалі Вялікія Князі Літоўскія, Аугустоўская ў Сувалшчыне і шмат іншых. Вялікшая частка іх зусім вынішчана, асабліва за час цяперашняе вайны. Клімат Беларусі пазваляе расьці і не вымярзаць некаторым дрэвам, якія далей на поўнач ісьці ня могуць. Мы ўжо казалі аб грабу, які расьце ў паўднёва-заходняй Беларусі, на паўдня ад Менску. Там-жа расьце на дрэвах паразіт омела. У Прыпяцкім і Берасьцейскім Палесьсі расьце ракіта. Урэшце трэба сказаць, што ў паўночнай Віцебшчыне і Смаленшчыне ўжо не растуць сьлівы, а цёрн далей на паўночны - ўсход за Меншчыну і Магілеўшчыну ня йдзе. Зьвярынае царства. Даўней у Беларусі было шмат усякае зьвярыны. Былі часы, калі галоўным заняткам і спосабам пражыўленьня нашых прэдкаў было паляваньне. Прэдкі нашыя найбалей гандлявалі дарагімі зьвярынымі скурамі — ды імі-ж і падаткі навет плацілі. Цяперака няма тых лясоў, няма тае і зьвярыны. Як памятка мінуўшчыны застаўся ў Белавежскай пушчы зубр. Па ўсёй Эўропе ўжо павыміралі ўсе яго сваякі і толькі на Каўказе ў горах засталіся. Ды і ў Белавежскай пушчы зуброў менее і менее. Цяпер іх некалькі сотняў. Яны ўжо досыць асвоеныя з чалавекам. Узімку іх падкормлююць сенам, зумысьля на гэта прыгатованым. На палескіх рэчках каля Прыпяці і Бярэзіны сустракаюцца яшчэ хоць вельмі рэдка — бабры. I хоць кажа прыслоўе: „хто заб‘ець бабра, ня будзе мець дабра“ аднак баброў не шкадуючы зьніштажаюць дзеля дарагое шкуркі. Рэдка пачынае сустракацца ўжо ўнашых лясох і такая зьвярына, як мядзьведзь, лось, сарна, дзік, рысь. Затое хапае ваўкоў, лісоў, зайцоў і іншае драбнейшае зьвярыны. Трапляюцца часамі горнастаі і куніцы. Ля рэчак і азёр жывуць выдры. Закон заўсёды абараняў зьвярыну ад лупежнага зьніштажэньня. Ашчаджалі яе і лепшыя гаспадары лясоў. Аднак мала гэта памагае. Радзеюць лясы, а паляўнічых усё прыбывае. Ды найбольш нішчыцца зьвярыны ў часе войнаў. Асабліва страшныя былі для зьвярыны 1812 і 1863 гады, калі ў лясох. адбывалася партызанская вайна. Мінэральныя багацьці. Мінэральныя багацьці Беларусі невялікія, дый тыя, якія ёсьць, зусім блізка не абсьледжаны. Зялезныя руды сустракаюцца ў Смаленшчыне і Віцебшчыне, але мала вядомы. Шмат балей увагі зварочавалася на балотную зялезную руду. Сустракаецца гэтая руда ўсюдых, але найбалей у Палесьсі. У мінуўшым вяку шмат дзе працавалі гуты, якія выплаўлялі з гэнае руды зялеза, але гэныя гуты пазакрываліся, бо руда аказалася ня прыгоднаю для выплаўкі. У балотах таксама сустракаецца охра, з якой робяць хварбу. Каня Мозыра на беразе Прыпяці ляжыць досыць таўсты пласт бурага вугаля. У Лідзкім павеце знаходзяць лігніт. Урэшце шмат дзе, у тых мясцох, дзе ўжо не хапае лесу, пачынаюць капаць торф. <picture> Друскеніцкіе крыніцы. Торфу ў Беларусі вялізазныя запасы. I пэўне, калі на яго будзе зьвернена належная ўвага, ён зможа хоць часткаю замяніць нашай прамысловасьці чорнае золата-каменны вугаль. Махавы торф найбалей сустракаецца на поўначы Беларусі, а травяны — на паўдні, у Палесьсі. Самым глыбокім торфам пакуль што лічыцца рэчыцкі торф з над рэчкі Віці. Бурштын (янтар) сустракаецца хоць рэдка ў Пінскім Палесьсі — каля м. Любязі. Важнае значэньне для гаспадаркі маюць фосфорыты, якія мелюцца і пасьля ідуць на пагноеньне поля. Фосфорыты пакуль што разрабляюцца ў Рослаўскім павеце у некалькіх мясцох. Але апошнімі часамі знаходзяць фосфорыты і ў іншых краёх, прыкл. Наваградчыне. З часам разрабляньне фосфорытаў пойдзе шмат баржджэй. Тады, трэба спадзявацца, паадчыняецца яшчэ шмат новых фосфорытных капальняў. Гліны сустракаюцца вельмі добрыя і ў розных мясцох, але ніхто акуратней імі не заняўся і дзеля гэтага яны зусім блізка ня выкарыстаны. Таксама ў розных мясцох капаюць вапну. Асабліва славіцца Аршанская вапна. Урэшце разрабляюць для будоўлі пескавікі — у Рэчыцкім павеце, каля Лоева. Мінэралыіыя крыніцы таксама вельмі мала асочаны і выкарыстаны. Найбалей вядомы Друскеніцкія крыніцы з бромоёдавымі солямі, ляжачыя ў харошай і здаровай мясцовасьці ля Нёмна. Што год сюды зьяжджаюцца лячыцца десяткі тысяч людзей з усяе Беларусі і Літвы. З іншых мінэральных крыніц можна паказаць на Баркоўшчыну. У Баркоўшчыне Лепельскага пав. на возеры ёсьць серна-зялезная крыніца. У 30-х гадох прошлага веку быў тут невялічкі курорт, ад якога цяпер асталіся адны руіны. Такая самая серна-зялезная крыніца эксплюатуецца ў Пагулянцы Дзьвінскага павету. Пагулянка ляжыць у харошай мясцовасьці на беразе Дзьвіны. Серная крыніца ёсьць у Студзенцы Невельіскага пав. У Магілеўшчыне вядомы крыніцы зялезістыя каля Любавіч і Дворыцы, Аршанскага пав., в. В. Слабады Мсьціслаўскага пав., Трошчыц і Рудні — Рагачоўскага пав. і яшчэ некалькі іншых. Крыніцы гэтыя ня выкарыстаны. =III. Насяленьне Беларусі.= Гістарычные межы. Досьвіткі гісторыі. Першыя пэўныя весткі аб Беларусі адносяцца да IX веку па Нар. Хр. Аб тым, што было ўпярод мы можам толькі дадумавацца, апіраючыся перш-на перш на данныя здабытыя раскопкамі курганаў. Гэныя данныя кажуць, што старана нашая была заселена яшчэ ў самай далёкай мінуўшчыне — балей за 1500 гадоў назад. Ведама, цяжка ўгадаць які тады тут народ жыў, але некаторыя вучоныя думаюць, што гэта маглі быць прэдкі беларусаў. На берагох тады яшчэ быўшага Гэродотавага мора яны жылі цэлымі аселіцамі, вёскамі; далей-жа на поўнач, у Наддзьвіньне заходзілі толькі невялікія групы іх. Народ гэты ўжо вёў гандаль з сваймі суседзямі. У пазьнейшыя часы аб нашай старане пачалі пісаць розныя грэцкія географы і гісторыкі. Яны зьмяшчалі тут народы з рознымі іменьнямі, апавядалі аб іх і аб самай старане шмат фантастычнага, але іхныя весткі мала памогуць нам дзеля свае супярэчнасьці. Вучоныя нашых часоў будуюць свае ўласныя гіпотэзы аб тым які народ жыў на прасторах цяперашняе Беларусі і чым ён займаўся. Лічаць, што досыць значная частка Беларусі ў даўныя часы была занята літоўскімі і фінскімі пляменьнямі; асабліва першымі. Аднак у Прыпяцкім Палесьсі аж да Бярэзіны, як усе згаджаюцца, жыў народ славянскага плямя — прэдкі беларусаў. З часам яны крыху адціснулі сваіх суседзяў — адных на захад, другіх на паўночны ўсход і занялі блізка той прастор, які цяпер займае Беларускі Народ. Гістарычныя межы незалежнае Беларусі. Подлуг першага летапісу ў IX веку на Беларускай Зямлі жылі тры славянскія пляменьні — крывічы, дрыгвічы і радзімічы. Крывічы займалі паўночную Беларусь. Яны жылі па ўсім Наддзьвіньні і па верхнім Дняпры і спускаліся на паўдня аж да Вельлі і вытокаў Сожа і Дзясны. На поўнач і ўсход пад крывічамі лічыліся прасторы ляжачыя за цяперашнімі межам Беларусі, найбалей ля Верхняе Волгі і яе прытокаў. У зямлі крывічоў былі такія гарады, як Полацак, Віцебск, Смаленск, Менск, Лагойск і шмат іншых. Дрыгвічы займалі Прыпяцкае Палесьсе і Наднёманскі край. На ўсходзе іхныя сёлы даходзілі да Дняпра, на захадзе — да Бугу і Нарві. Іхнымі найвялікшымі гарадамі былі — Тураў, Мозыр, Бярэсьце, Драгічын, Горадзен і Слуцак. Частка плямя Дрыгвічоў у часох перасяленьня народаў пакінула свой край, прабілася на Балканскі паўвостраў і асела навакол Салонік. Грэкі звалі іх Другувітамі. Мовы Другувітаў навучыліся сьв. Кірыла і Мефодзій. Радзімічы жылі ля Сожа і займалі ўвесь край паміж Дняпром і Дзясною. Іхнія паўдневыя і ўсходнія межы йдуць блізка што па цяперашняй мяжы Беларусі. На Дзясьне яны сустракаліся з Северанамі, а па Жыздры (прыток Окі) з Вяцічамі — двума суседнімі славянскімі пляменьнямі. На поўначы яны ня йшлі далей лініі Ельня — Мсьціслаў — Магілеў. Навукай этнографіі, філёлёгіі і гісторыі цяпер ужо цьвёрда даведзена, што гэныя тры пляменьні ўжо ў тыя часы ня розьніліся паміж сабою ані мовай, ані правам сваім, ані рэлігійнымі абрадамі, ды ўсімі гэтымі супольнымі адзнакамі розьніліся ад пляменьняў, якія становяць пачатак Маскоўскага і Украінскага народаў. Гэтыя пляменьні гісторыя знаходзіць ужо з сваймі князьмі, з знакамі дзяржаўнае арганізацыі. Як раз відаць у IX і X вякох сярод беларускіх пляменьняў, як і сярод іхных суседзяў пачынаецца процэс утварэньня моцных і вялікіх гаспадарстваў. На першы плян тут высоўваецца Полацак. Полацкія князі патрапілі падгарнуць пад сябе ўсю паўночна-заходнюю Беларусь аж да верхняга Нёмна і Дняпра. Скора побач з ім становіцца яго малодшы брат Смаленск, пашырыўшы свае межы далёка на ўсход. На чале гэтых двох гаспадарстваў стаялі Крывічы. Два іншых пляменьні — Дрыгвічы і Радзімічы вельмі хутка падпалі пад чужую ўладу — іх землі разабралі князьствы — Валынскае, Кіеўскае, Чарнігаўскае і Северскае. Гістарычныя мяжы Беларуска-Літоўскага Гаспадарства. Але прыйшоў час балей шырокага і поўнага злучэньня Беларускіх пляменьняў і Беларускае Зямлі. Літоўскі князь Міндоўг залажыў аснову новае дзяржаўнасьці Літоўска- Беларускай у беларускім Наваградку. Гэтая дзяржаўнасьць ужо пры Міндоўгу абняла вялікшую частку Беларускай Зямлі. Гэдымін, які княжыў з 1315—1340 г. умацаваў Літоўскае Гаспадарства і давёў яго межы аж да Гомельскага павету, Смаленшчыны і Чарнігаўшчыны. Пры Ольгердзе была прылучана Чарнігаўшчына і адрэзаны вялікі лапік ад Смаленшчыны. Апроч таго Вялікае Князьства пашырылася далёка на паўдня на землях украінскіх. Урэшце Вітаўт давяршыў зьбіраньне Зямлі Беларускае, забраўшы Смаленск. Пад ім знаходзілася ўжо ўся Беларусь. Каля 100 гадоў жыла ўся Беларусь злучанаю — аж да часоў Маскоўскага Вялікага Князя Васілія III, якому і яго наступнікам удалося адарваць у часе стогадовае вайны вялікі лапік Беларускае Зямлі. У 1514 г. ад Беларусі была адрэзана ўся Смаленшчына, паўночная і ўсходняя Віцебшчына (Себеж, Невель, Вяліж), Гомельшчына і Чарнігаўшчына. Масква добра ўмацавалася і доўга не маглі Літоўскія Вялікія Князі адабраць ад яе гэтых земляў. Наадварот маскоўцы ня раз пераходзілі з агнём і мячом цераз усю Беларусь з канца ў канец, а ў забранай частцы пазаводзілі свае маскоўскія парадкі, панасялялі маскоўскіх людзей, а тамашніх беларусаў масамі высялялі ў Маскоўшчыну. Настаў у Маскве „смутны час“ і яе наступная сіла троху аслабела. Карыстаючыся гэтым Літва, якая тады ўжо была ў зьвязі з Польшчаю, адабрала назад тое, што заваяваў Васіль ІІІ і Іван IV, адабрала Смаленск і ізноў давяла мяжу Літвы-Беларусі да яе прыроднага палажэньня. Па Дэўлінскаму замірэньню мяжа паміж Масквою і Літвою праходзіць па Дзясьне і верхняму Дняпру — значыцца па тэй мяжы, якая і цяпер дзеліць Беларускі Народ ад Маскоўскага. Узноў Беларусь злучылася, але не надоўга. Пасьля цяжкіх войнаў, па Андрусаўскай згодзе Маскоўшчыва ізноў адабрала Смаленшчыну і Чарнігаўшчыну. Мяжа ўстаноўлена была акуратна па цяперашніх усходняй і паўночнай межах Магілеўскае і Віцебскае губэрняў. <picture> У гэткім стане аставалася Беларусь ажно да разьдзелаў Польшчы. Па першаму разьдзелу (1772 г.) Масква забрала паўночную і ўсходнюю Беларусь. Мяжа праходзіла па Дзьвіне і па Друці. У другі разьдзел (1793 г.) да Масквы адыйшла Меншчына і прылягаючыя паветы. Мяжа ішла ад Дзьвінска на Пінск. Урэшце па 3-му разьдзелу да Масквы адыйшла ўся Беларусь апрача паветаў Беластоцкага, Бельскага, Сакольскага і Аўгустоўскага, каторыя адышлі да Прусаў. Гэтыя паветы ў 1814 г. па Тыльзіцкай згодзе таксама прылучаны былі да Расеі. Гэткім парадкам у 1814 г. уся Беларусь ізноў злучылася пад Расеяю і гэтак была ажно да вялікае вайны 1914 году. Мы разглядалі мяжу Літоўскага Князьства, як мяжу Беларусі, дзеля таго, што фактычна гэта была дзяржаўнасьць беларуская — з беларускаю культураю, моваю, законамі і з пераважаючым уплывам на дзяржаўныя справы беларускае арыстакратыі. Пазьней Літоўскае Гаспадарства злучылася у фэдэрацыю з Польшчаю і юрыдычна ўвесь час лічылася самастойным гаспадарствам. На Люблінскай уніі была замацавана мяжа паміж Польшчаю і Літвою-Беларусьсю. Яна йшла па цяперашняй паўднёвай мяжы Менскае і Горадзенскае губэрняў і далей па Бугу і Нарве аддзяляла Горадзеншчыну і Сувальшчыну ад Польшчы. Значэньне гістарычных межаў вялізазнае. Як мы бачылі, Беларускі Народ блізу цераз увесь час свае гісторыі жыў пад уладаю ці прынамсі пад моцнымі ўплывамі іншых народаў: маскоўцаў і палякоў. Народ уладар заўсёды стараўся налажыць сьлед свае культуры і на Зямлю Беларускую і на самую душу беларускага народу. Ен стараўся тую частку Зямлі Беларускае, якая была пад ім, назаўсёды зьвязаць з сабою. I трэба сказаць, што хоць народ беларускі і сьвядома і несьвядома бараніўся ад палітычнае і культурнае няволі, аднак шмат удалося пакінуць сьлядоў свайго панаваньня і маскоўцам і паляком. Гэтыя сьляды пазаставаліся, ведама, толькі на тых краёх Беларусі, якія ў свой час былі пад Маскоўшчынаю ці Польшчаю. Вось-жа веда гістарычных межаў Беларусі вельмі паможа нам разабрацца ў шмат якіх фактах сучаснасьці. Прыкладам, проф. Карскі устанавіў мяжу, да якое даходзяць моцныя ўплывы маскоўскае мовы на беларускую. Гэная мяжа йдзе блізу што па тэй самай мяжы, якая ўстанавілася ў часе стогодніх войнаў з Маскоўшчынаю пры Васілю ІІІ. Змаскаленыя краі — ляжачыя на ўсход ад мяжы праведзенае проф. Карскім былі пад Маскоўшчынаю на 100 гадоў балей, а частка іх, што адыйшла да Масквы па Андрусаўскай згодзе — на 200 гадоў балей, чымся рэшта Беларусі. Заходняя і цэнтральная Беларусь была пад Маскоўшчынаю каля 125 гадоў, паўночная Віцебшчына і Гомельскі край — каля 230 гадоў, а Смаленшчына і Чарнігаўшчына — 335 гадоў. Колькасьць народу Беларусі. На Беларусі ў цяперашнім часе жыве каля 15 1/2 міліёнаў людзей. На Беларускай Зямлі найбалей, ведама, жыве беларусоў. На кожную сотню чалавек прыходзіцца ў сярэднім 77 чалавек беларусоў. Значыцца ўсіх беларусоў у Беларусі жывець 12 міліёнаў. Пасьля беларусоў найбалей жыве ў Беларусі жыдоў. З 100 чалавек жыдоў будзе 14. А значыць усіх жыдоў у Беларусі троху балей за 2 міліёны. Палякоў і маскоуцаў жыве на нашай зямлі па 600 тысячаў адных і другіх — значыцца з кожнае сотні будзе чатыры палякі і чатыры маскоўцы. Жывуць у нас і іншыя народы — немцы, латышы, ліцьвіны, украінцы, татары, але кожнага з гэтых народаў жыве ня шмат. Немцаў якіх 50 тысячаў, іншых народаў па 30 тысячаў і таго меней. Беларусы. Беларусы жывуць масай па ўсім краі. Па вёсках і дварох яны займаюцца гаспадаркаю. Местачковыя беларусы займаюцца таксама найбалей гаспадаркаю, але шмат хто есьць хлеб і з майстроўкі. У мястох беларусы займаюцца рамяслом і дробным гандлем і навет гаспадаркаю. Але ня меншая частка, а ў вялікіх мястох у некалькі разоў вялікшая часьць працуе работнікамі на хвабрыках, у майстроў-рамесьнікаў і ў прыватных багацейшых людзей. Апроч таго, значная частка мескіх беларусоў займаецца службаю ўва ўсякіх урадах, так званай інтэлігэнцкай працай і ўрэшце належыць да тае клясы народу, якая жыве з капіталаў. Ня ўсе беларусы яшчэ зразумелі хто яны і дзеля гэтага шмат хто можа і не прызнаецца, што ён беларус. Неграматны, цёмны чалавек не прызнаецца таму, што ён ня ведае, ніхто яго не навучыў; але ёсьць шмат і добра вучаных беларусоў, якія прызнаюць сябе палякамі або маскоўцамі. Гэта таму, што іхнія дзяды і прадзеды, а можа і яны самі, здрадзілі свайму народу, выракліся роднае мовы і самога імя беларускага. Дык цяпер, хоць яны і ведаюць другі раз, што яны беларусы, але ўжо ня хочуць адступаць ад свае прызвычкі, ад прызвычайнае мовы і ад чужога народу, да якога яны альбо дзяды іхныя прылучыліся. Ведама гэта толькі зьява пераходнага часу. Сьвядомасьць беларуская гэтак расьце, што за некалькі гадоў вернуцца да народу беларускага ўсе яго збаламучаныя сыны. Беларускія гаворкі. Азнакаю беларуса служыць яго мова. Праўда, ёсьць шмат такіх беларусоў, што на хочуць а то і ня ўмеюць гукаць пабеларуску. Гэта іхнае няшчасьце. Есьць паміж беларусаў і зусім не́мыя людзі. Іх усё-ж мы павінны лічыць беларусамі, бо іхныя бацькі, дзяды і прадзеды гукалі пабеларуску. Беларуская мова ад Горадня і Беластоку аж да Бранску — адна мова. Адныя ў ёй словы і звароты, бо яе стварыў адзін народ, што мае сваю асобную і рэзка выдзеленую душу. Але на вялізазным прасторы Беларусі стварыліся розныя прызвычкі ў мове, розныя гаворкі і розныя вымовы. У паўночна-усходнім куце Беларусі ёсьць цокаючая гаворка. Тамака заместа зыку ч часта вымаўляюць ц, прыкл. рэцка (зам. рэчка), цужы (зам. чужы), цалавек (зэм. чалавек). Апроч таго тут пасьля зыку р могуць быць мягкія галосныя гукі, чаго ў беларускай мове звычайна ня бывае. Кажуць, прыкл. ряка (зам. рака), Прячыстая (зам. Прачыстая). Гэтая гаворка пашырана ў Бельскім, Парэцкім і Бяліскім паветах, а часткаю і ў суседніх. У рэшце Смаленшчыны ды ў Чарнігаўшчыне ўжо ня цокаюць, але мягкі зык р застаецца. I тут кажуць: беряг (зам. бераг), ряка (зам. рака), апроч таго ў Смаленшчыне часамі заместа а кажуць ы: — мыладзік (зам. маладзік), зылаты (зам. залаты). У абедзьвюх гэтых гаворках сустракаецца досіць многа маскоўскіх слоў праз тое, што яны, як мы ўжо казалі, найдаўжэй былы пад уладаю Масквы. Мяжою моцных уплываў маскоўшчыны на беларускую мову проф. Карскі лічыць лінію, што йдзе цераз Себеж, Віцебск, Мсьціслаў, Клімавічы і Навазыбкаў. На захад ад гэтае мяжы Беларуская мова зусім чыстая. Ва ўсіх гаворках, якія там ёсьць, ніколі ня бывае мягкога р. Дзеля гэтага ў літэратурнай мове мягкое р ня ўжываецца. Галоўная беларуская гаворка займае сабою блізка ўсю цэнтральную і заходнюю Беларусь — і Менск і Магілеў і Полацак і Слуцак, г. зн. балей за палавіну ўсяго прастору Беларусі. У гэтай гутарцы пішуцца беларускія кніжкі. У трох паветах на заходзе — Аўгустоўскім, Сакольскім і Беластоцкім на беларускай мове зазсталіся сьлядкі ўплываў польскае мовы дзеля блізкога суседзтва і сумежнасці гэтых паветаў з Польшчаю. Тамака беларусы досіць часта ўжываюць польскія словы. На паўдня ад лініі Горадзень-Слонім-Гомель, г. зн. у Пры- пяцкім Палесьсі і ў Горадзеншчыне ёсьць паўднёвая гаворка. Рэзкай яе адзнакаю ёсьць ужываньне заместа — ся на канцы слоў — са (прылкл. зваліўса, глядзеўса), дзеля чаго тамашніх беларусаў завуць сакунамі. У іхнай гутарцы ёсьць і яшчэ некаторыя асобнасьці: прыкл. яны часамі заместа буду хадзіць, буду робіць і г. далей кажуць хадзіціму, робіціму і г. д. Гэтыя асобнасьці ўжываюцца часамі і ў літэратурнай беларускай мове. Урэшце на паўднёвым захадзе Беларусі, ў Пінскім, Кобрынскім і часткаю ў суседніх паветах жывуць пінчукі. Гаворка іх апрача провінцыанальных беларускіх асаблівасьцяў розьніцца яшчэ і тым, што ў ёй дзякуючы блізкому суседзтву і сумежнасьці з Украінай ёсьць вялікі ўплыў украінскі. Піншчына аднак заўсёды была часткаю Беларусі. Рэлігійныя адносіны. Беларусы бываюць найбалей дзьвёх вераў — праваслаўныя і каталікі. Сустракаюцца беларусы і іншых вераў — кальвіны, стараверы, мусульмане, але іх вельмі мала. Паміж беларусамі каталікамі і праваслаўнымі апрача веры ніякае балей розьніцы няма. Толькі цёмныя і несьвядомыя людзі, альбо ашуканцы, бывае, кажуць, што каталікі — гэта палякі, а праваслаўныя — маскоўцы. Якой-бы веры ні дзяржаўся беларус, ён усё роўна беларусам астаецца. У вялікшай часьці Беларусі, беларусы каталікі і праваслаўныя жывуць перемяшаўшыся. Але ў усходняй Беларусі (Магілеўшчына, Смаленшчына) вялізазная большасьць праваслаўных, а ў заходняй (Віленшчына, частка Горадзеншчыны і Віцебшчыны) большасьць каталікоў, а праваслаўных вельмі мала. Беларусаў праваслаўных лічаць у тры разы балей чымся каталікоў, значыцца першых ёсьць каля 9-х міліёнаў, а другіх каля 3-х міліёнаў. Жыды. Жыды пасяліліся ў Беларусі найбалей у часы Вітаўта. Цяпер жыве іх найбалей у мястох і мястэчках. Але ёсьць, хоць мала, такіх жыдоў, што жывуць на гаспадарцы ў т. зв. жыдоўскіх калёніях. У мястэчках і мястох найчасьцей жыды становяць большасць народу. Займаецца вялікшая іх частка рамяслом і гандлем; але досіць значная частка, асабліва ў вялікіх мястох служыць работнікамі ў хвабрыках і майстроўнях. Найбалей жыдоў жывець у Горадзеншчыне і ў Меншчыне (16—17 чалавек на 100 жыхараў). У Смаленшчыне жыдоў вельмі мала. Палякі. Да палякоў належыць частка шляхты — буйных земляўласьнікаў і іхнае дворнае адміністрацыі, часіка інтэлігенцыі і частка мяшчанства некаторых мест, як прыкл. Вільні. Па перапісу 1897 г. — (а яго робілі людзі безстаронныя — маскоўскія ўраднікі9 ні палякі, ні беларусы), палякоў у Беларусі ўсіх каля 4%. Найбалей палякоў у Віленшчыне і Горадзеншчыне. У Магілеўшчыне іх вельмі мала, а ў Смаленшчыне зусім няма. Маскоўцы. Маскоўцы сяліліся ў Беларусі за часоў маскоўскага панаваньня. Маскоўскі ўрад, хочучы як наймацней зьвязаць Беларусь з Маскоўшчынаю прысылаў сюды сваіх ураднікаў, духоўнікоў, раздаваў маемасьці маскоўскім вяльможам і перасяляў навет маскоўскіх сялян на беларускую зямлю. Найбалей такога насыльнага элемэнту ў усходняй Беларусі, асабліва ў Смаленшчыне. Апрыч таго ў Беларусі шмат жыве маскоўцаў — старавераў, якія перабраліся сюды з Маскоўшчыны самі ў XVII веку і пазьней, уцякаючы ад тамашняга рэлігійнага ўціску. Найбалей старавераў жыве ў двух гнёздах — адно каля Новазыбкава і другое каля Дзьвінску. Каля Дзьвінску жыве іх шмат у Брацлаўскім, Дзісьненскім і Сьвянцянскім паветах. Есьць іх крыху ў Віцебшчыне. Навазыбкаўскія стараверы жывуць найбалей вялікімі сёламі пасадамі. Жывуць стараверы і ў іншых мясцох Беларусі. Займаюцца яны найбалей рамяслом, майстроўкай, гародніцтвам і гандлем. Заняткі насяленьня Беларусі. Сельская гаспадарка. Блізу тры чвэрці насяленьня Беларусі займаецца каля зямлі. Рэшта — працуе на хвабрыках, займаецца рамяством, гандлем і ўсякаю службаю і жыве найбольш у мястох. У тых краінах Беларусі, дзе ёсьць вялікія месты, дзе шмат хвабрыкаў і заводаў, там менш людзей працуе каля зямлі, а больш мае іншыя заняткі. На ўсходзе Беларусі найбольш народу займаецца гаспадаркаю, на захадзе-ж, — у Горадзеншчыне, — наадварот, найменш. Аднак і ў Горадзеншчыне з сотні чалавек больш як 60 займаецца каля зямлі. Гэткім парадкам Беларусь трэба лічыць краем зямляробскім. Паглядзём жа цяпер, як стаіць у нас гаспадарка і ў якіх яна варунках. Зямля. Значная часьць зямлі ў Беларусі ляжыць зусім бяз усякага ўжытку, — гэта балоты, пескавыя выдмы, а гэтак сама і прасторы занятыя вазёрамі і рэкамі. Усіх такіх няўжыткаў каля 4 міліёнаў дзесяцін. Праўда, значную частку гэтых земляў можна было-б выкарыстаць, абсушыўшы балоты, пасеяўшы лес на пяскох, ды завёўшы добрую рыбную гаспадарку на вазёрах. Але пакуль што — ад іх карысьці ніякае. <picture> Стары гаспадар Яшчэ большы простор занялі лясы і гаі. Трэба лічыць, што іх ёсць каля 9 міліёнаў дзесяцін. З лесу нашая гаспадарка мае вялікую падмогу. Гаспадарка бяз грошай, без капіталу ня можа паляпшацца. Вось гэты капітал даюць лясы, якія патрабуюць ад гаспадара самых малых на сябе затратаў і даюць чысты зыск. Хто мае свой лес, зарабляе на продажы, хто лесу ня мае, наймаецца на работу, зарабляе сваёй мазольнаю працаю ў лесе. Разам лясы і няўжыткі займаюць бязмалага палову ўсяга простору Беларусі. Значыцца, пад гаспадарку застаецца крыху болей паловы ўсяе зямлі, каля 16 міліёнаў дзесяцін. З гэтага ліку прымерна трэйцяя частка пад сенажацямі. Найбольш сенажацяў ёсьць на прасторах Палескае нізіны. Тамака яны займаюць безканечныя даліны рэкаў і падсушаныя і расьцярэбленыя балоты. З усіх сенажацяў Беларусі накошуецца каля 300 міліёнаў пудоў сена. Дзесяціна сенажаці даець у нас небагата, — усяго каля 60 пудоў сена (3-4 вазы — калясьнікі). Ворнае зямлі ў Беларусі каля 11 міліёнаў дзесяцін. Дворная і вясковая гаспадарка. Накшая гаспадарка ў дварох, накшая ў вёсках. Вясковы гаспадар мае некалькі дзесяцінаў зямлі і працуе на ёй сам з сям‘ёю. У двары зямлі некалькі сотняў, а то і тысячаў дзесяцін. Гаспадар двара сам не працуе на полі; за яго працуюць найміты-парабкі. Вясковаму гаспадару трудна пракарміцца з свае лапіны зямлі. З усіх сіл стараецца селянін, каб павялічыць свой палетак: расьцярэблюе пасекі, хмызьнякі і балоты, ні аднэй лапінцы зямлі ня дасьць гуляць. Лесу вясковы гаспадар па большай часьці ня мае; калі і меў, дык упатрэбіў. <picture> Сьвіран у фаліварку У двары хлеба хапае. Лепшую зямлю гаспадар арэ, горшую запускае пад лес. Чуць ня ўсе нашыя лясы стаяць на дворнай зямлі Шмат дворнае зямлі ляжыць пад зарасьнікамі і дзірванамі. — За тое дворныя балоты часьцей бываюць асушаны, чымся сялянскія, часамі больш іх і расьцярэблена. Больш сілы ў двара, больш капіталу. Есьць яшчэ ў нас зямля скарбовая; яна ўся блізу ляжыць пад лясамі і няўжыткамі. Да дзяржаўнага скарбу належыць каля 2 міліёнаў дзесяцін. Даўней (гадоў 50 назад) дворнае зямлі было шмат больш, чымся сялянскае. Дворнае было 15 міліёнаў, сялянскае 12 міліёнаў дзесяцін. Але з кожным годам і двароў і дворнае зямлі убывае, — яе раскупляюць сяляне і наагул дробныя гаспадары. На мейсцы даўнейшых двароў разсыпаліся дробныя фаліваркі, засьценкі і хутары пакупцоў. Цяпер дворнае зямлі, трэба лічыць, ёсьць толькі прымерна колькі сялянскае. Рэшта даўнейшае дворнае зямлі належыць дробным пакупцом. Засевы. Найбольш сеюць у нас жыта. Яно ня надта пераборліва на зямлю і зьяўляецца для нас разам з бульбаю галоўным срэдзтвам пражыўленьня Звычайна займае яно трэцюю часьць поля жытнюю зьмяну. Апроч жытняе зьмяны ёсьць яшчэ яравая і папарная. Яны усе тры бываюць з большага роўныя. У яравой зьмені сеюць ярыну авёс, ячмень, бульбу і г. д. У папарнай зьмяне зямлю падгатаўляюць на жыта. Такі парадак гаспадаркі, калі ворная зямля разьдзелена на тры зьмяны называецца трохпалёўкаю. У Горадзеншчыне, ў жытняй зьмяне часта сеюць апроч жыта пшаніцу-азімку. Сеюць яе патроху і у Віленшчыне і Меншчыне. Пасьля жыта найбольш сеецца аўса, бульбы, ячменю. Шмат яшчэ сеюць грэчкі, лёну, гароху. Сеюць таксама пшаніцу-ярыцу, каноплі, проса і інш. Аўса сеюць усюдых шмат, а найбольш у Смаленшчыне. Ен займае прастору ў два разы менш, як жыта. На паўднёвым усходзе Беларусі ў Чарнігаўшчыне, ля Прыпяці і Сожа аўса сеюць менш. Там яго мейсца займае грэчка і бульба. Ячменю шмат сеюць у цэнтральнай і заходняй Беларусі, а найбалей у Віцебшчыне. Гэта тлумачыцца суседзтвам Балтыцкага краю (Латвіі), дзе асабліва шмат сеюць ячменю, значная частка ячменю ідзець на бравары і перакуруецца на піва. Бульбы найбольш сеюць на лёгкіх грунтох на паўдні і захадзе; там яна асабліва добра ўдаецца. Бульбаю засаджуюць тамака вялікія абшары. Яна ідзець найбольш на бравары, дзе з яе гоняць сьпірытус. Найбалей бульбы садзяць у паветах Рэчыцкім, Суражскім, Гомельскім і Новазыбкаўскім і ўва ўсёй паўднёвай і заходняй Городзеншчыне і Заходнім Палесьсі. У лепшых гаспадарках сеюць кармовыя буракі на корм скаціне. Яны патрабуюць добрай гнойнай зямлі і шмат працы, але даюць вялікую карысьць. Урэшце на паўдні дзе-ня-дзе сеюць цукровыя бураки, з якіх робяць цукар. Гэтыя буракі аднак могуць расьці так сама блізка што і па ўсёй Беларусі на лепшых глыбокіх грунтох. Даўней у нас былі і свае цукраварні напр. у Пінскім павеце у двары Парэччы ды пазакрываліся дзеля розных прычынаў. Грэчкі найбольш сеюць на пескавых грунтох у паўднёвай Беларусі. На поўначы яе сеюць мала, бо яна баіцца халадоў і дзеля таго, што там наагул больш цяжкія грунты. На паўдня ад лініі Пінск—Магілеў—Рослаў грэчкі сеюць асабліва многа. На пескавых разлогах паўднёвага Палесься іншае збожжа родзіць слаба, а грэчка ўдаецца. У Чарнігаўшчыне і сумежных з ёю частках Магілеўшчыны грэчкі сеюць так многа, што яна займае часамі большую палавіну яравой зьмяны. Многа сеюць грэчкі і ля Нёмну у паўночнай Горадзеншчыне і ў Лідзкім павеце. На поўначы Беларусі у Віцебшчыне і Смаленшчыне вялікае значэньне мае лён. Для дамовага ужытку сеюць лён усюдых, але у вышэй памянёных краёх сеюць лён на продаж. Сеюць яго найбольш на дзерванох і пасьля канюшыны. Лён тут удаецца добры і дае вялікае грашавое падтрыманьне гаспадарцы. Найбольш лёну сеюць у паўночнай Смаленшчыне (Бельскі, Духаўшчынскі, Красенскі, Парэцкі, Дарагабужскі паветы). Канопліў ва ўсёй Беларусі сеюць у гародах па якім гарцу. На паўднёвым жа ўсходзе Беларусі (Чарнігаўшчына, сумежныя з ёю часьці Магілеўшчыны і Смаленшчыны) канопляў сеюць шмат і прадаюць пяньку. Пянька тут мае такое самае значэньне, як на поўначы лён. Яна прыносіць у гаспадарку вольны грош на зварот, на падаткі і на патрэбную ў гаспадарцы куплю. За тое яна моцна вынішчуе поле. Там, дзе сеюць больш канопляў, пад іх ідзе увесь гной і для рэшты поля нічога не застаецца. У паўднёвай Беларусі сеюць патроху проса ў Мозырскім, Рэчыцкім, Гомельскім і інш. паветах. Так сама ў паўднёвай Беларусі, асабліва ў Чарнігаўшчыне сеюць досіць многа табакі. Тамашнія гаспадары маюць з табакі вялікую карысьць. Прыказка навет кажа, што „без табакі няма чым падаткаў плаціць." Трэба заўважыць, што якраз у беларускай Чарнігаўшчыне разводзяцца найбольш цэнныя сарты табакі (амэрыканскія, або цыгарныя). Апрача збожжа сеюць яшчэ на полі траву: канюшыну, выку, сарадэлю, цімафейку і інш.; найбольш сеюць канюшыну і выку. Шмат канюшыны і цімафейкі сеюць у Смаленшчыне і Віцебшчыне, бо пасьля іх добра ўдаецца лён. Іншых траваў там мала знаюць. Затое на захадзе Беларусі побач з канюшынаю, якой сеюць так сама багата, знаходзіцца шмат выкі (на цяжэйшых грунтох) і сарадэлі (на пяскох). З гэтых траваў выходзіць сена надта дагоднае для малочных кароў. Сеюць яшчэ ў нас на палёх лубін. Лубін у восені, як ён вырасьце высокі, заоруюць і ён угнойвае зямлю. Асабліва карысны лубін на бедных пескавых грунтох, якія ён можа праз некалькі год зрабіць ураджайнымі. Лубін гэта новая расьціна. Сеяць яго пачалі гадоў 10-20 таму назад, а ўперад у нас яго ня зналі. Так сама нядаўна пачалі сеяць сарадэлю, выку і наагул траву. Сыстэмы або спосабы гаспадаркі. Мы ўжо абзнаёміліся з адным са спосабаў гаспадаркі — з трохпалёўкаю, якая найбольш пашырана ў сялянскіх гаспадарках на ўсёй Беларусі. Пры трохпалёўцы ворная зямля падзелена на тры зьмяны і з гэтых зьменаў адна, — папарная (кожны год іншая), — гуляе. У восені на папары сеюць жыта. Апрача трохпалёўкі ёсьць і іншыя спосабы гаспадаркі і лепшыя і горшыя, ці можа, сказаць ляпей, і вышэйшыя і ніжэйшыя. Бо ўсюдых гаспадарка уперад была горшаю, а пасля паднялася у гару — зрабілася вышэйшай, лепшай. Паляпшаецца гаспадарка ад таго, што на яе чалавек больш працы і капіталу кладзе. Вось жа чым людзём цясьней жыць робіцца, тым больш яны стараюцца і больш кладуць працы на свой кавалачак зямлі, тым і гаспадарка вышэйшая. Вышэйшая гаспадарка дае з кожнай дзесяціны зямлі больш прыбытку чымся ніжэйшая. Як стала цясьней жыць у нас, агледзіліся гаспадары, што цэлая траціна поля заўсёды гуляе. Сталі патроху займаць папар — то выкай, ці канюшынаю, то бульбаю. Цяперака ўсюдых, дзе сялянская гаспадарка паднялася, усюдых частку папару нечым займаюць. Па дварох рэдка дзе можна стрэць трохпалёўку. Найбольш там спосаб пладазьменны. Орная зямля пабіта на 4-6-8 і больш зьменаў і на кожнай зьмяне накшае збожжа, дый кожны год у парадку зьмяняецца. Бывае і тут папар, але яго мала — найбольш чацьвертая частка. За тое шмат сеюць травы, бульбы і буракоў. Пладазьменная гаспадарка вядзецца цяпер блізу па ўсіх дварох у цэнтральнай і заходняй Беларусі і у вялізазнай большасьці двароў у ўсходняй і паўднёвай Беларусі. Так сама гэты спосаб гаспадаркі мы знойдзем у большасьці дробных гаспадароў, што сядзяць на адзіноце на фаліварках і хутарох, асабліва на захадзе. Па вёсках пладазьмен спатыкаецца рэдка, бо гэтаму перашкаджаюць вясковыя парадкі — напр. супольная паша скаціны на папары і г. д. Праўда, што за апошнія гады шмат вёсак разсялілася на хутары і завяло пладазьмен, але большасьць сядзіць на мейсцы і толькі што год усё зьмяншае і зьмяншае свой папар, займаючы яго засевамі. Пладазьменны спосаб гаспадаркі вышэйшы за трохпалёўку. Есць і ніжэйшыя за трохпалёўку спосабы. Гэта лядовы і абложны. Пакуль на Беларусі было лішне многа лесу, была досыць пашырана лядавая альбо пасечная гаспадарка. Поля тады не гнаілі, а сеялі дабро на пасеках. Ссякуць лес, лепшае бярвеньне зьвязуць, а ссечаныя хмызьнякі, ламаччо пакідаюць на мейсцы. Як яно падсохне, пасеку падпалююць. Як-жа перегарыць усё гэта ламаччо і пні, пасека застаецца пакрытаю попелам. Тады яе аруць, і сеюць адразу лён, пасьля жыта, авёс і год у год усялякае збожжа аж пакуль ляда зусім ня спусьцее. Тады яго кідаюць і паляць другое ляда. Першае ляда патроху зарастае лесам. Ясна, што такі спосаб гаспадаркі можа быць толькі там, дзе вельмі рэдка жыве народ і дзе вялізазныя прасторы пакрыты лесам. На Беларусі цяпер лядавага спосабу у чыстым відзе бліз што не спатыкаецца. Толькі у Смаленшчыне пры агульнай трохпалёўцы запускаюць пусьцейшыя кавалкі зямлі (пустошы), каб зарасьлі лесам, а пасьля расцерабіўшы цераз некалькі дзесяткаў гадоў, ды выпаліўшы ляда, сеюць лён. Пасекі выпалююць і па ўсёй Беларусі, дзе яшчэ хапае лесу на апал. Абложная, або дзярванная гаспадарка спатыкаецца у рэдка заселеных мяйсцовасьцях, на беднай зямлі, дзе ў гаспадароў не хапае гною, а бяз гною зямля ня родзіць. Там звычайна пакідаюць пусьцейшую частку поля дзерваном, і на ёй ня сеюць некалькі год. Яна тым часам вылежуецца і крыху папраўляецца сама. Тады яе ізноў аруць і засяюць. Найчасьцей спатыкаецца такі спосаб гаспадаркі у нашым паўднёвым Палесьсі. Выраб зямлі. З кожным годам гаспадарка ў Беларусі паляпшаецца. Гэта асабліва знаць па вырабу зямлі. Зусім яшчэ нядаўна ўсюдых у нас аралі сахою. Ня толькі аб якіх машынах, але і аб плугу мала хто чуў. Цяпер саху мала дзе можна пабачыць Толькі хіба дзе у самым глухім закутку, за некалькі дзясяткаў вёрст ад гарадоў і чыгунак спатыкаюцца мейсцы, дзе яшчэ аруць сахою. У больш-жа культурных мяйсцовасьцях ужываюцца і спранжыновыя бароны і рандалі (дысковая барана). Араць сталі глыбей. Навучыліся араць у пару пад ярыну у восень, пад жыта сталі араць два, а то і тры разы. Ляпей сталі і гнаіць зямлю. Гаспадар зразумеў, што бяз гною ураджаю ня будзе і цяпер з усіх сіл дбае аб гной. Побач са звычайным гноем сталі ужываць штучныя гнаі „парашкі" і урэшце зачалі сеяць лубін. Усе гэтыя палепшаньні увайшлі у гаспадарку за апошнія 20-30 гадоў. Ішлі яны да нас з захаду, дзеля таго найраней з імі абзнаёмілася Заходняя Беларусь, а пасьля яны пакрысе перадаліся і на ўсход. Ураджайнасьць. Ня роўна зямля плаціць за працу чалавеку. У аднэй мяйсцовасьці зямля урадлівая, хлеба хапае ня толькі для гаспадара і яго сям‘і, а яшчэ і на продаж. У другой-жа гаспадару прыходзіцца дакупляць хлеб. Найбольш урадлівым краем лічыцца ў нас Случчына і Наваградчына. Вельмі добрыя ураджаі дае зямля у Горадзеншчыне (асабліва ўсходняй — у Бельскім павеце) і ў Смаленшчыне. Самая бедная зямля ў Задзбвіньні і у Віленшчыне. <picture> Старасьвецкая саха. Усяго збожжа, якое ідзе на пражыўленьня людзём (апроч аўсу і бульбы) у Беларусі намалочуюць каля 180 міліонаў пудоў. У гэтым ліку каля 140 пудоў жыта. Гэтага дабра аднак не хапае на пражыўленьня ўсяго народу Беларусі. Беларусь мусіць прывозіць да сябе са стараны яшчэ каля 20 міліонаў пудоў збожжа і мукі. Найбольш бедныя хлебам палескія паветы і так сама Віцебшчына. За тое багацэйшыя паветы напр. Случчына вывозіць хлеб за межы Беларусі. Усяго ў 1910 гаду з Беларусі вывезена была каля 10 міліёнаў пудоў збожжа. Усяго прывезена на Беларусь каля 30 міліонаў пудоў. Вывозім мы найбольш жыта, ячмень, а прывозім блізка што адну пшаніцу і пшанічную муку. Гэтыя прадукты ідуць да нас з Украіны. Усходняя палавіна Беларусі вывозіць за мяжу каля 2-х міл. пудоў лёну (кудзэлі) і каля 1-го міліону пуд пянькі. Рэшта Беларусі асабліва Меншчына і Палесьсе вывозяць за мяжу шмат спірытусу. Увесь блізу прывозны хлеб ідзець у месты: Вільня прывозіць да сябе 4 міл. пуд. збожжа і мукі, Беласток каля 3 міл., Віцебск 3 з паловаю міл. і г. д. Вёска-ж мала карыстае з прывознага хлеба. Недахват свайго хлеба там запаўняецца бульбаю, якой ёсьць годзе. Але часамі нехватае і бульбы. Тады нашыя сяляне ядуць хлеб і з усякімі суррогатамі — з карой, мякінаю і г. д. Гародніцтва і садаўніцтва. Гародніцтва на Беларусі слаба разьвіта. Найлепшыя гароды і найбольш іх бывае каля вялікіх местаў. Сяляне-ж пабольшай часьці маюць гароды вельмі маленькія і садзяць тамака толькі варыва, як для сябе. Гародніцтвам, як профэсіяй, займаюцца у нас найбольш мяшчане беларусы, а так сама жыды і стараверы. <picture> Барана „смык", якою вырабляюць пасекі. Найбольш праславіліся сваімі гародамі Магілеўскія мяшчане. Досіць добрыя гароды маюць стараверы пад Гомелем і Навазыбкавам. Садаўніцтва ў Беларусі ня вельмі разьвіта, але за апошнія гады яно шмат пасунулася напэрад. Прамысловае садоўніцтва вельмі залежыць ад развіцьця чыгунак, па якім фрукты можна дастаўляць у далёкія мейсцы спажываньня — у вялікія гарады. Прамысловыя сады знаходзяцпа па большай часьці у дварох, а так сама пад гарадамі і у гарадох. Звычайна яны займаюць якіх адну — дзьве дзесяціны, але ў большых дварох спатыкаюцца сады па дзесятку і больш дзесяцін. Дворныя сады найбольш здаюцца кожны год у арэнду, толькі у некаторых дварох самі займаюцца садам. У прамысловых садох найбольш бывае яблынаў антонавак. Гэты сорт вельмі падходзіць да нашага клімату. Грушы менш трымаюць, бо з іх не такі пэўны ураджай. Аднак на паўдні Беларусі у садох вельмі многа ігрушаў. Тут навет веведзены вельмі цэнныя беларускія сарты ігрушаў Слуцкая Бэра (пад Слуцкам) і Сапяжанка (у Горадзеншчыне). На сваёй бацькаўшчыне гэтыя сарты даюць вельмі добрыя ураджаі. Разводзяць яшчэ у садох сьліўкі, вішні, чарэшні, аграст, парэчкі і інш. Апошнія часы сталі шмат дзе займацца трускаўкамі (клубнікаю). Звычайных непрамысловых садоў і садкоў вельмі многа. У кожным двары, фаліварку будзе заўсёды некалькі дзесяткаў садовых дрэўцаў. Так сама і пры кожнай блізка сялянскай хаце ёсьць невялічкі садок. Ведама, што у бяднейшых ваколіцах, дзе хлеба нехватае, там і садоў няма. Мала садоў у пескавым Палесьсі. Але між іншым і ў Смаленшчыне, хоць там сялянства ня вельмі беднае, садоў па вёсках зусім мала. У такіх хатніх садкох садзяць розныя дрэўцы ўсякіх гатункаў, садзяць яшчэ і дэкоратыўныя расьціны: бэз, рожы, акацыі, таполі. Пчалярства некалісь мела вялікае значэньне для Беларусі. Мёд і воск былі аднымі з важнейшых тавараў, якія Беларусь вывозіла у чужыя краі. Цяпер пчалярства падупала. Толькі у паўднёвым Палесьсі — (асабліва у Пінскім, Мозырскім ды Бабруйскім паветах) пчалярства шмат памагае у гаспадарцы. Пчолы там дзержаць найбольш у калодах-борцях, зачым і пчаляры называюцца бортнікамі. У заходняй Беларусі значная частка пчаляроў мае ўжо рамовыя вульі. У ўсходняй больш ужываюцца калоды. Гадоўля скаціны. У большасьці гаспадарак трымаюць коней мяйсцовых пародаў, памяшаных з усякімі заводзкімі. Аднак у некаторых мяйсцох разьвілася гадоўля заводзкіх коней — найбольш цяжкіх пародаў. Шмат займаюцца гэтай справай напр. у Наваградчыне, у Случчыне, у Магілеўшчыне. У Меншчыне коней у сялянства не хапае — каля пятай часьці салянскіх гаспадарак ня маюць коней. Кароў найбольш трымаюць у нас чырвонай беларускай пароды. Скаціна гэта невялікая на рост але непераборлівая на яду і дае досіць многа тлустага малака. Аднак гэтая парода на благіх кармох змізарнела і пагоршылася. Апошнімі часамі у некаторых дварох сталі сумысьне разводзіць беларускую пароду і дайшлі добрых рэзультатаў. У большасьці двароў трымаюць заводзкую скаціну, найбольш голяндзкай пароды, дзеля яе малочнасьці. Значная частка двароў прадае малако пактарам, якія вырабляюць з яго масла і сыры. Сыраварняў ёсць досіць многа у Меншчыне і у Смаленшчыне — асабліва-ж у паветах: Бельскім, Парэцкім і Красьнінскім. Беларускія „галяндэрскія“ сыры збываюцца у Вільню, Менск, Варшаву, Маскву і інш. вялікія гарады. Аднак дзела у сыраварнях і у пактах пастаўлена досіць дрэнна і затым ад малочнай гаспадаркі няма таго зыску, які яна з часам напэўна дасьць. У сялян з малаком яшчэ горай. Малочных коопэратываў зусім няма. Скаціну трымаюць толькі дзеля гною. Разумеецца, іншы абраз — пад вялікімі гарадамі. У Менск папр. вязуць малако усёй ваколіцы на некалькі міль у ва ўсе бакі. Ведама, што тут іначай кароў даглядаюць і маюць ад іх вялікі зыск. Наагул кажучы малочною гаспадаркаю найбольш займаюцца ў Меншчыне і у Віцебшчыне. Вялікае значэньне у гаспадарцы мае гадоўля сьвіней. Калі масла на вёсцы спажываюць мала, дык намагаюць сьвіным салам і тлустасьцю — гэта вельмі важны спажыўны прадукт. Апроч таго вельмі значная частка сьвіньняў ідзець на продаж, скупляецца гандлярамі і вывозіцца у вялікшыя гарады і за граніцу. Сьвінаводзтва найбольш пашырана у Віленшчыне, Магілеўшчыне і Чарнігаўшчыне. Даўней шмат разводзілася у нас авечак, найбольш, праўда для свайго ўжытку. Цяпер іх засталося найболей у Смаленшчыне. У іншых краёх заместа авечак сталі трымаць больш кароў і сьвіньняў. Толькі у Горадзеншчыне лік авечак мала зьмяншаецца. Да таго-ж там разводзяць шмат заводзкіх авечак з тонкаю, далікатнаю воўнаю. Гэта дзеля блізкасьці Беластоку і яго району, дзе знаходзяцца ткацкія суконныя фабрыкі, якія купляюць шмат воўны. Гадоўля скаціны і сьвіньняў у будучыне павінна стаць асноваю багацьця і гаспадарскага росквіту Беларусі, бо на беларускіх грунтох гаспадарка можа даваць шмат сена і бульбы. Прамысловасьць. Лесавыя промыслы. У лясістых мяйсцовасьцях Беларусі гандаль лесам і праца у лесе зьяуляюцца заняткам вельмі значнай часткі жыхараў. У Палесьсі мала ўвагі зьвяртаюць на гаспадарку. Усе здаравейшыя, дужейшыя мужчыны ідуць на працу ў лес. Галоўная работа ў лесе — гэта павал лесу і дастаўка яго на рум. Румам называецца бераг сплаўнай ракі, на які звозіцца дрэва з акалічных лясоў. Тут купец прыймае дрэвэ. Павал і возка дрэва ідзець у восені і праз усю зіму. Вясною, як толькі рушаць рэкі, дрэва сплаўляецца па малых рэчках розсыпам, г. зн. асобнымі калодамі, па вялікіх — плытамі. Розсыпам дрэва ідзець аж да вялікіх рэкаў. Там яго ловяць і вяжуць у плыты. У плыту бывае па 300—500 калод, у залежнасьці ад вады. Калі вада глыбокая — кладуць больш. Плыт сядзіць у вадзе ня больш як на аршын, а над вадою высунуты на які вяршок. З 10-20 плытоў складаецца сотня або „гонка“. Пры кожнай гонцы ёсьць цэлая грамада плытнікаў. На чале іх знаходзіцца дубавік або рэтман, які загадуе сплавам. Для плытнікаў на адным з плытоў ёсьць хатка з печкай, дзе яны вараць сабе есьці. Плыты найбольш гоняць у Рыгу, Коўну і Кацярынаслаў. Часам плытнікі патрапляюць зьвярнуцца за лета па некалькі разоў. Па Дняпру гоняць найбольш нячэсанае бярвеньне. Найлепшы лес ідзе да Херсону і Адэсы. Драбнейшы лес ідзе бліжэй — у Кіеў ды Кацярынаслаў — для капальняў на падпоркі ў шахтах. Па Дзьвіне і Нёмну гоняць найбольш ужо чэсаны тавар. Апошнімі гадамі ў Беларусі пабудавалася шмат пільняў і цяпер ужо значная частка лесавога тавару ідзець пілаваная. Рыбацтва. Хаця ў Беларусі вельмі многа рэкаў і вазёраў, аднак рыбацтвам спэцыяльна займаецца толькі некалькі тысячаў чалавек, якія жывуць ля берагоў рэк і вазёр. Найбольш рыбацтвам займаюцца ў азёрных краёх: у Наддзьвіньні, і Задзьвіньні, а так сама ў Палесьсі. З Наддзьвінскіх азёраў рыбу адпраўляюць навет за межы Беларусі. А ў Палесьсі, у Кожан-Гарадку, Давыд-Гарадку рыбалкі копцяць рыбу і ў гэткім відзе адпраўляюць на продаж у большыя гарады — гл. чынам у Бярэсьце і ў Варшаву. Гаспадары найбольш займаюцца рыбацтвам як дадатковым заняткам. Рыба робіць яду ўзьбярэжнага селяніна больш рознароднай і сытнай. Да гадоўлі рыбы толькі цяпер пачынаюць брацца лепшыя гаспадары. Пры дастатку на Беларусі прыродных вазёраў, гадоўля рыбы магла-б даць вялікі зыск. Апроч рыбы ў нас па дробных рэчках вельмі многа ловяць ракаў, якіх купцы адпраўляюць у вялікія гарады, навет заграніцу — напр. у Бэрлін. Аб здабычы мінэральных (падземных) багацьцяў ужо гаварылася вышэй (стр. 35). Хатнія рамёслы. Хатнія рамёслы ў Беларусі ня маюць шырокага разьвіцьця. У даўнейшыя часы, хатнія рамёслы мелі вельмі важнае значэньне. Асабліва іх, падтрымлівалі багатыя двары, якія ўсё патрэбнае да раскошнага, другі раз, жыцьця выраблялі па мейсцу рукамі падданых — рамясьнікоў. Як зьбяднелі двары — сталі нішчыцца і хатнія рамёслы. А яшчэ больш ім пашкодзіла канкурэнцыя танных хвабрычных вырабаў — тандэты. Цяпер хатнія вырабы найбольш пашыраны ў глухіх закутках, куды яшчэ не дайшла хвабрычная „культура“. <picture> Беларусінка у сьвяточнай вопратцы свае работы. Спаміж хатніх рамёслаў найбольш пашырана і разьвіта ткацтва. Даўней Беларусь славілася сваім ткацтвам. I да гэтых часоў у музэях пераховуюцца залататканыя слуцкія паясы, вядомыя тады са свайго хараства па ўсім сьвеце. Ткалі ў нас і дываны, на якіх вытыкаліся цэлыя малюнкі ды абразы. <picture> Дэсані беларускіх паясоў: 1) „тры елачкі“; „крывыя крыжыкі“, 3) „крывулькі“, 4) „два капыцікі", 5) „сыркі“, 6) "капыцікі", 7) „ланцужок", 8) „грабелькі.“ Драўляныя каўшы <picture> Драўляныя каўшы і міскі (работа беларускіх вясковых рамясьнікоў). Цяперака ў той самай Случчыне вырабляюць толькі тыя тканіны, якія патрэбны для штодзеннага ўжытку сялян. Ткацтва пашырана ўва ўсёй Беларусі; толькі хіба у ўсходняй Смаленшчыне яно мала дзе ёсьць. У рэшце Бэларусі сялянства адзяецца ў вопратку дамовага вырабу. Праўда, верхняя вопратка, асабліва сьвяточная і ў маладзежы, бывае крамная. Гэта асабліва значна ў заходняй Беларусі і каля гарадоў. У ўсходняй-жа і паўднёвай ад Слуцку да Смаленску пануе ўсюдык і верхняя вопратка свае работы. У большай часьці вясковай Беларусі ткуць усе кабеты. Ткуць яны — паясы, палатно, ручнікі, сурвэты, гунькі, коўдры, дызаны, сукно, корт і інш. Усе гэтыя тканіны маюць чыста беларускі рысунак, які перадаецца ад матак дачкам. Цяперашняе ткацтва на Беларусі абслужуе найбольш сялянства. Аднак у апошнія часы, за прыкладам іншых старонак, сталі заводзіцца і ў нас ткацкія школы. Піонэркай у гэтай справе была пані Моль, якая залажыла школу ў Рэжыцы. Дзякуючы працы гэтай школы стала ізноў разьвівацца ў нас артыстычнае ткацтва. Пазакладаліся варштаты ў шмат якіх дварох у Наддзьвіньні і Вілейшчыне. На жаль толькі Рэжыцкая школа мала займалася беларускімі матывамі ўрысунках тканін. Рысункі браліся найбольш польскія з-пад Кракава. А як заводзілі школу маскоўцы — дык яны заводзілі маскоўскія дэсані. Другім досіць важным хатнім рамяслом ёсьць ганчарства і вырабы з гліны. Гэтыя рамёслы даюць таннае, але досіць грубога выгляду судзьдзё. Займаюцца імі ўсюдых. Найбольш вядомы ганчары з Крэва (Ашмян. пав.), Дзісны, Чашнікаў (Лепельск. пав., Чарняўкі (Барысаўскі пав.) і Горадна (Пінскі павет). У Івенцы (Менск. пав.) вырабляюць добрыя кахлі (для печак). У Лепельскім павеце шмат людзей займаецца вырабам цэглы. Дзякуючы багацьцю лесам у Беларусі досіць пашыраны хатнія рамёслы драўляных вырабаў. Стальмахоў (што робяць калёсы) найбольш у Ігуменскім пав., у Лідзкім, Чавусскім, Аршанскім паветах і ў Смаленшчыне. Можна гэтых майстроў спаткаць блізка ў кожным мястэчку. Яшчэ больш пашырана рамясло бандарскае. У Смаленшчыне (Красьненскі павет) робяць шмат лыжак і точанай драўлянай пасуды. У Глуску і Любані (Бабруйск. пав). і ў Старобіне (Слуцк. пав). і ў Магілеўшчыне робяць драўляныя мэблі, — шафы, сталы, ложкі і інш., а так сама пасуду. Сталяроў, наагул кажучы, ёсьць досіць многа і яны, ня маючы працы, часта займяюцца цесьлярскай работай. У Ракаве (Менск. пав). робяць драўляныя малатарні і арфы, якія вельмі падабаюцца гаспадаром дзеля прастаты устройства і лёгкасьці рамонту. У Чавусскім і Клімавіцкім паветах шмат рамясьнікоў займаюцца вырабам рэшатаў і бёрдаў. Для гэтых мэтаў там жа, а так сама і ў іншых мяйсцовасьцях, дзяруць ліповую кару на лыкі. Шмат дзе плятуць на продаж кошыкі з лазы. А ў Лахві (Мозыр. пав). плятуць кошыкі з ракітавага караня. З іншых хатніх рамёслаў трэба ўспомніць аб шавецтве і кравецтве, пашыраных больш-менш усюдых, аб гарбарстве, глаўным чынам аб вырабцы кажухоў і аб прыгатаваньню жорнаў, якое асабліва пошырана ў Аршанскім і Сеннінскім пав. Урэшце ў Гомельскім і Чавусскім паветах пашырана валеньне шапак і вайлакоў. Асабліва гэтае рамясло разьвіта ў мяст. Дрыбіне (Чавусск. пав). Мескія рамясьнікі. У нашых мястох і мястэчках значная частка жыхараў займаецца рамёсламі. Сярод местачковых рамясьнікоў найбольш шаўцоў, краўцоў, муляроў, кавалёў, сталяроў і інш. Местачковыя рамясьнікі працуюць на ўсе акалічныя вёскі і двары, і робяць тавар на заказ. У мястох апроч гэтых рамясьнікоў зьяўляецца шмат новых прафэсый, вызваных патрэбамі мескіх жыхараў. Апроч таго зьяўляецца шмат рамясьнікоў, якія ўжо працуюць не на заказ, але для магазынаў і крамаў. Іхныя вырабы называюцца звычайна тандэтнымі; яны бываюць звычайна ня вельмі трывалыя, за тое вельмі танныя і дзеля гэтага маюць самы шырокі збыт. Такога роду рамёслы найбольш разьвіты ў вялікіх мястох. У Вільні і Віцебску вельмі многа вырабляецца гатовай адзежы. Гэтак сама ў Вільні і яшчэ ў Менску вырабляецца харошае тандэтнае абуцьцё. Апроч таго ў Вільні некалькі сотняў рамясьнікоў займаецца абработкаю дарагіх скурак, якія закупляюцца ў Расеі і навет у Нямеччыне і шыцьцём з іх футраў. Наколькі разьвіты гэтыя рамёслы паказуе тое, што беларуская адзежа і абуцьцё разыходзіліся па ўсёй даўнейшай Расеі. Хвабрычна-заводзкая прамысловасьць. Хвабрык і заводаў на Беларусі мала, а якія і ёсьць, то найбольш дробныя. У справе хвабрычна-заводзкай прамысловасьці Беларусь вельмі адстала. Яна вырабляла перад вайной усіх хвабрычных прадуктаў ня больш як на 150 міліёнаў рублёў тым часам як Расейская толькі Польшча вырабляла на 800 міліёнаў, а ў Маскоўшчыне толькі прамысловасць Падмаскоўскага району давала тавараў больш чым на міліярд рублёў. У найбольш-жа разьвітай з прамысловага боку краіне — Злучаных Штатах Паўночнай Амэрыкі тавараў вырабляецца на 30 міліардаў рублёў. Такое палажэньне Беларусі тлумачыцца шмат якімі прычынамі. На Беларусі няма каменнага вугаля, ані зялеза. Істнуючыя хвабрыкі мусяць прывозіць сабе гэтыя два важнейшыя сырыя прадукты са стараны — з Польшчы, альбо з Данецкіх капальняў (на Украіне). Другая прычына — гэта палітыка расейскага ўраду, якая рознымі спосабамі памагала прамысловасьці ў Маскоўшчыне коштам іншых краёў даўнейшай Расеі. Дзякуючы гэтаму шырока разьвілася прамысловасьць каля Масквы і Петраграду. З другога боку ў Польшчы, багатай каменным вугалём і блізкой да Нямеччыны, нямецкі найбольш капітал стварыў другі моцны цэнтр прамысловасьці ў Лодзі і Варшаве. На Беларусь- жа ня трапілі ні нямецкія капіталы, ні падмогі ўраду, а сваймі сіламі Беларусь змагла стварыць толькі тую прамысловасьць, якую цяпер мае. Але беларуская прамысловасьць шыбка расьце. Напрыклад у Магілеўшчыне за 10 апошніх гадоў лік работнікаў павялічыўся на 1/3, а выраб тавараў падвоіўся. Трэба спадзявацца, што счасам, калі Беларусь стане на свае ногі і спрабуе выкарастаць усе свае прыродныя багацьці, прамысловасьць нашая дойдзе ня меншай ступені, як і ў іншых эўрапейскіх народаў. У Беларусі, старане найбольш земляробскай, да таго яшчэ багатай лесам, найшырэй павінны былі-б разьвіцца тыя віды прамысловасьці, якія перарабляюць прадукты гаспадаркі і дрэва. Аднак і гэтыя віды прамысловасьці ня лішне ў нас разьвіты. Толькі бравароў у нас досіць многа. Бравары гоняць спірт найбольш з бульбы. Бульба, як мы ведаем, любіць лёгкую зямлю. Вось дзеля чаго ў пескавым Палесьсі, — Прыпяцкім, Дняпроўскім і Бярэзінскім, — па дварох садзяць вельмі многа бульбы і амаль ня ў кожным двары ёсьць бровар. Бравары аднак не абыходзяцца сваёю толькі дворнаю бульбаю, а яшчэ скупляюць бульбу ад дробных гаспадароў з усёй ваколіцы. У глухім Палесьсі, дзе гаспадару, каб прадаць што, трэба цягціся за дзесяткі вёрст па дрэннай дарозе, аказуецца такім чынам вельмі выгадна для дробных гаспадароў садзіць бульбы як найбольш і прадаваць яе ў бравары. Усяго ў беларускіх браварох выкуруецца каля 15-ці міліёнаў вёдраў гарэлкі. З гэтага ліку на Беларусі зужываецца каля 6 міліёнаў вёдр., рэшта-ж вывозіцца ў Расею. Трэба сказаць, што Беларусь была амаль ня самым цьвярозым краем ува ўсёй даўнейшай Расеі, асабліва заходняя Беларусь. Толькі ў Смаленшчыне ужываецца гарэлкі толькі-ж, як і ў Маскоўшчыне. У Горадзеншчыне і ў Віцебшчыне выганяюць шмат піва, дзеля чаго там сеюць больш ячменю. На ўсходзе Беларусі, дзе шмат сеюць лёну і канапель часта спатыкаюцца маслабойныя заводы алеярні (Смаленск, Гомель). Апроч таго ў розных мяйсцох спатыкаюцца крахмальныя і дражджавыя заводы. Апошнія істнуюць найбольш пры браварох. Па ўсёй Беларусі параскіданы сыраварні, найбольш пры пактах у вчлікіх дварох. Асабліва многа сыраварняў у Смаленшчыне. Апошнімі часамі адкрываецца ўсё больш паравых млыноў, якія патроху выціскаюць звычайныя вясковыя вадзяныя млыны і ветракі. Цукраварняў цяпер пакуль што на Беларусі блізка што10 няма, затое ёсьць хвабрыкі цукеркаў, шакаладу і іншых прысмакаў; найбольшая з гэтых хвабрык — у Вільні. У лясістых мясьцінах Беларусі досіць густа разсеяны невялікія заводы па пераробцы дрэва і іншых лясных прадуктаў — пільні, смалярні і інш. Даўней з Беларусі вывозіўся толькі непілаваны лес. Дзякуючы гэтаму паадкрывалася шмат пільняў у Кіеве, Кацярынаславе, Рызе і г. д. Тады і нашыя лясныя гандляры сталі рабіць пільні і цяпер ужо значная частка лясных матар'ялаў з Беларусі ідзець пілаванаю. Заводаў гэтых яшчэ аднак мала і на гэтым наш край шмат траціць. Дагэтуль яшчэ шмат дрэва з Беларусі прадаецца за рубяжом на паперныя хвабрыкі і з яго вырабляецца папера, тым часам у нас паперпяў пакуль што толькі каля дзесятку. Важнейшыя паперні знаходзяцца ў Дабрушу (Гомельскага павету), Чашніках (Лепельскага павету) і ў Нова-Вялейцы (Віленскага павету). Дабрушская хвабрыка вырабляе найбольш паперы і прытым лепшых сартоў. Па свайму ўстройству і па вялічыні займае яна пачэснае мейсца паміж паперняў усяе Эўропы. Паперу на ёй робяць лепшыя сарты — з анучаў, горшыя — з дрэва і саломы, якія перарабляюцца ўперад на асобых заводах. Хвабрыка апрыч пары працуе яшчэ і вадой. Для гэтага выкарастана аграмадная сіла р. Іпуці. На Дабрушскай хвабрыцы працуе каля 1500 работнікаў. Найбольш дрэва ідзе на тыя хвабрыкі, дзе вырабляюцца горшыя сарты паперы (на вокладкі, абіцьцё) і бібула. Такіх хвабрык найбольш у Віцебшчыне. Выраб сярнічак на Беларусі досіць разьвіты. Беларускімі сярнічкамі карысталася амаль не палавіна даўнейшай Расеі. Найбольш пашырана гэтая прамысловасць у Чарнігаўшчыне (Сафіеўка, Злынка, Навазыбкаў і інш.), Меншчыне і ў Віцебшчыне. Найбольшыя хвабрыкі сярнічак у Пінску, Барысаве, Гомлю і інш. Прамысловасць гэтая вельмі хутка расьце. З кожным годам адкрываюцца ўсе новыя і новыя хвабрыкі. Ткацтва разьвілося ня толькі ў самым Беластоку, але і ўва ўсіх яго ваколіцах. Па дробных мястэчках пад Беластокам пабудаваліся вялікія хвабрыкі з сотнямі работнікаў, а так сама шмат ёсьць і дробных рамясьнікоў-ткачоў, якія маюць у хаце варштаты. З гэтых мястэчак важнейшыя — Заблудаў, Харошча, Супрасьль і інш. Беластоцкія хвабрыкі вырабляюць у год тавараў больш як на 10 міліёнаў рублёў. На іх працуюць каля 10 тысяч работнікаў. Гэта самы важны цэнтр хвабрычнай прамысловасьці ў Беларусі. Другім важным цэнтрам ткацтва трэба лічыць Клінцы, Суражскага пав. разам з яго прэдмесьцямі — Стадоламі, Казённаю Туросьняю і іншымі. Тут істнуюць вялікія хвабрыкі, найбольш суконныя; яны вырабляюць у год тавараў (сукна, драпу, коўдраў, ваты і інш). на 3 1/2 міліоны рублёў пры 4000 работнікаў. У Ярцаве, Духаўшчынскага пав. асобна стаіць вялізная ткацкяя хвабрыка т. зв. Ярцаўская мануфактура. Тутака прадуць бавоўну і ткуць найбольш танныя паркалі. Усяго вырабляе гэтая хвабрыка у год тавараў на 3 міліёны руб.; а на ёй працуюць больш 4000 работнікаў. Трэба ўрэшце зьвярнуць увагу на адну невялікую хвабрыку сукна ў Парэччы (Пінск. пав). На гэтай хвабрыцы вырабляюцца добрыя гатункі сукна што году на 180 тысяч рублёў. Ткацкая прамысловасьць найбольш разьвіта пры межах Беларусі, перарабляе глаўным чынам прывозныя прадукты (бавоўну, воўну) і патрымліваецца найбольш чужаземным капіталам. Аднак пры дагодных варунках у гэтых істнуючых ужо цэнтрах магла-б разьвіцца і пашырыцца буйная беларуская прамысловасьць. Вельмі шкода, што ў нас блізка няма хвабрыкаў, якія выраблялі-б льняныя тканіны з нашага ж лёну, які мы ў аграмадным ліку вывозім за мяжу. У большых гарадох Беларусі разьвіваюцца буйныя прамысловасьці кравецкая, шавецкая і інш. Апрача мэханічнага вырабу ботаў, панчох і інш. (Вільня, Менск), ёсьць шмат кантораў, якія раздаюць працу на дом сотням рамясьнікоў: шыцьцё адзежы, хусьця, вобую, панчох. У Вільні ёсьць каля 60 кантораў, якія займаюцца толькі панчохамі (Вільня ў гэтай справе займае вельмі выдатнае месца). Досіць часта ў мястох і мястэчках заходняе Беларусі сустракаюцца хвабрыкі табакі. Яны выпісуюць табаку састараны, найбалей з паўдня, і пасьля мэханічнае і хымічнае пераробкі яе выпускаюць на рынак табаку да курэньня і нюханьня. У табачных хвабрыках працуе вельмі многа жонак і дзяцей. Найбольшыя хвабрыкі ў Горадзеншчыне, у Пінску, Віцебску і г. д. Гарбарні. Віднае месца ў беларускай прамысловасьці займаюць гарбарні — г. зн. заводы, на якіх вырабляецца скура. Найбольш гарбарняў у Віленшчыне і ў Віцебшчыне. З гэтага боку асабліва адзначаюцца м. Смаргоні (Ашмянскага пав.), дзе ёсьць каля 20 гарбарняў, а так сама Вільня, Крынкі і Дзьвінск, Ашмяна, Магіле́ў, Падабранна (Гомельскага пав.) Клінцы, Беласточчына і інш. Нашыя гарбарні найбалей зьяўляюцца невялічкімі заводамі. У адным Магілеве да 70 дробных гарбарняў Яны даюць малы зыск, але харчуюць шмат работнікаў. Буйных гарбарняў мала. Найбольш іх у Вільні. Гарбарні выпісуюць сырую скуру здалёку з — Усходу, Каўказу і інш. Вырабленыя тавары прадаюцца так сама найбольш у Маскоўшчыне. Устройства нашых гарбарняў ня лішне добрае і ім трудна бывае конкураваць з чужаземнымі гарбарнямі Есьць на Беларусі мылаварні і заводы сьвечак. Найбольш іх у Меншчыне. Хвабрыкі мінэральных вырабаў. Пры большых мястох, якія з пашырэньнем сеткі чыгунак, з разьвіцьцём прамысловасьці і гандлю сталі моцна будавацца, павырастала шмат цагельняў. Шмат іх ёсьць пад Вільняю, Менскам, Смаленскам і інш. Гэтак сама каля мястоў, альбо чыгунак на лепшых глінах пабудаваліся кахельныя заводы. Найбольш іх (каля 15) ёсьць у м. Капысі (Гарэцкага пав.) У лясістых пескавых мясцовасьцях досіць часта сустракаюцца гуты — хвабрыкі шкла. Прамысловасьць гэтая моцна разьвіваецца, бо для гэтага ў Беларусі ёсьць усе патрэбныя ўмовы. Найбольшыя гуты ў Талочыне (Аршанскі пав.), у Рослаўскім павеце, у Залесьсі (Вялейскага пав.) і інш. Мэталёвая прамысловасць ў нашым краю разьвіта вельмі слаба. Даўней у вас, асабліва у Віленшчыне, было некалькі зялезных заводаў, дзе з балотнае руды выплаўляўся чыгун. Цяпер гэтыя заводы пазакрываліся і ўся мэталёвая прамысловасьць працуе з прывазным матар‘ялам. Найбольш важным ёсьць тут выраб гаспадарскіх машын і прыладаў. Гэтыя вырабы разьвіты каля Вільні і ў Віцебшчыне. Пад Вільняю ёсьць хвабрыка. косаў (у Н-Вялейцы), а ў Віцебшчыне вырабляюць плугі. Іншыя мэталёвыя хвабрыкі сустракаюцца прыпадкова ў розных мясцох. Гэтак пад Воршаю ёсьць вялікая хвабрыка цьвякоў, у Гомелі, Менску і інш. — хвабрыкі чыгуну і г. д. Вельмі важнае значэньне ў Беларусі маюць усякага роду чыгункавыя майстроўні. Хаця яны па большай часьці толькі папраўляюць папсаваныя часьці ў паравозах, вагонах і інш., але займаюць значны лік работнікаў. Такія майстроўні ляжаць у большых чыгункавых вузлох — Менску, Гомелі і інш. Хвабрычна-заводзкая прамысловасьць можа зьмяняцца вельмі моцна і ў кароткім часе ў залежнасьці ад усякіх прычынаў. Той агляд прамысловасьці, які тут даны, адносіцца да часу перад вайною. Вайна 1914 г. зрабіла вялікія ўплывы на нашую прамысловасьць. Некаторыя прамысловыя цэнтры, напр. Смаргонь, навет зусім развалены. Пасьля вайны, калі ўсё прыдзе да нармальнага стану, ведама, нашая прамысловасьць будзе йначай выглядаць, чымся ўпярод. Але аб гэтым трудна ўгадаваць. Адходныя промыслы і эміграцыя. З прычыны малога разьвіцьця прамысловасьці ў Беларусі, малазямельнасьці, нізкое ўраджайнасьці зямлі і няўменьня на ёй гаспадарыць значная частка насяленьня Беларусі змушана шукаць заробкаў на старане, а часамі і зусім выяжджаць з роднага краю ў чужыну. За апошнія гады вельмі многа стала выяжджаць на заробкі у Паўночную Амэрыку, асабліва з Заходняе Беларусі: з Горадзеншчыны, Віленшчыны. Лепшых і здаравейшых работнікаў цягнула туды высокая плата за працу. Значная частка зарабляных грошай перасылалася ў бацькаўшчыну. Толькі малая частка выехаўшых заставалася ў Амэрыцы на заўсёды, большая-ж частка іх варочалася назад, за зароблечыя грошы купляла зямлю і садзілася на гаспадарку. З усходняе Беларусі — з Чарнігаўшчыны, з паўднёвае Смаленшчыны, з Клімавіцкага, Чэрыкаўскага, Мсьціслаўскага пав. вельмі многа выяжджае на работу у Данецкія капальні (на Украіне). Заробкі там так сама досіць высокія, але варункі працы надта цяжкія і нездаровыя. Асабліва шмат выяжджала з Навазыбкаўскага, Суражскага, Клімавіцкага пав. З Навазыбкаўскага павету выяжджала на заробкі ад 1/4 да 1/2 усяго дарослага насяленьня. З паўднёвых частак Беларусі шмат хто выяжджае на летнія заробкі у чарназёмныя стэпы, на Украіну, Дон, Кубань. Урэшце з усіх частак Беларусі выяжджала шмат народу на працу ў большыя месты Расеі — Петраград, Маскву, Адэсу і г. д. Шмат хто з выехаўшых у Расею заставаўся там на заўсёды. Гэткім парадкам у гэтых мястох стварылася досіць вялікае беларускае насяленьне. Хаця акуратных падрахункаў не рабілася, але можна лічыць, што ў некаторых з гэтых мест лік беларусоў даходзіў да 100.000 і балей. Да таго-ж трэба сказаць, што выяжджалі на чужыну лепшыя працаўнікі, шмат выяжджала і інтэлігэнцыі. Апроч таго шмат беларускіх земляробаў выехала ў Сыбір. Лічаць, што ў Сыбіру беларусоў павінна быць каля 700.000 чалавек. Хаця яны разсыпаліся па ўсім Сыбіру, але найбольш іх жыве ў Енісэйскай губ. — у Канскім, Ачынскім і Краснаярскім паветах. У першым з гэтых паветаў беларусы складаюць 1/3 частку ўсяго насяленьня. Так сама шмат беларусоў жыве ў Уссурыйскім краі, у Табольскай і Томскай губ. У Сыбіру беларусы выбіраюць мяйсцы, якія прыпамінаюць ім пакінутую Бацькаўшчыну. Найбольш селяцца яны ў мяйсцох лясістых, ля вады. Гандаль. Значная частка мескіх і местачковых жыхараў займаецца гандлем. Найбольш гандлем займаюцца жыды, а гэта з тае прычыны, што ім закрыты былі палітыкай расейскага ўраду іншыя дарогі. Жыд ня мог набываць зямлі, ня мог служыць чыноўнікам. Аставалася яму заняцца гандлем і промыслам. I вось у нас, у Беларусі, дзе жыдом было дазволена жыць (у Маскоўшчыне жыдом расейскі ўрад не дазваляў жыць) стварылася дзеля гэтага вялікая кляса людзей, якія займаюцца гандлем. Чым балей гандляроў, тым большая паміж іх конкурэнцыя, а чым большая конкурэнцыя, тым пакупцы дастаюць лепшіы тавар і таней. Вось-жа ў Беларусі, дзякуючы значнай лічбе гандляроў і іхнай конкурэнцыі гандаль стаіць досіць добра. Памагае гэтаму і само географічнае палажэньне Беларусі а так сама і досіць значнае разьвіцьцё ўсякіх дарог. Гэтыя прычыны ўжо з даўных часоў далі магчымасьць разьвіцца ў Беларусі шырокаму гандлю. Яшчэ ў часы дагістарычныя цераз Беларусь ішлі важнейшыя гандлёвыя дарогі і ў беларускіх мястох ішоў бойкі торг і менка тавараў з усяго тадышняга сьвету. Найбольш ходкімі таварамі былі бурштын, які знаходзілі на берагох Балтыцкага мора. Так сама ішлі і іншыя тавары — скура, мёд, воск, віны, тканіны, хлеб і інш. Усімі гэтымі таварамі і таргавалі нашыя продкі і для гэтай мэты мусіць наўпярод і пазакладаліся старыя беларускія месты — Менск, Полацак, Віцебск, Смаленск, Горадзен, Тураў, Пінск і інш. Некаторыя месты — напрыклад Менск, навет самае імя сваё дасталі, відаць ад галоўнага занятку сваіх жыхараў — гандлю, мены. Месты гэтыя ляжаць найбольш у тых мяйсцох, дзе гандляры перацягавалі свае тавары з аднае ракі ў другую, калі па першай нельга было ехаць. Пастаянныя войны, якія адбываліся соткі гадоў на Беларускай зямлі, зруйнавалі нашыя месты. Даўнейшыя беларускія гандляры зьбяднелі і сталі займацца іншымі заняткамі. Да таго- ж у тыя часы (у Сярэднія Вякі) занятак гандлям лічыўся для шляхціца, напрыклад, паніжаючым яго годнасьць. Вось як раз тады за гандаль у нас бяруцца жыды, пакрысе арганізуюць яго і займаюць усяго цаліком у свае рукі. За мяжу Беларусь, як ужо можна было бачыць з апісаньня гаспадаркі і промыслаў, вывозіць найбольш лес і лясныя матэр'ялы, а так сама лён, пяньку, садовіну, сьпірытус, сярнічкі і інш. Увозіцца найбольш пшоннае мукі і усялякага збожжа, а так сама ўвозяцца каменны вугаль, газа, цукар, усялякія мэталі і мэталёвыя вырабы, штучныя гнаі (парашкі), красныя тавары і галянтэрыя і інш. Акуратнага падрахунку загранічнага гандлю Беларусі яшчэ ня зроблена. Галоўнымі тарговымі цэнтрамі, мяйсцамі гуртоўнага гандлю і складаў ёсьць месты: Вільня, Менск, Віцебск, Беласток, Гомель, Дзьвінск, Пінск. З гэтых цэнтраў разыходзяцца тавары па дробных мястэчках, аткуль іх і дастае насяленьне. Найбольшаю перашкодаю для гандлю як і для прамысловасьці ёсьць недахват буйнога капіталу. За тое дробныя капіталы, якія ў Беларусі ёсьць, зварочуюцца скора і значыцца даюць добры зыск. Гэта паказуе, што старана нашая ў гандлёвых адносінах стаіць высака. Добрая пастаноўка прыватнага гандлю доўга перашкаджала разьвіцца ў Беларусі коопэрацыі. Толькі за апошнія гады перш-на-перш пад уплывам палітычных абставін, коопэрацыя стала вельмі моцна разьвівацца, ўсё больш і больш выціскаючы прыватных гандляроў. Дарогі. Беларусь мае густую сетку прыродных дарог. Яна ўся зрэзана рэкамі, якіх вытокі ляжаць недалёка адзін ад аднаго, а да таго-ж яшчэ і не разьдзелены высокімі гарамі. Дзеля гэтага няма вялікіх перашкод, каб правесьці злучаючыя каналы. Гэтыя каналы і праведзены — імі злучаюцца рэкі, што цякуць у Чорнае мора з тымі, што цякуць у Балтыцкае мора. Апроч водных дарог у Беларусі, асабліва Заходняй, разьвіта досіць густая сетка чыгунак і шосаў. Хаця гэтыя дарогі будаваліся найбольш дзеля ваенных мэтаў, аднак яны маюць і вялізазнае эканаміцкае значэньне. Дарогі Беларусі маюць і вялікае паміжнароднае значэньне. Беларусь ляжыць як раз на вузьле усіх галоўных дарог, якія йдуць з Украіны і Маскоўшчыны ў Заходнюю Эўропу. Ведама, што і для Украіны і для Маскоўшчычы надзвычайна важна, ці гэтая іхная брама ў Эўропу бўдзе адчынена, ці не. Чыгункі. Найважнейшае значэньне маюць тыя чыгункі, якія йдуць да марскіх партоў. Важнейшая з іх гэта — Лібава-Роменская, па якой ідзець украінскае збожжа ў Лібаву і Рыга-Арлоўская, якой злучаюцца чарназёмныя краі Маскоўшчыны з Рыжскім портам, а так сама Маскоўска-Віндаўская — гэта карацейшая дарога ад Масквы да мора. Лібава-Роменская дарога ідзець цераз важнейшая беларускія месты Вільню, Менск, Гомель. Рыга- Арлоўская йдзець па паўночнай Беларусі цераз Смаленск, Віцебск, Полацак і Дзьвінск. Урэшце Маскоўска-Віндаўская йдзець па паўночнай мяжы Беларусі. Некалькі дарог ідуць у кірунку на Варшаву. Яны створаны па большай часьці для стратэгічных мэтаў, але так сама і для падвозаў грузаў ла граніцы з Нямеччынай і абслужаваньня прамысловасьці польскага краю. Гэта лінія Паўночна- Заходняя, лінія з Полацку на Седлец, Маскоўска-Берасьцейская і Палеская (лінія Бярэсьце - Бранск). Паўночна-Заходняя ідзець каля заходняе мяжы Беларусі і злучаець месты Вільню, Горадзен, Беласток, Дзьвінск. Гэта найстарэйшая з усіх чыгунак Беларусі. Лінія Полацак-Седлец адкрыта нядаўна; яна праходзіць па Заходняй Беларусі, палягчаючы комунікацыю найбольш разьвітае з эканаміцкага боку часткаю краю. Яна ідзець праз месты: Ваўкавыск, Ліду, Маладэчына, Вялейку, Полацак і Невель. Маскоўска-Берасьцейская мае найбольш палітычнае і ваеннае значэньне. Яна злучае цэнтр Маскоўшчыны з цэнтрам Польшчы — Варшавай і праходзіць цераз самую сярэдзіну Беларусі. На ёй стаяць месты: Смаленск, Ворша, Барысаў, Менск, Берасьце. Лінія Берасьце-Бранск праложана праз самую глухую сярэдзіну Палесься, праз непраходныя лясы і балоты; лінія гэтая апрача стратэгічнага, мае аграмаднае эканаміцкае значэньне, злучаючы са сьветам бязьмежныя прасторы Палесься і Беларускага Лесастэпу. Яна йдзе праз Пінск, Мозыр, Рэчыцу, Гомель і Навазыбкаў. З Кіева і Заходняй Украіны йдуць праз Беларусь тры лініі: 1) Карасьцень-Жлобін-Петроград, 2) Вільня-Роўна і 3) Ковель- Граева. Першая лінія праходзіць цераз Віцебск, Воршу, Магілеў і Рагачоў. Нядаўна яна прадоўжана далей (на Мозыр і Карасьцень) і цяпер праразае глухую краіну Цэнтральнага Палесься. Перасекшы сярэдзіну Магілеўшчыны, яна адрадзіла ў гэтым краю эканаміцкае жыцьцё: гарады сталі хутка расьці, разьвіўся гандаль і прамысловасьць. Лінія Вільня-Роўна і Ковель-Граева маюць аграмаднае эканамічнае значэньне — гэта найбольшыя і найвыгаднейшыя шляхі з хлебароднае Украіны — ў Нямеччыну і да Балтыцкіх партоў. Першая лінія ідзець праз Лунінец, Баранавічы, Ліду і Вільню, а другая — праз Берасьце, Бельск і Беласток — каля нашае мяжы з Польшчаю. Апроч гэтых галаўнейшых шляхоў, ёсьць яшчэ некалькі меншых, маючых больш мяйсцовае значэньне. Так для Горадзеншчыны важная — лінія Беласток-Баранавічы і так сама лінія Горадзен-Сувалкі-Марграбова, якая йдзець проста да нямецкага рубяжу; для паўночнай Віленшчыны лінія Сьвянцяны-Беразьвеч (вузкакалейная), для Случчыны — лінія Асіпавічы-Слуцак і г. д. З правядзеньнем чыгункі жыцьцё мяйсцовасьці рэзка зьмяняецца. Моцна ажыўляецца гандаль, людзкі рух, зьяўляюцца ў глушы новыя людзі, будуюцца пры станцыях новыя гарады і мястэчкі і патроху гінуць усе акалічныя лясы на некалькі дзесяткаў вёрст ад лініі. Горад цераз які прайшла чыгунка адразу пачынае моцна расьці і багацець. Найбольшыя гарады Беларусі як раз ляжаць на крыжаваньню некалькіх дарогаў. Цікава гісторыя некаторых новых гарадоў, павырастаўшых пры станцыях. 50 гадоў назад Баранавічы былі маленькаю вёскаю. Цераз іх прайшла тады Маскоўска-Берасьцейская дарога і была пабудавана станцыя. Праз гадоў дваццаць цераз Баранавічы перайшла другая дарога, а пасьля і трэйцяя. Баранавічы пачалі моцна расьці. Цяпер яны маюць каля 30 тысяч жыхараў. Такіх зялезнадарожных местаў ёсьць яшчэ некалькі - Лунінец, Маладэчна, Жлобін, Асіпавічы, Новая-Вялейка і інш. Шосы. Важнейшыя шосы — Маскоўска-Варшаўская і Петраграда- Кіеўская. Першая перасякае Беларусь з усходу на захад і йдзе цераз Рослаў-Чэрыкаў-Бабруйск-Слуцак і Бе́расьце. Яна праходзіць цераз шмат глухіх закуткаў Беларусі і зьяўляецца там, — напрыклад у Чэрыкаўскім павеце, адзіным лепшым спосабом комунікацыі. <picture> Карчма пры гасьцінцы. Петраграда—Кіеўская шоса йдзець найбольш каля зялезных і водных шляхоў і дзеля таго мае меншае значэньне для Беларусі. Яна йдзе праз Невель. Віцебск, Воршу, Магілеў і Гомель. <picture> Палявая дарогі. Найбольш шосаў у Горадзеншчыне, дзе яны пабудованы дзеля ваенных мэтаў. Тым часам ад іх вялікая карысьць і для гаспадарскага жыцьця краю. Па заходняй Горадзеншчыне і Сувальшчыне ідзе ў розных кірунках больш дзесятка шосаў. Ад аднаго Беластоку шосы разыходзяцца ў 7-х кірунках. Найменш шосаў у Віленшчыне. Гасьцінцы. Па ўсёй Беларусі йдуць, злучаючы гарады між сабою, даўнейшыя пачтовыя дарогі — гасьцінцы. Яны па большай часьці досіць выгадны для руху, маюць значную шырыню, добра ўтрыманы. Гасьцінцы з бакоў звычайна абсаджаны бярозамі. Гэтыя безканечныя прысады са старых бяроз робяць вельмі прыемнае ўражаньне на падарожных. Ды і папраўдзе яны шмат упякняюць гасьцінец і робяць яго выгаднейшым. Вадзяныя дарогі. Аб прыродных вадзяных дарогах мы ўжо казалі. Беларусь мае густую сетку судаходных рэкаў. Праўда, частка іх закінута, неагледжана і дзеля гэтага гэтымі воднымі дарогамі карыстацца няма як. Але пры пэўным клопаце і затратах, чысло судаходных рэкаў шмат павялічалася-б. Штучныя вадзяныя дарогі. Галаўнейшых судаходных каналаў у Беларусі — чатыры — Бярэзінскі, Агінскі, Аўгустоўскі і Каралеўскі. Бярэзінскі канал злучае Бярэзіну з Дзьвіною. Ен ідзе праз рэчкі Сергуч (прыток Бярэзіны), возера Манец, якое злучана каналом з воз. Бярэшта. З возера-ж Бярэшта выплывае рэчка Бярэшта, прыток Ессы Есса ўпадае ў Лепельскае возера, а з гэтага возера выплывае Улла — прыток Дзьвіны. Бярэзінскі канал выкапаны быў у 1805 г. Упярод ён быў судаходны. Пасьля рэкі і возеры абмялелі і цяпер па ім толькі сплаўляюць лес. Агінскі канал злучае Ясельду (прыток Прыпяці) з Шчараю. Даўжыня яго каля 50 вёрст. Канал ідзе па балоцістых прасторах і праходзіць цераз два возеры — Выганаўскае воз. і воз. Вульку. Выкапаны ён яшчэ ў XVIII веку. Найбалей служыць канал для сплаву, але перацягуюць па ім і баркі на лінах. . . Аўгустоўскі канал злучае Віслу з Нёмнам цераз р. Бабёр (прыток Нарві), Нэтту (прыток Бабра) і Чорную Ганжу (прыток Нёмна). Большая часьць каналу ідзець недалёка ад мяжы Беларусі. Рух на канале малы, бо ў ім мала вады. Каралеўскі канал злучае Піну (прыток Ясельды) з Мухаўцом (прыток Бугу). Гэта найбольшы з каналаў Беларусі. Ен мае ўдаўжкі 75 в. Пракапаны ён яшчэ ў XVIII веку. У 1840 гаду ён быў паглыблены. Канал гэты мае вялікае значэньне, злучаючы Дняпро з Віслаю. Па ім ідзе лясны тавар, а так сама і хлеб з Украіны ў порт Гданск, што ляжыць на Балтыцкім моры пры ўтоку Віслы. Усе гэтыя чатыры каналы злучаюць Чорнае мора з Балтыцкім. Ня гледзячы на такое сваё важнае значэньне, даглядаюцца яны вельмі блага і цяпер у поўным упадку. Даўно ўжо зьявілася думка аб тым, каб каторы з гэтых каналаў, а так сама і рэкі ім злучаныя, моцна паглыбіць і разчысьціць. Калі-б гэтак сталася, на нашай зямлі йзноў, як у даўнейшыя часы, прайшла-бы вялікая гандлёвая дарога, злучаючая Усход Эўропы з яе Захадам. Пэўне што на гэтым вельмі многа выйгралі-б узьбярэжныя месты і ўся Беларусь. Мора. Марскія дарогі, як ведама, найвыгаднейшыя і найтанейшыя. Беларусь ляжыць паміж двох мораў — Балтыцкага і Чорнага, пры гэтым да першага значна бліжэй, чымся да другога. Але нідзе беларуская зямля да самага берагу мора не даходзіць. Дзеля гэтага мусіць наш гандаль карыстацца марскімі партамі, якія ляжаць на чужой зямлі. З партоў Балтыцкага мора найбольшае значэньне для Беларусі маюць: Рыга, Лібава, Клайпеда і Кёнігсбэрг (Каралевец). Рыга ляжыць ля Рыжскае затокі пры ўтоку ракі Дзьвіны, якая ў сваім верхнім і сярэднім цячэньні абвадняе паўночную Беларусь. Бярэзінскім-жа каналам злучана Дзьвіна з Дняпром. Такім парадкам уся пауночна-ўсходняя Беларусь — прымерна на ўсход ад р. Бярэзіны цягне да Рыжскага порту. Чыгункі так сама злучаюць Рыгу найпрасьцей з поўначай і ўсходам Беларусі. Тым часам, з Заходняй Беларусяй зьвязь не такая моцная. Цераз Рыжскі порт вывозіцца шмат лесу, лёну і пянькі з Беларусі, а так сама збожжа з паўднёвае Маскоўшчыны. На жаль Рыжскі порт вельмі доўга (кала 4 месяцаў) узімку бывае замерзшы. Значэньне Рыжскага порту, як мы бачым, для Беларусі надта вялікае. Яно яшчэ пабольшала-б, калі-б нашыя вадзяныя дарогі былі расчышчанымі і каб судаходзтва па іх ня мела толькі перашкодаў. Асабліва паднялося-б значэньне Рыгі пры правядзеньні вялікага Чорнаморска - Балтыцкага каналу, аб якім казана вышэй. Лібава зьвязана з цэнтрам Беларусі старой чыгункавай лініяй (Лібава-Роменская). Лібава мае блізка што незамярзаючы і вельмі выгодны і добра ўстроены порт. Дзеля гэтага мела яна дагэтуль вельмі важнае значэньне для беларускага гандлю. Асабліва гэтае значэньне павялічылася тым, што порты ляжачыя далей на паўдня былі адрэзаны ад Беларусі Нямецка-Расейскай мяжой. Шмат ідзе цераз Лібаву і украінскага збожжа. Рыга і Лібава ляжаць на латышскай зямлі. Кёнігсбэргскі порт (Піллау) — найбліжэйшы з узіх марскіх партоў да Беларускае зямлі ляжыць у Нямеччыне, пры ўтоку р. Прэгалы. Некалькі лініяў чыгункі зьвязуе яго з беларускімі местамі (Беластокам, Торадном) безпасярэдна, а лінія Коўна- Кёнігсбэрг, якая йдзе цераз Літоўскую зямлю, зьвязуе яго з Вільня. Апроч таго р. Прэгалу лёгка можна было-б злучыць каналам з Нёмнам. Кёнігсбэрг з даўных часоў вёў шырокі гандаль з Беларусяй. I дагэтуль праз яго вывозіцца шмат беларускае пянькі, лёну і г. д. Урэшце для паўднёвае і заходняе Беларусі можа мець нейкае значэньне і Гданскі порт, што ляжыць пры ўтоку Віслы. Рэкі сыстэмы Віслы — Буг, Нарэў і Бобр абвадняюць заходнюю Беларусь, а Каралеўскі канал зьвязуе з Віслаю паўднёвае Палесьсе. З партоў Чорнага мора пэўнае значэньне могуць для нас мець Херсон, што ляжыць пры ўтоку Дняпра (цераз яго йдзе шмат лесу з Беларусі) і суседнія парты — Адэса, Мікалаяў і г. д. Аднак усе яны ляжаць занадта далёка ад Беларусі. Належаць яны да Украіны. Нямаючы сваіх марскіх партоў, Беларусь мусіць неяк умовіцца з сваімі заходнімі суседзямі, каб карыстацца іхнімі партамі і каб забяспечыць беларускаму гандлю дарогу на шырокі сьвет. Дзяленьня Беларусі на краіны. Мы ўжо шмат чаго даведаліся аб розных бакох жыцьця і становішча Беларусі, аб яе адзнаках: аб паверхні Беларусі, яе расьціннасьці, яе гаспадарцы. Але ўсё гэтае, узятае паасобку — і горы, і рэкі, і гаспадарка і г. д. ёсць толькі як бы асобнымі штрыхамі вялікага вобраза, якім ёсць край і яго жыцьцё. Нам-жа трэба сабе гэты абраз так пазнаць, як ён ёсьць па-праўдзе, — адразу з усімі яго хварбамі і адзнакамі. Для гэтага разгледзім усе бакі жыцьця краю, ўсе яго адзнакі адразу. Зрабіць гэта ня так лёгка. Занадта многа будзе гэтых штрыхоў і няма яшчэ ў іх акуратнага парадку. Калі трудна пазнаць увесь край у суцэльнасьці адразу, дык ці ня можам мы ўперад у суцэльнасьці-ж пазнаць асобыя паветы, краіны і г. д.? Чым дэталічней хочам мы пазнаць край, тым на меншыя абшары павінны мы яго разьдзяліць, каб пасьля кожан такі абшар разглядаць асобна. У гэтай кнізе далей мы будзем разглядаць асобна паветы, ня дзелючы ўжо іх на меншыя районы. Паветаў у Беларусі ёсьць каля 65. Калі мы іх будзем разглядаць уважней, пабачым, што часта суседнія паветы вельмі адзін да аднаго пацобны. Паўстае пытаньне, ці не маглі б мы разглядаць па некалькі сумежных паветаў разам, злучыўшы іх у адну краіну? Гэтак нам і трэба зрабіць. Разгледзіўшы кожны павет з усіх бакоў, пазнаўшы яго ў суцэльнасьці, мы захочам так сама ў суцэльнасьці пазнаць усю Беларусь, як мы знаем яе асобныя паветы. Шмат лягчэй будзе нам сабе прадставіць усю Беларусь, калі мы гэтыя 65 паветаў паскладаем у групы — краіны. Паветы, злучаныя ў краіну маюць шмат у сабе падобнага. Але ў чым, у якой адзнацы для нас ёсьць найважнейшая гэтая падобнасць? Па якіх адзнаках будзем мы злучаць, альбо ня злучаць паміж сабою паветы ў краіны? Беларусь — край гаспадарскі, а мы ўжо ведаем, што гаспадарка вельмі зьвязана са шчыльнасьцю або гушчынёю насяленьня. Адзнака гэтая — гушчыня насяленьня — ўсюдых добра вымерана, людзі палічаны і так сама прастор зямлі. Вось-жа гэтую адзнаку — гушчыню насяленьня мы прымем за адну з важнейшых. Гушчыню насяленьня павету мы будзем лічыць як бы выкінуўшы паветавае места, дзеля таго, што ў месьце народ, ведама, жыве надта густа, а на гаспадарку гэта не заўсёды моцна ўплывае. Дзеля гэтага мы будзем разглядаць гушчыню сельскага насяленьня. На гаспадарку апроч жыхараў, іх гушчыні ўплывае прырода — грунты, клімат і г. д. Але наймацней прырода залежыць ад паверхні краіны і яе падняцьця над роўняй мора. Адну прыроду маюць узгор'і, другую нізіны. Дзеля таго ўстройства паверхні мы прымем за другую важнейшую адзнаку. Абраз краіны стварыла прырода яе і яе насяленьне. Дзейнасць насяленьня цягнецца вось ужо праз тысячы гадоў і ёсьць вельмі рознароднаю. Не заўсёды зможам мы паводлуг аднае толькі гушчыні насяленьня злучыць разам тыя паветы, якія прыродна паміж сабою злучаны ў жыцьці. Дзеля таго павінны мы зьвярнуць увагу на эканаміцкія звязкі (напрыклад гандлёвыя) асобных паветаў, на іхныя зьвязкі ў мінуўшчыне, на звычаі іхнае гаспадаркі і г. д. Урэшце і палітычная зьвязь накладае часамі моцныя свае знакі на край. Ня шкодзіць, бывае другі раз, прыняць пад увагу, прыкладам, палітычныя межы краю — у мінуушчыне. Возьмем-жа мы карту Беларусі і панадпісуем на кожным павеце, якая там ёсьць гушчыня насяленьня. А каб лягчэй было нам разгледзіцца ў гэтых цыфрах замалюем паветы хварбамі такім спосабам, прыкладам, каб там, дзе найгусьцей насяленьня жыве, была і хварба найгусьцей паложана. Гляньма цяпер на карту. У некалькі яе мяйсцох хварба ляжыць найгусьцей. Возьмем такі найгусьцейшы павет, прыкладам Навагрудзкі і палядзём, якія паветы да яго падобны, якія не. Возьмем з другога боку павет з найбольш рэдкім насяленьнем — Мозырскі. Калі Навагрудзкі будзе асяродкам аднае краіны, — найгусьцейшае, Мозырскі будзе асяродкам найрадзейшае. Паміж гэтых двох паветаў ляжыць пав. Слуцкі. Куды яго аднесьці? Па гушчыні ён займае як раз блізу сярэдзіну пяміж Навагрудзкім і Мозырскім. I мы ведаем, што, і папраўдзе, яго заходняя і паўночная часткі зусім падобны да Навагрудзкага пав. гэта край земляробскі, ляжыць на узгор‘і; а паўднёвая частка — ёсьць такім самым Палесьсем, як і Мозырскі павет. Але паветаў мы пастанавілі не дзяліць. Значыцца трэба яго туды ці сюды аднесьці. Прыймаючы пад увагу, што большая частка павету і па паверхні, і па грунтох, і па сваіх зьвязках эканаміцкіх цягне да Навагрудчыны, мы Слуцкі павет злучаем з Навагрудзкім. Такім самым спосабам ідучы, зьвяжам з Мозырскім паветам рад падобных да яго паветаў Палесься, а з Навагрудзкім — паветы ляжачыя на узгор‘ях. Калі мы ўважней прыгледзімся да некаторых такіх групаў паветаў, мы пабачым, што такую напр. Палескую, рэдка залюднёную групу варта разьдзяліць, бо Барысаўскі павет па сваёй прыродзе досіць мала падобны да Мозырскага, хаця заселены так сама рэдка. Мы зьвяжам Барысаўскі павет з Ігуменскім і назавём гэтую краіну Верхне-Бярэзінскім Палесьсем (бо ляжыць ля верхняе р. Бярэзіны), а краіну зложаную з Мозырскаго, Рэчыцкага і Бабруйскага пав. дзеля вялізазнаго прастору можам назваць напр. Вялікай Палескай нізінаю. Прыняўшы пад увагу ўсё толькі — што сказанае, мы дзелім Беларусь на 14 краінаў. Вось іхныя назовы: Полацкае Наддзьвіньне, Віленскі край, Краіна Менскага Узгор'я, Наднёманскі край (Горадзеншчына), Надбужанскі край (Падлясьсе). Піншчына. Вялікая Палеская Нізіна, Беларускі Лесастэп (Чарнігаўшчына). Радань (Паўднёвая Магілеўшчына). Верхне-Бярэзінская краіна. Мсьціслаўшчына, Аршанская Краіна (Паўночная Магілеўшчына). Краіна Задзьвінскіх Узгор‘яў (Віцебшчына) і Смаленшчына. Разглядаючы ўважна карту Беларусі, падзелянае на гэтыя раіоны, мы можам зрабіць такі вывад. Паўднёвы край Беларусі і яе Цэнтр займаюць краіны нізінныя, у большай часьці рэдка залюдненыя і лясістыя — 6) Піншчына, 7) Вялікая Палеская Нізіна, 8) Лесастэп, 9) Радань і 10) Верхне Бярэзінская Краіна. Гэта паяс нізінаў. Ен дзеліць паяс узгор‘яў, што аблягае яго з трох бакоў — з усходу, захаду і паўночы, на Паяс Заходніх Узгор'яў, у якім ляжаць першыя пяць краінаў і Паяс Усходніх Узгор‘яў, у якім ляжаць чатыры апошнія краіны. Паветы Беларусі, іх раздзьдзел паміж краінамі, іхная шчыльносьць насяленьня і лясістасьць. Беларусі, цыфры Увага. Для паветаў,якія цаліком ня ўходзяць у склад Беларусі, цыфры шчыльнасці і лясістасьці не падаюцца. ) Цыфры ўзяты з перапісу 1897 году. Цяпер яны шмат зьмяніліся. ) Цыфры ўзяты з зямельнага перапісу 1887 г. Цяпер яны значна зьмяніліся. I. Паасобныя краіны Беларусі. Паяс заходніх узгор‘яў. Полацкае Наддзьвіньне. Гэтая краіна складаецца з 7-х паветаў — Дзісьненскага, Дрысенскага, Полацкага, Лепельскага, Іллукштанскага, і Дзьвінскага (Дынэбургскага). Большая часьць гэтых паветаў належыла да Віцебскае губэрні, але Дзісьненскі пав. належыў да Віленскае, Брацлаўскі да Ковенскае, а Іллукштанскі да Курляндзкае. Уся краіна ёсьць як-бы шырокім логам, абнятым з паўначы Задзьвінскімі, а з паўдня Завялейскімі ўзгор‘ямі і нахіленым у бок Балтыцкага мора. Заходні бок гэтага логу адкрыты — тут ён зьліваецца з Надбалтыцкай Нізінаю. Пасярод гэтае краіны цячэ р. Дзьвіна з сваймі прытокамі — Дзісенкаю, Дрысаю і Полатаю. Дзьвіна тут ужо шырокая і судаходная. Але як раз тутака на ёй спатыкаецца найбольш парагоў, якія перашкаджаюць судаходзтву. Па абодвух берагох Дзьвіны параскідана бяз ліку вазёраў. Найбольш іх аднак у трох гнёздах. 1) у пав. Браслаўскім — дзе паміж дзесяткаў дробных азёраў, ляжаць і такія вялізазныя вазёры, — як Снуды, Дрысьвяты і Дрывяты, 2) Лепельскім пав. і 3) ў Дзьвінскім. Паверхня гэтых паветаў проста зрэзана вазёрамі. Мяйсцовасьць мае найбольш чыста марэнны характар, аб якім мы пісалі на стр. 9. Усюдых разсыпаны марэнныя ўзгоркі, то выцягнутыя, то абкругленыя, як бохан хлеба. На ўсходзе краіны ў Лепельскім павеце мяйсцовасьць ужо моцна паднята; узгоркі там ужо ідуць вялікімі гнёздамі і ланцугамі і маюць значную вышыню. Асабліва гэта трэба сказаць аб Пышнагоры, высокім узгор'і, якое ляжыць на захад ад Лепеля. Так сама моцна паднята сумежная з Лепельскім частка Дзісьненскага павету. Найбольш пашыраны ў краіне досіць ураджайныя суглінкі і супяскі. Толькі ў Полацкім павеце, побач з добраю гляістаю зямлёю, ляжаць значныя прасторы падзолу і пяшчанага грунту. Так сама і ў Брацлаўскім, асабліва-ж у Іллукштанскім пав. пераважаюць бедныя пяшчаныя грунты. У Полацкім павеце значныя прасторы займаюць балоты, што ляжаць між рэкамі Дрысаю і Полатаю. Досіць вялікае балота ёсьць і ў Дзісьненскім павеце, на захад ад Дзісны. Балоты тут найбольш імховыя, сфагнавыя. Полацкае Наддзьвіньне ляжыць найбліжэй з усіх краёў Беларусі да мора. Ад Рыжскае затокі да Іллукшту ўсяго 170 вёрст. Да таго-ж яно яшчэ і зьніжаецца ў кірунку да мора і дзеля таго вільготны і мягкі морскі клімат без перашкод уразаецца ўздоўж Дзьвіны далёка на ўсход. Сярэдняя гадавая тэмпэратура каля 6°, ападаў за год бывае каля 600 міллімэтраў, неба па большай часьці закрыта воблакамі. Лесу ў Наддзьвіньні нямнога. З даўніх часоў сядзіць тут народ досіць густа і дзеля таго лепшыя землі парасьцярэбліваны і ўзараны. Толькі на пяскох, у Полацкім павеце, затрымаліся значныя лясныя прасторы, ды досіць лясісты захад Дзісьненскага пав. На полі сеюць звычайнае збожжа — жыта, а з ярыны — авёс, ячмень. Ячменю сеюць досіць многа, асабліва, ў Лепельскім і Дзьвінскім паветах. Па засеву ячменю гэты край займае другое мейсца пасля Задзьвінскага ўзгор‘я. Ячмень часткаю вывозіцца, часткаю на мейсцы перакуруецца на піва. Досіць многа садзяць бульбы і сеюць лёну. Ураджаі бываюць сярэднія. Вясковае насяленьне займаецца гаспадаркаю; толькі дзе- ня-дзе ў лясістых мяйсцовасьцях зарабляюць яшчэ і ў лесе, ды ўзьбярэжныя жыхары займаюцца сплавам дрэва, будаваньнем чаўноў і інш. Апроч таго ў Наддзьвіньні шмат хто займаецца рыбацтвам у вазёрах і рэках. Шчыльнасьць вясковага насяленьня ў Наддзьвіньні большая, чымся ў акалічных краёх, дзякуючы лепшым грунтам і палажэньню ля вялікае ракі. Вёскі ў Наддзьвіньні не вялікія — на 1 вёску прыходзіцца чалавек 50-60. У Іллукштанскім і Брацлаўскім пав. вёскі яшчэ драбнейшыя. Наддзьвіньне мусіць было заселена яшче ў дагістарычныя часы. Гісторыя знаходзіць тут ужо моцны і багаты Полацак, які вядзе значны гандаль з Усходам і Заходняю Эўропаю. Палачане пазакладалі і ўсе важнейшыя гарады Наддзьвіньня: Дзісну, Брацлаў, Герсіку (быў даўней над Дзьвіною, ніжэй Дзьвінску, цяпер — толькі руіны), Дрысу, Друю і інш. Усе гэтыя гарады былі праз увесь час вельмі цесна зьвязаны з Полацкам, мелі супольных з ім князёў, а пасьля ваяводаў. На захадзе Дзьвінскага пав. жывуць ужо найбольш латышы з невялікаю толькі прымешкаю беларусоў. Зямля іхная не захавала шмат сьлядоў панаваньня лівонскіх рыцароў. Яны пазакладалі некалькі гарадоў і замкаў, напр. Крэйцбург, Дзьвінск, у руках іхніх патомкаў ёсьць цяпер яшчэ двары. Закладалі там гарады і Палачане (Герсіка, Кокенгаўзен), але пасьля імі заваладалі рыцары. Найбольшыя месты ў гэтым краю — Полацак і Дзьвінск. Але ёсьць шмат драбнейшых мест і мястэчак. Полацк — старэйшае з мест беларускіх, сталіца незалежных беларускіх князёў, ляжыць ля Дзьвіны, на правым яе беразе пры ўтоку р. Полаты. Даўней гэта быў вельмі багаты горад. Яшчэ ў XII веку ён вёў шырокі гандаль з нямецкімі краямі (напр. з Гатляндам, пасьля з Рыгаю). У XVI веку Полацак меў больш за 100 тысяч жыхараў і славіўся сваім багацьцем. Было тады ў Полацку два замкі — верхні і ніжні. Стаялі яны на ўзгорку на левым беразе Полаты пры яе ўтоку. У верхнім замку былі княжыя палацы, стаяў старасьвецкі сабор Сьв. Софіі (ён і цяпер стаіць). Полацку прышлося шмат перацярпець за свой даўгі век. Ня раз зьніштажалі яго пажары, ня раз пусьцеў ён ад чумы ды халеры, ад голаду, а найгорш даводзілася яму ў часы маскоўскіх нападаў. Тады разам ішлі ўсе гэтыя беды і да іх яшчэ дадаваліся няміласэрныя звычаі вайны. У канцы Полацак так змалеў, што ў 1780 годзе ў ім заставалася ўсяго каля 1000 жыхараў. Пасля таго Полацк яшчэ некаторы час быў аджыў — гэта калі ў 1812 гаду там была адкрыта вышэйшая школа — акадэмія. Але акадэмія істнавала ўсяго 8 гадоў. Па яе закрыцьці Полацак зрабіўся самым звычайным паветавым местам, якім ён і астаецца дагэтуль. Жыхараў у ім каля 30 тыс. чалавек, хвабрык і заводаў вялікіх няма. Ад старыны засталося мала. Ад замку засталіся толькі равы, якія яго абкружавалі ды сабор сьв. Софіі, якога праўда перабудавалі ў XVIII веку. Гэта аб гэтым саборы кажацца ў "Слове аб полку Ігораве“; яго званы чуў князь Усеслаў седзячы ў далёкім Кіеве... Але найцікавейшы будынак у Палацку - гэта старасьвецкая царква — Хрыста — Спаса, якую пабудавала ў XII веку Сьвятая Еуфрасіньня, княжна полацкая. — У вялізных мурох, дзе ўперад зьмяшчалася акадэмія — цяпер ваенная школа. <picture> Полацак, калі на яго глядзець з заходняга боку. Харошыя і любыя, а разам з тым балючыя ўспаміны абуджае Полацак у сэрцы беларускім. Горад гордае Рагнеды, якая не хацела разуць нагі кіеўскаму князю, горад Усеслава Чарадзея, найслаўнейшага з князёў беларускіх, горад вялікай багамоліцы - сьвятое Еўфрасіньні заснуў на даўгія вякі. Ня збіраецца шумнае веча, ня плывуць чаўны беларускіх купцоў полацкіх у варажское мора; ды і купцоў беларускіх у Полацку ўжо даўно няма. А званоў Сьв. Софіі даўно ўжо ніхто ня чуў, ня то што ў Кіеве, а навет куды бліжэй — па мястох і вёсках беларускіх. Як заціх і замёр Полацк, так заціхла і замёрла жыцьцё на ўсёй Беларусі. Калі-ж яно адродзіцца і Беларусь стане на свае ногі, пэўне, зусім іначай будзе выглядаць і Полацк. У Полацку цяпер крыжуюцца дзьве чыгункі (адна з іх нядаўна пабудавана) і ёсьць параходная прыстань на Дзьвіне Дзеля гэтага трэба спадзявацца, што гэтае адвечнае места йзноў пачне шыбка расьці і разьвівацца. Полацкі павет ляжыць блізка ўвесь на правым беразе Дзьвіны. Грунты яго найбольш неўраджайныя. Затым-жа ў павеце шмат лясоў і балотаў, а насяленьне рэдкае. Пры Лепельскім возеры, ля р. Уллы — ляжыць места Лепель. Р. Улла, як ведама, ёсьць часткай сыстэмы Бярэзінскіх каналаў. Ня гледзячы на гэта Лепель мае вельмі малое промыслэвае і тарговае значэньне. Такое значэньне маюць за тое мястэчкі Лепельскага павету, якіх ёсьць больш дзесятка. Сярод іх найбольш адзначаюцца два: Бешанковічы і Чашнікі. Бешанковічы досіць вялікае, (каля 5000 чал.) бойкае тарговае мястэчка, на высокіх берагох Дзьвіны там, дзе яна крута заварочуецца на паўночны захад. Мястэчка мае добры выгляд, усё брукаванае. На Дзьвіне ёсьць бойкая параходная прыстань. Навакол Бешанковіч ляжыць добрая ўроджайная зямля і гаспадарка вядзецца добра. Дзеля гэтага ў Бешанковічах прадаецца шмат збожжа. У мястэчку шмат рамяснікоў (мылавараў, ганчароў і інш.) Чашнікі старасьвецкяе мястэчка, ля р. Уллы, слаўнае гістарычнымі ўспамінамі. У сярэдзіне XVI в. беларускія ваяводы мелі тут дзьве вялікія ваенныя перамогі. Мікалай Радзівіл Чорны разбіў тут у 1565 гаду маскоўскае войска, а цераз два гады, Сэнгушка разьбіў татараў. Цяпер Чашнікі вялікае тарговае мястэчка, маюць да 7 тыс. жыхараў, спаміж каторых шмат рамясьнікоў. Пад Чашнікамі у фольв. Скіне ёсьць хвабрыка паперы Ва- ладковіча, на якой працуе больш 500 работнікаў. Паперы ў год вырабляецца больш 200 тыс. пудоў. У Лепелыпчыне ёсьць некалькі мінэральных крыніцаў — у Боркаўшчыне (каля Ушача) серна-зялезная, у Вішковічах (пад Чашнікамі) серныя і інш. Хаця яны улечуюць хворых, аднак застаюцца ня выкарыстанымі. Лепельскі павет належыць да найгусьцей заселеных паветаў Беларусі. У ім шмат шляхоцкіх засьценкаў. Грунты ў ім ляжаць гляістыя, ураджайныя. Сеюць шмат ячменю. У мястэчках шмат рамясьнікоў. <picture> Маладзіца - мяшчанка з Лепельшчыны. Дрыса, ля Дзьвіны, пры ўтоку р. Дрысы, даўнейшае прадмесьце Полацку, — цяпер гэта невялікае места. У паўночнай часьці Дрысенскага пав. ёсьць возера Асьвей з вялікім востравам пасярод. На гэтым востраве ўперад была капліца з вядомым ўва ўсёй Беларусі цудоўным абразом Багародзіцы. Возера злучана з р. Дрысаю каналам, па якому сплаўляецца шмат дрэва. На беразе возера ляжыць тарговае м-ка Асьвей. Ля Дрысы ляжыць м-ка Валынцы, дзе ўперад была гімназія, якую пасьля расейцы закрылі. У гэтым мястэчку ёсьць гарбарня, бровар. Дзісна так сама, відаць, была пабудавана палачанамі; праз даўгі час яна належыла да полацкіх архірэяў. Ляжыць ля Дзьвіны, за дзьве мілі ад чыгункі У Дзісьненскім павеце ёсьць тры важных мястэчкі: Глыбокае, Паставы і Друя. М-ка Глыбокае ляжыць на паўдні павету, сярод двох вазёраў. Мае каля 7 тыс. насяленьня, якое займаецца найбольш гандлем. За возерам знаходзіцца м-ка Беразьвеч — з манастыром, пры вузкакалойнай чыгунцы з Сьвянцян, якая йдзе паўднёвым краем Дзісьненскага пав. Пры гэтай так сама дарозе ляжыць м-ка Паставы. Некалісь Паставы належылі да Тызенгаўза, вядомага асьветнага і эканаміцкага дзеяча, які жыў у XVIII в. Тызенгаўз быў пабудаваў тут некалькі хвабрыкаў — палатняную, паперню, гарбарню і інш. Быў тут даўней і багаты музэй, які пасьля быў перанесены ў Вільню. Цяпер Паставы маюць каля 3 тыс. жыхараў. Друя — значная прыстань на Дзьвіне. Лічыцца местам, мае каля 6 тыс. жыхараў. Дзісьненскі павет ляжыць на добрых грунтох і досіць густа заселяны, апроч заходняе яго часткі, дзе цягнуцца вялікія хваёвыя бары, на пяшчаных грунтох. <picture> Селянін з Лепельшчыны. Беларускія часткі паветаў Іллукштанскага і Брацлаўскага (Ново-Аляксандраускага) ляжаць на бедных пяшчаных грунтох. Прасторы гэтых паветаў засеяны сотнямі вазёраў, між якіх ёсьць і такія вялікія, як Снуды (22 кв. в.), Дрысьвяты (41 кв. в.), Дрывяты і інш. Лясоў тут мала. Насяленьне займаецца, апрача гаспадаркі, рыбалоўствам на вазёрах. Ля воз. Дрывяты стаіць стары горад Брацлаў (або Братыслаў) — равесьнік Полацка, даўнейшае паветавае места. Цяпер гэта невялікае мястэчка. Паветовым местам зрабілі былі пасьля Езёросы, якое назвалі Ново-Аляксандраўскам. Езёросы ляжаць на мяжы паміж, Беларусяй і Літвою. На гэтай-жа мяжы ляжаць на яшчэ Іллукшты, другое паветавае места і Відзы — значнае мястэчка, вядомае з сваіх мінэральных крыніцаў. Дзьвінск (або Дынабург) заложаны быў, у XIII веку, лівонскімі рыцарамі. Гадоў сто назад, тут расейцы пабудавалі крэпасьць. Горад ляжыць у нізініе, ля Дзьвіны, і займае вялікі прастор. З Дзьвінску разыходзяцца ў 5-х кірунках чыгункі і некалькі шосаў. Па Дзьвіне ходзяць параходы да Полацка і Віцебска. Дзякуючы гэткаму свайму палажэньню, Дзьвінск вырас у вялікі горад: у ім да 100 тыс. насяленьня. Насяленьне мяшанае: найбольш жыдоў, шмат беларусоў, латышоў і старавераў — расейцаў. Дзьвінск — прамысловы горад. Асабліва многа ў ім гарбарняў, якія да таго-ж маюць, добрае ўстройства і вырабляюць лепшыя сарты скуры. У Дзьвінску каля 2000 хвабрычных работнікаў. За мілю ад Дзьвінска, ля Дзьвіны. ёсьць курорт Пагулянка. У харошай мяйсцовасьці, у адвечным хваёвым бары пабудаваны мураваныя вадзяныя і кумысовыя лячэбніцы, дзе хворыя маюць усякія выгоды і камфорт. Хворых сюды зьяжджаецца досіць многа. З Дзьвінску сюды ходзяць параходы. У харошай мяйсцовасьці, ля Дзьвіны, за 6 міль ад Дзьвінску, ляжыць Краслаўка, прамысловае і гандлёвае мястэчка. Пабудавана яно вельмі даўно. Кажуць, што ў ім жыла Сьв. Еўфрасіньня Полацкая (XII век.) Краслаўка даўно славілася сваймі дыванамі, аксамітамі, сукнамі, броняю, срыбнымі, залатымі і іншымі вырабамі краслаўскіх рамясьнікоў. Цяпер у Краслаўцы найбольш разьвіта гарбарства. У Краслаўцы ёсьць вельмі харошы касьцёл і палац з вялізазным паркам, якія пабудаваў краслаўскі дзедзіч, гр. Зібэрк- Плятэр. <picture> Краслаўка. У Дзьвінскім павеце беларусы жывуць перамешанымі з латышамі. Чыста беларускімі трэба лічыць толькі ваколіцы Дзьвінску і наагул узьбярэжны пас, уздоўж Дзьвіны, ад Дзьвінску да Друі. У гэтай часьці павету грунты ураджайныя, народ жыве багата. У Дзьвінскім і суседніх паветах жыве шмат старавераў. II. Віленскі край. Да Віленскага краю мы залічуем паветы даўнейшае Віленскае губэрні: Віленскі, Сьвянцянскі, Вялейскі, Ашмянскі і Троцкі. Дзісьненскі павет прылучаны намі да Полацкага Наддзьвіньня, а Лідзкі пав., які так сама належыў да Віленскае губ., мае больш у сабе падобнасьці з Горадзеншчынаю, куды мы яго і прылучаем. Віленшчына ляжыць на двох горных ланцугох — Віленскім і Завялейскім узгор‘ях, паміж якімі ляжыць шырокая лагчына. р. Вяльлі. Гэтыя ўзгор'і даходзяць найбольшай вышыні ў сярэдзіне краю, на левым беразе Вяльлі. Завялейскае ўзгор'е мае ўжо меншыя вышыні і пакрысе схінаецца да Наддзьвінскае Нізіны. Так сама і Віленскае ўзгор‘е, ў паўднёвай частцы, зьніжаецца, перахадзячы ў Наднёманскую пяшчаную раўніну. Па Віленшчыне цячэ Вяльля і яе прытокі. На ўсходзе ў Віленскім пав. Вялья цячэ сярод балоцістых і лясістых берагоў. Дно яе тут гляістае, шырыня да 15 сажняў. У сярэднім цячэньні берагі Вяльлі падыходзяць да ўзгор‘я і робяцца ўсхонаватымі і высокімі, а дно моцна камяністым. Шырыня Вяльлі пад Вільняю даходзіць да 45 сажняў. Тутака ўжо Вяльля судаходная, толькі плаваньню перашкаджаець каменьне. Урэшце ніжэй Вільні, Вяльля выйшаўшы з Панарскіх цясьнінаў, вольна разьліваецца па раўніне і шырыня яе моцна павялічуецца. Мяйсцамі яна даходзіць 130 сажняў. З прытокаў Вяльлі трэба адзначыць Вяле́йку і Нарач. З большых прытокаў Нёмна ў Віленшчыне цякуць Бярэзіна і Марачанка. У паўночнай часьці краю ляжыць досіць многа вазёраў. Азёры заходняе часткі ляжаць у зямлі заселенай ліцьвінамі і зьяўляюцца працягам сеткі морэнных азёраў Наддзьвіньня. У Беларускай-жа частцы ляжыць група вялікіх вазёраў (Нарач, Мядзіол, Сьвір), якія ўжо адзначаюцца ад тыповых морэнных сваймі роўнымі берагамі і закругленай формаю. К паўдню ад гэтае, групы азёраў, блізка што не сустракаецца. Грунты ў Віленшчыне ляжаць найбольш супяшчаныя і сугліністыя, часта моцна камяністыя. Суглінкі пакрываюць узгор‘і, а супяскі ляжаць у больш паніжаных раўнінных мяйсцовасьцях, найбольш уздоўж верхняга цячэньня Вяльлі. На паўдні Ашмянскага павету, ў басэйне Бярэзіны і іншых правых прыгокаў Нёмна, якія разам ствараюць цэлую сетку рэчак, ляжаць на вялікім прасторы пяшчаныя грунты, занятыя хваёвымі барамі аднэй з найбольшых беларускіх пушчаў — Налібоцкай. Бары гэныя ў блізкасьці Нёмна зьмяняюцца досіць вялікімі балотамі. Значныя лясныя і балотныя прасторы знаходзяцца і ў Вялейскім павеце, паміж Вялейкаю і Маладэчынам. Апрача таго, па паўдні ад Вільні, як раз ля мяжы Беларусі з Літвою, ляжыць Рудніцка пушча, ля р. Марачанкі. Тут так сама пяшчаны грунт і хваёвыя бары, але сустракаецца яшчэ і некалькі вазёраў. Клімат у Віленшчыне цёплы, вільготны і наагул мяккі, дзякуючы блізкасьці мора, асабліва-ж, на заходніх спадах узгор‘яў, пайбольш адкрытых з боку мора. Гэтак у Вільні сяр. гад. тэмпаратура + 6, 7, а ападаў бывае звычайна 600 міллім., у ўсходніх частках Віленшчыны клімат робіцца крыху сушэйшым і сьцюдзянейшым. Дзякуючы сваёй лясістасьці, вясковая Віленшчына заселена крыху радзей, чымся суседнія краі — Надзьвіньне, Менскае ўзгор‘е Горадзеншчына. За тое тут павырасталі месты і мястэчкі. Вя лічыня вёсак тут з большага такая самая, як і ў Наддзьвіньні (каля 50 чалавек у вёсцы) і так сама на захадзе крыху меншыя вёскі, на ўсходзе — большыя. Вясковае насяленьне займаецца гаспадаркаю і толькі ў лясістых частках Ашмянскага і Вялейскага пав. маюць значэньне лесавыя заробкі. На полі сеюць жыта, з ярыны найбольш аўсу, ячменю і бульбы. Грэчкі сеюць вельмі мала. На лепшых грунтох спатыкаецца пшаніца. Гаспадарка стаіць досіць высака, асабліва ў дварох. Часьцей, чымся дзе, можна сутрэць тут заводзкую карову, каня, садок ля хаты, лубін на пяскох. Хатнія рамёслы разьвіты слаба, навет ткацтва. Народ тут носіць найбольш крамную тандэтную вопратку; саматканы ўжываюцца толькі да работы. За тое ў мястэчках шмат рамясьнікоў. Мястэчкаў наагул шмат і ў іх ідзе бойкае гандлёвае і прамысловае жыцьцё. Усе яны вельмі цесна зьвязаны з Вільняю. Вільня - культурны і эканамічны цэнтр усяе Беларусі і Літвы, сталіца вялікіх князёў літоўска-беларускіх, найбольшае места на ўсім прасторы Беларусі. Ляжыць Вільня ў катліне акружанай з усіх бакоў гарамі. З захаду і паўдня, ідуць Панарскія горы, а з усходу, ля самае Вільні, высяцца пяшчаныя горы — Замковая, Трохкрыжавая і Бякешовая. З поўначы катліну замыкае ўзгор‘е Шашкіні. Пасярод катліны цячэ Вяльля і тут у яе, у падножжа Замкавае гары, ўпадае Вялейка. Вільня пабудавана на левым беразе Вяльлі, пры ўтоку Вялейкі. Хаця лягенда прыпісуе залажэньне Вільні Гэдыміну і адносіць яго да пачатку XVI веку, аднак можна з пэўнасьцю сказаць, што Вільня куды старэйшая. Хто і калі яе залажыў, навет які народ — нямаведама. У летапісі першая вестка аб тым, што віленцы выбралі сабе за князя аднаго з беларускіх полацкіх князёў — Расьціслава (унука Усеслава Чараўніка); было гэта ў 1128 гаду. Гэта дазваляе нам лічыць, што Вільня ад самага пачатку была беларускім местам. Пасьля, калі вялікія князі літоўскія перанесьлі сюды сваю сталіцу і абкружылі сябе беларускім баярствам, Вільня перахавала свой беларускі характар. Ліцьвіны займалі толькі паўночную частку гораду, каля Замкавае гары, каторая і звалася Літоўская Палавіца. Беларуская палавіца займала паўднёвую частку Вільні, пад Вострую Браму. Вільня тых часоў была вялікім, багатым і культурным местам. Насяленьня у ёй было да 200 тысячаў; апроч беларусоў і ліцьвіноў, было шмат жыдоў, немцаў і інш. Прыдворнае жыцьцё вымагала раскошы і вяльможы, жывучы самі ў Вільні, сьцягавалі з усяго прастору дзяржавы ўсё, што было лепшага ў іхніх маемасьцях, а перад усім лепшых майстроў, рамясьнікоў. У сталіцу зьяжджаліся і ўсе лепшыя культурныя сілы. Затым у Вільні былі вельмі моцна разьвіты рамёслы, было шмат школаў, друкарняў. Урэшце красавала тады і гандлёвае жыцьцё Вільні. Для нас гэта цікава між іншым яшчэ і таму, што ўсе культурныя і тэхнічныя сілы йшлі ў Вільню найбольш з Беларусі і Вільня, дзеля таго, мела характар чыста — беларускага места. <picture> Замкі Віленскія ў XVII веку. У XVII веку беларускую культуру ў Вільні стала выціскаць польская. З гэтага-ж часу пачаўся і ўпадак Вільні. Рэлігійная барацьба, даведзеная да крайнасьці, пажары, хваробы, голад, напады чужаземцаў — усё гэта памагала ўпадку Вільні. У канцы XVIII і пачатку XIX в., ў Вільні ўзноў закіпела культурнае жыцьцё. Справы асьветы пайшлі моцна ўперед, паадчынялася шмат новых школаў, стварыўся Віленскі унівэрсытэт, які стаяў на чале гэгага сьветнага руху. Хаця ўся навука йшла ў польскай мове, аднак, значэньне Віленскага Унівэрсытэту, для ўсяе Беларусі — было вялізазнае. <picture> Віленскі універсітэт. Астронамічная обсэрваторыя. Праістнаваўшы каля 30 гадоў, Унівэрсытэт быў зачынены расейскім Урадам. Тады-ж, у царстваваньне Мікалая I, была пазачыняна большая частка школ у Беларусі. Лепшыя школы, разам з іхнай маемасьцяй, перавезены былі ў Маскоўшчыну. У будынках Унівэрсытэту і іншых школ, паадчыняліся расейскія сярэднія школы. У палацах вяльможаў, у каталіцкіх манастырох расейскі ўрад зрабіў вастрогі, казармы. З эўрапейскага культурнага цэнтру, якому дзіваваліся чужаземцы, маскоўцы стараліся зрабіць ззычайны „губэрнскі горад“— поўны казармаў і чыноўнікаў. <picture> Абраз Прачыстай Багародзіцы Вострабрамскай. (Старая гравюра). З другога боку, за апошнія 3 вякі, насяленьне Вільні вельмі моцна спалячылася. Патомкі беларусоў і ліцвіноў часта ўжо не разумеюць роднае мовы і шчыра лічуць сябе палякамі. Гэткім парадкам з беларускае Вільні сталяся Вільня польско-маскоўская. <picture> Вільня. Ратуша і пляц перад ёю ў пачатку ХІХ в. За апошнія часы палажэньне зьмянілася. Абудзіліся нацыянальна і беларусы, і ліцьвіны і пакрысе адбіраюць адну па аднэй свае старыя пазіцыі ў палякоў. А маскоўцы былі наносным элемэнтам і з выхадам расейскіх войскаў з Вільні, счэзьлі. У Вільні засталося шмат старасьветчыны. Цэлыя дзесяткі старасьвецкіх касьцёлаў і цэркваў падымаюць свае вежы над Вільняю. У Катэдральным касьцеле і ў Прачысьценскай царкве́, пахаваны вялікія князі Літоўска-беларускія. У катэдры знаходзяцца і іхнія партрэты і статуі. У капліцы, над Востраю Брамаю, ёсьць найслаўнейшая беларуская сьвятыня: абраз Прачыстае Багародзіцы, якога роўна шануюць і праваслаўныя, і каталікі і да якога з усёй Беларусі йдуць на багамольле. Пад Востраю Брамаю ўсе праежджыя і праходжыя, бяз розьніцы веры, ідуць з непакрытаю галавою. Шмат якія з касьцёлаў і цэркваў годны ўвагі, дзеля свае архітэктуры, скульптуры і малярства. З гэтага боку Вільня ёсьць найцікавейшым местам Беларусі. Нідзе не захавалася гэтулькі цікавых і харошых будынкаў і абразоў. У Вільні няма вышэйшае школы, ня вельмі многа сярэдніх і ніжэйшых школаў, ёсьць музэй і бібліатэка. Тым часам, у Вільні, культурнае жыцьцё йдзе байчэй, чымся ў якім іншым месьце. Выдаецца шмат газэт і журналаў у розных мовах, істнавалі ўвесь час культурныя і палітычныя таварыствы і гурткі, іншыя адкрыта, а то і патайна. Вільня была да апошніх часоў цэнтрам нацыянальнага беларускага руху. Тут выдаваліся першыя беларускія газэты і кніжкі, закладаўся першы тэатр беларускі і навуковыя таварыствы, а так сама і беларускія школы. Вільню так сама лічаць сваім галоўным культурным цэнтрам і жыды (іх у Вільні больш палавіны жыхараў) і ліцьвіны. Усе нацыі Беларусі і Літвы згодна ўжываюцца ў гэтым месьце, павялічуючы ў ім свае культурныя багацьці. Вільня — найвялікшае места Беларусі; у ім жыве больш за 200.000 чалавек. Апрача палітычных і гістарычных гірычынаў гэтаму спрыяе палажэныіе Вільні на важным вузьле чыгунак. З Вільні разыходзяцца чыгункі ў пяцёх кірунках. Яны злучаюць Вільню простымі лініямі з Захадам і паўднём Беларусі. Паўночны ўсход Беларусі гэгак добра з Вільняю не зьвязаны. Хвабрычная прамысловасць у Вільні досіць разьвіта. Па вырабу тавараў Вільня займае другое, пасьля Беластоку, мейсца сярод мест Беларусі, па лічбе работнікаў хвабрычных — займае першае мейсца. Работнікаў у Вільні да 15.000 чал. У Вільні ёсць 8 вялікіх гарбарняў (з іх 4 паравыя), 2 паравых хвабрыкі панчохаў, шмат пільняў, ткацкія хвабрыкі, хвабрыкі мэталёвых вырабаў і інш. Але найбольшае значэньне ў прамысловасьці Вільні маюць дробныя хвабрыкі і майстроўні рамясьнікоў. У Вільні працуюць больш за 8000 краўцоў, шмаг шаўцоў і іншых рамясьнікоў. Частка іх працуе на сваю руку, але большая частка бярэ работу з кантораў, магазынаў, шго прадаюць тандэгную адзежу і вобуй. Па гандлю гатовай адзежаю, футрамі, вобуем Вільня займае вельмі віднае мейсца на ўсім усходзе Эўропы. Апроч таго Вільня зьяўляецца галоўным гандлёвым цэнтрам Беларусі і для іншых тавараў. Тут зьмяшчаюцца найбольшыя гандлёвыя фірмы, ёсьць склады тавараў, адгэтуль тавары разыходзяцца ня толькі па ўсёй Беларусі і Літве, але навет і далей, за іх межамі. Ваколіцы Вільні надта харошыя. Ад самага места ўва ўсе бакі расьцягнуліся прадмесьці аж да лясоў, што абкружуюць з усіх бакоў Вільню. Ужо і сярод лесу вырастаюць вуліцы, кварталы і цэлыя новыя прадмесьці. Адно з важнейшых і старэйшых прадмесьцаў Антокаль, якое цягнецца на 6 вёрст, уздоўж левага берагу Вяльлі. Тут ёсць так сама некалькі цікавых старых будынкаў; асабліва варт увагі, па сваёй скульптуры, касьцёл Сьв. Пётры і Паўла. <picture> Касьцёл Сьв. Пётры і Паўла, на Антокалі. З гораў, што акружуюць Вільню, аткрываюцца надзвычайна харошыя віды на места Вільню і на ўсю ваколіцу. Асабліва часта публіка бывае на Замкавай гары, што высіцца над самаю Вільняю. На гэтэй гары стаяў даўней Замак, пабудаваны Гедымінам. Руіны яго відаць дагэтуль. За мілю ад Вільні, ў сасновым бары, на правым беразе Вяльлі, параскіданы 33 каплічкі з абразамі прадстаўляючым цярпеньні Хрыстовыя. Гэта Кальварыя. Пачынаючы з мая, сюды ўсё лета йдуць і йдуць тысячы багамольцаў. Пабудавана Кальварыя яшче ў XVI веку. Яшчэ дзьве вярсты далей за Кальварыяй, ля Вяльлі, відаць на высокай гары надзвычайна харошая мяйсцовасць Вэркі, сюды прыяжджаюць Віленцы ўлетку аддыхнуць сярод прыроды. <picture> Скульптура ў касьцеле Сьв. Пётры і Паўла, на Антокалі. Паміж Вэркамі і Вільняю ходзяць параходы. 11 З іншы харошых ваколіцаў Вільні трэба ўспомніць аб Панарскіх горах, Закрэце (лес пад Вільняю), Паплавах (на ўсход ад Вільні, ля Вялейкі). Мала хіба ёсьць мест, каторыя-бы мелі такія харошыя ваколіцы, як Вільня. Новая Вялейка над Вільняю, дзе расходзяцца чыгункі на Менск і Дзьвінск, у харошай мяйсцовасьці ля р. Вялейкі. Досіць значнае (больш за 5 тыс насяленьня) прамысловае мястэчка. Шмат хвабрыкаў: напр. хвабрыка косаў, анталяжаў і інш. Каля Н-Вялейкі ёсьць вялікая бальніца для хворых змысламі (варыятаў). На заход ад Вільні, пры ст. Ляндварове, ёсьць хвабрыка тэлеграфнага дроту. <picture> Ваколіцы Вільні. Недалёка ад Вільні, пры Ашмянскім гасцінцы ляжыць Барэйкоўшчына, невялічкі фаліварак, дзе жыў апошнія гады жыцьця адзін з беларускіх паэтаў - Сыракомля (Л. Кондратовіч), пісаўшы пабеларуску і папольску. Далей на паўдня, над р. Марачанкаю, ляжыць двор Паўлаў. Канонік Бжастоўсні, да якага належыў гэты двор, у 1769 гаду аслабаніў усіх сваіх падданых, аддаў ім зямлю і ўстанавіў у Паўлаве маленькую рэспубліку, у якой сам стаўся звычайным грамадзянінам. Але ўдзячныя грамадзяне абралі аго за прэзыдэнта. Сэйм зацьвердзіў статут гэтае рэспублікі і яна праістнавала аж да 1824 году. У Паўлаўскай рэспубліцы былі школы, бальніцы, народ жыў вольна і багата. Гэта ўсё было ў часе найбольшага росквігу паншчыны. <picture> Берагі Вялейкі. Ля Вяльлі, на мяжы з Ліцьвінамі, ляжыць беднае мястэчка Кернова — некалісь — у XI—ХШ вякох — сталіца Літвы. Віленскі павет мае добрыя, ураджайныя грунты, асабліва на поўначы, дзе жывуць ліцьвіны. Усходняя часьць павету лясістая і радзей заселеная. У паўднёва-заходнім рагу павету пачынаюцца лясы Рудніцкай пушчы, якая ляжыць найбольш у Троцкім павеце. У Троцкім павеце беларусы займаюць толькі заходнюю частку павету, прымерна 1/5 частку ўсяго яго прастору; зямля тут пяшчаная. На паўдні беларускае часткі павету і ляжыць Рудніцкая пушча на пяскох і балотах ля р. Марачанкі. На поўначы беларускае часткі павету, за 4 мілі ад Вільні, ў вазёрнам краю, ляжаць Трокі, павятовае места, слаўнае сваёй мінуўшчынаю. Места ляжыць на паўвостраве, паміж азёраў; на востраве, сярод возера, высяцца руіны старасьвецкага вялікакняжскага замку. Тут жылі Кейстут і Ольгерд; тут жыў і памёр слаўны Вітаўт, тут жылі Казімір і Аляксандра, вялікія князі беларуска- літоўскія. Сьвянцянскі павет ляжыць на правым беразе Вяльлі. У паўднёвай яго палавіне, засялёнай беларусамі, ляжаць лёгкія супяшчаныя грунты. На поўначы-ж ідзе Завялейскае ўзгор‘е пакрытае суглінкамі. На усходняй мяжы павету ляжыць найбольшае возера Беларусі — Нароч, а недалёка ад яго—другое вялікае возера — Сьвір. Ля апошняга возера знаходзіцца старасьвецкае мястэчка Сьвір — некалісь сталіца вудзельных князёў Сьвірскіх. Сьвянцянскі павет досіць лясісты, асабліва ў заходняй частцы. Як і Віленскі, ён увесь засыпаны дробнымі вёсачкамі, засьценкамі. Гаспадарка вядзецца добрая. Шмат садзяць бульбы. У Ашмянскім павеце ёсьць шмат мясьцінаў з вялікай гіста- рычнай мінуўшчынай. Сярод іх адзначаецца Крэва — З старым вялікакняжскім замкам, дзе быў забіты Кейстут. Некалькі мястэчак Ашмянскага пав. маюць асаблівае прамысловае і гандлёвае значэньне. З іх найбольшыя — Смаргоні і Ашмяна. У Смаргонях (больш 7 тыс. жыхараў) вельмі разьвіта гарбарства. Там працуе некалькі дзесяткаў гарбарняў. Даўней тут князь Радзівіл быў зрабіў школу для вывучкі медзьведзянятаў, якую на жарт называюць да гэтых часаў „Смаргонскай акадэміяй“. Вядомы Смаргоні яшчэ з сваіх абаранак. У Ашмяне (каля 8 тыс. жыхараў) так сама шмат гарбарняў. Так сама ёсьць гарбарні ў досіць значным мястэчку Гальшанах (3 тыс. жых.), даўнейшай разыдэнцыі князёў Гальшанскіх. У мястэчку шмат рамясьнікоў, якія займаюцца воўнаю, вырабляюць рукавіцы, панчохі і інш. Два вялікія мястэчкі Іўе (5 тыс. жых.) і Валожына (3 тыс.), ляжачыя ля чыгункі з Полацку на Седлец, — вядуць асабліва бойкі гандаль. У Валожыне ў мінуўшым веку была на ўвесь сьвет вядомая жыдоўская акадэмія. дзе вучыліся на рабінаў. <picture> Трокі. Усе гэтыя мястэчкі ляжаць у гарыстай паўночнай часьці павету, пакрытай найбольш ураджайнымі суглінкамі. На паўдні ляжаць, у наднёманскай нізіне, вялізазныя пяшчаныя прасторы, занятыя хваёвымі барамі,— гэтак званаю Налібоцкаю Пушчаю. Пушча даўней славілася дастаткам усякай дзічыны, а так сама зялезнаю балотнаю рудою, для выплаўкі якой у Вішневе, пад Налібокамі, былі пазакладаныя зялезныя гуты. Пры пушчы ляжыць мястэчка Налібокі. Апроч зялезнае гуты, тут была яшчэ і шкляная і паташовы завод. Усе гэтыя хвабрыкі цяпер пазачыняліся, дзеля розных прычынаў; між іншым дзеля таго, што падаражэў апал — дровы. У Вялейскім павеце ёсьць некалькі большых мястэчак, аднак досіць ціхіх і бедных. Гэтак Радашкавічы ў паўднёвай частцы павету, з 5 тыс. жахараў, досіць чыстае брукаванае мястэчка, ў харошай мяйсцовасьці, за 5 міляў ад Менску. Вялейка з 5 тыс. жыхараў, ля Вяльлі, апошнімі часамі пасьля правядзеньня чыгункі пачынае моцна разьвівацца. Так сама і Маладэчына. якое ляжыць на вузьле дзьвёх чыгунак. У Маладэчыне ёсьць старая вучыцельская сэмінарыя. Каля мяст. Ільлі ёсьць адна з найбольшых беларускіх шкляных гутаў — Залеская. Вялейскі павет мае грунты на поўначы і на паўдні — сугліністыя, а пасярэдзіне павету, ля Вяльлі, супяшчаныя. Увесь павет досіць лясісты, але лясы з кожным годам моцна высякаюцца. Пасярэдзіне павету цячэ Вяльля з сваім прытокам Ільлёю. Ільля важная сплаўная рака; вясною яна ўся бывае, як мастом, накрыта сплаўным дрэвам. На поўначы павету ёсьць шмат дробных азёраў, на паўдні азёраў няма; ёсьць толькі значныя балоты на ўсход ад Маладэчына. Нясяленьне займаецца найбольш гаспадаркаю, жыве небагата; толькі з правядзеньнем новых чыгунак, край гэты пачаў аджываць у эканамічных адносінах. III. Краіна Менскага Узгор'я. Менскае ўзгор‘е, разам з суседнім Наваградзкім займаюць паветы: Менскі, Наваградзкі і Слуцкі. Зяходзяць яны і ў паветы Слонімскі, Барысаўскі і Ігуменскі, але займаюць меншую частку гэтых паветаў, дзеля чаго апошнія прыходзіцца прылучаць да іхніх краёў. Найляпей было-б гэтыя паветы разьдзяліць; тады можна было-б злучыць разам усю краіну, якую займаюць Менскае і Наваградзкае узгор‘і. Краіна гэтая займае цэнтральнае палажэньне ў Беларусі, да таго-ж яна найвышэй паднята. Тут знаходзяцца найвышэйшыя беларускія горы — напр. Лысая гара (161 саж.). Мяйсцовасьць найбольш мае рэзкі гарысты характар. Азёраў тут аднак вельмі мала, чым гэты край выразна адзначаецца ад марэннага Задзьвіньня. З другога боку паўднёвыя часткі Слуцкага і Наваградзкага паветаў зьяўляюцца ўжо пераходам да палескае нізіны, а некаторыя мяйсцовасьці ў Слуцкім павеце (на паўдні) маюць навет зусім палескі выгляд. Дый наагул у Случчыне ўзьгор‘е ўжо шмат ніжэйшае і мяйсцовасьць пакрысе пераходзіць у раўніну. Так сама ўздоўж Нёмна, на яго правым беразе цягнуцца досіць шырокія пяшчаныя раўніны. <picture> Гаспадар з Меншчыны. Што да грунтоў, то на версе ўзгор‘яў заляглі найбольш суглінкі і супяскі, на адхонаватых-жа спадах узгор'яў ляжаць цяжкія, але ўраджайныя гляістыя грунты. Слуцкія і Наваградзкія грунты вядомы па усёй Беларусі са сваёй ураджайнасьці. Тут гаспадары сеюць шмат пшаніцы — азімкі і яна добра родзе... Гаспадарка наагул стаіць тут досіць добра і гаспадары найбольш заможныя. У Наваградзкім павеце разьвіта гадоўля коней цяжкіх найбольш пародаў; усюдых дзяржаць найлепшыя пароды сьвіньняў і кароваў. Сеюць шмат травы, а на пяшчаных грунтох сеюць усюдых лубін; акуратна гнояць зямлю, добра яе вырабляюць плугам, а часамі і спранжыноўкай. Асабліва добра гаспадараць двары. Клімат Менскага ўзгор'я досіць мяккі і цёплы. Праўда, акуратных досьледаў аб клімаце няма, бо ўва усёй краіне няма добрае мэтэорологічнае станцыі. Трэба лічыць, што сярэдняя гадавая тэмпэратура Менску — каля + 6°, студнёвая каля — 7°, ліпнёвая + 18. Зіма тут ужо бывае заўсёды з сьнегам; рэдка калі, ў адлігу, сярод зімы гіне сьнег. Ападаў бывае каля 500 міллім. Паветра звычайна тут сушэйшае, чымся ў Віленшчыне і неба часьцей бывае яснае. Лясоў у Менскім краю засталося ўжо мала. Спатыкаецца шмат такіх мясцоў, асабліва ў Наваградзкім і Слуцкім паветах, дзе зусім няма лесу, на дровы навет, і насяленьне пакрысе пачынае апаліваць хаты торфам. Найбольш лесу засталося на паўдні Слуцкага і Наваградзкага паветаў, — якія трэба было б залічыць да Палесься... Апроч гэтага лясы захаваліся яшчэ на поўначы Наваградзкага пав., на ўсход ад Менску і на паўдні Менскага пав. уздоўж верхняга Нёмна. Лясы тут найбольш маюць у сабе елкі і хвоі. Але дамешуецца ўжо вельмі многа ліставога дрэва: дубоў, асіны, бярозы, грабу, арэшніку і інш. У Менскім павеце лясныя заробкі кормяць шмат людзей. Менскі край заселены густа. Па шчыльнасьці засяленьня ён займае адно з першых мяйсцоў у Беларусі. Гэтак ёсьць дзякуючы добрым грунтом, а так сама большай бязпечнасьці гэтага краю ад нападаў чужынцоў і яго цэнтральнаму палажэньню ў Беларусі. Вясковае насяленьне, апроч гаспадаркі, займаецца часта хатнімі рамёсламі. Асабліва разьвіта ткацтва, хаця за апошнія часы яно пачынае падаць, бо народ усё больш і больш прызвычаюецца да танное крамніны і саматканы носіць найбольш пры рабоце. Хвабрычная прамысловасьць краю разьвіта слаба. Толькі Менск пакрысе робіцца вялікім хвабрычным местам. У ім каля сотні хвабрыкаў і больш за 2000 работнікаў. У іншых мястох і мястэчках вялікіх хвабрыкаў няма, але па дварох вельмі многа бравароў ва ўсіх трох паветах, асабліва ў Слуцкім. У Менскім павеце ёсьць некалькі пільняў. У Менскім краю вадзяных шляхоў блізка што няма. Толькі Нёман даходзіць тут значнай шырыні і па ім тут ужо пачынаецца судаходзтва. Край перасечаны дробнымі рэчкамі з камяністым найбольш дном і цякучымі ў глыбокіх і шырокіх далінах. Чыгункамі багаты Менскі павет; у Слуцкім-жа да апошняга часу чыгункі можна лічыць што і ня было (праходзіла па глухой мяйсцовасьці на самым краю павета); затое цераз усю Случчыну йшла шоса. Важнейшыя мяйсцовасьці: Менск — цяперашні палітычны цэнтр Беларусі, яе сталіца, — вельмі старое места. Калі ён заложаны - нямаведама, але ўжо ў XI веку ён істнаваў і меў відаць важнае значэньне, як гандлёвы пункт. Менск ляжыць ля р. Сьвіслачы — цяпер невялікай і плыткой ракі, якая пачынаецца за 4 мілі ад Менску. Даўней Сьвіслач была куды большаю і глыбейшаю. Ня толькі па ёй, але і па яе прытоках, вышэй Менску, хадзілі вялікія чаўны з сольлю, з дабром, з усякімі заморскімі таварамі. Недалёка ад Менску пачынаюцца прытокі Вяльлі. Вось-жа ў Менску сустракаліся тавары з захаду, што плылі Вяльлёю — з усходнімі і паўднёвымі таварамі, прывезенымі па Сьвіслачы, Бярэзіне і Дняпру. У Менску гэтымі таварамі мяняліся — ад чаго і самы назоў места. <picture> Менск. Агульны від. Менск быў упярод пад уладаю Полацку, а пасьля, разам з гэтым апошнім, увайшоў у склад Літвы. Пад Літвою, а пасьля пад Польшчаю Менск быў увесь час галоўным горадам Менскага ваяводзтва, калі-ж Беларусь адыйшла пад Расею, Менск быў зроблены губэрнскім местам. У Менску, пры яго тысячагадовай гісторыі, засталося мала памятак старасьветчыны. У цэнтры места, каля нізкога Рынку, ля р. Сьвіслачы быў даўней Менскі замак. Цяпер ад яго пазаста- валіся толькі валы, на якіх цесна забудаваліся бяднейшыя кварталы Менску. Каля замку, з паўночнага боку, цячэ рэчка Няміга. Цяпер гэта невялічкая ручаінка, хаця ў часе паводак яна выступае з сваіх берагоў і залівае значную частку места, прыпамінаючы старадаўныя часы, калі была яна шырокаю і многаводнаю. Ля Нямігі стаіць старэйшая Менская царква Пё- тры і Паўла, („Жоўтая царква“) пераробленая расейцамі ў „Кацярынінскую". Пабудавана яна ў XVII веку беларускім баярствам на знак таго, што яно ніколі ня вырачацца свае веры і народнасьці. Цяперашні цэнтр Менску ляжыць на шырокім узгорку. Гэтая часьць места завецца Высокім Местам. Там цяпер праваслаўны Сабор, перароблены на маскоўскі лад з старое харошае Свята-Духаўскае Царквы, Касьцёл Катэдральны, Манастыр (будова XVII в.), некалькі, закрытых расейцамі, каталіцкіх манастыроў (дамініканскі, з якога зроблены казармы, бэнадыктынскі — што пад архівам і інш.). Тут-жа даўней стаяла ратуша, якая згарэла ў 40-х гадох мінуўшага веку. Высокае Места было абкружана валам, рэшткі якога можна пабачыць яшчэ і цяпер. На левым беразе Сьвіслачы ляжаць Траецкая Гара і Залатая Горка. На Траецкай Гарэ даўнёй стаяла так сама некалькі манастыроў — між іншым Сьв. Тройцы, Ушэсьця і інш. За Траецкай Гарою, ўздоўж Віленскага гасьцінцу, выцягнулася прадмесьце Пярэспа. На Залатой горцы стаіць цяпер харошы касьцел. Залатая Горка — гэта адна з найбольш беларускіх частак Менску, так сама як і пры ёй ляжачае прадмесьце Камароўка і інш. Менск наймацней расьце з паўднёвага боку — дзе ляжаць вакзалы. Тамака, дзе ня так даўно было чыстае поле, цяпер ужо высяцца шмат-паверхавыя камяніцы. Тутака ляжаць прадмесьці: Ляхаўка, Серабранка (на Ігуменскім гасьцінцы), Добрыя мысьлі (на Койданаўскім гасьц.), Кальварыя — каталіцкія могілкі і ўрэшце за даўнейшым замкам — Татарская Слабодка. Перад вайною Менск меў каля 110—120 тыс. жыхараў. У часе вайны лічба насяленьня падвоілася. Цяпер трэба лічыць заўсёднага насяленьня ў Менску каля 650 тысячаў. Гэткім парадкам па вялічыні Менск займае другое мейсца пасьля Вільні. Як і ў іншых нашых мястох больш палавіны жыхараў Менску — жыды, рэшта — беларусы, а так сама палякі, маскоўцы, і інш. Трэба лічыць што на кожную сотню Мінчан ёсьць каля 40 беларусаў. Беларусы ў Менску найбалей — дробныя дамаўласьнікі, рамясьнікі, чыгункавыя працаўнікі, чыноўнікі, хвабрычныя і падзённыя работнікі. Жыды ў Менску займаюпца найбалей рамёсламі, гандлем і работаю на хвабрыках. Палякі — гэта жменька інтэлігэнцыі, моцная толькі дзеля падтрыманьня ад несьвядомых беларусоў-каталікоў, а расейцы гэта абжыўшыяся ў Менску наездныя чыноўнікі. Хвабрычна-заводская прамысловасьць Менску шыбка расьце і зьмяняецца; за апошнія 20 гадоў напр. лічба работнікаў павялічылася ў 4 разы. Найбольш разьвіта мэталёвая прамысловасьць. Хвабрыкі будовы машынаў (іх усіх 5) займаюць каля 500 работнікаў. Далей ёсьць 5 хвабрыкаў абояў (з 300 работнікамі), 3 гарбарні,. 5 цагельняў, 2 хвабрыкі мэханічнага вобую, 3 дражджавых заводы (бровары), 1 хвабрыка грабянёў, хвабрыкі табачныя, мылаварныя, гільзавыя і інш. Усе хвабрыкі займаюць больш 2000 работнікаў і вырабляюць тавару на 4 міліёны рублёў. Апроч хвабрычных работнікаў, у Менску шмат ёсьць рамясьнікоў, якія вырабляюць тандэтныя адзежу і абуцьцё. З Менску разыходзяцца чыгункі ў чатыры бакі: на Вільню, Смаленск, Гомель і Берасьце. Гэткім парадкам усе галаўнейшыя беларускія краіны выгодна зьвязяны з Менскам. Апроч таго, па гэтых дарогах ідзець значны рух загранічных тавараў. Дзякуючы гэтым прычынам гандаль Мінскі досіць разьвіты. Менск раздае тавары на сотні мястэчак навакол сябе і кіруе іхным эканаміцкім жыцьцём. Асабліва добра разьвіўся ў Менску лесавы гандаль. На лесе Менскія купцы шмат зарабляюць. Выгляд Менск мае досіць добры. Раскінуўся ён на вялікім прасторы, ўсе акрайны забудаваны дзераўлянымі дамкамі, а пры кожным хоць маленькі садок. З гары Менск выдае скрозь адным садам. Блізка ўсе вуліцы забрукаваны і ўтрымліваюцца ў чыстаце. За апошнія гады пабудавана шмат новых многапаверхавых камяніцаў. Між іншым пабудаваны харошы новы касьцёл. Ад пачатку 1917 году Менск стаўся цэнтрам беларускага нацыянальнага руху. Тут зьбіраўся першы беларускі нацыянальны зьезд, тут зьмяшчаўся Нацыянальны Камітэт, Вялікая Беларуская Рада, тут адбыўся Вялікі Усебеларускі Кангрэс і ўрэшце тут утварыўся першы ўрад Беларусі, — Народны Сэкратарыят і першы парлямэнт, — Рада Беларускае Нар. Рэспублікі, аб’явіўшая, 25 сакавіка 1918 году, Беларусь — незалежнай дзяржаваю. З мястэчак Менскага пав. трэба адзначыць Заслаўе, дзе некалісь пасялілася княгіня Рагнеда з сынам сваім Ізяславам; цяпер гэта невялічкае мястэчка ля р. Сьвіслачы. Недалёка ад яго гандлёвае і прамысловае мястэчка Ракаў, з 3500 чал. жыхароў. У мястэчку шмат рамясьнікоў, што вырабляюць машыны для гаспадаркі — сячкарні, арфы і інш , якія разыходзяцца па ўсёй Беларусі і навет за яе межы. Апроч таго ёсьць тут шмат ганчароў. На захад ад Ракава ёсьць м. Івенец, якога жыхары займаюцца ганчаркаю і вырабам кахляў. Недалёка ад Івенца знаходзіцца маленькі фаліварачак Люцынка, у якім жыў Беларускі паэта В. Дунін-Марцінкевіч. На паўднёвы захад ад Менску, пры чыгунцы, ляжыць у ўраджайнай мяйсцовасьці, досіць вялікае і багатае мястэчка Койданава. Пад ім, у XIII веку дзьвёма ўдачнымі бітвамі Скірмунту і Мендоўгу ўдалося спыніць татараў і абараніць Беларусь ад няволі. Ад XVI веку Койданова было адным з цэнтраў беларускага кальвінізму; памяткай гэтай яго ролі застаўся старасьвецкі кальвінскі збор, акружаны валам. Ля Нёмна, пры самай чыгунцы, ляжыць значнае мяст. Стоўбцы — з важнаю прыстаняю. Недалёка ад Стаўбцоў Нёман становіцца судаходным. У мястэчку ёсьць хвабрыка сярнічак; рамясьнікі займаюцца будоўляю чаўноў і паленьнем вапны. На паўдні і захадзе Менскага пав. каля Стаўбцоў, Івенца грунты лёгкія, бедныя; рэшга павету ляжыць на цяжкіх гляістых грунтох, на якіх добра родзіць збожжа; лясоў тут мала. Толькі ні ўсход ад Менску грунты рэбяцца бяднейшымі і мяйсцовасьць лясістаю. <picture> Стары селянін з пад Менску. Слуцак — найзначнейшае места ў зямлі дрыгвічоў, адзін са старэйшых беларускіх гарадоў, перехаваўшы да таго-ж шмат памятак мінуўшчыны. Даўгі час Слуцак быў сталіцаю удзельнага княжства. Князі Слуцкія (Олельковічы, патомкі Гэдыміна) адзначаліся сваім спагдам да навукі і мастацтва. Пасьля, у XVII в., Слуцак перайшоў да магутнага роду Радзівілаў і пад іхнаю апекаю закрэсавэў яшчэ больш. Радзівілы спагадалі, як вядома, кальвінізму і па ўсёй Случчыне пазакладаліся кальвінскія школы і зборы. Старасьвецкі Слуцак быў багатым прамысловым местам; у XVII в. у ім працавала хвабрыка шоўкавых паясоў, вядомых з свайго хараства і далікатнасьці па ўсёй Эўропе (Слуцкія паясы). У Слуцку ёсьць некалькі старых цэркваў і касьцёл, а так сама Траецкі манастыр, у якім перахована шмат беларускае старасьветчыны. У царкве гэтага монастыра пахавана апошняя з роду князёў Слуцкіх, Сьв. Княгіня Софія. Слуцак мае каля 18 тыс. насяленьня. Да апошніх часоў гэта было ціхое места, значная частка яго жыхараў займаецца гаспадаркаю. Асабліва славіцца Слуцак сваймі гародамі і садамі. З Слуцкіх садоў выйшаў вядомы сорт ігруш — Слуцкія Бэры. Нядаўна ў Слуцак праведзена чыгунка і места значна аджыло. Капыль — даўнейшае места, цяпер невялічкае мястэчка. Жыхары, апроч гаспадаркі, займаюцца ткацтвам. Даўней гэтае рамясло стаяла тут шмат вышэй і больш было пашырана. Несьвіж з даўных часоў рэзыдэнцыя Радзівілаў. Места ляжыць між двох вазёраў, а на другім баку вазёраў высіцца замак Радзівілаў. Замак гэты быў сьведкаю жыцьця нашае найбуйнейшае арыстакрацыі ў часы яе найбольшае вагі. Даўней у замку змяшчаліся неапісанае вартасьці музэальныя колекцыі — галерыі абразоў, архівы, бібліатэкі. Самыя важныя дакумэнты з беларускае гісторыі перахоўваліся ў Радзівілаў, якім гэта было даручана каралём Жыгімонтам-Аўгустам. Нясьвіжскі замак быў адным з галоўных культурных цэнтраў Беларусі ў той час, калі беларуская культура магла йсьці побач з кожнаю заходня-эўропэйскаю. <picture> Несьвіж. З старасьветчыны Нясьвіжскае засталося мала; самае каштоўнае вывезена ў Петроград, Бэрлін і нямаведама куды. Места Несьвіж, які мае каля 10 тыс. насяленьня, належыць і цяпер да культурнейшых мест Беларусі. Шмат камяніцаў, брукаваных вуліц, некалькі сярэдніх школаў, між імі — вучыцельская сэмінарыя, урэшце шмат прыватных таварыстваў, якія вядуць шырокую культурную працу. Кле́цак — вялікае тарговае і прамысловае мястэчка (7 тыс. жыхароў) ля р. Лані. У мястэчку некалькі млыноў, хвабрыка грабянёў, і моцна разьвіта гародніцтва. Тут-жа істнуе адна з старэйшых і мацнейшых пазычковых касаў; у Клецку вядзецца значны гандаль збожжам, ільняным семям і інш. Ляхавічы — значнае мястэчка (каля 5 тыс. жыхароў). У мястэчку разьвіта гародніцтва, шмат ёсьць муляроў. Ляхавічы гандлююць мясам, сырымі скурамі і збожжам. Апошнімі часамі гандаль тут стаў падаць дзеля таго, што шмат купцоў перабралася ў Баранавічы, якія ляжаць недалёка. <picture> Кабета з пад Клецку. На поўначы Случчыны, цераз Клецак і Капыль ідзець узгор'е, што памалу зьніжаецца к паўдню павета. На ўзгор‘і і яго спадах ляжаць багатыя гляістыя грунты. Мяйсцовасьць тут вельмі густа заселеная, лясоў мала. Паўднёвая частка павету мае пяшчаныя грунты, пакрыта лясамі і балотамі. Сёлы тут сустракаюцца рэдка, наагул гэта край бязлюдны. Па ўсім сваім адзнакам ён найбольш падобен да Мозырскага Палесься. Так сама палескі характар мае і поўдзень Наваградзкага павету, але тут лясы ўжо шмат больш парасьцярэблеваны і мяйсцовасьць досіць густа заселеная. Большая ж часць Наваградчыны зусім блізка бязлесная. На мяжы поля і лясоў ляжаць Баранавічы. Навакола — пескавыя неўраджайныя грунты, бедныя вёскі. Такою-ж беднаю вёскаю былі і Баранавічы некалькі дзесяткаў гадоў назад. Але прайшлі цераз Баранавічы тры чыгункі і шосса, пабудаваліся 2 вагзалы і Баранавічы сталі значным мястэчкам з больш чым 10-х тысячным насяленьнем. Расьлі Баранавічы найбольш коштам іншых суседніх мястэчак, якіх чыгунка абмінула. Аднэй з прычынаў росту Баранавіч былі ваенныя лагеры, якія што год раскідаліся ў ваколіцах мястэчка. Наваградак — да XIII веку быў сталіцаю беларускага княжства, а ў XIII веку ён падпадае пад Літву і робіцца сталіцаю Беларуска—Літоўскае Дзяржавы. Тут карануецца Мендоўг, тут у XV веку закладаецца беларуская мітрополія. Пасьля Наваградак даўгі час зьяўляецца галоўным горадам ваяводзтва і ўрэшце цяпер гэта невялічкае, глухое, паветавае места. Насяленьня ў ім каля 10 тыс., прамысловасьць ня разьвіта, гандаль слабы. <picture> Акопы ў Наваградку. Ляжыць Наваградак у мяйсцовасьці вельмі прыгожай. На адным з узгоркаў высяцца руіны замку Наваградзкага. Другі ўзгорак, відаць насыпны, называюць магілаю Мендоўга. У Наваградку вучыўся і жыў Адам Міцкевіч. На ўсход ад Наваградку ляжаць Карэлічы, дзе даўней была цукраварня і — Шчорсы, ля Нёмну, на надта цяжкой, але добрай зямлі, слаўныя на ўсю Беларусь з сваёй гаспадаркі. У Шчорсах ёсьць вялікая і каштоўная бібліатэка. На паўдня ад Наваградка ляжыць праслаўленае Міцкевічам воз. Сьвітазь, а недалёка ад яго, мейсца урадзін яго — засьценак Заосьсе. У гэтым глухім закутку радзіўся найвялікшы з паэтаў Беларусі. Там па блізкасьці, ў Тугановічах ёсьць сельска—гаспадарская пробная станцыя. <picture> Вясковая вуліца ў Наваградчыне. Мір — даўней вельмі значнае тарговае мястэчка; калісь быў сядзібаю цыганскага старшыні, альбо ,,караля“. Мірскія цыганы даўней займаліся промысламі, — між іншым ткацтвам і жылі на мейсцы. Пасьля сьмерці свайго апошняга караля яны пацягнуліся на сьвеце. У Міры ёсьць вельмі цікавыя руіны вялізазнага замку, пабудаванага ў XVI веку. Тут была рэзыдэнцыя Караля Радзівіла, вядомага пац прозьвішчам "Пане Коханку". У Міры каля 3 тыс. жыхараў, бываюць конскія ярмаркі два разы на год. <picture> Возера Сьвіцязь уночы Гарадзе́я — або Замір‘е, станцыя чыгункі, першая ў Беларусі па вялічыні вывазу збожжа. Ляжыць у вельмі ўраджайнай мяйсцовасьці. Пры станцыі вырасла мястэчка. У суседнім двары, ёсьць вялікая сыраварня, у якой вырабляюцца вядомыя навет на Петроградзкім і Варшаўскім рынках "швайцарскія" сыры. Добра пастаўлена гадоўля скаціны і гародніцтва. Наваградзкі павет ляжыць найбалей на ўраджайных гляістых грунтох і мае густое насяленьне. Ня гледзячы на малазямельле, сялянства жыве добра. Моцна разьвіта гадоўля коней, якіх гуртаўшчыкі закупляюць на кірмашах і адпраўляюць за граніцу. Скаціну дзяржаць палепшаных пародаў. Шмат садоў і добрыя гароды. Разьвіта ткацтва. Наднёманскія сёлы зарабляюць на сплаве лесу. ,,Але ня толькі ураждайнасьцяй адзначаецца Наваградзкая зямля, піша Кіркар, а яшчэ і чаруючым выглядам сваім. Маса рэчак, ручаёў і вазёраў прарэзуюць павет ува ўсіх кірункіх і зьліваюцца ў дзьве галоўныя ракі, у вялічавы Нёман, на паўночным усходзе і - Шчару, на паўдні. Высокія ўзгор‘і, абшырныя лагчыны, ўсюдых багатая расьціннасьць, дубовыя гаі, цёмныя лясы прыхарошуюць Наваградзкую зямлю, увесь час зьмяняюць віды яе і не даюць супачынку вачом. Шмат перажыла гэтая сгарэйшая славянская зямля, зрошаная патокамі беларускае і літоўскае крыві. Шмат захавалася тут і памятак ад часоў пракаветных. Харошы і ясны край гэты, з сваймі цікавымі гістарычнымі ўспамінамі, знаходзіцца як-бы на мяжы хмарнага, туманнага, балотнага Надпрыпяцкага Палесься“. Апошнія словы Кіркора можна аднесьці і да ўсяго Менскага краю. Дале́й за ім на ўсход і паўдня ўсюдых цягнуцца бары і балоты Палесься. Наваградзкая зямля радзіла і выгадавала Адама Міцкевіча. За гэта ён яе праславіў на ўвесь сьвет, як не праслаўляў ні адзін паэта сваёй Бацькаўшчыны. IV. Наднеманская краіна (Горадзеншчына). Да Наднёманскае краіны мы адносім тыя паветы, што ляжаць уздоўж сярэдняга бегу Нёмна і яго прытокаў: Горадзенскі, Сакольскі, Ваўкавыскі, Пружанскі і Слонімскі паветы Горадзенскае губэрні, Лідзкі павет Віленскае губ. і беларускую частку Сувальскае губэрні (Аўгустоўскі павет і часьці іншых). Краіна гэта мае выгляд лагчыны, на дне якое, пасярод краю, цячэ Нёман. Ад Нёмна і на паўдня і на поўнач мяйсцовасьць робіцца вышэйшаю. На поўначы, у Лідзкім павеце, цягнуцца разарваныя вузкія ланцугі ўзгорьяў, (Лідзкае ўзгор'е) пераходзячыя на паўначы павету ў значнае Віленскае ўзгор'е. Яны прымушаюць Нёман рабіць вялікую дугу ад Наваградка да Горадні. На паўдня ад Нёмна разьлягліся невялікія і нявысокія ўзгор'і (Ваўкавыскае, Горадзенскае), разьдзяляючыя басэйны Нёмна і Віслы. Ваўкавыскае ўзгор'е цягнецца на ўсход ад. м. Ваўкавыску, ў Ваўкавыскім і Слонімскім пав. да р Шчары і дзеліцца напалам глыбокаю далінаю р. Зальвянкі. Вышыня яго каля 100— 120 сажняў. На паўдня ў Пружанскім пав., ступянёва і нязначна зьніжаючыся, пераходзіць яно ў палескую нізіну. Горадзенскае ўзгор'е ляжыць на паўдня і на захад ад Горадні — у Сакольскім, Горадзенскім і Аўгустоўскім паветах. Вышыня яго меншая крыху, чымся Ваўкавыскага, але ўсё-ж даходзіць 100 сажняў. Дзякуючы гэтаму ўзгор‘ю, Нёман пад Горадняю мусіць крута павярнуць на поўнач. Далей на захад ляжыць шырокая пескавая даліна р. Бабра, якая цягнецца да самага Нёмна. У часах ледавіковых па гэтай даліне плыў Нёман, уліваючы свае воды праз Нарэў у Віслу. Пасьля Нёман прабіўся праз скалы Сувальскага ўзгор‘я і пабег на поўнач. Яго дно сталося балотнаю далінаю р. Бабра. Цяпер старым сьледам Нёмна йдзе Аўгустоўскі Канал, што злучае Нёман з р. Бабром. На захад ад каналу падыймаецца значнае і высокае Сувальскае узгор‘,е. Большая яго частка знаходзіцца ўжо за межамі Беларусі. Урэшце на ўсходзе краіны ў Слонімскім пав., за р. Шчараю ляжыць значная частка Наваградзкага ўзгор'я, якое даходзіць тут значнай высачыні (вышэй 140 сажняў). За тое паўднёвая частка Слонімскага пав. мае характар ужо чыста палескі і нічым ня розьніцца ад суседняе з ёю паўночнай Піншчыны. Клімат Наднёманскае краіны цяплейшы і мягчэйшы, чымся ўсіх папярэдніх, што зусім зразумела. Наднёманская краіна моцна пасунута на паўдня і захад, калі прыраўнаваць яе нават да Менскае, альбо Віленскае краінаў. Зіма тут бывае мягкая, сьнег у адлігу часта сходзіць. Затое ўлетку ідзе больш дажджоў, неба пахмурнейшае. Сярэдняя гадавая тэмпэратура каля + 7°. Блізкасьць мора моцна ўплывае на клімат гэтае краіны. (Ад Аўгустова да мора — 170 вёр.). Грунты краіны ў большасьці — лёгкія супяшчаныя, досіць ураджайныя. Паміж супяскоў, на больш павышаных мяйсцовасьцях, ляжаць астравамі — цяжэйшыя суглінкі, гэтак званыя пшанічныя землі. Але за тое спатыкаецца досіць многа і зусім бедных пяшчаных грунтоў. Найбольш іх у Слонімскім пав. на правым беразе Шчары, а так сама ля Нёмна ў Горадзенскім пав. (правы бераг) і ў Аўгустоўскім (левы бераг). Хаця большая частка гэтых пяскоў ляжыць пад лясамі, але шмат ужо лясоў парасьцярэблівана. Не заўсёды ўмеў аднак гаспадар скарыстаць з пяшчанага грунту; часта вецер раздзьмухуе палеткі і робіць на іх мейсцы сьветла-жоўтую пяшчаную пустыню — выдму. Сярэдзіна Наднёманскае краіны мае мала лясоў; часта спатыкаюцца зусім бязлесныя мяйсцовасьці, дзе на дзесяткі вёрст наўкола няма лесу. За тое ўздоўж межаў краіны, цягнуцца вялікія лясы — пушчы. Паўночныя наднёманскія пяскі займаюць пушчы Горадзенская і Аўгустоўская. З усходу ідуць Дакудаўскія лясы — ля Нёмна, і цэлы лесны паяс уздоўж пяшчанага правага берагу Шчары. Урэшце на паўднёвых адхоноватых спадах Ваўкавыскага ўзгор‘я, ляжыць слаўная Белавежская пушча. У лясох расьце ўжо шмат ліставога дрэва; спатыкаюцца і цэлыя ліставыя лясы, напр. дубнякі. На паўднёвым усходзе ў Слонімскім і Пружанскім паветах ляжаць абшырныя балоты, праўда ўжо моцна падсушаныя. Частка іх улетку ўжо косіцца. Сенажацяў наагул уздоўж рэкаў краіны ёсьць шмат; гэта дазваляе трымаць больш скаціны. Гаспадарка ў Наднёманскай краіне стаіць высака і да таго-ж ня толькі ў дварох, а і на вёсках. На лёгкіх грунтох, якіх ў краіне найбольш, дзе даўней сеялі толькі авёс ды грэчку, цяпер садзяць шмат бульбы, сеюць канюшыны, сарадэлі і інш. Найбольш сеюць, ведама, жыта, аўсу, а пасьля бульбы. Сеюць так сама і ячмень і грэчку пры чым грэчкі тут сеюць больш, чымся ў суседніх краёх. Гадуюць заводзкую скаціну: коней, сьвіньні. Разводзяць значныя сады і гароды. Як мы ведаем, цераз краіну праходзіць апрача Нёмна яшчэ Шчара, злучаная з Прыпяцьцю Агінскім каналам. Гэтыя вадзяныя дарогі, калі-б былі добра выкарыстаны, маглі-б моцна падняць эканамічнае жыцьцё краю. Цяпер яны служаць найбольш для сплаву лесу, даючы заробак насяленьню, асабліва ў Пружанскім і Слонімскім паветах. Па ўсім краі разсыпана шмат дробных мястэчак, населеных найбольш жыдамі. У мястэчках звычайна шмат рамяснікоў, а ў некаторых вырастаюць і хвабрыкі як, прыкладам, у мяст. Крынках. З прамысловага боку Наднёманская краіна досіць разьвіта. Найбольшы прамысловы цэнтр - Горадзен. Моцна йдзе ў гару і Слонім. Апроч вадзяных дарог краіна досіць багата чыгункамі і асабліва шосамі. Краіну перасякаюць 7 чыгункавых лініяў і шмат шосаў. Есьць 5 вузлавых станцыяў: Горадзен, Ваўкавыск, Ліда, Масты і Гайнаўка. З Горадна разыходзяцца чыгункі ў 4 кірунках, а шосы ў 5-х. Важнейшыя мяйсцовасьці: На высокім правым беразе Нёмна, пры ўтоку р. Гараднічанкі разьлёгся паміж лясістых глыбокіх яроў стары Горадзен альбо, як яго часьцей называюць Горадня. Гэта адзін з цікавейшых і харашэйшых беларускіх гарадоў, астравок старое эўропейскае цывілізацыі сярод безканечных наднёманскіх пушчаў. Горадзен ляжыць як раз недалёка ад таго мейсца, дзе Нёман, найбліжэй падыйшоўшы да рэк сыстэму Віслы (Бобр) і вялікіх мазурскіх азёраў, што ляжаць у Прусах на бліжэйшай дарозе да мора, крута заварачуецца і цячэ ўжо далей на поўнач у краіны літоўскія. Мяйсцовасьць з такім добрым географічным палажэньнем была пэўне-ж заселена яшчэ ў самыя далёкія дагістарычныя часы. Гісторыя-ж застае тут дрыгвічоў, якія, пэўне, прыплыўшы па Нёмну, занялі гэты важны пункт і ўсю яго ваколіцу. На беразе Нёмна пабудавалі яны замак Горадзен (абгароджаны сьцяною) і адгэтуль пачалі разсяляцца далей па Бабру і ўніз па Нёмну сярод дзікіх бязлюдных пушчаў, што ляжалі ўздоўж гэтых рэкаў, аж пакуль не дайшлі да літоўскіх сялібаў на поўначы і захадзе. З часам Горадзенскі замак быў яшчэ больш умацаваны, а каля яго вырасла вялікае і багатае места, меўшае шырокія гандлёвыя зносіны. Яго разьвіцьцю аднак моцна перашкаджалі напады чужынцоў на гэты, далёка на захад высунуты, клін беларускае зямлі. Праз XII і XIII вякі места некалькі разоў забіралі, палілі і рабавалі рыцары крыжакі, палякі, украінцы, татары. Беларускія Горадзенскія князі і выгадаванае ў бітвах насяленьне моцна баранілі роднага места. Урэшце Горадзен, як і ўся Беларусь апынуўся пад Літоўскімі князямі Вялікія Князі Літоўскія вельмі любілі Горадзен, часта і падоўгу тут жылі. Так сама пасьля ўпадабаўся Горадзен каралём польскім. Апроч свайго хараства быў гэта з вялікіх беларускіх гарадоў найбліжэйшы да Польшчы. Найбольш у Горадні жыў слаўны кароль польскі Стэфан Баторы. Ен-жа пабудаваў тут каменны замак, які істнуе і да нашых часоў (Стары Замак). Пазьней Горадзен зрабілі сэймовым местам і кожын па чародзе трэці сойм адбываўся тут у сумысьле на тое пабудаваных палацах. Тут былі каралеўскія канцэлярыі, а ў канцы XVIII веку сюды пераведзены быў Галоўны Трыбунал (суд) і Грашавая Камісыя (міністэрства фінансаў). Урэшце ў Горадні адбыўся сойм, які згодзіўся аддаць большую часьць Беларусі Маскоўцам, падпісаны быў акт аб другім падзеле Польшчы ў 1793 гаду і тут-жа яшчэ цераз два гады апошні кароль Польскі выракся свайго каралеўскага пасаду, дый з Горадні-ж выехаў ён на заўсёднае жыцьцё ў Пецярбург. У гісторыі гэтага старасьвецкага места, як мы бачым, адбыліся найвыразьнейшыя абразы нешчасьлівага саюзу Беларуска-Літоўскае Дзяржавы з Польшчаю. Як раз у мурох гэтага беларускага места гісторыя наймацней пакарала Польшчу за зьніштажэньне незалежнасьці Беларуска-Літоўскае Дзяржавы. З старых будынкаў (а ёсьць іх у Горадні даволі) асаблівай увагі варта Барысаглебская царква, што знаходзіцца ў Каложы (прадмесьце Горадні за р. Гараднічанкаю, проці Замку). Царква гэтая стаіць ля самага берагу Нёмна і дзеля таго чэстка яе сьценаў разам з берагам абвалілася. Царква будавана у бізантыйскім стылю; яе сьцены маюць у сярэдзіне ўмураваныя гаршкі — галасьнікі для лепшага гуку сьпеваў. Зьверху над гэтай цэннай памяткай старасьвецкага беларускага будаўніцтва зроблена дзераўляная павець. З касьцёлаў найбольшае ўвагі па свайму хараству заслугуе Фарны (даўней езуіцкі) касьцёл, будаваны ў XVII веку. У капліцы пры гэтым касьцеле ёсьць цудоўны абраз Багародзіцы; на сьценах гэтае-ж капліцы зьмешчаны старасьвецкія абразы цудаў Прач. Багародзіцы, на якіх мы можам пабачыць між іншым старасьвецкія беларускія вопраткі, павозкі і г. д. Есьць яшчэ некалькі старых касьцёлаў і цэркваў — прыкл. у манастыры Брыгітак, Бэрнардынаў і г. д., якія найбольш пабудаваны ў XVII веку. У мурох Барысаглебскага манастыра зьмяшчаецца адна з першых і лепшых беларускіх школак. Асаблівай увагі варт стары замак Горадзенскі, пабудаваны ў часы Баторыя, ў XVI в. Стаіць ён у вясёлым мейсцы на высокім беразе Нёмна пры самым утоку р. Гараднічанкі, а ад места ён аддзелены глыбокім ровам, цераз які перакінуты стары каменны мост. Стромкія спады гары паабрасталі густым хмызьняком, а ўнізе плыве стары Нёман. Зьверху-ж, з замку адкрываюцца цудоўныя віды ў далячыню на пяшчыстыя берагі Нёмна і надбярэжныя хваёвыя бары. У канцы XVIII веку Горадзен з культурнага і прамысловага боку стаў адным з першых местаў у Беларусі. Падскарбі Літоўскі (міністар фінансаў) Антоні Тызенгаўз залажыў тут вэтэрынарную і мэдыцынскую, каморніцкую і архітэктурную школы, бібліатэку, батанічны сад, кадэцкі корпус, тэатр, балет і аркестр, друкарню і славалітню (дзе робяць друкарскія шрыфты) і выдаваў газэту. Зьбіраўся пабудаваць абсэрваторыю астранамічную і ўвесь час меў на думцы, каб залажыць у Горадні Акадэмію Навукаў. Вельмі многа зрабіў Тызенгаўз і ў справе эканамічнай. Апроч усякіх палепшаньняў у гаспадарцы каралеўскіх маемасьцей, якімі ён загадаваў, апроч правядзеньня дарогаў, асушэньня балотаў, пракапаньня Каралеўскага Каналу, ён залажыў у Горадні, глаўным чынам у яго прадмесьці Гародніцы, паложанай на правым беразе р. Гараднічэнкі і ў Ласосьне — за Нёмнам, каля 15 хвабрыкаў: палатняную, якая па сваім вырабам была нягорш вядомых галяндзкіх хвабрыкаў, суконную, шаўковых вырабаў, аксамітаў, хвабрыку мэталёвых вырабаў, карэтную і інш. Больш 3000 чал. працавала на гэтых хвабрыках. Аднэй толькі вышэйшай адміністрацыі (выпісанай з-заграніцы) было каля 70 чалавек. Паадкрываны былі хвабрычныя крамы па ўсім краю. А ў Гораздні заложаны быў банк і гандлёвая кантора, якая зносілася загранічнымі фірмамі. Тызенгаўз хацеў зрабіць Беларусь адразу прамысловым краем. Але яго хутка скінулі з пасады, дзякуючы прыдворнай інтрызе; без яго-ж і шкочы і хвабрыкі хутка паразваліваліся. Толькі аб балету і аркестру кароль паклапаціўся і забраў іх у Варшаву. <picture> Нёман пад Друзгенікам. Аднак і цяпер Горадзен досіць прамысловае места. У ім ёсьць хвабрыкі — табачныя, мылаварныя, бравары, цагельні і г. д. з 3 тыс. работнікаў. На Нёмне — значная прыстань. Апроч таго шмат чыгунак і шосаў, якія злучаюць яго з Вільняю, Беластокам, Варшаваю і іншымі местамі. Улетку вялікі кірмаш. Наагул гандаль Горадні значны, але куды меншы, чымся яму трэба было быць пры такім дагодным геаграфічным палажэньні гэтага места. <picture> Горадзея. Гоорадзенскі павет Нёмнам дзеліцця на дзьве часткі, мала адна да аднэй падобныя. Паўночная мае пяшчаныя грунты і ў большай часьці занята лясамі Горадзенскае пушчы. Паўднёвая частка пакрыта больш цяжкімі, ураджайнымі грунтамі, ўзгоркаватая (Горадзенскае Узгор'е), гусьцей заселеная і блізка што бязлесная. На поўнач ад Горадні, ля Нёмна, ляжаць Друзгенікі. Сюды зьяжджаецца што году каля 10.000 хворых на лячэньне друзгеніцкімі водамі (бромо — іодовымі) і на супачынак сярод цудоўнае прыроды гэтай мяйсцовасьці. Друзгенікі ляжаць пры этнаграфічнай мяжы паміж ліцьвінамі і беларусамі Масты, — на ўсход ад Горадні, значная прыстань на Нёмне са складамі для ссыпкі збожжа. Ад Мастоў разыходзяцца чыгункі ў 3 х кірунках — на Горадзен, Ліду і Ваўкавыск. Паміж Мастамі і Горадняю ляжыць фалів. Мілкоўшчына, дзе радзілася Аліза Гарэшкавая, якая гэтак хораша апісала Наднёманскі край і тамашніх людзей. На паўдня ад Горадні ляжыць значнае мястэчка Крынкі, у якім ёсьць некалькі вялікіх гарбарняў. Есьць апроч таго ў гэтай часці павету некалькі значных гандлёвых мястэчак, як прыкл. В. Бераставіца з вялікімі кірмашамі на коні, Алекшыцы і г. д. Ліда - невялікае старое места на вузьле дзьвёх чыгунак. Насяленьня каля 8 тыс. чал. Некалькі дробных хвабрык з 500 работнікамі. Гандаль досіць значны — скацінаю, сьвіньнямі і коньмі і наагул прадуктамі гаспадаркі.* <picture> Руіны Лідскага замку. Эйшышкі — старое беларускае мястэчка з 21/2 тыс. насяленьня. Даўней называлася Остравам, а ліцьвіны заваяваўшы яго ў XIII в. зьмянілі назоў. Мястэчка вядзе бойкі гандаль скацінаю і сьвіньнямі. З ваколіцаў шмат выяжджаюць у Амэрыку. Жалудок невялікае мястэчка славіцца сваім конскім кірмашам. Тут пахаваны адзін з віднейшых эканамічных дзеячоў Беларусі Антон Тызенгаўз. Лідскі павет заняты нявысокім ўзгор'ем, якое адходзіць ад Віленскага узгор'я і ступянёва зьніжаецца ў кірунку да Нёмна. Грунты мае, асабліва ў паўднёвай часьці ўраджайныя. Насяленьне тут жыве густа, як ні ў адным з паветаў даўнейшае Віленскае губэрні. На поўначы павету, за Эйшышкамі, беларусы жывуць перамяшаўшыся з ліцьвінамі. Слонім, ля р. Шчары — старае, беларускае места. Найбольшы росквіт быў у XVIII веку, калі тут была рэзыдэнцыя важнага магната, князя Агінскага, (каторы за свой кошт пракапаў Агінскі канал). Тады Слонім моцна вырас. Пасьля ён крыху падупаў, а цяпер з правядзеньнем чыгункі і шосаў на Берасьце, Беласток і Баранавічы йзноў пачаў шыбка разьвівацца. Цяпер у ім насяленьня больш за 20 тыс. Есьць прыстань, якая адпраўляе шмат лесу і хлеба ў Прусы. Есьць суконная хвабрыка і некалькі заводаў. <picture> Слонім. За 10 вёрст ад Слоніма, ля Шчары, знаходзіцца м. Жыровіцы. У XV веку тут у лясной нетры, на йгрушы пастухі знайшлі абраз Багародзіцы, які праславіўся пасьля на ўсю Беларусь. Быў пабудаваны манастыр, а каля яго вырасла мястэчка. I да цяперашніх часоў сюды сходзяцца тысячы багамольцаў. На поўнач ад Слоніма, недалёка ад Нёмна, ў гарыстай мяйсцовасьці ляжыць прамысловае м—ка Дзятлава. Тутэйшыя рамясьнікі вырабляюць найлепшы паркет. Мястэчка наагул тарговае і багатае. Насяленьня каля 5 тыс. чал. У заходняй часьці Слонімскага пав. ёсьць два мястэчкі: Дзярэчын і Ражана, у якіх даўней жылі магнаты Сапегі з сваім казачна-пышным дваром. Уперад рэзыдэнцыя Сапегаў была ў Ражане, але пасьля Сапегі залажылі там некалькі хвабрыкаў, з якіх суконная істнуе і дагэтуль, а самі перабраліся ў Дзярэчын, дзе ў харошай мяйсцовасьпі пабудован раскошны палац, якога называлі Малым Версалем. Дзярэчын славіцца сваймі, садамі, адкуль выйшаў вядомы беларускі сорт ігрушаў сапяжанкі. У мястэчку ёсьць гарбарня; спаміж жыхараў шмат ёсьць муляроў і каменяроў. У Марачоўшчыне, невялічкім фаліварку каля м-ка Косава радзіўся Тадэуш Касьцюшка, слаўнейшы начальнік польскага войска. Рака Шчара дзеліць Слонімскі павет на дзьве розных часьці. На ўсходзе мяйсцовасьць надзвычайна гарыстая, з харошымі відамі, за якія яе называюць Слонімскай Швайцарыяй. Грунты тут найбольш лёгкія, ля р. Шчары пяскі, пакрытыя вялікімі лясамі. <picture> Зубры ў Белавежскай пушчы. Захад Слонімскага павету ляжыць на ніжэйшых узгор‘ях, (Ваўкавыскае) мае ўраджайныя грунты, густа заселены. На паўдні павету, за Шчараю, ляжаць абшырныя балоты (Малочкава і інш.) і лясы, з беднымі грунтамі і рэдкім нясяленьнем. Гэта ўжо Палесьсе. Усходняя частка Пружанскага павету зьяўляецца пераходнаю да Пінскага краю. Есьць у ёй шмат балот і балоцістых сенажацяў, зямля аднак досіць ураджайная. У гэтай часьці павету галоўным эканамічным цэнтрам зьяўляецца Бяроза Картузская, тарговае і прамысловае мястэчка ля чыгункі. З м. Пружаны у 5-х кірунках расходзяцца шосы. Насяленьня ў гэтым месьце каля 10 тыс. чал. Усю заходнюю частку Пружанскага павету займае найбольшая у Эўропе Белавежская пушча. Грунты тут найбольш лёгкія пяшчаныя і супяшчаныя. Насяленьне найбольш займаецца лесавымі промысламі. Насяленьне досіць рэдкае. У самы цэнтр пушчы — вёску Белавежу, праведзена чыгунка з Бельску. На краю пушчы ляжыць значнае мястэчка Шарашэва. Ваўкавыск з 10 тыс. насяленьня ляжыць пры крыжаваньні дзьвёх чыгунак. Старое беларускае места, заложанае ў X веку. У яго павецэ асабліва адзначаюцца два старасьвецкіх гандлёвых мястэчкі — Зэльва і Сьвіслач з вялікімі кірмашамі, на якія зьяжджаліся даўней з далёкіх навет паветаў. Асабліва вялікі кірмаш бывае ў Зэльве. Ен цягнецца аж 2 месяцы, улетку. У Сьвіслачы істнуе беларуская вучыцельская семінарыя. Мястэчка досіць прамысловае. У в. Мастаўляны радзіўся Каліноўскі, галава паўстаньня проці расейцаў у 1863 г. Быў ён шчырым беларусам. У Сакольскім павеце, апроч самой Саколкі, — невялікага места з 5 тыс. жыхараў, ёсьць яшчэ некалькі гандлёвых і прамысловых мястэчак; у Янаве ёсьць хвабрыка зялезных вырабаў, у Васількаве, — які ўжо трэба аднесьці барджэй да Беласточчыны, ёсьць прадзільная хвабрыка. Багатыя гандлёвыя мястэчкі Сухаволя, Дуброва. У апошнім, у касьцеле ёсьць крыж з надзвычайнай па мастацтву свайму разьбою. У манастыры, у Ражаным Стоку ёсьць цудоўны абраз Багародзіцы, дзеля чаго сюды зыходзяцца што году дзесяткі тысячаў багамольцаў. Увесь Сакольскі павет пакрыты ня высокімі харошымі ўзгоркамі, якія зьніжаюцца ў бок даліны р. Бабра; павет мае добрую ўраджайную зямлю. У тутэйшых рэчках шмат рыбы, у некаторых сустракаецца форэль. На паўдні павету ляжыць досіць абшырная Букштэльская пушча. Сялянства ў Сакольскім павеце заможнае і мае вялікую ахвоту вучыць дзяцей. За апошнія дзесяткі гадоў шмат выйшла з Сакольскага сялянства інтэлігэнцыі — асабліва духаўнікоў. Аўгустоўскі павет і частка Сэйнінскага, якія заселены беларусамі, займаюць обшырныя лясы вядомыя пад назовам Аўгустоўскае пушчы. У гэтай пушчы ёсьць шмат рэчак і дробных азёраў. З рэчак найбольшая — р. Чорная Ганжа, якая ўходзіць у сыстэму Аўгустоўскага каналу. Спаміж балотаў найбольшае - Воўчае. Насяленьне тут чыста беларускае але ёсьць крыху высяленцаў з Польшчы — мазуроў, якія займаюцца гонкаю смалы і дзёгцю. Іх называюць буднікамі. Апроч гаспадаркі, жыхарь. тутэйшыя займаюцца рыбалоўствам (рыбы тут шмат) і дабычаю балотнае руды і торфу на апал. На краю пушчы, у м-ку Штабіне ёсьць хвабрыка зялеза і гаспадарскіх прыладаў. Вырабляюць тут так сама жорны для млыноў. Аўгустоў ляжыць паміж вялікіх двох азёраў сярод бедных лясістых пяшчаных ваколіцаў пры Аўгустоўскім канале. Рух на канале малы дзеля малое вады, а яшчэ затым, што праведзена чыгунка і ўсе грузы йдуць па ёй. Ад Аўгустова чыгунка йдзець праз Сувалкі проста ў Нямеччыну. У паўднёвай частцы Аўгустоўскага павету, каля Горадні, мяйсцовасьць бязлесная і гарыстая (Горадзенскае ўзгор‘е) зямля ўраджайная, шмат садоў. Есьць тут навет свая асобая парода скаціны — зубровая, якае мае кароткія рогі і надта малочная. Каля в. Лабна капаюць тут крэйду, якая ляжыць ня глыбока пад зямлёю. Над Нёмнам, у Сэйнінскім пав. ляжыць в. Лішкоў з руінамі старога замку, некалісь, яшчэ у XI веку пабудаванага Горадзенскімі беларускімі князямі. <picture> Р. Чорная Ганжа ў Аўгустоўшчыне. У Сакольскім і Аўгустоўскім паветах, у беларускай мове спатыкаюцца польскія словы. Аднак граніца паміж беларусамі і палякамі тут вельмі рэзкая. Гэтаму памагае і нацыянальная сьвядомасьць, якая сярод тутэйшых беларусоў значна пашырана. V. Надбужанскі край (Падлясьсе). Да Надбужанскага Краю мы залічуем паветы Бельскі, Беластоцкі і Берасьцейскі, якія ляжаць над Бугам і яго прытокамі Нарвяй Нурцом, Бабром і інш. Гэта самы заходні спаміж краёў Беларусі і найбольш разьвіты з прамысловага боку. Ляжыць ён на мяжы з палякамі (ляхамі), дзеля чаго, называецца Падлясьсем. Край мае выгляд досіць роўны, пахілены на захад і на паўдня ў бок Бугу і Нарві. Берагі р. Нарві і яе прытока р. Бабра маюць ужо зусім нізінны, балотны характар. У Бельскім- жа павеце, на вададзеле Буга і Нарві мяйсцовасьць паднятая, шмат узгоркаў, сярод якіх найвышэйшыя завуцца „Княжымі горамі“ (на ўсход ад Бельска). Грунты Надбужанскага краю досіць ураджаўныя, асабліва ў Бельскім павеце. Найбольш пашыраны тут суглінкі і супяскі. Толькі ўздоўж р. Бабра, асабліва пры яго ўтоку, ляжаць пяш- чаныя грунты. Апроч таго паўднёвая палавіна Берасьцейскага павету мае характар Палесься з беднымі пяшчанымі грунтамі і вялізазнымі балотамі. Клімат Надбужанскага Краю — цёплы і лагодны з сярэдняй гадавою тэмпэратураю каля +7,50, цёплай, маласьнежнаю зімою і вільготным летам. Лясы пераважаюць ліставыя, але засталося іх не багата. Толькі на паўдні Берасьцейскага пав. ды каля Беластоку пазаставаліся значныя лясныя прасторы. За тое шмат сенажацяў. Па занятках жыхараў край распадаеппа на дзьве палавіны. У паўночнай, каля Беластоку, вялізазнае значэньне маюць хвабрычныя промыслы. Каля 15 тысяч жыхараў працуюць на хвабрыках у самым Беластоку і людных вялікіх мястэчках каля яго. Шмат дробных рамясьнікоў працуюць на ўласных варштатах. З поўным правам Беласточчына займае ў Беларусі першае мейсца па разьвіцьцю прамысловасьці. Паўднёвая палова краю носіць ужо больш гаспадарскі характар, хаця і тут трапляюцца прамысловыя мястэчкі і месты. Па ўсім краю гаспадарка стаіць высака. Значны лік мескага прамысловага беззямельнага насяленьня патрабуе, каб гаспадарка прахарчавала яго, а дзеля таго гаспадару лёгка прадаць і дабро, і бульбу, і малако. Дзякуючы добрай зямлі, ды лагоднаму клімату сеюць тут шмат пшаніцы-азімкі, асабліва ў Бельскім павеце, які ў гэтай справе займае першае мейсца ў Беларусі. У Высокім Літоўскім навет выведзены свае сарты пшаніцы і жыта. Вельмі многа садзяць бульбы. З гэтага боку асабліва адзначаецца Беластоцкі павет — ён найбольш з усіх беларускіх паветаў садзіць бульбы. Гаспадары маюць добрую, часта заводскую, скаціну, сьвіньняў і коней; па вёсках шмат садоў і вялікія прамысловыя месты ў некаторых мяйсцох займаюцца разводам гароднага насеньня на продаж (напр. у Кляшчэлях). Шчыльнасьць насяленьня вялікая і ня толькі ў мястох, але і ў вёсках. Ізноў-жа і з боку шчыльнасьці насяленьня Беластоцкі павет займае першае мейсца ў Беларусі. Рэшта краю заселена так сама досіць густа, хаця ўжо значна радзей чымся Беласточчына. У заходняй частцы краю пры ўтоку Нурца і Бабра перамяшаўшыся з беларусамі жывуць палякі (мазуры), а на паўдні Берасьцейскага павету пінчукі. Надбужанскія беларусы — самая заходняя частка беларускага народу, сумежная з іншымі славянскімі народамі блізкімі па мове і быту да беларусоў — палякамі і ўкраінцамі. Дзеля гэтага ў мове надбужанскіх беларусоў спатыкаюцца польскія і ўкраінскія словы. З даўных часоў над Бугам жылі дрыгвічы; тут былі імі пазакладаны месты — Берасьце, Драгічын; сумежна з дрыгвічамі жыло літоўскае плямя яцьвезь якое да напіых часоў не дажыло, згінуўшы ў барацьбе з мацнейшымі суседзямі. За надбужан- скія гарады даўгі час ішла барацьба паміж Полыпчаю, Літвою і Валынскімі ды Галіцкімі (украінскімі) князямі. Некаторы час гэтыя апошнія валадалі краем і ў Драгічыне навет каранаваўся на караля Даніла, князь галіцкі. Пасьля край адыйшоў да Літоўска-Беларускае Дзяржавы. Пасьля III разьдзелу Польшчы паўночная частка краю — Беласточчына, так сама як і Сакольскі і Аўгустоўскі паветы, былі адыйшлі пад Прусы і былі пад ёю аж да 1808 году. За гэтыя дзесяткі гадоў немцы патрапілі стварыць такі моцны прамысловы цэнтр, як Беласток. Пасьля далучэньня краю да Расеі, Беластоцкая прамысловасьць не пабурылася а разьвівалася і разьвіваецца да нашых часоў. Важнейшыя мяйсцовасьці. Беласток заложаны ў XIV веку, але даўгі час быў нязначнаю вёскаю. Толькі ў XVIII веку, калі тут пасяліўся гэтман Браніцкі з сваім дваром, Беласток пачаў расьці. У хуткім часе ён трапіў пад Прусы і яны тут завялі хвабрычную прамысловасьць. Гэтая прамысловасьць яшчэ больш узрасла, калі ў 30-х гадох мінулага веку была зроблена мытная граніца на мяжы Беларусі з Польшчаю. Шмат хвабрыкантаў пераехала тады з Польшчы ў Беласток разам з сваймі хвабрыкамі. У нашыя часы Беласток самае большае хвабрычнае места Беларусі. У ім больш за 300 хвабрыкаў, на якіх працуе каля 6 тыс. работнікаў; тавараў вырабляецца больш як на 6 міл. руб. Найбольш разьвіта суконна-кортавая прамысловасьць. Ткацкіх хвабрык 175, прадзільных 50, суконных каля 20. Апроч таго: ў Беластоку ёсьць некалькі гарбарняў, мылаварных заводаў, пільняў, млыноў і г. д. Беластоцкія тканіны адзначаюцца сваёю танніною, шмат іх ідзець на тандэтную адзежу. Над шыцьцём гэтае адзежы ў самым Беластоку працуюць больш за 3000 краўцоў, ды на беластоцкім-жа матар‘яле працуюць найбольш і віленскія краўцы. Свае вырабы Беласток вывозіць і далёка за межы Беларусі — найбольш у расейскія месты. З Беластоку разыходзяцца чыгункі ў 5-х кірунках і некалькі шосаў. Жыхараў у Беластоку каля 100 тыс. чалавек, паміж якіх найбалей (каля 2/3 жыдоў). Ня менш важныя з прамысловага боку, чымся сам Беласток, яго ваколіцы. У Беластоцкім павеце ёсьць каля дзесятку вялікіх мястэчак з моцна развітаю прамысловасьцю. Важнейшыя з іх: Супрасьль, Заблудаў, Харошча, Гарадок, Ясяноўка, Гонёндз, Кнышын. У Заблудаве (на паўдня ад Беластоку) кортавая і суконная хвабрыка і 5 вялікіх гарбарняў, 2 паравых млыны і шмат рамясьнікоў — ткачоў. У Супрасьлі істнуюць суконныя хвабрыкі. Абодва гэтыя мястэчкі між іншым слаўны сваймі старасьвецкімі праваслаунымі манастырамі з багатымі бібліатэкамі, якіх залажылі ў XVI в. Ходкевічы. Былі тут даўней і важныя друкарні, з якіх шмат выйшла тады беларускіх кнігаў. У Супрасьльскім манастыры ў царкве, сьцены размалёваны вельмі цікавымі старымі, з XVI в. рысункамі-фрэскамі. У Харошчы, якая ляжыць над Нарвяй (на захад ад Беластоку) знаходзіцца адна з большых і лепшых суконных хвабрыкаў. Недалёка ад Харошчы ёсьць пакрытая карлаватымі дубамі гара Сьвіткавізна, на якой, як кажа лягенда, за часоў паганскіх, адпраўляліся малітвы богу Сьветавіду. Пад самым Беластокам ляжыць вёска Дайліды, ў якой ёсьць кортавая хвабрыка, бровар і хвабрыка ільняных вырабаў. А ў Гарадку (пры чыгунцы з Беластоку на Воўкавыск) сярод жыхараў шмат ткачоў — рамясьнікоў, што ткуць у сябе ў хаце корты. У невялікім мястэчку Ясяноўцы (на паўнач ад Беластоку) моцна разьвіта гарбарства. Істнуе каля 30 гарбарняў. Акалічныя сяляне ткуць з воўны дываны. Гонёндз вялікае мястэчка ў паўночнай часьці павету, пры чыгунцы Беласток — Граева; значная прыстань на р. Бабру, адпраўляе збожжа і лес. На другі бок Бабра ляжыць крэпасьць Асавец, пабудаваная гадоў 30 назад. Далей чыгунка йдзе па Шчучынскаму павету каля 3-х міляў і даходзіць ўрэшце граніцы Нямеччыны ў м. Граеве. Адгэтуль зялезная дарога йдзе проста цераз Лык-на Кёнігсбэрг (Каралевец). Беластоцкі павет, як ужо казалася, займае вельмі выдатнае палажэньне ў Беларусі. Гэта найбольш прамысловы і найгусьцей заселены спаміж паветаў Беларусі. У ім вельмі многамескага насяленьня у вялікіх прамысловых мястэчках гаспадарка стаіць высака. Грунты Беласточчыны хоць камяністыя, але досіць ураджайныя; ёсьць аднак шмат пяскоў і балотаў, асабліва ўздоўж р. Бабра. Затое ў Беласточчыне вельмі добрыя сенажаці. У Бельскім павеце прамысловасьць мае ўжо меншае значэньне: на першы плян выступае гаспадарка. Грунты тут вельмі добрыя, клімат лагодны. Дзеля таго тут сеюць вельмі многа азімкі - пшаніцы, а так сама шмат садоў і добрых гародаў. Апроч досіць старога павятовага места Бельска з 9 тыс. жыхараў, у павеце ёсьць вялікія і прамысловыя мястэчкі Бранск, Семяцічы, Цехановец і інш. Бранск — заходні (не мяшаць з Бранскам з над Дзясны) над р. Нурцом — мае больш 7 тыс. жыхараў. Вельмі старое места. Цяпер у ім ёсьць вялікая гарбарня, ткацкая хвабрыка і млын. Семяцічы — на паўдні павету значные мястэчка з 6 тыс. жыхараў. Есьць табачная і суконная хвабрыкі. У XVIII в. княгіня Ганна Сапяжанка залажыла бібліатэку, габінэты натуралістычны, фізычны, музэй старась- ветчыны і шмат хвабрыкаў. Усё гэта пасьля яе сьмерці развалілася. Княгіня між іншым клапацілася і над доляю сялянства. Яна напісала 8 томаў статутаў для сялянства і подлуг гэтых статутаў упраўляла ў сваіх дварох. Яна старалася прывучыць народ да супольнага, грамадзкага жыцьця, заводзіла коопэратывы. У яе часы Семяцічы далёка былі вядомы. З усіх бакоў з‘яжджаліся сюды, каб прыгледзіцца да новых парадкаў, паглядзець на вучоныя габінэты і музэі. На харошых усхонаватых берегох Бугу стаіць стары Драгічын — адзін з важнейшых дрыгвіцкх гарадоў. Шмат бачыў ён за сваю гісторыю. Цяпер гэта невялікае мястэчка. Цікавая тут досіць высокая Замковая гара, якая ўздымаецца над самым Бугам, а на ёй руіны замку, пад'зямельлі. Буг што году ўсё больш і больш падмывае Замковую Гару. На абодвух берагох Нурца ляжыць прамысловае мястэчка Цехановец з 5 тыс. жыхараў. Есьць у ім некалькі суконных хвабрыкаў, 2 млыны, цагельня, бровар. Ваколіцы Цеханоўца заселены дробнаю шляхтаю, якая моцна спольшчылася. Невялікае мястэчка Кляшчэлі ляжыць пры крыжаваньні чыгунак, што абяцае яму з часам шыбкае разьвіцьцё. Цяпер Кляшчэлі славяцца разводкаю гароднага насеньня, найгалаўней — агурковага, і хмелю. У Бельскім-жа павеце знаходзіцца м-ка Мельнік. Проці яго за Бугам стыкаецпа беларуска — польская і беларуска-украінская межы. Мельнік старое мястэчка. Цяпер яго жыхары займаюцца цаленьнем вапны, якую капаюць у акалічных горах. У паўночнай часьці Берасьцейскага павету, якая мае шмат супольнага з суседнім Бельскім паветам ляжаць між іншым старасьвецкія мястэчкі — Высокае і Камянец. 12 Высокае мае каля 5 тыс. жыхараў, занятай гандлем і промысламі. Славіцца Высокае вельмі добра пастаўленаю гаспадаркаю ў яго ваколіцах. Адгэтуль выйшлі беларускія сарты збожжа: Высока-Літоўская пшаніца і жыта. Разводка заводзкага насеньня і цяпер вядзецца ў шырокіх разьмерах. У тутэйшым двары надзвычайна харошы парк. Камянец — значнае мястэчка (каля 7,500 жыхараў) на краю Белавежскае пушчы. Ад старых часоў (з XIII веку) перахавалася тут вежа, набудаваная валынскімі князямі, якая служыла для абароны. Завуць яе „стаўпом". Старое дрыгвіцкае места, Берасьце або як яго яшчэ называюць Брэст - Літоуск, — ляжыць над Бугам, пры ўпадзе ў яго Мухаўца. Лежачы ў самым паўднёва—заходнім куце Беларусі, Берасьце ўвесь час было прычынаю спрэчак паміж рознымі дзяржавамі. Валадалі ім палякі, розныя ўкраінскія князі, нападалі татары, аж пакуль не адыйшоў ён пад Літву. У XV — XVI вякох Берасьце зрабілася вялікім і багатым горадам. У гэтыя часы тут моцна разьвіўся рэфармацкі рух, была заложана друкарня, у якой друкавалася кальвінская біблія. У Берасьці было шмат старасьвецкіх манастыроў, касьцёлаў, і цэркваў, але ў 1831 гаду ў Берасьці пачалі будаваць крэпасьць і большую частку гэтых сьвятыняў абярнулі пад казармы, альбо зусім зьнішчылі. З Берасьця ў 6-х кірунках, разыходзяцпа чыгункі, ёсьць некалькі шосаў. Апроч таго Мухавец і Буг з'яўляюцца надзвычайна важнымі воднымі шляхамі. Дзякуючы такому свайму палажэньню Берасьце мае вялікае гандлёвае значэньне. Прамысловасьць у Берасьці так сама пачынае разьвівацца. Цяпер ёсьць некалькі сотняў дробных прадпрыемстваў з 1200 работнікамі. Усіх жыхараў — каля 50 тысяч. Берасьцейскі павет досіць рэзка дзеліцца на дзьве часткі. На поўнач ад Берасьця грунты гляістыя, ураджайныя, насяленьне жыве густа, лясоў мала. На паўдня ад Берасьця — звычайнае Палесьсе з пяшчанымі беднымі грунтамі, з рэдкім насяленьнем, багатае на лясы і балоты. На паўдня ад Берасьця жыве народ найбольш падобны да жыхараў Пінскага і Кобрынскага паветаў — пінчукоў. VI. Піншчына. Піншчына ляжыць над верхняй Прыпяцьцю і яе прытокамі, а так сама займае вададзел паміж Прыпяцьцю і Бугам. Да яе мы адносім паветы Пінскі і Кобрынскі. Па прыродзе сваёй гэтая краіна выразьліва дзеліцца на тры часткі, якія навет маюць свае асобныя назовы: Зарэчча, Загародзьдзе і Палесьсе. <picture> Зарасьнікі чароту і праток у Пінскіх балотах. Зарэчча гэта балацістая нізіна, якая ляжыць на паўдня і на ўсход ад Пінску. Яе паўночную мяжу творыць Прыпяць (ад чаго і назоў), да якое тут зьбягаюцца з усіх бакоў яе важнейшыя прытокі: Стаход, Стыр, Ясельда і інш. Трапіўшы ў краіну Зарэчча з яе вельмі малым спадам, гэтыя рэкі, шырока разьліўшыся, плывуць ляніва, памалу, дзеляцца нашмат пратокаў, якія пакрываюць усе Зярэчча густою сецьцю. Сярод гэтае воднае сеці прападае часамі навет галоўнае цячэньне ракі, а разам з тым і яе імя. Гэтак навет Прыпяць вышэй Пінска ў некаторых мяйсцох траціць свой назоў і вядома пад найменьнем „Парок“, „Стаход", „Струмень“. Берагі рэкаў у гэтай краіне нізкія і балоцістыя. Трэба толькі, каб крыху паднялася вада і ўсё Зарэчча на шмат дзесяткаў вёрст навакола заліта. Вясною і ў восень Зарэчча зьяўляецца праўдзівым возерам. Аж да сярэдзіны лета стаіць вада, пры тым гэтак глыбока, што можна езьдзіць у чоўне ў якім — хочаш кірунку. Над вадою віднеюцца толькі вольхі і лозы якімі звычайна абрастаюць берагі пратокаў, ды на пяшчаныхузгорках — астравох — вёскі пінчукоў. За час веснавое паводкі вада заносіць пяском старыя пратокі і пракопуе новыя, наносіць пяшчаныя ўзгоркі і пласты глею. За лета ўсе гэтыя вадзяныя прасторы зарастаюць буйнымі балотнымі травамі: чаротамі, трысьнягамі, сітнікамі і інш., але паміж імі на сушэйшых гляістых мяйсцох трапляюцца астравы пазарастаўшыя асакою, а часта і вельмі добрым мурагом. Лесу ў Зарэччы мала і толькі дзе-ня-дзе пяшчаныя грады і ўзгоркі паабрасталі хваёвым борам. Значыць называць Зарэчча „Палесьсем“ навет ня вельмі выпадае. Жывуць тутэйшыя гаспадары досіць заможна. Значную часьць году яны адрэзаны ад усяго сьвету і навет да бліжэйшых суседніх вёсак перапраўляюцца ў чаўнох. <picture> Пінскія балоты. На левым беразе Прыпяці мяйсцовасьць адразу вышэе на некалькі сажняў і пераходзіць у высокую раўніну, якую называюць звычайна Загародзьдзем. Загародзьдзе займае клін паміж ракою Ясельдаю і яе прытокам Пінаю і цягнецца на захад аж да р. Мухаўца. Загародзьдзе на ўсім яго досіць вялікім прасторы не перасякае ні адна значная рэчка, так сама і балотаў спатыкаецца вельмі мала і то найбольш па краёх Загародзьдзя, за Пінаю і Каралеўскім каналам. Грунты Загародзьдзя гляістыя, ураджайныя. Жыхары жывуць густа і багата і займаюцца найбольш земляробствам. Лясы ў Загародзьдзі павысяканы; засталося іх вельмі мала (каля 15%); за тое вельмі многа сенажацяў, — як нідзе ў Беларусі. Усё гэта дазваляе гаспадаром трымаць шмат скаціны і сьвіньняў. Паўночна-ўсходнюю частку Піншчыны займаюць безканечныя пушчы і непраходныя балоты Палесься, якія адгэтуль пераходзяць у Мозырскі павет і цягнуцца далёка на ўсход. З гэтаю часткаю Піншчыны аднародная паўднёвая часьціна Слонімскага павету і паўднёва-заходні край Слуцкага. У Слонімскім павеце пачынаецца паяс аграмадных балотаў паўночнага Палесься, аб якім мы ўжо казалі. У Пінскім Палесьсі ляжыць як раз балота Качайла і так сама частка балота Грычына. У лясох Пінскага Палесься вельмі многа ўсялякага зьвяр‘я і дзічыны. Жыхары тут займаюцца лясным промыслам, паляваньнем, гадоўляй скаціны і інш. Край гэты, у якім так многа прыроднага багацьця, зусім рэдка заселены: на вялізазным прасторы налічуюць усяго некалькі дзесяткаў вёсак. А ўздоўж берагу Прыпяці, на ўсход ад Пінску на дзесяткі вёрст цягнуцца зусім бязлюдныя балотныя прасторы. <picture> Дзяўчаткі з Піншчыны. Клімат Піншчыны належыць да найцяплейшых і найлагаднейшых у Беларусі. Гадавая тэмпература Пінску + 6, 7, зіма бывае кароткая, мяккая; цягнецца яна менш 3-х месяцаў. У гэты час, калі замярзаюць рэкі і балоты, ўсходняя і паўднёвая Піншчына аджывае. Па лёдзе пракладаюцца простыя дарогі, па якіх лёгка трапіць у суседняе мястэчка і ў самы Пінск жыхарам якое небудзь адрэзанае балотамі ад сьвету вёскі. Узімку найбольш аджывае тут і гандлёвае жыцьцё. Палесьсе вельмі багата вадзянымі шляхамі. Прыпяць, Стаход, Стыр, Гарынь, Ясельда, Піна — судаходныя рэкі. А Каралеўскі і Агінскі каналы злучаюць іх з басэйнамі Віслы і Нёмна. Апроч таго цераз усю краіну праходзіць Палеская чыгунка з Берасьця — на Гомель і другая, што йдзець па ўсходняй Піншчыне з Вільні - на Лунінец і Роўнае. Гэтыя чыгункі мяйсцамі праведзены цераз непраходныя балоты, дзе-ня-дзе навет ідуць па дрыгве. Значэньне іхнае для Палесься і цяпер вялізазнае, а з часам пэўне-ж яшчэ пабольшае. У большай часьці Піншчыны, а ласьне ў Загародзьдзі і ў Зарэччы, жывуць пінчукі, аб якіх мы ўжо казалі вышэй. У Піншчыне ёсьць шмат дробных мястэчак, населеных рамясьнікамі. Так-сама і вясковае насяленьне апроч гаспадаркі займаецца шмат дзе хатнімі рамёсламі. Напр. — у м-ку Горадне шмат ганчароў, а ў Пагосьці — ткачоў. Важнейшыя мяйсцовасьці. Пінск — стары дрыгвіцкі горад, пабудаваны ў дагістарычныя часы, — высіцца на левым беразе Піны над аграмаднымі нізінамі Зарэчча. Да правядзеньня чыгункі Пінская прыстань мела надзвычайна важнае значэньне. Тут ішоў бойкі гандаль збожжам і салам, якія дастаўляліся з Украіны і адпраўляліся ў Нямеччыну і Польшчу па каналах. Цяпер з гэтага богу Пінск мае меншае значэньне. Але яго палажэньне на сярэдзіне важнейшае вадзяное дарогі з Украіны ў Нямеччыну абяцае яму лепшую будучыну. Хвабрычная прамысловасьць Пінску разьвіта досіць слаба. Есьць каля 20 хвабрыкаў і заводаў, з якіх найбольшыя — хвабрыка сярнічак і 4 пільні, а так сама завод будоўлі суднаў. Усіх жыхараў у Пінску каля 35 тысячаў. З старых будынкаў найцікавейшыя — гэта манастыр, пабудаваны ў XVI веку і касьцёл, пабудаваны ў XIV веку. На захад ад Пінску ля р. Ясельды ляжыць вядомае сяло Парэчча. Гаспадары тутэйшага двара, Скірмунты, пабудавалі тут некалькі хвабрыкаў, — між іншым вялікую суконную хвабрыку, якая працуе і дагэтуль. Спэцыяльна для яе патрэбаў разводзіцца тут-жа ў Парэччы патрэбная да вырабаў сукна паўднёвая расьціна Діпсакус. Некалькі дзесяткаў год назад была тут і цукраварня (пасьля згарэла); цукровыя буракі разводзіліся ў Парэччы і яго ваколіцах. Трэба адзначыць, што ўсе Парэцкія хвабрыкі добра пастаўлены, работнікі досіць забязпечаны. У Пінскім павеце ёсьць досіць многа невялікіх мястэчак, якія ў мінуўшчыне йгралі досіць важную ролю для ўсяе Беларусі, а цяпер яны толькі цэнтры эканамічнага жыцьця для сваіх ваколіцаў. Такія: Любяшоў, Талеханы, Нобель, Столін, Пагост, Кожан-Гарадок. За апошнія часы моцна расьце Лунінец — пасёлак пры станцыі таго-ж іменьня, дзе крыжуюцца дзьве важнейшыя палескія чыгункавыя лініі. <picture> Вёска ля Прыпяці. Кобрынь — паветавае места пры р. Мухаўцу з 10-цю тыс. жыхараў; досіць гандлёвы гарадок, дзякуючы свайму палажэньню пры сыстэме Каралеўскага каналу і чыгунцы. З мястэчак Кобрыньскага павету адзначаецца Антопаль. Гэта прамысловае мястэчка; ёсьць у ім некалькі гарбарняў і маслабойных заводаў. У м. Янаве (на ўсходзе павету) жыў і замучаны іезуіт Андрэй Баболя, якога каталіцкі касьцёл лічыць сьвятым. VІІ. Вялікая Палеская нізіна. Паветы Мо́зырскі, Рэчыцкі і Бабруйскі блізка што на ўсім сваім прасторы носяць чысты палескі характар і рэзка выдзяляюцца спаміж усіх краінаў Беларусі. Гэта край з найменшаю гушчынёю насяленьня і з найбольшым лікам зямлі няпрыдатнай да гаспадаркі. Вялікая Палеская Нізіна ляжыць уздоўж сярэдняе і ніжняе Прыпяці і ніжняе Бярэзіны. Мяйсцовасьць тут усюдых роўная, слаба пахіленая на паўднёвы ўсход. З акалічных узгор‘яў скатуюцца сюды чысьленыя рэкі, якія, трапіўшы на нізіну, сьцішаюць свой бег і плывуць у нізкіх берагох, абкружаныя часамі на шмат вёрстаў забэлочанымі прасторамі. <picture>Балоты на Палесьсі. Апрача слабога спаду для вады, забалочаньню тут памагае яшчэ і тое, што пад усім блізка Палесьсем ляжаць гліны, толькі прыкрытыя зьверху пяскамі. А значная частка балотаў Палесься зьяўляецца мусіць апошнімі сьлядамі быўшага тут некалісь Гэрадотавага мора, пазарастаўшымі травою і мохам азёрамі. Балоты займаюць тут чуць ня чверць усяго прастору краіны. Безканечныя балотныя пустыні, паросшыя то дробнаю лазою, то высокімі чаротамі, цягнуцца дзесяткамі вёрст; іх перарываюць векавыя бары, павырастаўшыя на пяшчаных узгорках, астравох, параськіданых сярод балота. На гэтых-жа астравох пабудаваны і рэдкія вёскі паляшукоў і знаходзіцца іхнае ворнае поле. Ад вёсак цераз балота цягнуцца гаці, замошчаныя хворастам і бярвеньнем. Язда па гэтых гацях трудная. А па іх ідзець палеская дарога часамі па некалькі вёрст. Балоты спатыкаюцца ўсіх відаў, але найчасьцей—травяныя, паросшыя лазою. Імшары са сфагнумам спатыкаюцца так сама дзе-ня-дзе плямамі сярод хваёвых бароў. У гаспадара поле часамі бывае на некачькіх астравох, якія закінуты далёка ад вёскі ў балотнай і лясной глушы. Каб дайсьці да іх прыходзіцца йсьці па кладках, намошчаных цераз балота. Аруць тут часта валамі. Вось-жа гаспадар бярэ саху на плечы і йдзе на свой востраў па кладцы, а валы йдуць па вадзе. Калі востраў дзе далёка ад хаты, дык там робіцца будка, раскладаецца агонь і гаспадар жыве тут аж пакуль скончыць работу. Часамі навет малоцяць дабро на востраве, а перавозяць ужо ўсё ўзімку, як замерзьне балота. Сеюць тут найбольш грэчку і бульбу, бо зямля звычайна вельмі лёгкая, пяшчаная. Гаспадараць аднак тут ня кепска. Гаспадары трымаюць шмат скаціны, часамі па дзесятку і больш галоў, бо пашы хапае, і добра дзеля таго гнояць зямлю. Дый народ тут аб гаспадарцы рупіцца; ў некаторых мяйсцох навет полюць засевы. Лясы ў Палесьсі зусім нядаўна займалі чуць што не палавіну ўсяго прастору. Цяпер іх моцна падцерабілі і на мейсцы даўнейшых векавых пушчаў цягнуцца цяпер пасекі, часамі выкарчаваныя і вырабленыя пад поле, а часьцей паросшыя маладым лесам і хмызьнякамі. Аднак усё-ж лясоў тут вельмі многа. Найбольш у Палесьсі хваёвых бароў. Елкі зусім блізка няма, бо пяшчаныя грунты. Але тут-жа больш чымся дзе ў Беларусі ёсьць і ліставых лясоў, найбольш дубовых і бярозавых. Дубы тут часамі даходзяць вялізазнае вялічыні; спатыкаецца так сама шмат вольхі, ліпы, клёну і інш. Ува ўсіх гэтых лясох, часта яшчэ не закранутых рукою чалавека, водзіцца бяз меры ўсякага зьвяр'я і дзічыны. Ласі, медзьвядзі, сарны, дзікі спатыкаюцца тут часта. Навет бабры водзяцца па глухіх рачных затоках у некаторых закутках Палесься, дзе да іх яшчэ не дабралася рука паляўнічага. <picture> Палеская гаць Сенажацяў у Палесьсі ня так шмат, як можна было-б спадзявацца. Вялізазныя прасторы, якія з невялікім накладам, расьцерабіўшы, можна было-б абярнуць у сенажаці, цяпер лічацца безкарыснымі балотамі, няўжыткамі. Насяленьня ў Палесьсі пакуль што замала і яно яшчэ далёка ня можа і ня ўмее выкарыстаць вялікія багацьці, якія крыюцца ў гэтым краю. Дый замала зварочавала ўвагі на Палесьсе дзяржаўная ўлада і грамадзянства. Аднак ужо першыя ступяні ў гэтай справе зроблены. Ужо зроблена проба вялікага асушэньня Палесься. У апошней чверці XIX веку вяліся шырокія работы па асушцы ўрадоваю Экспэдыцыяй пад загадам генярала Жылінскага Было пракопана больш 4-х тысяч вёрст каналаў, якімі асушана каля 3-х міліёнаў дзесяцін. Асушка вялася найбалей у скарбовых лясох. Вялікая карысьць ад яе скора выявілася. На мейсцы непраходных балотаў — цяпер багатыя сенажаці, якія даюць вялікі даход скарбу; мокрыя лясы, ў якіх даўней вельмі дрэнна расло дрэва, цяпер паправіліся і сталі шыбка расьці. Апроч таго па каналах сплаўляецца дрэва з такіх мяйсцоў, да якіх уперад ніяк нельга было дабрацца. Вартасьць усяго абсушанага прастору паднялася больш як у дзесяць разоў. Апроч таго экспэдыцыя зрабіла і другую вялікую работу, яна добра абсьледавала і апісала Палесьсе, адкрыўшы вочы грамадзянству на тое, якія тут ёсьць багацьці. Экспэдыцыя залажыла і некалькі вельмі патрэбных навуковых установаў — напр. мэтэоролёгічныя станцыі ў Васілевічах, у Пінску, пробныя гаспадаркі на балотах і г. д. Сярод усяе Палескае нізіны адзінока падыймаецца высокі бераг Прыпяці каля Мозыра. Ен паміж іншым пакрыты лёссам, на якім утварыліся шэрыя суглінкі (грунты лесастэпу). Тут яны займаюць невялікі прастор. У Рэчыцкім-жа павеце шэрыя суглінікі цягнуцца шырокім паясом цераз сярэдзіну павету каля мяст. Брагіна, Хойнікаў і Юравіч. Апроч таго ўздоўж правага берагу Прыпяці, каля Турава, спатыкаюцца гляістыя грунты, ды кавалкі гляістых, сугліністых і супяшчаных грунтоў пераходзяць у Бабруйскі павет з суседніх паветаў і займаюць яго краі. Па за гэтым жа ўвесь прастор Палесься пакрыт лёгкімі пяшчанымі грунтамі на „астравох“ і пластамі — торфу, «травяністага ды імховага ў балотах. Торф гэты, які мяйсцамі ляжыць вельмі таўстымі пластамі (найтаўсьцейшыя пласты торфу ў Рэчыцкім павецё каля Васілевічаў), нідзе блізка ня ўжываецца на апал і не разрабляецца, бо дровы надта танныя, а насяленьне рэдкае. З боку гушчыні насяленьня Палесьсе займае ў Беларусі апошняе мейсггд. У Мозырскім павеце і цяпер яшчэ на 1 квадр. вярсьце жыве ўсяго каля 20 чалавек. Праўда за апошнія часы Палесьсе стала залюдняцца. Аграмадныя лясы павысяканы, а пасекі двары прадаюць сялянам, якія сюды зьяжджаюцца з усяе Беларусі. <picture> Палескае возера Яны прыносяць з сабою і свае звычаі бытавыя і гаспадарскія, моцна адзначаючыяся ад палескіх. Гісторыя застала Палесьсе заселеным Дрыгвічамі. Тутака быў і галоўны іхні палітычны цэнтр Тураў. Але Дрыгвічом не ўдалося стварыць моцнае дзяржавы і яны ўвес час былі то пад, кіеўскімі, то пад іншымі суседнімі князямі, аж пакуль ня злучыліся з рэштай Беларускіх пляменьняў, пад уладаю Літвы. Палесьсе мела вялікае значэньне ў гісторыі Беларусі і Літвы. Яно бараніла іх увесь час ад нападу з лаўдня. Пад сьценамі палескіх замкаў і гарадоў, а найбольш у балотах і лясох Палесься спыняліся магутныя напоры паўднёвых народаў на Беларусь. Апроч гаспадаркі вясковае насяленьне займаецца і рамёсламі. У глухіх палескіх мяйсцовасьцях пануе г. зв. натуральная гаспадарка: — людзі нічога не прадаюць і вельмі мала або нічога ня купляюць. Усе патрэбныя да жыцьця рэчы робяць самі. Ведама, што хатнія рамёслы павінны быць тут моцна разьвітыя. I запраўды, — у Палесьсі напр. пашырана ткацтва, шмат людзей займаецца вырабамі з дрэва. Моцна разьвіта рыбалоўства; часамі цэлыя вёскі жывуць найбольш з гэтага промыслу. Вельмі пашырана пчалярства — ці ляпей бортніцтва, асабліва ў Мозырскім павеце. Народ зарабляе ў лесе, на сплаве, займаецца гонкай смалы і дзёгцю, паляваньнем і інш. ляснымі промысламі. Хвабрычная прамысловасьць досіць разьвіта. Найбольш спатыкаецца пільняў і бравароў. Апошніх асабліва многа ў Рэчыцкім павеце, які з гэтага боку займае першае мейсца ў Беларусі. Апроч таго ёсьць некалькі хвабрыкаў сярнічак, некалькі шкляных гутаў, гарбарняў і г. д. — Прамысловасьць Палесься толькі яшчэ пачынае разьвівацца і перад ёю шырокая дарога. Важнейшыя мяйсцовасьці. У Мозырскім павеце ёсьць некалькі вялікіх мястэчак, з каторых кожнае зьяўляецца важным цэнтрам для свае ваколіцы. Гэткія — Давід-Гарадок, Тураў, Пе́трыкаў зьяўляюцца цэнтрамі вялікае ваколіцы, роўнае па прастору цэлай дзяржаве. Усе яны ляжаць на берагох Прыпяці, альбо яе найбольшых прытокаў і зьвязаны з сьветам найбольш вадзянымі дарогамі. Давід-Гарадок ляжыць на астравох р. Гарыні; старое мястэчка, заложанае пэўне яшчэ ў дагістарычныя часы. Цяпер у ім каля 4 тыс. жыхараў, якія займаюцца між іншым будоўляй суднаў, а так сама — рыбалоўствам, гародніцтвам (разводзяць цыбулю), служаць лоцманамі на суднах і г. д. Тутэйшыя мяшчане — народ прамысловы. Яны вырабляюць вянгліну, кілбасы і сыры. Загатаўляюць дзічіну, сушаную рыбу і грыбы, сушаную садавіну і вывозяць усё гэта на продаж у вялікія беларускія месты а так сама і далёка за межы Беларусі, (навет у Бесарабію). Давід-Гарадзецкія рамясьнікі вырабляюць спэцыяльныя боты з даўгімі халявамі, якія так сама вывозяцца на старану; робяць тут яшчэ вельмі добрыя пляцёныя брычкі. Давід- Гарадок нейкі час лічыўся паветавым местам. Над Прыпяцьцю, на яе правым беразе, пасярэдзіне Мозырскага павету стаіць стары Тураў, даўнейшы рэлігійны і культурны, а часткаю і палітычны цэнтр дрыгвіцкае зямлі — Палесься. Лічуць, што залажыў яго ў IX веку нейкі вараг Тур, таварыш Рагвалода. У X веку тут была заложана праваслаўная эпархія, тут жылі архірэі аж да сярэдзіны XV веку. Тады Тураў быў вялікім горадам, разсаднікам хрысьціянства і прасьветы ў Палесьсі. Пасьля, як вырас Пінск, яго значэньне зьменшылася. Ад слаўнае мінуўшчыны Турава засталіся толькі лягенды, якія жывуць сярод акалічнага люду. — Цяпер Тураў - невялікае мястэчка, з 3 тыс. жыхараў, якія найбольш займаюцца гаспадаркаю, рыбалоўствам, сплавам лесу, а так сама гандлем. Есьць у Тураве досіць бойкая прыстань і бываюць два кірмашы ў год. Ніжэй Турава, на левым беразе Прыпяці, стаіць гандлёвае мястэчка Пе́трыкаў з 3 тыс. жыхараў, сярод якіх шмат шаўцоў. Петрыкаўскія мяшчане адзначаюцца сваёю прамысловасьцю і здольнасьцю да гандлю. Некаторыя з іх маюць свае баркі і возяць на іх лес; шмат хто займаецца рыбалоўствам. У Петрыкаве ёсьць прыстань і зьбіраецца ў год два вялікіх кірмашы. Паветавае места Мозыр ляжыць на высокім правым беразе Прыпяці, ў надзвычайна харошай мяйсцовасьці. Гэта досіць стары горад, вельмі часта цярпеўшы ад чужаземных нападаў. Быў тут некалісь і замак. Цяпер у Мозыры каля 12 тыс. жыхараў, ёсьць вялікая хвабрыка сярнічак і дробныя гарбарні, прыстань на Прыпяці, зьбіраюцца два кірмашы, йдзе досіць жывы ганцаль. Да апошніх часаў чыгунка йшла за 12 вёр. ад места. Цяпер праведзена новая чыгункавая лінія цераз самы Мозыр, што павінна значна аджывіць яго эканамічнае жыцьцё. Мозырскі павет найбольшы па прастору з усіх беларускіх паветаў і найрадзей заселены. У ім найбольш балотаў і лясоў і найменш зямлі прыгоднае для гаспадаркі. Значная частка лясоў павысякана, а балотаў абсушана. Толькі берагі Прыпяці і ваколіцы Мозыра густа заселены. Рэшта павету — глухі палескі край, вельмі слаба зьвязаны са сьветам. У сярэдзіне Рэчыцкага Палесься, пры чыгунцы ляжыць с. Васілевічы. Тут экспэдыцыяй Жылінскага былі асушаны значныя прасторы, заложана мэтэоролёгічная станцыя. Апошнімі часамі Васілевічы сталі шыбка расьці (цяпер каля 3 тыс. жыхараў) стаў разьвівапца гандаль. ‘ З Васілевічаў у глыбіню павету адходзіць лінія чыгункі. Яна канчаецца ў м. Хойніках. На Дняпру, недалёка ац Брагіна, проці ўтоку Сожа ёсьць значнае гандяёвае мястэчка Лоеў з прыстаньню і вэрфяй для будовы суднаў. На Лоеўскай прыстані складаюцца тавары для развозкі па прыстанях Дняпра, Бярэзіны, Сожа. Рэчыца паветавае места, над Дняпром пры перасячэяьні яго Палескай чыгункай. Мае 10 тыс. жыхараў, з якіх шмат хто займаецца гаспадаркай (між іншым адкормам сьвіньняў), рыбалоўствам і сплавам лесу. <picture> Беларус - Паляшук Разьвіты гандаль збожжам і лесам; бойкая прыстань; з хвабрыкаў ёсьць некалькі вялікіх пільняў і хвабрыка сярнічак. Рэчыцкі павет у большай сваёй часьці мае палескі характар, з пяшчанымі грунтамі і рэдкім насяленьнем. Але па сярэдзіне павету йдзе паяс лёссавых грунтоў, мацней заселены. Так сама густа заселены і берагі Дпяпра. — У гаспадарках Рэчыцкага пав. садзяць шмат бульбы, у павеце найбольш бравароў, чымся дзе ў Беларусі. Хойнікі і Брагін — два значныя мястэчкі (Брагін стары горад), ляжачыя недалёка адно ад аднаго, у мяйсцовасьці з багатымі грунтамі (лёссавы паяс). У Хойніках была нядаўна зялезная гута. Бабруйск адзін з большых паветавых местаў Беларусі, з 42 тыс. жыхараў, ляжыць на правым беразе р. Бярэзіны, там дзе яе перасякае Лібава-Роменская чыгунка. У трох кірунках з Бабруйску разыходзяцца шосы. Такое палажэньне робіць Бабруйск важным гандлёвым пунктам. Разьвіцьцю яго перашкаджала дагэтуль Бабруйская крэпасьць, пабудаваная тут у пачатках XIX веку расейскім урадам. <picture> Даўнейшыя тыпы беларусоў Меншчыны. Бабруйск вядзе значны гандаль лесам і збожжам; пры ім ёсьць прыстань на Бярэзіне. Прамысловасьць Бабруйску нявельмі значная. Есьць каля 30 дробных хвабрыкаў і заводаў — найбольш пільняў і цагельняў. Ніжэй Бабруйску, на р. Бярэзіне, ў Палескай мяйсцовасьці ляжыць значнае мястэчка Парычы з прыстаньню, з якой найбольш адпраўляюць лес. У глыбіне Палесься над р. Птычом ляжыць м. Глуск, з 5 тыс. жыхараў; ня гледзючы на сваё папраўдзе глухое палажэньне (далёка ад чыгунак) мястэчка досіць бойка гандлюе скацінаю. Мяшчане займаюцца гаспадаркаю, рыбалоўствам і пчоламі, а так сама вырабам г. зв. глускае гарбаты (разбаўляюць праўдзівую гарбату розным зельлем). Апроч таго ёсьць некалькі гарбарняў. <picture> Даўнейшыя тыпы беларусоў Меншчыны. Навакола Глуску палеская мяйсцовасьць з пяшчанаю неўраджайнаю зямлёю. Такі-ж характар мае і ўвесь блізка Бабруйскі павет. Толькі на ўсход і поўнач ад Бабруйску мяйсцовасьць павышаецца, грунты лепшыя, жыхары жывуць гусьцей, лясоў і балотаў менш. Адным словам усё ў гэгай частцы павету прыпамінае сумежную Магілеўшчыну. VIII. Беларускі лесастэп. Да гэтае краіны мы адносім 9 паўднёва-ўсходніх паветаў Беларусі: Гомельскі, Суражскі Мглінскі, Навазыбкаўскі, Старадубскі, і беларускія часткі: Гараднянскага, Ноўгарад-Северскага, Трубчаўскага і Бранскага паветаў. Ласьне назоў лесастэпу з усім правам заслужуюць толькі паветы Старадубскі, Трубчаўскі, Ноўгарад-Северскі, Мглінскі і часткаю суседнія з імі паветы, бо толькі ў іх грунты ўтвораныя на лёссе займаюць значную частку павету і толькі тут у часы дагістарычныя быў стэп, пасьля выцесьнены лесам. Але рэшта паветаў па гушчыні насяленьня, наагул па свайму эканамічнаму характару вельмі падобна да гэтых і зьвязана з імі, дзеля чаго мы іхі злучаем у адну краіну. Паверхня гэтага краю зьяўляецца раўнінаю, значна паніжанаю на захадзе. На ўсходзе, наадварот, у яе ўходзяць адарваныя лапіны ўзгор‘яў Окаўскага Лесу, якія ўтворуюць высокія, зрэзаныя ярамі, правыя берагі р. Дзясны пад Бранскам і Трубчаўскам. Так сама значна павышана мяйсцовасьць у Навазыбкаўскім, Старадубскім, і Мглінскім паветах. Рэшта краіны моцна нізінная, асабліва Гомельскі павет, заходняя частка якога мае ўжо зусім палескі выгляд, — з аграмаднымі прасторамі балотаў і лясоў. На Старадубскім узвышшы і ўздоўж правага берагу р. Дзясны залёг лёсс. Пад Старадубам на ім стварыліся досіць ураджайныя шэрыя суглінкі, якія і займаюць большую часьць Старадубскага павету. Навакола іх няшырокім абручом ляжаць дзярновыя суглінкі на лёссе. Досіць шырокі паяс гэтых суглінкаў адыходзіць у Мглінскі і Бранскі паветы; у апошнім павеце яны займаюць досіць вялікія прасторы, пакрываючы высокі правы бераг р. Дзясны. Досіць значныя астравы гэтых суглінкаў на лёссе знаходзяцца і ў Трубчаўскім павеце, а так сама ў Навазыбкаўскім і Гараднянскім паветах. Урэшце ў Суражскім і Гомельскім паветах гэтыя грунты сустракаюцца досіць рэдка. Левыя берагі рэк звычайна пакрыты тут шырокімі палосамі бедных пяшчаных грунтоў. Дзякуючы гэтаму ўся заходняя і паўднёвая частка Гомельскага павету, блізка ўвесь Суражскі, заходняя частка Бранскага і значныя прасторы ў іншых паветах займаюць пяшчаныя грунты, пакрытыя найбольш хваёвым борам. Рэшта прастору займаюць супяскі, ды ў Гомельскім і Гараднянскім паветах ёсьць досіць многа трасьніковых балотаў, а на поўначы Гомельскага — лапіна звычайных дзярновых суглінкаў на марэннай гліне. Апроч хваёвых бароў у лесастэпу сустракаецца досіць многа ліставых лясоў, асабліва ў Старадубскім пав. У гэтых лясох найбольш расьце дуб, клён, вельмі многа ёсьць так сама маладых бярэзьнікаў, ялаўцовых зарасьнікаў. Елка тут сустракаецца рэдка, а далей на паўдня яе і зусім няма. Трэба заўважыць, што лясы, якіх тут даўней было вельмі многа, цяпер моцна расьцярэблены і з кожным годам іхныя прасторы зьмякшаюцца, зьмяняючыся ральлёю навет на зусім бедных пяшчаных грунтох з якіх пасьля вецер робіць пяшчаныя выдмы. Гаспадарка наагул стаіць тут нявысока, асабліва ў дварох, якія ня маюць заўсёдных парабкоў, а здаюць зямлю палавіншчыкам. Годзі сказаць, што, як у вёсках, так і ў дварох яшчэ вельмі часта аруць сахою, а ў лясістых мяйсцовасьцях яшчэ і дагэтуль часамі паляць ляды, як у самым глухім Палесьсі. У вёсках-жа перашкодаю гаспадарцы зьяўляецца абшчыннае ўладаньне зямлёю, якое не дае магчымасьці культурнейшым гаспадаром у вёсцы заводзіць палепшаньні. Уся вёска мусіць гаспадарыць ці добра, ці дрэнна, але адналькова. З гэтага знаходзяць выхад толькі такі, што выдзяляюць лапіны зямлі пры хаце у кожнага гаспадара, на якім ён можа гаспадарыць сваім адумам. На гэтыя лапіны гаспадары вывозяць большую частку гною і сеюць тут больш пераборлівыя і выгаднейшыя расьціны: ячмень, бульбу, каноплі, табаку. Апошнія дзьве расьціны йграюць у гаспадарцы лесастэпу важную ролю. З гаспадаркі йдуць на продаж толькі пянька, альбо табака. Найбольш канапель разводзяць у Старадубскім, Трубчаўскім, а так сама ў Суражскім і Мглінскім паветах. Прадаюць пяньку найбольш у Трубчаўску, Почапе, і інш. мястэчках. Гандляры з гэтых мястэчак яшчэ з вясны езьдзяць па вёсках і даюць задаткі на пяньку, пры чым сяляне, ведама прадаюць яе на самых нявыгадных умовах. Табаку разводзяць найбольш у паветах Мглінскім, Суражскім і Старадубскім. Разводзяць тут апрача прасьцейшых сартоў яшчэ і далікатны сорт гундзі. Як каноплямі, так і табакаю найбольш займаюцца сяляне, дзеля таго, што гэтыя расьціны патрабуюць каля сябе шмат клопату. Ува ўсім гэтым краю шмат сеюць грэчкі. Побач з ёю на захадзе краіны шмат мейсца займае бульба, значная часьціна якое йдзе на бравары. Клімат лесастэпу ня вельмі спрыяе гаспадарцы. Ападаў тут менш, чымся ў рэшце Беларусі, часьцей бываюць засухі і дзьмуць сухія ўсходнія вятры. Гэта часамі нядобра адзываецца на пяшчаных грунтох. Уся краіна аднак вельмі густа заселена і з гэтага боку займае адно з першых мяйсцоў у Беларусі. Найгусьцей заселены Суражскі павет. Галоўная маса жыхараў (85-90%) — беларусы, патомкі даўнейшых радзімічаў, якія спрадвеку жылі ля Іпуці, а пазьней занялі і ўсходнюю частку краіны, спустошаную татарамі, аж да самай р. Дзясвы і навет за Дзясною. Мова тутэйшых беларусоў досіць чыстая і харошая, хаця ў ёй і сустракаецца крыху расейскіх словаў. Апрача беларусоў у гэтай краіне жывець шмат (да 7%) старавераў—маскоўцаў, якія ўцяклі сюды з Маскоўшчыны, дзе ім не давалі верыць па свойму, яшчэ ў XVII веку. Жывуць стараверы найбольш у вялікіх мястэчках — пасадах і займаюцца рамёсламі, гандлем, а так сама прамысловым гародніцтвам і садоўніцтвам. Найбольш старавераў у Навазыбкаўскім павеце. — За тое жыдоў у лесастэпавай краіне менш, чымся на захадзе Беларусі. Так сама, як і там, насяляюць яны найбольш месты і мястэчкі і займаюцца гандлем і прамысловасьцю. Прамысловасьць лесастэпавае краіны моцна разьвітая. З гэтага боку займае яна пасьля Беласточчыны другое мейсца. З рамёслаў, у Гараднянскім і Суражскім паветах пашырана ганчарства, у Навазыбкаўскім павеце шмат шаўцоў, у Наддняпроўскіх мястэчках будуюць судны — дубы, абшыванкі, а ў пас.Ардоне — Суражскага пав. цэлых 8 майстроўняў вырабляюць павозкі. Сярод хвабрыкаў і заводаў важнейшыя суконныя, якія знаходзяцца ў Клінцох (Сураж. пав ). Есьць так сама вялікія хвабрыкі сярнічак, вялізазная папяровая хвабрыка ў Дабрушу, хвабрыка гарматаў і іншыя зялезныя хвабрыкі ў Бранску, асабліва-ж шмат ёсьць пенькатрапальных і маслабойных заводаў. Урэшце на паўдні краю сустракаюцца чынныя і дагэтуль цукраварні. Але ні гаспадарка, ні рамёслы, ні хвабрычная прамысловасьць лесастэпавае краіны ня могуць прахарчаваць усяго яе насяленьня. Дзеля гэтага вельмі пашыраны тут адыход на зарабаткі ў чужыя краі: у Данецкія капальні, на Кубань і г. д., і перасяленьне ў Сыбір. Большая частка паветаў лесастэпу адносіцца да Чарнігаўскае губэрні, а два паветы — Бранскі і Трубчаўскі адносяцца да Арлоўскае губ. Аднак годзі навет павярхоўнага агляду гэтага краю, каб прызнаць, што ён з рэштай Чарнігаўскае і Арлоўскае губэрняў мае вельмі мала супольнага. Розьніца паміж імі ня толькі тая, што тут жывуць беларусы, а там украінцы, або маскоўцы; вялізазныя розьніцы ёсьць паміж іх у самай прыродзе (там чарназём) і ў характары эканамічнага жыцьця. Важнейшыя мяйсцовасьці. Гомель — найбольшае места паўднёва-ўсходняе Беларусі, ляжыць на высокім, абрывістым беразе Сожа. У старадаўныя часы быў ён адным са значнейшых местаў у зямлі радзімічаў; вялікага палітычнага значэньня аднак Гомель ня меў. Пачаў ён моцна расьці толькі ў апошнім веку. Гэты час належыў ён да магутных расейскіх вяльможаў (Румянцавых, пасьля Паскевічаў), якія дбалі аб яго дабрабыце. Але асабліва паднялося яго значэньне пасьля таго, як праз Гомель прайшлі чыгункі. За апошнія дваццаць гадоў Гомель вырас утрая. Цяпер Гомель мае больш за 100 тыс. жыхараў. Выгоднае палажэньне (рака, чыгункі, якія расходзяцца ў 4-х кірунках і, ўрэшце, шоса з Магілева на Чарнігаў), робяць з Гомеля вельмі важны гандлёвы пункт. Гомель вядзе бойкі гандаль лесам, пянькою, алеем, салам. Хвабрычная прамысловасьць у Гомелі разьвіваецца. Найбольш заводаў па вырабах з дрэва. Есьць аднак некалькі заводаў чыгуновых, цагельняў, маслабойняў, пільняў. А ў прадмесьці Гомеля — Новай Беліцы (на другі бок Сожа) ёсьць вялікая хвабрыка сярнічак. Памятнікаў старасьветчыны ў Гомелі мала. Цікавейшыя будоўлі і памятнікі адносяцца да пачатку XIX в., калі тут гаспадарылі Румянцавы. Ад іх застаўся харошы палац з вялікім паркам і багатымі гістарычнымі калекцыямі. За тры мілі ад Гомеля, пры р. Іпуці, знаходзіцца аграмадная Добрушская папяровая хвабрыка — князя Паскевіча з 1 1/2 тыс. работнікаў. Для яе руху зужыта між іншым вялізарная сіла р. Іпуці. Вышэй Гомеля, над Сожам, знаходзіцца м-ка Ветка, з 8 тыс. жыхараў, найбольш старавераў і жыдоў. У гісторыі старавераў гэтае мястэчка мела важнае значэньне. Гэта была першая іхняя „слабада" ў Беларусі. Адсюль маскоўскія цары два разы высялялі, забраўшы край, цэлыя дзесяткі тысяч старавераў назад у Маскоўшчыну, але тыя йзноў, пачакаўшы, варочаліся і Ветка аджывала. Цяпер гэта гандлёвае мястэчка. Есьць тут некалькі хвабрыкаў лінаў (канатаў). <picture> Гомель. На мяжы Гомельскага і Гараднянскага паветаў знаходзіцпа вялікі гандлёвы „пасад“ Дабранка (з 10 тыс. жыхараў), у якім ёсьць некалькі гарбарняў. Гандлюе Дабранка найбольш, мясным быдлам. Над Дняпром, у вельмі харошай мяйсцовасьці, у Гараднянскім пав., на мяжы з Украінаю знаходзіцца старое места Любеч. Заходнюю частку Гомельскага павету займае шырокі паяс лясоў і балотаў, якія мала што не даходзяць да самага Гомеля. Гэты-ж паяс ідзець і ўздоўж Дняпра далей на паўдня ў Гараднянскі пав., запаўняючы блізка ўсю яго беларускую частку. Тут між іншым ляжаць вялікія трасьніковыя балоты — Перыста і Замглай. Недалёка ад Добрушу, ў Навазыбкаўскім пав., знаходзіцца пас. Злынка з хвабрыкамі сярнічак. Такія самыя хвабрыкі ёсьць і ў Навазыбкаве і яго ваколіцах. Навазыбкаў досіць значнае гандлёвае места з 15 тыс. жыхараў. У ім між іншым знаходзіцца сярэдняя тэхнічная школа і мэтэоралёгічная станцыя. У Навазыбкаўскім павеце ёсьць яшчэ два вялікіх прамысловых пасады: Клімаў — з шчаціннымі заводамі і аляярнямі і Новы Ропск, дзе шмат рамясьнікоў - шаўцоў. Апроч таго ў двары Софіеўцы — вялізная хвабрыка сярнічак. На поўнач ад Навазыбкава, ў Суражскім пав., знаходзіцца пас. Клінцы, з 12 тыс. жыхараў — гэты, як кажуць, беларускі Манчэстэр. Клінцы — буйны прамысловы цэнтр. У самым пасадзе і яго прадмесьцях ёсьць каля 10 суконных і ткацкіх хвабрыкаў, некалькі чыгуновых заводаў, гарбарняў, маслабойных, вяровачных заводаў. На гэтых хвабрыках працуюць каля 4 тыс. работнікаў і вырабляецца тавараў на некалькі міліёнаў рублёў у год. У Клінцох ёсьць так сама шмат дробных рамясьнікоў-ткачоў. Сам Сураж — невялікі горад над р. Іпуцьцю. Есьць у ім картонная хвабрыка. Суражскі павет найгусьцей заселены і мае найбольш разьвітую прамысловасьць. Мглінскі пав. у гэтай справе застаецца далёка ззаду. Сам Мглін невялікае места (8 тыс. жыхараў) з 3-мя кірмашамі, на якіх ідзе торг на пяньку, алей, скаціну. Почап, на р. Судасьці, пры чыгунцы, — прамысловае мястэчка. Вядзе бойкі гандаль пянькою, мае каля 10 пенькатрапальных заводаў і вялікую аляярню. Мглінскаму і асабліва Суражскаму паветам нехапае хлеба для . прахарчаваньня жыхараў. З гэтага боку Старадубскі павет знаходзіцца ў лепшым палажэньні і яму свайго хлеба хапае. Старадуб — цяпер ціхое, заросшае садамі места, меў, знаходзячыся на самам краю Беларусі, вельмі бурную гісторыю. Гандаль яго з ростам пасадаў зьменшыўся. Гандлюе збожжам і пянькою. Люднасьці каля 12 тыс. Ад ст. Унеча да Старадубу праведзена вузкакалейная чыгунка. Старадубскі павет мае слаба разьвітую прамысловасьць. У пас. Ялёнцы ёсьць некалькі шчацінных і пенькатрапальная хвабрыка. У мяст. Погары, старасьвецкім горадзе на р. Судасьці, які даўней называўся Радагошч — цяпер ёсьць пенькатрапальная хвабрыка. У Старадубскім павеце разьвіта хатняе ткацтва палатна і сарпінак. З пад с. Рахманава выйшла адна з першых Беларускіх пясьнярак — М. Косіч, якая напісала і выдала некалькі кніжок у мове Старадубскіх беларусоў. У Ноўгарад-Северскім пав. над р. Дзясною, пры вусьці р. Судасьці ляжыць мястэчка Грамяч, дзе спатыкаюцца тры народы — беларускі, украінскі і маскоўскі. На паўдня ад Грамяча, аж да самога Ноўгарад-Северска беларусы жывуць перамяшаўшыміся з украінцамі. Беларуская частка Трубчаўскага пав. асабліва вядома са сваёй пянькі, якая лічылася лепшаю ў Расеі. З промыслаў тут разьвіты лясныя — сплаў па р. Дзясьне і будоўля на ёй суднаў. Трубчаўск з 7 тыс. люднасьці, на высокім правым беразе Дзясны, мае шмат дробных хвабрыкаў: пенькатрапальных, аляярняў, хвабрыкаў лінаў (канатаў) і вядзе значны гандаль пянькою і алеем, а так сама і лесам з Адэссаю і Рыгаю. Над Дзясною ў надзвычайна пекнай мяйсцовасьці, сярод гораў і глыбокіх яроў ляжыць самае ўсходняе беларускае места Бранск. Вельмі старое гэтае места было ў даўнейшыя часы (XIV—XV век) апораю Беларуска-Літоўскай Дзяржавы на Усходзе. Ад сівой старасьветчыны засталося ў ім крыху памятак, сярод якіх асабліва вызначаецца Сьвенскі Манастыр, што стаіць ля места на высокай гары, абкружанай ярамі. Манастыр гэты далёка вядомы у ўсходняй Беларусі: за сотні вёрст сходзяцца сюды багамольцы. Бранск значны прамысловы і гандлёвы горад. Есьць у ім вялікі завод гарматаў, некалькі пенькатрапальных, канатных заводаў, пільняў, аляярнаў. Бранская прыстань на р. Дзясьне сплаўляе шмат лесу, алею, пянькі. Як раз ад Бранску (проці яго ляжыць уток р. Болвы), Дзясна робіцца судаходнаю, бо вышэй яна запруджана бярвеньнем, якое сплаўляецца па ёй розсыпам. Бранск урэшце значны і важны чыгункавы вузел: з яго чыгункі разыходзяцца ў 6-х кірунках. З паўночнага захаду ў Бранскі павет уходзіць Рослаўскае ўзгор‘е, на якім знаходзяць вельмі многа фасфарытаў. Апроч таго тут на берагох Дзясны ламаюць камень, крэйду, вапну. Узгор'е цягнецца ўздоўж берагу Дзясны, пакрыта досіць ураджайнымі грунтамі і густа заселена. На захад ад яго, на беднай пяшчанай раўніне разлеглася Акуліцкая пушча (каля 80 тыс. дзесяцін лесу), да якой навет праведзена сумысьне чыгунка (Жукаўка-Косаўка). Лясы тут хваёвыя, грунты пяшчаныя, шмат выдмаў; люднасьць вельмі рэдкая, зарабляе ў лесе, гоніць смалу, дзёгаць, паліць вугаль і г. д. Тым часам, як правы бераг Дзясны ў Бранскім і Трубчаўскім пав. высокі, зрэзаны ярамі, левы бераг наадварот — нізінны, роўны, пакрыты пяшчанымі грунтамі, на якіх парасьлі аграмадныя "Бранскія Лясы“, што цягнуцца далёка на ўсход у Калужскую губэрню (Жыздрынскі пав.). Лясы гэтыя заселены ,,палехамі“, якія подлуг мовы сваёй ёсьць пераходным племем ад беларусоў да маскоўцаў, а па звычаям жыцьця найбольш збліжаны да беларусоў. 13 Сярод гэтых лясоў над р. Болваю здабываюць добрую зялезную руду і дзеля таго, тут павырастала шмат вялікіх ваводаў (Мальцаўскія заводы) і праведзена сумысьне чыгунка. З гэтых заводаў асабліва важны — рэльсавы, які вырабляе тавару на 5 міліёнаў руб. у год і крыштальныя ды шкляныя гуты, якія вырабляюць тавару на 1 1/2 міліёна. Есьць яшчэ некалькі чыгуновых і зялезных заводаў. Усе Мальцаўскія заводы вырабляюць тавараў у год больш як на 7 міліёнаў руб. Цэнтр гэтых заводаў знаходзіцца у с. Дзядзькаве, Бранскага пав., а капальні руды (шахты) найбольш у Жыздрынскім пав. IX. Радань — (Паўднёвая Магілеўшчына). На поўнач ад Беларускага лесастэпу ляжыць рад паветаў, рэдка залюднёных, з благімі, найбольш пяшчанымі, грунтамі: Рагачоўскі, Быхаўскі, Чэрыкаўскі, Клімавіцкі і Рослаўскі. У пачатках нашай гісторыі жыла тут глаўная маса племені радзімічаў. Дзеля гэтай прычыны мы і называем гэты край Раданьню — зямлёю Радзімічаў. Паўночную мяжу краіны творыць Дняпроўскае Узгор‘е. Паверхня краю з‘яўляецца раўнінаю, вельмі ступянёва зьніжаючайся ад Дняпроўскага ўзгор‘я на паўдня — аж да ўзгор‘яў лесастэпу. Толькі правыя берагі рэкаў значна падняты над ваколіцаю. Усход краіны (Рослаўскі павет) высака падняты і ўзгоркаваты з тэй прычыны, што ў яго заходзяць часткі Окаўскага лесу (Рослаўскае узгор‘е), адыходзячыя сюды ад Ельнінскага Вузла. Самаю нізкою часткаю краіны з‘яўляецца Захад яе, — Быхаўскі і Рагачоўскі паветы, якія маюць у сабе шмат падобнага да суседняга Палесься, але адзначаюцца ад апошняга большай гушчынёю залюдненьня. Важнейшымі рэкамі краіны з‘яўляюцца: Сож, які са сваімі прытокамі Астром, Бесядзьдзю і Іпуцьцю абвадняе большую, ўсходную часьць краіны і Дняпро з Друцьцю, якія маюць вялікае значэньне для заходняй часткі. Подлуг грунтоў краіну можна лічыць пераходнаю. На ўсходзе яе трапляецца досіць часта лёсс. Дзярновыя суглінкі на лёссе займаюць значныя абшары ў Рослаўскім павеце, а на мяжы Клімавіцкага і Чэрыкаўскага паветаў ляжыць навет досіць значны востраў шэрых суглінкаў. З поўначы заходзяць звычайныя дзярновыя суглінкі на марэнных глінах і займаюць значную часьць прастору, які ляжыць паміж Сожам і Дняпром. Урэшце, з захаду заходзяць у краіну аграмадныя абшары пяскоў і балотаў. Яны займаюць заходні задняпроўскі кавалак краіны, робячы там саўсім Палескую мяйсцовасьць. А так сама пяшчаныя грунты займаюць блізка ўвесь абшар, які ляжыць на левым беразе Сожа, апрача востраву шэрых суглінкаў. У Рослаўскім павеце, ня гледзячы на яго паднятае палажэньне спатыкаецца шмат балотаў-імшараў.Супяскаў найбольш у Рослаўскім павеце, у Рагачоўскім пав.,. паміж Дняпром і Сожам, і ў Быхаўскім пав. — на правым беразе Дняпра. Апроч таго над Дняпром і Сожам моцна разьвіты надрэчныя наносныя грунты. Пяшчаныя грунты тут, як і ўсюдых найбольш заняты хваёвымі барамі. У Рагачоўскім-жа павеце спатыкаецца досіць многа ліставых — дубовых і іншых лясоў. <picture> Тыпы Беларусоў з Магілеўшычны: Та́ечкі (прыяцелькі) зюкаюць. Лясоў у краіне ёсьць, наагул кажучы, досіць многа. Саўсім нядаўна Радань можна было назваць Палесьсем. Цяпер лясы вельмі моцна падцярэблены. За апошнія 20 гадоў, прыкладам, абшар лясоў у Чэрыкаўскім павеце зьменшыўся на палавіну і гэты павет стаўся адным з найбольш бязлесных у Беларусі. Вызначаючыся сярод суседніх краінаў сваёю рэдкаю залюднёнасьцяй, паветы Радані з гэтага боку рожняцца і між сабою. Найгусьцей заселены Клімавіцкі павет, найрадзей Быхаўскі і Рагачоўскі, якія з'яўляюцца пераходнымі к Палесьсю. Рэдкая залюднёнасьць краіны тлумачыцца між іншым недахватам зялезных дарогаў, якія йдуць толькі праз Рослаўскі і заходнія часткі Быхаўскага і Рагачоўскага паветаў. Усход-жа абодвых апошніх паветаў, і навет цэлыя Клімавіцкі і Чэрыкаўскі паветы зусім ня маюць чыгункаў на сваіх прасторах. Ад паветавага места Чэрыкава да чыгункі найбліжэй 75 вёрст. Да таго-ж па Сожу параходы ходзяць толькі да Прапойску. Толькі шосы крыху аджыўляюць гэтую глухую краіну, асабліва Маскоўска-Варшаўская, якая йдзе як раз цераз сярэдзіну Радані. Недахват шляхоў вельмі моцна адбіваецца на эканамічным жыцьці. Гаспадарка стаіць у краіне нізка. У Клімавіцкім і Чэрыкаўскім паветах, напрыклад, гаруць сахамі, а плугі толькі пачынаюць заводзіць. З прычыны пяшчаных грунтоў усюды сеюць шмат грэчкі і бульбы. У Чэрыкаўскім і Клімавіцкім паветах бульбы садзяць мала. За тое грэчкі там надзвьічайна многа. У ўсходняй часьці краю так сама, як і ў суседнім лесастэпу сеюць шмат канапель і прадаюць пяньку. У Рослаўскім павеце сеюць шмат лёну. У заходніх паветах досіць разьвіта садаўніцтва, а ўва ўсёй краіне наагул - пчалярства. Хатнія рамёслы і промыслы ў краіне пашыраны, асабліва ў Клімавіцкім пав. Хатняе ткацтва вельмі пашырана ўжо дзеля таго, што сяляне тут найбольш носяць вопратку свайго вырабу. Моцна разьвіты лясныя промыслы і рамёслы дзераўляных вырабаў — усякай пасуды і начыньня, павозак, рашотаў, бёдраў, гонтаў, сталярка. Шмат народу займаецца драньнём лыкаў, гоніць смалу і дзёгаць. Дзе-ня-дзе займаюцца ганчарствам, палюць вапну. А ў Рослаўскім павеце здабываюць фасфарыты, вельмі карысныя для гнаеньня зямлі, і мелюць іх у спэцыяльных млынох. Хвабрычная праімысловасьць разьвіта вельмі слаба. Найбольш у краіне ёсьць бравароў, асабліва ў Клімавіцкім, Рагачоўскім і Рослаўскім пав. Шмат ёсьць так сама пільняў і шкляных гутаў. Хвабрычная прамысловасьць найбольш разьвіта ў Рослаўскім павеце, дзе на хвабрыках працуе каля 2000 работнікаў, тым часам, як іншыя паветы маюць толькі па некалькі сотняў хвабрычных работнікаў. Ні гаспадарка, ні прамысловасьць краіны ў іхнім цяперашнім стане ня могуць прахарчаваць усяе прырастаючае люднасьці. Дзеля таго тут надта пашырыўся адыход на старану, асабліва на Дане́цкія капальні, і перасяленьне. Найбольш моцны адыход з Клімавіцкага, Чэрыкаўскага і Рослаўскага паветаў. Важнейшыя мяйсцовасьці. Рослаў даўней быў значным гандлёвым цэнтрам: таргаваў воскам і мёдам з Нямеччынай. Цяпер гандлюе найбольш хлебам, ляснымі таварамі і пянькою. Хвабрычная прамысловасьць слабая — ёсьць 2 аляярні ды 2 гарбарні. Люднасьці каля 20 тысячаў. З мястэчак Рослаўскага павету трэба адзначыць Рагнедзіна, (на паўд.-ўсход ад Рослаўля), у якім ёсьць каля 11/2 тысячы прамысловай і гандлёвай люднасьці. У Рагнедзіне ёсьць дзьве аляярні, гарбарня, пенькатрапальны завод і інш. Гандлюе мястэчка хлебам, пянькою і алеем. Недалёка ад мястэчка, пры в. Сешчы, здабываюць фасфарыты і тут-жа іх мелюць на невялікіх заводах. Рослаўскі павет ляжыць у мяйсцовасьці досіць высака паднятай, на ўзгор'і (Рослаўскае ўзгор'е), якое адыходзіць ад Ельнінскага Вузла, утварае правы высокі бераг Дзясны, працякаючай па ўсходняй мяжы павету, і дзеліць тут басэйны Дзясны і Сожа. Ня гледзячы на гэта, павет моцна балоцісты. Балоты тут найбольш імховыя. З грунтоў найбольш пашыраны лёгкія супяскі ды пяскі. Каля Рослаўля, на ўсход ад яго, ёсьць шырокі паяс грунтоў ураджайных, сугліністых, ляжачых і на лёссе і на марэнных глінах. Рослаўскі павет адзін з першых у Беларусі па сваіх мінэральных багацьцях. У ім знаходзяцца самыя значныя залежы фасфарытаў. Апроч фасфарытаў, здабываюць тут яшчэ буры вугаль, горны воск, зялезную руду і г. д. Прамысловасьць досіць разьвіта. Пашыраны ўсякія лясныя промыслы (ў павеце шмат лясоў). Сярод хвабрыкаў найбольшае значэньне маюць шкляныя гуты (ёсьць вялікая гута з 350 работнікамі і некалькі малых), пільні і бравары. Спатыкаюцца гарбарні, аляярні і інш. Даўней былі тут і цукраварні. У гаспадарцы важнае мейсца займаюць каноплі і лён, а так сама бульба. Досіць разьвіта пчалярства. Даўней павет далёка быў вядомы са свайго мёду і воску. Суседні з Рослаўскім Клімавіцкі павет, — адзін з найбяднейшых у Беларусі. Блізка ўвесь павет пакрыты пяшчанымі грунтамі і толькі на паўднёвым захадзе, над р. Бесядзьдзю, знаходзіцца востраў шэрых суглінкаў. У павеце досіць пашыраны хатнія рамёслы, хвабрычная-ж прамысловасьць разьвіта вельмі слаба. Гаспадарка стаіць нізка; значная частка люднасьці шукае зарабаткаў на старане. Паветавы горад Клімавічы, — вельмі маленькі (8 тыс. люднасьці) і цікавага ў ім мала. З мястэчак найбольшыя — Шумячы, Хацімск і Касьцюковічы. Шумячы (з 5 тыс. люднасьці) і Хацімск ляжаць на мяжы Рослаўскага павету. Касьцюковічы ляжаць над Бесядзьдзю, ў пекнай мяйсцовасьці. У Шумячох і Касьцю- ковічах досіць разьвіта гарбарства. Чэрыкаўскі павет мае шмат супольнага з Клімавіцкім. Сож дзеліць павет на паўночную і паўднёвую частку. Паўднёвая мае такія-ж бедныя, як і ў Клімавіцкім пав. пяшчаныя грунты, з раскіданымі сяроц іх астраўкамі шэрых суглінкаў. Паўночная палавіна павету мае лепшыя, сугліністыя грунты. Ня гледзячы на тое і тут гаспадарка стаіць нізка, прамысловасьць няразьвіта, пашыраны адыход на чужыну. Глаўная прычына — дальнасьць чыгункаў. Апроч самага Чэрыкава (з 5 тыс. люднасьці) досіць старога, але закінутага гарадка над Сожам, у павеце лічуцца важнейшымі мястэчкамі Крычаў і Краснапольле. Крычаў на высокім беразе Сожа — вельмі старое мястэчка, якога, лічуць, залажылі Крывічы, дзеля чаго ён нібы і называўся Крывічаў. Цяпер у ім 6 тыс. люднаеьці, вядзецца досіць бойкі гандаль хлебам, пянькою, лёнам. Есьць 4 гарбарні. Краснапольле, невялікае мястэчка на паўдні павету, мае ў сабе некалькі прамысловых закладаў, між якіх вызначаецца — картонная хвабрыка. Быхаўскі павет у заходняй сваёй часьці мае пяшчаныя грунты, а у ўсходняй, паміж Дняпром і Сожам, найбольш сугліністыя. У ім захавалася досіць многа лясоў. Люднасьць жыве ня вельмі густа. Разьвіты лясныя промыслы, а хвабрычныя слаба. Шляхоў досіць многа: — чыгунка, 3 шосы, рэкі — Дняпро і Сож, Гаспадарка стаіць тут ляпей, чым у двох папярэдніх паветах. Стары Быхаў над Дняпром быў некалісь аднэй з мацнейшых крэпасьцяў Беларусі. На памяць аб гэтым часе засталіся толькі зямляныя валы ды некалькі старых гарматаў. З прамысловых закладаў ёсьць дробныя гарбарні і аляярні. Люднасьці каля 7 тыс. чал. З мястэчак Быхаўскага павет найбольшае, Прапойск - які ляжыць над Сожам і мае прыстань. Гэта стары горад Радзімічаў. Недалёка ад яго знаходзіцца р. Пішчана, над якою Радзімічы былі ў бітве пераможаны ваяводаю кіеўскім Воўчым Хвастом, пасьля чаго гэтае беларускае племя на заўсёды страціла сваю самастойнасьць. У Прапойску ёсьць некалькі дробных заводаў (кахляныя, канатныя і інш.) Значны гандаль лесам. Рагачоў належыць да гарадоў, якія за апошнія гады, пасьля правядзеньня чыгунак, вельмі моцна ўзрасьлі. Люднасьць Рагачова вырасла ў 3 разы. Цяпер яе лічыцца каля 25 тыс. Ляжыць Рагачоў у пекнай мяйсцовасьці, на правым беразе Дняпра, пры вусьці Друці. Вядзе значны гандаль лесам і яблыкамі; прамысловасьць у ім разьвіта слаба. З мястэчак Рагачоўскага пав. вызначаюцца: Жлобін і Чачэрск. Жлобін над Дняпром пры вузлавой зял.-дар. станцыі, досіць вялікае мястэчка і прыстань. Вядзе Жлобін значны гандаль хлебам, пянькою, лёнам і лесам. Чачэрск, у досіць глухой мяйсцовасьці над Сожам, з параходнаю прыстаньню. Мястэчка гэтае досіць старое. Есьць тут вельмі цікавы будынак ратушы, на 4 паверхі, пабудаваны ў гатыцкім стылю. Чачэрск скупляе ў ваколіцы хлеб, пяньку і лён. Рагачоўскі павет мае грунты найбольш пяшчаныя і супяшчаныя і толькі на паўдні яго трапляюцца часамі суглінкі. У заходняй часьці, суседняй з Палесьсем, шмат трасніковых балотаў. Лесу досіць многа. Залюднёны слаба. Гаспадарка вядзецца досіць добра, садзяць шмат бульбы, моцна разьвіта садаўніцтва, пры чым шмат яблыкаў вывозілася навет заграніцу. У павеце досіць многа пільняў, бравароў і крахмальняў. Есьць так сама вялікая шкляная гута. Шмат люднасьці зарабляе ў лесе і на сплаве. X. Верхне-Бярэзінская краіна. Верхне-Бярэзінская краіна складаецца з паветаў Ігуменьскага і Барысаўскага. Пасярэдзіне яе працякае Бярэзіна са сваімі прытокамі, а ў яе заходняй часьці — Птыч і верхні Нёман, які тут-жа, на захадзе Ігуменьскага пав., і пачынаецца. Мяйсцовасьць у заходняй часьці, асабліва ў Барысаўскім пав., паднятая, гарыстая. Сюды заходзіць частка Менскага ўзгор‘я. На паўночным усходзе Барысаўскага пав., каля Халопеніч, падымаюцца ўзгор‘і Катарсаў. Рэшта-ж краіны, асабліва яе паўднёвая частка і паяс уздоўж р. Бярэзіны, з‘яўляюцца роўнаю нізінаю. Гэтая нізіна пакрыта блізка ўсюдых пяшчанымі грунтамі з хваёвымі барамі на іх; на паўдні Ігуменьскага павету апроч таго знаходзіцца шмат трасніковых балотаў, што надае гэтай мяйсцовасьці палескі характар і робіць яе як-бы працягам Бабруйскага Палесься. Паднятыя часьці краіны маюць грунты найбольш супяшчаныя, часамі досіць ураджайныя, а дзе- ня-дзе трапляюцца і суглінкі. Значная часьць краіны, каля 2/5 цэлага яе прастору, пакрыта аграмаднымі лясамі; на паўдні краіны спатыкаецца шмат ліставых лясоў, на поўначы ў лясох найбольш хвоі ды елкі. Асабліваю лясістасьцю адзначаецца часьць краіны, што ляжыць на ўсход ад Бярэзіны (Любашанскія пушчы). Краіна мае рэдкае залюдненьне. З гэтага боку яна рэзка выдзяляецца з усіх суседніх краёў, дзе ўсюдых залюдненьне гусьцейшае, і зьбліжаецца да ляжачага на паўдня Палесься. Гаспадарка аднак стаіць тут досіць высака. Сеюць шмат бульбы і ячменю. Пашыраны лясныя промыслы, а ў Ігуменьскім пав. — хатнія рамёслы, асабліва ўсякія дзераўляныя вырабы. З хвабрык і заводаў найбольш бравароў і пільняў. У розных мяйсцох так сама шмат смалярняў і тэрпэтынных заводаў. Краіна вывозіць лес, а прывозіць хлеб. Сетка чыгунак у краіне рэдкая, шмат мяйсцовасьцяў ляжаць далёка ад чыгунак і гэта перашкаджае іх эканамічнаму разьвіцьцю. Важнейшыя мяйсцовасьці. Найбольшы горад краіны — Барысаў, з 20 тыс. люднасьці. Ляжыць ён на левым беразе Бярэзіны, на якой мае параходную прыстань, і пры чыгунцы. Барысаў вядзе досіць жывы гандаль лесам, смалою, дзёгцем, найбольш з Украінаю. Хвабрычная прамысловасьць разьвіта. Есьць дзьве вялікіх хвабрыкі сярнічак, 6 пільняў, шкляная гута, картонная хвабрыка і дзесяткі два дробных заводаў. Лік работнікаў даходзіць да 1700 чал. <picture> Краевід у Барысаўшчыне. Барысаў належыць да старых гарадоў; яго пабудаваў у XII в. полацкі князь Барыс Усеславіч. На востраве сярод Бярэзіны быў даўней замак, якога расейцы абярнулі ў вастрог. Са старых будынкаў ёсьць цікавы касьцёл, пабудаваны у XVII веку. На правым беразе ракі, на ўзгор‘ях высяцца акопы, зробленыя ў часе расейска-францускай вайны 1812 г. Барысаў іграў у часе гэтай вайны значную ролю. Недалека ад яго была нешчасьлівая пераправа цераз Бярэзіну Напаляонавых арміяў. <picture> Вясковая вуліца ў Барысаўскім Палесьсі. Ніжэй Барысава ёсьць на Бярэзіне прыстань Чарняўка і пры ёй невялікае, але прамысловае мястэчка, вядомае са сваіх ганчарскіх вырабаў. Недалёка ад яго ёсьць зялезныя хвабрыкі Радзівіла, якія працавалі на балотнай рудзе. Цяпер яны нячынныя. На поўначы Барысаўскага пав., на мяжы яго з Дзісьненскім, знаходзіцца невялікі, глухі гарадок Докшыцы, з 5 тыс. люднасьці. На захад ад Барысава, ў гарыстай і лясістай мяйсцовасьці над р. Гайнаю ляжыць старасьвецкае мястэчка Лагойск. Быў тут даўней вялікі замак, навакола якога былі на цэлую мілю параскіданыя меншыя замкі. Цяпер ад замкаў пазаставаліся толькі руіны, пазарастаўшыя лесам. Лагойскі двор належыў Тышкевічам, адзін з якіх быў наўчоным археолагам;ён шмат папрацаваў над памяткамі мінуўшчыны Беларусі Тышкевічы сабралі цэнны архіў і музэй і залажылі хвабрыкі ткацкую і зялезную. Цяпер Лагойск невялікае мястэчка з досіць разьвітым гандлем. У ваколіцах Лагойску ёсьць некалькі серных і зялезістых крыніцаў, якія ў мінулым веку славіліся сваімі лячэбнымі прыметамі, а цяпер аб іх забыліся. Барысаўскі павет р. Бярэзінаю дзеліцца на дзьве розныя часьці. На захад ад Бярэзіны — Менскае ўзгор‘е, грунты супяшчаныя і, хаця лясоў шмат, але ўсё-ж менш, чым у ўсходняй часьці, дзе цягнуцца, асабліва уздоўж вярхоўяў Бярэзіны, аграмадныя пушчы, на пяшчаных грунтох. Асабліва бязлюдны палескі характар маюць ваколіцы Бярэзінскага каналу. Праўда і там падымаецца каля Халопеніч узгор‘е Катарсаў, але яно займае невялікі куток. Дзякуючы багацьцю лесам, Барысаўскі павет вывозіць шмат лесу найцаннейшых сартоў (мачтавы лес), а так сама смалы і ськіпідару на Украіну і, па Бярэзінскаму каналу, — ў Рыгу і ў Заход. Эўропу. Павет багаты сенажацямі. Шмат дзе здабываюць зялезную руду. У заходняй часьці, каля Лагойску, шмат вапны. Прамысловасьць у павеце разьвіта слаба. Ігуменьскі павет ляжыць шырокім пасам, працягнутым ад Нёмна аж за Бярэзіну. Прырода яго на гэтым вялікім прасторы няроўная. Паўночна-заходняя часьць ляжыць на ўраджайнай зямлі, лясоў мае мала, а насяленьне густое. Па ўсім прыметам яна з‘яўляецца натуральным працягам Менскае краіны. Паўднёвая часьць, над Птычом, ляжыць найбольш на пяскох і пакрыта хваёвымі барамі і трасьніковымі балотамі, — такімі самымі, як і ў суседняй Палескай нізіне. Рэшта павету ляжыць напяшчаных і супяшчаных грунтох, мае шмат лясоў, хвойных і ліставых. Гэтыя ліставыя лясы цягнуцца па правым беразе Бярэзіны і над р. Сьвіслачай і складаюцца найбольш з ліпы і дубу. Апрача гаспадаркі люднасьць займаецца ляснымі промысламі, сплавам і хатнімі рамёсламі. Асабліва пашыраны вырабы з дрэва. Так, у раіоні ліставых лясоў шмат сялян заняты драньнём лыка, вырабам рагожаў, палазоў, дугаў, лапцяў, кашоў і іншых вырабаў з ясені, дуба, асіны і ліпы. Шмат дзе займаюцца бандаркаю. Хвабрычная прамысловасьць у павеце, апрача бравароў і пільняў, разьвіта слаба. Няма так сама і значных гандлёвых пунктаў. З мястэчак, апроч паветавага места Ігуменя (з 5 тыс. люднасьці), які ляжыць у глухой мяйсцовасьці, сярод аграмадных лясоў і мае вельмі малое эканамічнае значэньне, трэба сказаць аб мястэчку Бярэзыні. Ляжыць яно над р. Бярэзінаю, ў цэнтры аграмаднага палескага раіону. Мае параходную прыстань і вядзе значны гандаль дрэвам і смалою. У ваколіцах ёсьць вапельні. Люднасьці каля 4 тыс. чал. У заходняй часьці павету ляжыць рад дробных мястэчак,. як Узда, Дукора, Пухавічы, Пясэчна і г. д. Кожнае з іх мае сваю, часта вельмі цікавую, гістарычную мінуўшчыну, а цяпер з‘яўляецца гандлёвым пунктам. Спаміж іх выдзяляюцца Сьмілавічы — невялікае, але прамысловае і гандлёвае мястэчка, ляжачае за 5 міль ад Менску. Тут ёсьць суконная хвабрыка і некалькі гарбарняў, дзе найбольш працуюць татары, якіх у мястэчку шмат. <picture> Рака Бэрэзіна на мяжы Барысаўскага і Ігуменьскага пав. Сярод Ігуменьскіх і Барысаўскіх пушчаў шмат захавалася рэлігійных лягендаў аб асобных мяйсцовасьцях, зьвязаных найбольш з абразамі Прач. Багародзіцы. У такія мейсцы, гэтак званыя прошчы, у пэўныя дні, найбольш у маладзіковыя нядзелі, зьбіраюцца багамольцы з усяе ваколіцы, а часта і здалёку. З такіх прошчаў выдзяляецца Мар'іна Горка, — на паўдня ад Ігуменя. Была тут даўней мусіць паганская сьвятыня. Лягенда кажа, што нехта ахвяраваўся пабудаваць капліцу, пабачыўшы ў сьне Матку Божую і, выздаравеўшы, пабудаваў. У гэтай капліцы аказаўся цудоўны вобраз, які не гарэў пры пажарах і шмат каго ўздараўляў. З часам гэты вобраз стаў далёка вядомы. Кожную маладзіковую нядзелю атпраўляецца тут служба Божая. У Мар‘інай Горцы істнуе сельска-гаспадарская школа. <picture> Даўнейшыя тыпы беларусоў Меншчыны. XI. Мсьціслаўшчына. На паўночны захад ад верхняга і сярэдняга Сожа мяйсцовасьць значна вышэе, робіцца фалістаю. З Раданскай лясістай раўніны мы падымаемся на Дняпроўскае ўзгорь‘е, густа засе́ленае і малалеснае. Мсьціслаўшчынаю мы называем землі, ляжачыя на Дняпроўскім ўзгор'і, на ўсход ад Дняпра, а значыць паветы: Гарэцкі, Мсьціслаўскі, Чавускі, Магілеўскай губэрні і Красенскі павет Смаленскай губ. Дняпроўскае узгор'е ў Мсьціслаўшчыне даходзіць высачыні 120 сажняў. Даліны рэк зрэзуюць яго ўва ўсіх напрамках. Дняпро, ня могучы прабіцца цераз сьцяну ўзгор‘я, каб цекці, як яму трэба, на паўдня, даўгі час мусіць цекці на захад, аж пакуль пад Оршаю не прарве каменную сьцяну. Дняпро служыць мяжою Мсьціслаўшчыны з поўначы і захаду. Блізка што па ўсёй краіне заляглі ўраджайныя суглінкі. Прычынаю іх ураджайнасьці лічаць тое, што пад грунтамі ляжаць слаі маргелю. Толькі каля большых рэк цягнуцца шырокія паясы пяскоў. Сустракаюцца так сама і супяскі. Урэшце каля Мсьціславу ёсьць досіць вялікі востраў лёссу, на якім ляжаць шэрыя суглінкі. Гэта самы паўночны востраў лёссу на Беларусі. Балотаў сустракаецца мала і займаюць яны невялікія прасторы. Так сама блізка няма і вазёраў. З мінэральных багацьцяў, якія мае краіна, трэба адзначыць перад усім гліны, якія ў некалькі мяйсцох далі мажлівасьць разьвіцца кахельным і ганчарным рамёслам. Здабываюць тут так сама вапну (каля Мсьціслава, Дрыбіна, Чавускага пав.). У Красенскім (каля в. Пацёмкіна) і Гарэцкім пав. знаходзяць охру. Урэшце ў Мсьціслаўскім павеце (каля в. Вялікай Слабады) і ў Чавускім (каля в. Слабады) ёсьць зялезістыя крыніцы. У лясох Мсьціслаўшчыны расьце найбольш елкі (на захадзе). На ўсходзе краіны, (Мсьціслаўскі пав.), у лясох вельмі многа бярозы. Лясоў тут наагул небагата, — каля 25% агульнага прастору. Займаюць яны, ведама, горшыя грунты, бо лепшыя даўно расьцярэблены і забраты. Найбольш лясісты павет Чавускі, але і там лясоў ня больш 28%. Клімат Мсьціслаўшчына мае ўжо досіць халодны. Сярэдняя гадавая тэмпература каля + 4,5°. Да таго-ж клімат гэты ўжо зьбліжаецца крыху да кантынентальнага клімату Маскоўшчыны. Некаторыя географы лічаць, навет, што ўжо на ўсход ад Мсьціслаўшчыны клімат мае выразна-контынентальны характар. 14 Опадзі бывае сярэдне каля 500 мілл. ў год. Садам і наагул гаспадарцы тут ужо значна шкодзяць позьнія (у канцы вясны) за́маразкі. Дзякуючы сваім прыродным асобнасьцям, краіна заселена была вельмі рана. Гісторыя застае тут. ужо гарады крывічоў (а на паўдні — радзімічаў), якія былі ў залежнасьці то ад Полацку, то ад Смаленску. Цяпер краіна заселена досіць густа, — шмат гусьцей, чым усе іншыя краіны навакола. На 1 кв. вярсту выпадае да 60 чал. (у Гарэцкім пав.). Люднасьць уся — чыста беларуская, апрача жыдоў, якіх тут жыве, агулам лічачы, каля 10% (у Красенскім пав. жыдоў няма саўсім). Вясковая люднасьць займаецца гаспадаркаю. З ярыны сеюць шмат аўса, ячменю і бульбы. У Мсьціслаўскім павеце сеюць вельмі многа грэчкі (на паўдні павету, за Сожам, ляжаць пяскі), а ў Красенскім сеюць шмат лёну. У гэтых-жа двох паветах сеюць шмат канопляў. Гаспадарка тут, наагул кажучы, стаіць ня вельмі высака. Глаўная прычына гэтага — адсутнасьць шляхоў. Гэтую багатую краіну не пераразае ні адна зялезная дарога, а ні шоса. Усе чатыры паветавыя гарады ляжаць за дзесяткі вёрст ад бліжэйшай станцыі. Вадзяныя шляхі так сама маюць малое значэньне. Дняпро і Сож ідуць па мяжы краіны, а больш значных судаходных рэкаў няма. Няма ў краіне і вялікіх гарадоў. Пры такіх варунках збыт прадуктаў гаспадаркі ня лёгкі, а дзеля таго і гаспадарка стаіць нявысака. У сялянскіх гаспадарках часта яшчэ аруць сохамі, аб палепшаных машынах ня знаюць, штучных гнаёў ня ўжываюць. Аднак бліжэй да зялезных дарогаў гаспадарка выглядае ляпей. У кожным разе гаспадарка далей на ўсход — яшчэ горшая. Садоў у краіне шмат. Асабліва ў Красенскім пав. Трапляюцца і вялікія прамысловыя гаро́ды. Гадоўля скаціны і коней пастаўлена досіць добра. Есьць шмат скаціны палепшанай пароды. У Красенскім павеце разьвіта сыраварэньне. Хвабрычная прамысловасьць у краіне ня значная. Толькі ў Гарэцкім павеце ёсьць значныя ткацкія хвабрыкі, — у м. Дуброўне, і кахляныя, — у м. Копысі. Есьць яшчэ досіць бравароў. У заходніх паветах краіны ёсьць шмат мястэчак, у якіх квітнуць рамёслы і йдзе бойка гандаль. У Красенскім пав., як і у ўсёй Смаленшчыне і ў Расеі, мястэчак няма. Гэта вельмі дрэнна адбіваецца на яго эканамічным жыцьці. Гандаль там ідзець найбольш на ярмарках, якія ад часу да часу зьбіраюцца ў большых сёлах. Важнейшыя мяйсцовасьці. Мсьціслаў, — адзін са старэйшых беларускіх гарадоў. Успамінаецца аб ім першы раз у XII веку. Быў ён сталіцаю асобнага княжства, пасьля належыў да Смаленскага княжства і ўрэшце апынуўся пад Літвою. У XVI веку яго зрабілі галоўным горадам Мсьціслаўскага ваяводзтва, — самай усходняй з земляў Рэчы Паспалітай. Дзякуючы такому свайму палажэньню, шмат цярпеў Мсьціслаў ад маскоўцаў. У часы цара Аляксея на Мсьціслаў напаў маскоўскі ваявода Трубецкой, які, ўзяўшы яго, перарэзаў блізка ўсіх людзей. Гэты страшны ўчынак і дагэтуль жыве ў памяці народнай пад імем „Трубяцкой разьні“. Мсьціслаў быў тады досіць вялікім горадам, разы ў тры большым, чым цяпер. У нашыя часы Мсьціслаў — невялікі правінцыяльны гарадок, — з 10 тыс. люднасьці. Ляжыць ён у вельмі пекнай мяйсцовасьці, зрэзанай ярамі. Гістарычных памятак засталося ня шмат. Засталася высокая, абкружаная глыбокім ровам, Замковая гара. Есьць яшчэ і другая Замковая гара, — Дзявочая гара, дзе ў часы паганскія была пэўне бажніца. З старых будынкаў ёсьць касьцёл і праваслаўны Тупічаўскі (ў прадмесьці Тупічаве) манастыр, з цудоўным абразом Прачыстае. Манастыр пабудаваны ў XVI веку. З мястэчак Мсьціслаўскага пав. (а ёсьць іх шмат і ўсе заселены ўбогай жыдоўскай люднасьцю) найцікавейшае Хіславічы. Ляжыць яно над р. Сожам, на мяжы з Рослаўскім пав. Жыхараў у ім каля 5 тыс. Хіславічы вядуць торг хлебам і лёнам, скупляючы іх, глаўным чынам, у суседніх Рослаўскім і Красенскім паветах. Мсьціслаўскі павет — чыста земляробскі. На паўночным захадзе мае ён грунты сугліністыя, далей на паўдня, — аж да Сожа, йдуць шэрыя суглінкі на лёссе, а за Сожам ляжыць значны кавалак бедных пяшчаных грунтоў. Сяляне сеюць шмат канапель і грэчкі. У Чавускім павеце ёсьць некалькі вельмі старых мястэчак, як, прыкладам, Радамля, даўней досіць вялікі горад, як лічаць навет, сталіца радзімічаў. Цяпер толькі старое гарадзішча прыпамінае аб мінуўшчыне. Чавусы так сама досіць стары гарадок, з 6 тыс. люднасьці. Вырас ён, як і некаторыя іншыя мястэчкі на ўсходзе Магілеўшчыны, каля каталіцкага манастыра; манастыра гэтага даўно ўжо няма: яго закрылі расейцы ў мінулым веку. Найбольш жывое мястэчка ў Чавускім павеце — гэта Дрыбін. Люднасьць гэтага мястэчка і яго ваколіцаў досіць прамысловая. Займаецца яна, апроч гаспадаркі, вырабам кахляў, усякімі дзераўлянымі вырабамі, а глаўнае шапавальствам. Дрыбінскія шапавалы слаўны на ўсю ўсходнюю Беларусь. Робленыя імі шапкі магеркі толькі апошнія часы пачала выцясьняць з ужытку хвабрычная тандэта. Заходняя частка Чавускага павету пакрыта лёгкімі пяшчанымі і супяшчанымі грунтамі, на якіх яшчэ засталося шмат лесу. Рэшта-ж павету мае сугліністую зямлю і чыста земляробскі характар. Такі-ж характар мае і сумежны з Чавускім Гарэцкі павет. Гаспадарка тут стаіць досіць добра, дзякуючы ўраджайным грунтом і болей выгоднаму збыту: — ў павеце ёсьць шмат вялікіх мястэчак, ды і чыгункі блізка праходзяць. Грунты Гарэцкага павету сугліністыя і толькі ўздоўж Дняпра цягнуцца пяскі. Горкі (альбо Гарыгоркі) — найбольш слаўныя сваймі школамі. Даўней быў тут вышэйшы агранамічны інстытут, які меў аграмаднае значэньне ў гаспадарскім і культурным жыцьці Беларусі. Сярод прафэсараў яго былі такія наўчоныя, як Людагоўскі, Стэбут і інш., якіх працаю створана расейская агранамічная навука. У 1863 гаду расейцы закрылі Гарыгарэцкі Інстытут і перанеслі яго габінэты ў Пецярбург. А на мейсцы інстытуту адкрылі сярэднюю ўжо агранамічную школу, якая істнуе і дагэтуль. Пры школе істнуе завод гаспадарскіх машынаў, конскі завод, вялікі фруктовы сад і цудоўны парк. Істнуе апроч таго ў Горках каморніцкая школа.—Жыхараў у Горках каля 7 тысячаў. На захадзе Гарэцкага пав. над Дняпром ляжыць старасьвецкі горад Копысь. Істнаваў ён яшчэ ў XI веку і належаў тады да Полацку. Пасьля яго шмат разоў палілі маскоўцы. Са старасьветчыны тут засталося дагістарычнае яшчэ гарадзішча і вельмі старая (найстарэйшая ўва ўсёй Магілеўшчыне) царква. Копысь у нашыя часы найбольш славен сваймі кахлянымі заводамі, якіх у ім ёсьць больш дзесятка і на якіх працуе каля 500 работнікаў. Есьць апроч таго пры ім прыстань на Дняпры. Люднасьці мае Копысь каля 4 тысячаў. Дуброўна, з 8 тыс. люднасьці. Мястэчка гэта асабліва вядома тым, што тут спрадвеку ткуцца жыдоўскія талясы (рэлігійная адзежына). Істнуе некалькі ткацкіх хвабрыкаў, спаміж каторых адна вялікая, з 500 работнікамі. Апроч таго ля мястэчка здабываюць вапну. На Дняпры ёсьць тут бойкая прыстань і вэрф, дзе будуюцца баркі. Урэшце на мяжы з Красенскім паветам знаходзіцца мяст. Ляды, ў якім каля 8 тыс. люднасьці. Гэта вельмі гандлёвае мястэчка. Таргуе найбольш пянькою і лёнам. Есьць у ім вялікі завод, дзе трэплюць пяньку. У Красенскім павеце, як мы ўжо казалі, няма мястэчак і няма таго бойкага тарговага элемэнту, які найбольш аджыўляе нашыя мястэчкі, — жыдоў. Дзеля гэтага з гандлёвага боку Красенскі павет цягнецца да мястэчак сумежных паветаў: — Гарэцкага і Мсьціслаўскага. Красны (альбо, як даўней ён называўся, Красен), невялікі гарадок, істнаваў яшчэ ў XII веку і быў палітычна залежным ад Смаленска. У 1812 гаду адбылася тут вялікая бітва паміж французамі і маскоўцамі. Красны мае каля 3 тыс. люднасьці. Гандлюе найбольш пянькою і хлебам, якія адпраўляе на Парэцкую прыстань (у Смаленшчыне, на р. Касплі). Такі сама гандаль вядзе і найбольшае сяло Красенскага пав. — Дасугава, (750 чал. люднасьці.) На паўдні Красенскаго пав. ляжыць с. Андрусава, дзе быў у 1667 г. падпісаны мір паміж Маскоўшчынаю і Польшчаю Красенскі павет мае грунты супяшчаныя і сугліністыя, вельмі ўраджайныя. У павеце вельмі разьвіта садаўніцтва, з якога тут сяляне маюць добры зыск. Сяляне сеюць шмат лёну і канопляў. Сеюць так сама шмат і канюшыны. Добра тут пастаўлена малочная гаспадарка. У павеце ёсьць некалькі вялікіх сыраварняў і шмат меншых. Хвабрычная прамысловасьць саўсім нязначная. Павет наагул чыста земляробскі. VII. Аршанская краіна. — (Паўночная Магілеўшчына). Тры паветы, якія разьлягліся на захад ад Дняпра, на Дняпроўскім ўзгор'і і яго спадах— Аршанскі, Сеннінскі і Магілеўскі маюць між сабою шмат супольпага: густата люднасьці, спосабы гаспадаркі, мінуўшчына ўва ўсіх трох вельмі падобная. Адарваныя Дняпром, заходнія часткі Дняпроўскага Узгор'я ляжаць у гэтых паветах некалькімі гнёздамі, разьдзеленымі р. Друцьцю і яе прытокамі. Высачыня Дняпроўскага Узгор‘я тут даходзіць 120 сажняў. Узгор‘е стварае мяйсцовасьць моцна фалістую з атхонаватымі спадамі ўзгоркаў і пакрыта найбольш супяскамі. К захаду, ў бок Лепельскага пав., узгор‘е памалу зьніжаецца, пераходзячы ў раўніну, густа засееную вазёрамі ды імховымі балотамі, моцна прыпамінаючы суседнюю Лепельшчыну. На самай заходняй мяжы краіны (з Барысаўскім пав.) падыймаецца значнае горнае гняздо Катарсаў. К усходу ад Воршы, Дняпроўскае Узгор'е, дайшоўшы найбольшай высачыні (128 саж.), рэзка абрываецца над вялікай пяшчыстай раўнінай, пасярод якой ляжаць Верацейскія Балоты. Далей на ўсход за Верацейскімі балотамі, мяйсцовасьць ізноў вышэе. На паўдня, ў Магілеўскім пав., узгор‘е, нязначна зьніжаючыся, пераходзіць у Раданскую і Палескую нізіны. Аршанская краіна багата вадзянымі шляхамі. На ўсходзе яе цячэ Дняпро, па якім тут ужо ходзяць і параходы, а на поўначы - Дзьвіна і яе прытокі, каторыя вельмі блізка падыходзяць к Дняпровым прытокам, дзеля чаго тут у даўныя часы йшло шмат вадзяных шляхоў і волакаў (мяйсцоў, дзе чаўны перацягаваліся з аднэй рэчкі ў другую). Шмат ёсьць тут і азёраў; паміж іх найбольшыя — Лукомскае (22 кв. вяр.), Чарэйскае і Сядява. У азёрах шмат рыбы. Што да мінэральных багацьцяў краіны, то пры берагох Дняпра і ў некалькіх іншых мяйсцох здабываюць найлепшага гатунку вапну. У Сеннінскім і Аршанскім паветах здабываюць балотную зялезную руду. Краіна багата так сама мінэральнымі крыніцамі, — некаторыя з іх абсьледжаны і апісаны, але шмат есьць такіх, аб якіх ведае толькі мяйсцовая люднасьць, як аб лечачых розныя хваробы. Ды і з апісаных ужо крыніцаў ні адна, як трэба, ня выкарыстана. Аршанская краіна мае яшчэ досіць многа лясоў. Толькі ў Сеннінскім павеце лясоў засталося менш, але два другія па лясістасьці сярод паветаў Магілеўскай губэрні займаюць першае мейсца. У лясох найбольш елкі, асіны, бярозы У Магілеўскім-жа павеце найбольш хваёвых бароў. Лясныя промыслы маюць у краіне вялікае значэньне, асабліва ў Аршанскім павеце. Лес адгэтуль адпраўляецца ва ўсе бакі і па зялезных і па вадзяных шляхох. Гаспадарка ў краіне стаіць добра. Народ тутэйшы, спрадвеку заняты толькі гаспадаркаю, каля зямлі хадзіць умее добра. Плугі тут ужо замянілі сохі даўно. Сяляне ўжываюць штучныя гнае, акуратна вырабляюць ральлю. Дзеля таго хлеба тут свайго хватае, а яшчэ шмат і вывозіцца за межы краіны. З ярыны сеюць шмат аўса, ячменю, бульбы. У Аршанскім і Магілеўскім паветах сеюць шмат лёну і канапель. У Сеннінскім павеце сеюць больш чым у іншых пав. ячменю, што тлумачыцца суседзтвам гэтага павету з Полаччынаю; так сама шмат сеюць гароху. У краіне разьвіта садаводзтва і агародніцтва, асабліва пад Магілевам. У Аршанскім павеце, над Дняпром, шмат ёсьць заліўных сенажацяў. Дзякуючы гэтаму тут дзержаць шмат скаціны. З промыслаў, апрача лясных, віднае мейсца займае рыбалоўства ў Дняпры і вельмі багатых рыбаю вазёрах Сеннінскага пав. З хатніх рамёслаў асабліва разьвітыя дзераўляныя вырабы. Прамысловасьць хвабрычная найбольш разьвіта ў Магілеве і Воршы. Шмат ёсьць у краіне пільняў і бравараў, але спатыкаюцца і іншыя хвабрыкі — па вырабу сярнічак, шкляныя гуты, хімічныя заводы, паперні. Есьць яшчэ шмат вялікіх млыноў. Люднасьць жыве ў краіне ня лішне густа — радзей чым у суседніх Мсьціслаўшчыне і Полацкім Наддзьвіньні, аднак гусьцей чым у Палесьсі. Вёскі яшчэ маюць значную вялічыню, але ужо шмат меншыя, чым на паўдні. Далей на поўнач, у марэнным краю, вёскі саўсім маленькія, з некалькіх хатаў. Аршанская краіна ёсьць аднэй з найцікавейшых краінаў Беларусі, як з боку сваёй мінуўшчыны, так і цяперашняга ўнутраньняга культурнага жыцьця. Край сьвятых вазёраў, цудоўных крыніцаў і старэнькіх — старэнькіх мястэчак, край, дзе гісторыя густа разсеіла сьляды свае: — тысячагадовыя каменныя крыжы пры дарогах, старасьвецкія курганы, гарадзішчы, закінутыя ў нетры лясоў. <picture> Спрадвечныя могілкі ў цэнтральнай Беларусі. Край, за каторы праз тры вякі білася Масква з Беларуска-Літоўскай Дзяржаваю. Білася дзеля таго, што край гэты ёсьць брамаю да Беларусі і да Маскоўшчыны. Часта яго ўсходнюю частку так і называюць „Смаленская Брама". Цэнтр Беларусі быў абаронены са стараны Маскоўшчыны: з поўначы Дзьвіною і бязлічнымі вазёрамі Віцебшчыны, з усходу Дняпром, Сожам і Палескімі пушчамі, што пакрывалі берагі гэтых рэкаў. Але паміж Дняпром і Дзьвіною заставалася паласа зямлі без вялікіх рэкаў, і іншых перашкодаў для руху, досіць густа залюднёная, а значыць з расьцярэбленымі лясамі. Спрадвеку сюдою йшлі дарогі з усходу на захад і тут яны крыжаваліся з яшчэ важнейшымі ў даўныя часы дарогамі — з паўдня на поўнач (з Варагаў у Грэкі, Дзеля таго тут ад прадаўных часоў пазакладаліся гарады. Досіць добрыя грунты спрыялі гаспадарцы, а дзеля таго ў краіне была густая і вясковая люднасьць. Зразумела дзеля гэтага, чаму Маскоўскія войскі, нападаючы на Беларусь, кідаліся наўпярод у гэтую „Смаленскую Браму.“ Паяс між Дняпром і Дзьвіною крыху толькі шырэйшы за 100 вёрстаў. Але ў ім, як раз пасярод яго, ляжаць вялікія Верацейскія Балоты. Дзеля гэтага Смаленская брама робіцца саўсім вузкою. Дарогі з усходу на захад мусяць ісьці праз вузкі калідор паміж Дняпром і Верацейскімі балотамі. Каб заўладаць Смаленскаю Брамаю і непрапусьціць праз калідор ворага і Маскоўшчына і Літва будавалі крэпасьці. — Смаленск замыкаў Браму з — усходу, а Ворша з - захаду. Важнейшыя мяйсцовасьці. Ворша. На крыжаваньні дзьвёх чыгунак праразаючых краіну, на высокіх берагох Дняпра, недалёка ад того мейсца, дзе ён павяртае на паўдня і дзе на ім ёсьць Кабеляцкія Парогі, раськінулася Ворша. Гэта надта стары горад; ўспамінаюць аб ім ле тапісы ў XI веку, але пэўне быў ён яшчэ і ў дагістарычныя часы. У часах літоўскіх была Ворша значнай крэпасьцю, якая закрывала Смаленскую Браму. Тут-жа адбываліся зборы беларуска-літоўскага і польскага войска перад паходамі на Маскву. У 1564 г. пад Воршаю Маскоўцы былі моцна разьбіты беларуска- літоўскім войскам. За тое маскоўцы ў тым-жа сталецьці некалькі разоў нападалі на Воршу, палілі і рабавалі яе. У XVII веку тут пазакладана было шмат манастыроў. З іх да нашага часу дажылі толькі 2 праваслаўныя Кутэінскія (над рэчкаю Кутэінкаю) манастыры. Усе-ж каталіцкія манастыры маскоўскі ўрад скасаваў. З правядзеньнем чыгунак места стала моцна расьці. Узрасла і прамысловасьць. Цяпер у Воршы ёсьць некалькі дзесяткаў заводаў. З іх найбольшы драцяна-цьвяковы завод, а так сама хімічны завод; абодвы маюць па 200—300 работнікаў. Ворша мае адну з найбольшых дняпроўскіх прыстаняў, з якой адпраўляецца шмат хлебных і лясных грузаў. З Воршы па Дняпру ўніз ходзяць параходы. Надзвычайна дагоднае географічнае палажэньне абяцае Воршы важную будучыну. Цяпер-жа яна выглядае досіць бедна. Люднасьці ў Воршы—каля 25 тыс. Частка Аршанскага павету, што ляжыць на ўсход ад Верацейскіх балотаў, мае ў сабе шмат падобнасьці да суседняй Смаленшчыны. З тамашніх мястэчак можна адзначыць Ліозну, Любавіч, Рудню і Бабінавічы. Мястэчкі гэтыя досіць бойка таргуюць лесам і лёнам, а часткаю і хлебам. Пры станцыях праходзячай тут Рыга-Арлоўскай чыгункі, ёсьць значныя хвабрыкі, абрадатуючыя лён, напрыклад у Крынках — лёна-прадзільная хваб- рыка, з 300 работнікамі). Стары горад Бабінавічы, стаіць у глухой лясістай мяйсцовасьці, над р. Лучосаю і гандлюе лесам. Жыхараў у ім усяго каля 2 тыс. На захадзе Аршанскага пав. ёсьць некалькі мястэчак, ляжачых у багатай мяйсцовасьці з ураджайнай зямлёю. Дзеля таго яны найбольш таргуюць хлебам: — скупляюць яго і вывозяць праз станцыі праходзячай тут Маскоўска-Берасьцейскай чыгункі. Спаміж такіх мястэчак можна адзначыць Коханава (ляжыць пры чыгункавай станцыі), Смальяны, Абольцы і інш. Магілеў. На спадах Дняпроўскага ўзгор‘я, на мяжы яго з Палескай і Раданскай нізінамі ляжыць адзін са значнейшых беларускіх гарадоў — Магілеў. Займае ён высокі, ўзгоркаваты правы бераг Дняпра. А за Дняпром знаходзіцца яго прадмесьце — Лупалава. Калі заложаны Магілеў — вестак у гісторыі няма. Адно толькі вядома, што людзі тут жылі яшчэ ў самую далёкую дагістарычную эпоху. Імя сваё Магілеў нібы дастаў ад іменьня разбойніка Магілы, які жыў у лясной нетры над Дняпром. Гэта, праўда, толькі лягенда. Спачатку Магілеў належыў Віцебскім князём. Найбольш разросься і разбагацеў горад у XVI ды ХVІІ вякох. Каралі, хочучы забяспечыць сабе вернасьць магілеўцаў, на далі гораду шмат усякіх прывілеяў. Магілеў вёў тады шырокі гандаль з Рыгаю, Масквою, Украінаю, а так сама і з нямецкімі гарадамі. — Лейпцыгам, Кёнігсбэргам, Данцыгам і г. д. Хоць шмат шкоды прыносілі Магілеву маскоўскія напады таго часу, але горад далей рос і багацеў. Найбольш шкоды прынясла Магілеву вайна швэдская, калі яго займалі, то швэды, то маскоўцы, пры чым і адны і другія рабавалі жыхароў, а ўрэшце маскоўцы, па загаду цара Пятра, спалілі ўвесь горад. Пасьля таго Магілеў апусьцеў і ўжо ня мог паправіцца аж да апошніх часоў. Са старасьвецкіх будынкаў найбольшай увагі заслугуюць Ратуша і Брацкі Манастыр з царквою Сьв. Вадохрышча, пабудаваныя ў XVII веку. Апроч таго цікавы з боку малярства сабор Сьв. Язэпа, пабудаваны ўжо ў часы расейскія. Гарадзкія валы, прыпамінаўшыя сабою гэраічную абарону магілеўцамі роднага места, нядаўна былі зраўняны з зямлёю па загаду губэрнатара. Хвабрычная прамысловасьць у Магілеве невялікая. Істнуе досіць многа малых прадпрыемстваў — табачныя хвабрыкі, гарбарні, пільні, бравары і г. д. За тое шмат ёсьць рамясьнікоў. З промыслаў найбольш пашырана — агародніцтва, рыбалоўства, выраб алею, ганчарства і ўрэшце - гарбарства. Гарбарства моцна разьвіта ў прадмесьці Лупалове — за Дняпром. Магілеў таргуе глаўным чынам скурамі, салам і хлебам. На Дняпры ёсьць значная прыстань. На паўдня ад Магілева ляжаць старыя манастыры Буйніцкі і Варкалабаўскі, пабудаваныя ў XVII вяку. На захад ад Магілева, над р. Друцьцю знаходзіцца Бялыніцкі Манастыр, а ў ім слаўны на ўсю Беларусь цудоўны абраз Прачыстай. З XVI веку і да гэтага часу ў Бялынічы сходзяцца што году дзесяткі тысяч багамольцаў. Даўней манастыр гэты йграў значную культурную ролю; пры ім, напрыклад, была друкарня, школы і г. д. Пасярод павету ляжыць невялікае, вельмі старое м-ка Галоўчын, якое даўней было горадам і, як кажа лягенда, мела „15 цэркваў і 100 кузьняў.“ Над Дняпром, вышэй Магілева ляжыць Шклоў. Гэты стары гандлёвы горад гадоў сто назад быў багацейшы за Магілеў. Цяпер яго значэньне крыху зьменшылася. Аднак і цяпер Шклоў вядзе бойкі гандаль лесам, пянькою, красным таварам і футрамі. Есьць у Шклове і некалькі значных хвабрыкаў: — вялікая паперня (робіць картон) з 600 работнікаў, хвабрыка сярнічак і інш. Усёй люднасьці ў Шклове каля 7 тыс. Люднасьць складаецца блізка з адных жыдоў. Адзін са старэйшых беларускіх гарадоў — Друцк, над р. Друцьцю — цяпер ёсьць маленькім бедным мястэчкам. На востраве сярод ракі падыймаюцца валы аграмаднага гарадзішча, прыпамінаючыя слаўныя часы Друцка. У розных мяйсцох Магілеўскага пав. знаходзяцца ўздараўляючыя мінэральныя крыніцы. Такія крыніцы есьць напрыклад у в. Лалыкавічах над Дняпром і туды зыходзяцца тысячы народу, лічачы крыніцу цудоўнай. Есьць зялезныя крыніцы на захадзе павету, каля м. Цяцерына і ўрэшце каля м. Шапялевічаў знаходзіцца во́зера Хіцемля, вада з якога памагае ад наскурных і інш. хваробаў. Магілеўскі павет мае грунты сугліністыя і супяшчаныя, дагодныя для гаспадаркі. Толькі на паўднёвым захадзе цягнуцца пяскі, якія з‘яўляюцца працягам Бярэзінскага Палесься. У Сеннінскім павеце ёсьць цэлы рад мястэчак, у цяперашнія часы невялікіх і бедных. М. Сенна — невялікі гарадок з 8 тыс. люднасьці. Недалёка на захад ад яго ёсьць зялезныя крыніцы. На паўдні павету, пры станцыях Маскоўска-Берасьцейскай чыгункі павырасталі значныя гандлёвыя мястэчкі, якія таргуюць хлебам і лесам. З іх найважнейшае Талочын. У ім між іншым ёсьць і дзьве хвабрыкі: вялікая шкляная гута (з 4-мя сотнямі работнікаў) і дражджавы завод. Люднасьці ў Талочыне каля 2 тыс. чал. Пры ст. Крупкі ёсьць хвабрыка сярнічак. У паўночна-заходняй часьці павету, над вялікім возерам ляжыць старое мястэчка Лукамля, вядомае яшчэ з XI веку. Даўней Лукамля была сталіцаю асобнага княжства. Цяпер гэта невялікае і беднае мястэчка. На захад ад Лукамскага возера падымаецца ўзгор'е Катарсы. Сеннінскі павет ляжыць на грунтох багатых, сугліністых - і супяшчаных. Люднасьць яго, апроч гаспадаркі, займаецпа ляснымі промысламі і рыбалоўствам. Мяйсцовасьць у Сеннінскім і Аршанскім паветах, каля Дняпроўскага ўзгор‘я, вельмі пекная, яна навет, як піша аб ёй у сваіх мэмуарах царыца Кацярына II, „прыпамінае ангельскі парк‘. ХІІІ. Краіна Задзьвінскіх узгор‘яў (Віцебшчына). На поўнач ад р. Дзьвіны і ад Полацкай нізіны падыймаюцца, сярод лясоў і вазёраў, Задзьвінскія узгор'і. Яны запаўняюць сабою паветы Невельскі, Гарадоцкі, Віцебскі, Себежскі і беларускія часткі паветаў Люцынскага і Апочацкага. Падняўшыся ўсхонавата над правым берагам Дзьвіны ў Віцебскім павеце, ўзгор'е запаўняе гэты павет і йдзе далей на поўнач у паветы Гарадоцкі і Невельскі, пад імем Віцебска- Невельскай Горнай Грады. Найбольшай высачыні даходзіць града на поўнач ад Гарадка (Паганаўская гара — 136 саж.). У Невельскім павеце, каля паўночнай мяжы Беларусі, узгор'е робіцца асабліва высокім, спады яго ўсхонаватымі, мяйсцовасьць прыймае выгляд саўсім горны, як мы пісалі на стр. 13. Гэтае высоае горнае гняздо, як яго некаторыя географы называюць, ,,Райскія горы“, цягнецца з Невельскага пав. на захад, у Себежскі павет, і там ужо значна зьніжаецца, асабліва за м. Себежам. Заходзіць гэтае ўзгор'е і ў Люцынскі пав., дзе дайшоўшы значнай высачыні каля м. Люцына, ізноў ніжэе, далей на захад пераходзячы ў Надбалтыцкую Нізіну. У Апочацкім і Вялікалуцкім пав. гэтыя-ж ўзгор‘і вядомы пад імем „Вязаўскіх гораў" Задзьвінскія ўзгор‘і дзеляць воды басэйну Дзьвіны і рэкаў Ловаці і Вялікай, ўпадаючых: першая ў возера Ільмень, а другая ў воз. Пскоускае. Абодвы вазёры злучаны рэкамі з Фінскай затокаю. Рэкі Ловаць, Вялікая і некаторыя іх прытокі пачынаюцца ў Краіне Задзьвінскіх Узгор'яў, ля самай беларускай мяжы з Маскоўшчынаю і вялікага эканамічнага значэньня для Беларусі ня маюць. Як ні адна іншая краіна Беларусі, засеена Задзьвіньне невялікімі вазёрамі. Усё сказанае вышэй аб марэнным краю безпасрэдна адносіцца да Задзьвіньня, бо яно як раз і з‘яўляецца найбольш тыповаю — марэннаю краінаю. З вазёраў найбольшыя воз. Няшчорда, воз. Іван, воз. Себежскае, воз. Невельскае, воз. Сьвібла. У гэтых вазёрах водзіцца шмат рыбы і рыбалоўства, дзеля таго, дае тут люднасьці значны зарабатак. Аднак пры правядзеньні належнай рыбнай гаспадаркі можна было-б з вазёраў гэтых мець даходы ў шмат разоў большыя. Рака Дзьвіна пераразае папалам Віцебскі павет. Тут ужо яна судаходная. Ад Віцебску ў абодвы бакі ходзяць і баркі і параходы. Недалёка ад Віцебску на р. Дзьвіне ёсьць значныя парогі. (Руба і Капачы). З прытокаў Дзьвіны важнейшы р. Вобаль, якая пачынаецца з возера Езярышча ў мяйсцовасьці, асабліва густа засеенай вазёрамі і як раз недалёка ад р. Ловаці. Істнаваў дзеля таго праект злучыць гэтыя рэкі каналамі. Праўда р. Ловаць лёгка было-б зьвязаць каналамі і з іншымі прытокамі Дзьвіны. Краіну пакрываюць вельмі разнародныя грунты. На Віцебска- Невельскай Градзе ляжаць глаўным чынам сугліністыя і цяжкія гляістыя грунты, на захадзе-ж краіны, у Себежскім і Люцынскім паветах, пераважаюць супяскі, хаця шмат спатыкаецца і суглінкаў. На спадах узгор‘я, на ўсход і захад ад м. Гарадка, ляжаць дзьве значныя плямы неўраждайнага падзолу, а каля некаторых рэкаў заляглі значныя абшары пяшчаных грунтоў. Асабліва гэта трэба сказаць аб прытоках р. Вобалі. Клімат краіны яшчэ мае на сабе значныя ўплывы недалёка ляжачага мора, але ўжо досіць халодны. Сярэдняя гадавая тэмпература каля + 5°, тэмпература студзеня — 7,5°. Ападаў бывае шмат: — каля 6 міл. Неба па большай часьці захмурана. Такі клімат ня вельмі спрыяе гаспадарцы на цяжкіх грунтох, ці можа, ляпей кажучы, вымагае на цяжкіх грунтох вельмі культурнай і акуратнай гаспадаркі, караючы за ўсякую памылку вымаканьнем руні, гніцьцём збожжа і г. д. <picture> Хатнія вырабы ў Віцебшчыне. Бажніца сваёй работы15 . У гаспадарцы тут на першы плян выступаюць дзьве расьціны: ячмень і лён. Ячменю ў Задзьвінскай краіне сеюць больш, чым дзе на Беларусі. Аўса-ж за тое сеюць тут менш, чым у большасьці краінаў. Тлумачыцца гэта часткаю кліматычнымі варункамі, часткаю суседзтвам Латвіі, дзе ячменю сеюць асабліва шмат. Шмат сеюць у краіне і лёну, хаця менш, чым у суседняй Смаленшчыне. З гэтага боку краіна займае пасьля Смаленшчыны другое мейсца ў Беларусі. Гаспадарка ў Задзьвінскай краіне наагул стаіць нявысока. Затым і ўраджай тут нізкі. Рамёслы ў краіне слаба разьвіты. Тых вялікіх прамысловых мястэчак, якія мы бачылі навет у суседняй Магілеўшчыне тут саўсім няма. Тутэйшыя мястэчкі бедныя і невялікія, вядуць найбольш толькі дробны гандаль. З рамёслаў найбольш разьвіты тыя, што вырабляюць дрэва — прыкл. бандарства, (у Віцебскім і Невельскім паветах). У гэтых-жа паветах шмат рамясьнікоў занята гонкаю смалы і дзёгцю. Досіць разьвіта кравецтва (у Гарадоцкім, Люцынскім, Віцебскім, пав.), а на захадзе краіны (Люцынскі, Себежскі пав.) шмат кавалёў. Хвабрычная прамысловасьць у краіне невялікая. Толькі піваварных бравароў ёсьць шмат (больш чым дзе), ёсьць некалькі хвабрыкаў сярнічак. Наагул кажучы, ўся блізка хвабрычная прамысловасьць працуе ў самым Віцебску, які сярод гарадоў беларускіх займае віднае мейсца па сваей прамысловасьці. Рэшта-ж краю з прамысловага боку стаіць вельмі нізка. Такі эканамічны заняпад Задзьвінскай Краіны часткаю тлумачыцца яе рэдкай залюднёнасьцю. Аднак гэтае агульнае тлумачэньне тутака ўжо затым несправядліва, што як раз адсюль шмат народу йдзе на зарабаткі — асабліва ў расейскія вялікія гарады — Петраград і Маскву. Трэба дзеля таго зьвярнуць асаблівую ўвагу на гісторыю краіны. Спрадвеку краіна была заселена крывічамі і належала да Віцебскага а часткаю да Полацкага княжстваў. Так сама спрадвеку праз яе йшлі вялікія шляхі з паўдня — да Ноўгараду і Пскова і да Варажскага Краю. Дзеля таго тут ніколі ня сьціхала барацьба беларусоў з суседзямі. Асабліва барацьба гэтая разгарэлася тады, калі ўзмацнела Масква і ўсе землі беларускія сабраліся ў Літоўска-Беларускую Дзяржаву. Азёрны Задзьвінскі край быў для гэтай дзяржавы тэй сьцяною, якая бараніла ад Маскоўшчыны самае яго сэрца, яго культурныя цэнтры Полацак, Вільню. Дзеля таго праз увесь час войнаў з Масквою тут адбываліся самыя зацятыя бітвы. Абедзьве стараны стараліся замацаваць за сабою Азёрны край, і дзеля таго, будавалі тут замкі і крэпасьці. Уся краіна засеена руінамі гэтых крэпасьцяў, якія сумна высяцца на астравох азёр, на ўсхонаватых узгорках, альбо ў лясной нетры. Саўсім зразумела, што спакойнай гаспадарскай люднасьці ў часе войнаў жыцьця ня было. I толькі калі барацьба скончылася, край пачаў аджываць. Праз увесь 16-ты век, калі рэшта Беларусі жыла найбольш шырокім нацыянальна культурным жыцьцём, паветы Себежскі і Невельскі разам з Усходняй Беларусьсю (Смаленшчынаю) прабылі пад уладаю Маскоўшчыны, якая і тады старалася іх абмасковіць. Пэўне-ж гэтае сталецьце так сама вельмі нядобра адбілася на жыцьці Задзьвіньня. На мове тамашніх беларусоў гэта асабліва моцна адбілася. I да нашых часоў яны дамешуюць да мовы шмат расейскіх словаў і зваротаў. Для лепшай абароны граніцаў Вялікія князі і Каралі раздавалі землі на паграніччы вайсковым людзям, якія называліся панцырнымі баярамі, альбо шляхтаю. У часох прыгону яны былі вольнымі. Гэта адбілася і на іх патомках, якія замажнейшыя і культурнейшыя ад звычайных сялян. Патомкаў гэтых панцырных баяраў шмат ёсьць у Себежскім, Невельскім і іншых прыгранічных паветах Беларусі. Адным толькі Задзьвінская краіна папраўдзе багата — гэта шляхамі. Апроч вадзяных шляхоў, аб якіх ужо гаворана, краіну сякуць аж пяць чыгункавых лініяў. З кожнага з гарадоў: з Віцебску, Невеля і Себежу разыходзяцца чыгункі ў чатырох кірунках. Апроч таго праз усю блізка краіну йдзець шоса. Так сама як і ў сівой мінуўшчыне застаецца Віцебшчына вялікім раздарожжам. Усе гарады краіны стаяць пры чыгунках (зраўнуй з Мсьціслаўшчынаю). <picture> Беларускі шляхціц. Гэта дае надзею на тое, што ў недалёкай будучыне яе эканамічнае жыцьцё йзноў адродзіцца, калі толькі для таго, ведама, будуць патрэбныя палітычныя варункі. Важнейшыя мяйсцовасьці. Над Дзьвіною, дзе, зьвіваючыся на дне глыбокіх яроў, у яе ўпадае р. Віцьба, стаіць стары Віцебск. Гісторыю гэты горад меў багатую і цікавую. Ня важучыся пераказаць яе тут, успомнім хаця аб некаторых цікавейшых выпадках з гэтай гісторыі. Так сама, як і шмат іншых беларускіх гарадоў, заложаны Віцебск не за памяцьцю гісторыі. Быў ён найбольш зьвязаны з Полацкам, але ў некаторыя часы быў у залежнасьці ад Смаленску. Віцебск вельмі доўга бараніў сваей незалежнасьці перад літоўскімі князямі. Дастаўся ён урэшце Альгерду, ды і той не заваяваў яго, а атрымаў, як пасаг за Віцебскай княжнай, з якою ажаніўся і стаўся такім чынам Віцебскім князем. Альгерд, як ведама, быў грэцкай-усходняй веры. Вось-жа ў Віцебску ён пабудаваў некалькі цэркваў. Адна з іх, якую ён толькі перабудаваў, істнуе і да нашых часоў (Царква Благавешчаньня). Так сама пабудаваў Альгерд на левым беразе р. Віцьбы і Дзьвіны моцныя каменныя замкі. Аб сьцены грозных замкаў віцебскіх ня раз разьбівалася чужаземная навала. Адважна бараніліся ў іх віцябляне перад маскоўскімі ваяводамі. А адбараніўшы роднае места няраз праганялі ворагаў і з межаў краю. У 1605 г. прыкладам, віцебская дружына пад камандаю Марка Лыткі напала сваім адумам на маскоўскае войска і саўсім яго разьбіла. Віцебск спрадвеку быў жывым гандлёвым горадам. Заўсёды меў ён гандлёвыя зносіны з Рыгаю, Кёнігсбэргам і іншымі заходнімі гарадамі. Гандаль гэты моцна ўзбагачываў люднасьць, а зносіны з Заходняй Эўропаю высака падымалі яе з боку культурнага. Але сталыя войны з Маскоўшчынай моцна падрывалі дабрабыт Віцебску. Да ваенных бедаў далучыліся яшчэ ўнутраньнія рэлігійныя сваркі. У 1623 г. на грунце гэтых сварак быў забіты ў Віцебску гарачы прапаведнік Уніі арх. Іозафат Кунцэвіч, прызнаны пасьля Р.-Каталіцкім Касьцёлам за сьвятога. За гэта забойства ўвесь горад быў моцна пакараны. Але найгоршая бяда сталася Віцебску сто гадоў пазьней. У часе швэдскай вайны віцебляне спрыялі швэдам і навет памаглі ім грашмі. За гэта Пётра I загадаў спаліць Віцебск. Казакі падпалілі места з усіх бакоў. Згарэлі пад той час замкі, усё места, ратуша, крамы, усе прадмесьці, 4 касьцёлы, 12 цэркваў, а ад Задзьвіньня казакі ўзялі выкуп. З гэтай пары Віцебск моцна падупаў і пачаў ён аджываць толькі ў апошнія дзесяткі гадоў, калі правялі чыгункавыя дарогі. Цераз Віцебск цяпер праходзяць дзьве чыгункавыя лініі, шоса і на р. Дзьвіне ёсьць вялікая прыстань. Гандаль Віцебску цяпер значна вырас. Ен з‘яўляецца складачным мейсцам тавараў, якія раздае на мястэчкі і гарады сумежных паветаў. Найбольш таргуе Віцебск лесам і лёнам, якія адпраўляе ў Рыгу і заграніцу, а часткаю і хлебам. Апроч таго Віцебск таргуе гатовай адзежаю (тандэтнаю) ў досіць значным разьмеры. Хвабрычная прамысловасьць Віцебску мае значныя разьмеры. На хвабрыках яго працуе каля 2000 чал. Хвабрыкі Віцебскія найбольш невялікія; з іх трэба адзначыць — картонную хвабрыку, некалькі табачных, досіць вялікую хвабрыку акуляраў. Апроч таго ёсьць некалькі піваварных бравароў, аляярняў і гарбарняў. З рамёслаў моцна разьвіта кравецтва. Мала засталося старасьветчыны ў Віцебску. Ад замкаў не засталося ані сьледу; навет Гару Замковую раскапалі. Толькі дзьве прастарыя цэрквы засталіся на ўспамін аб слаўных часах Віцебску: гэта ўспомненая царква Благавешчаньня і царква сьв. Ільлі перабудаваная ў XVII вяку. Мае Віцебск, апроч таго, пекны сабор будаваны ў XVIII веку. За тое мяйсцовасьць, у якой знаходзіцца Віцебск і яго ваколіцы робяць чаруючае ўражэньне. Недалёка ад Віцебску, над Дзьвіною стаіць вельмі стары Маркаў Манастыр, перабудаваны толькі ў XVII веку. З мястэчак Віцебскага павету вызначаюцца Янавічы з вялікім кірмашам на коні і Сураж, які лічыцца местам, мае каля 4 тыс. люднасьці. І ня гледзячы навет на сваё дагоднае палажэньне над Дзьвіною, пры вусьці р. Касплі і Усьвяту, мае вельмі малое значэньне з боку гандлю і прамысловасьці. Места гэтае досіць старое. Мяйсцовасьць навакола неўраджайная. Віцебскі павет, якога Дзьвіна дзеліць папалам, мае ў паўднёвай частцы грунты добрыя, — супяшчаныя і сугліністыя. Паўночная-ж палавіна толькі на ўзгор‘і (Віцебска-Невельская Града), якое праходзіць пасярэдзіне павету, мае грунты сугліністыя. На захад ад узгор‘я ляжаць на значным абшары бедныя падзолы, а на ўсход, апрача падзолаў, што адтуль цягнуцца аж пад Вяліж, ёсьць яшчэ і значны абшар пяскоў. Паверхня павету наагул узгоркаватая, пакрытая дзе-ня-дзе невялікімі вазёрамі. Найбольшае з іх воз. Лосьвіда, ляжыць на поўнач ад Віцебску, ля чыгункавай дарогі. 4 У павеце сеюць шмат лёну. Гаспадарка тут стаіць някепска. Досіць разьвіта садаўніцтва (каля Віцебску ёсьць значная школка фруктовых дрэўцаў). Каля Віцебску, у Бабіцкай воласьці, здабываюць вапну. У суседнім з Віцебскім Гарадзецкім павеце паўднёва-заходні і паўднёва — ўсходні куты заняты беднымі падзоламі. Пасярод іх на паўдні знаходзіцца самае места Гарадок, з 6 тыс. люднасьці; паўночную палавіну павету займаюць суглінкі. Тут над возерам у пекнай мяйсцовасьці стаіць старое мястэчка Езярышча. На востраве сярод возера знаходзіцца старасьвецкае гарадзішча. Некалісь быў тут моцны замак. Пясярэдзіне Гарадзецкага павету йдзець узгор'е, на якім лясоў мала. За тое на спадах яго на ўсходзе і захадзе, пакрытых беднымі грунтамі і багатых азёрамі і рэчкамі, лясоў шмат. З промыслаў у павеце маюць значэньне рыбалоўства і лясныя промыслы. У гаспадарках павету сеюць шмат ячменю і лёну. Далей на поўнач ляжыць Невельскі павет. На мяжы яго з Гарадзецкім стаяў даўней, у XII веку, Полацкі горад — Емянец. Цяпер там засталося толькі сяло з гэтым імем. Невель ляжыць між вазёраў, на крыжаваньні чыгункавых дарогаў. Люднасьці ў ім каля 14 тыс. Прамысловае жыцьцё ў ім досіць разьвіта. Бываюць так сама і вялікія кірмашы. Над возерам, на ўзгорку стаяў некалісь Невельскі замак. Ад яго засталіся толькі валы. На ўсход ад Невеля ляжыць досіць вялікае воз. Іван. Грунты навакола яго лёгкія, супяшчаныя. Рэшта Невельскага пав. мае грунты сугліністыя, а мяйсцамі і цяжкія гляістыя. Паверхня Невельскага пав. моцна няроўная, ўзгоркаватая, а на поўначы мяйсцовасьць мае выгляд гарысты (Райскія Горы). На поўначы і ўсходзе Невельскага павету лясы складаюцца найбольш з бярозы і дуба, а часта трапляюцца і чыстыя дубовыя лясы. У двары Студзянец ёсьць серная крыніца. У Невельскім павеце вельмі пашырана рыбалоўства ў вазёрах (Невельскія вазёры славяцца рыбным багацьцем); так сама разьвіты і лясныя промыслы, гонка смалы і дзёгцю. Себежскі павет, які ляжыць далей на захад, мае грунты найбольш супяшчаныя. Толькі ўздоўж паўднёвай яго мяжы йдзе паяс суглінкаў. Досіць рэдкая люднасьць гэтага павету займаецца апрача гаспадаркі — ляснымі промысламі. У павеце сеюць вельмі многа ячменю і лёну. Мяйсцовасьць у павеце пекная, ўзгоркаватая, пакрытая азёрамі. Тут ляжаць такія значныя вазёры, як возера Сьвібла, Няшчорда і Себежскае. На высокай паўвыспе сярод апошняга возера стаіць Себеж. Невялікі гэта горад (каля 4 тыс. люднасьці), але досіць гандлёвы. Вядзе гандаль скурамі і лёнам. Зьбіраецца ў ім некалькі кірмашоў у год. Цераз Себеж праходзяць крыжуючыся дзьве зялезна-дарожныя лініі. Люцынскі павет моцна даўгі і дзеліцца на дзьве непадобныя адна да аднэй палавіны. Заходняя-нізінная, лясістая, заселена латышамі; ўсходняя-ж ляжыць на ўзгор'і, мае лясоў мала, а заселена беларусамі. Мы будзем гаварыць толькі аб усходняй палавіне. Па прыродзе сваёй і па гаспадарцы яна вельмі падобна да Себежскага павету. Над возерам Лужаю стаіць паветавае места Люцын, з 6 тыс. люднасьці. Пры возеры на высокай гары высяцца руіны Люцынскага замку, якога залажылі лівонскія рыцары. На паўдня ад Люцына, каля в. Адэлінова знаходзяцца зялезістыя крыніцы. Гэта дазваляе спадзявацца, што на нейкай глыбіне пад зямлёю ляжыць зялезная руда. Урэшце на поўнач ад Люцына, на Паўночна-Заходняй зял. дар. ляжыць станцыя Корсаўка. Тут зыходзяцца тры народы: беларусы, латышы і маскоўцы. Ад Корсаўкі канчаецца мяжа беларуска-маскоўская, а пачынаецца беларуска-латышская. <picture> Люцынскі замак у XVIII в. На поўнач ад апісаных паветаў беларусы жывуць яшчэ ў Апочацкім і Вяліка-Луцкім паветах, у паўднёвай іх часьці. На захадзе Апочацкага пав., каля р. Сіняй здабываюць вапну, а каля м. Апочкі — зялезную охру (фарба). Далей на ўсход, аж пад самыя Вялікія Лукі, цягнуцца высокія Вязаўскія Горы, якія тут становяць вададзел паміж р. Вялікаю і Ловацьцю. У гаспадарках сеюць шмат лёну, травы (канюшыны) і ячменю. Прырубежны беларускі горад Вялікія Лукі ляжыць над р. Ловацьцю і на яе астравох. Успамінаецца аб гэтым горадзе яшчэ ў XII веку; тады ён лежачы на вялікім шляху з Варагаў у Грэкі, быў залежным ад Ноўгарада. Пасьля быў ён даўгі час пад Літвою. Цяпер у В. Луках каля 8 тыс. люднасьці. З промыслаў моцна разьвіта гарбарства. Беларуская частка Вяліка-Луцкага павету (паўднёвая) моцна лясістая. Люднасьць мае зарабатак ад сплава лесу па р. Ловаці і наагул ад лясных промыслаў. ХVІ. Смаленшчына. У паўночна-ўсходнім куце Беларусі, на вярхоўях Дняпра і Дзьвіны ды іх прытокаў (Мяжа, Каспля і інш.), разьляглася абшырная Смаленская Краіна. Да яе мы адносім паветы: Смаленскі, Ельнінскі, Дарагабужскі, Духаўшчынскі, Бельскі, і Нарэцкі Смаленскай губэрні, Вяліжскі павет Віцебскай губ. і беларускія часткі сумежных паветаў Пскоўскай губ. (Вяліка-Луцкага, Тарапецкага), Цьверскай губ. (Асташкаўскага, Ржэўскага) і ўрэшце Калужскай губ. (Жыздрынскага і Масальскага пав.). Паміж асобнымі паветамі гэтай краіны, асабліва з боку прыроднага, можна знайсьці шмат рожніцы. Нічога дзіўнага ў тым няма, бо краіна цягнецца больш, як на 200 вёрст з усходу на захад і столькі-ж — з поўначы на паўдня. Але з боку эканамічнага і гістарычнага краіна мае шмат супольнага. Гэта тлумачыцца тым, што ўвесь гэты абшар заўсёды быў зьвязаны з Смаленскам, зьвязаны з ім і дагэтуль. У апісаньні краіны мы будзем рэзка падкрасьляць рожніцы паміж яе часткамі. Ужо па будове паверхні трэба разьдзяліць Смаленшчыну на дзьве часьці. Усход краіны, — паветы Бельскі, Дарагабужскі і Ельнінскі, — ляжыць на ўзвышшы Окаўскага лесу, якое як ужо гаворана, адзначаецца там, што мае паверхню раўнінную, ня гледзячы на значную сваю высачыню, і пакрыта глаўным чынам лёссавіднымі суглінкамі, ў якіх няма саўсім каменяў, навет дробных. Няма так сама на Окаўскім лесе і вазёраў. А толькі ў паніжаных майсцовасьцях ляжаць там часамі вялікія імшары — тарфяныя балоты. Саўсім іншы абраз уяўляе захад Смаленшчыны, — марэнны край. Далёка менш падняты над морам, ён аднак мяйсцамі робіць ўражэньне горнага краю (Смаленскае ўзгор‘е). Наагул паверхня яго няроўная. Пакрыты ён, глаўным чынам, супяскамі, хаця шмат ёсьць суглінкаў, падзолаў і пяшчаных грунтоў. Але ва ўсіх гэтых грунтох ёсьць каменьні. Часамі каменьня бывае гэтак шмат, што яно перашкаджае вырабу зямлі. Сярод узгоркаў ляжыць тут шмат вазёраў, як і ў суседняй Віцебшчыне. Марэнны край абымае паветы Вяліжскі, Парэцкі, Смаленскі, большую частку Духаўшчынскага і невялікую (заходнюю) частку Бельскага пав. Найвышэйшыя пункты ў марэнным краю знаходзяцца на мяжы Духаўшчынскага і Парэцкага пав., у вярхоўях р. Хмосьці. Найвышэйшая частка Окаўскага лесу (каля 150 саж.) знаходзіцца каля м. Ельні і называецца Ельнінскім Вузлом (бо адгэтуль ува ўсе бакі разьбягаюцца рэкі — Сож, Дзясна, Угра і інш.) Цераз Смаленшчыну наскрозь праходзіць вялікі Эўрапейскі Вададзел, які тут дзеліць басэйны Дзьвіны і Дняпра. А па ўсходняй мяжы краіны йдзець вададзел Касьпійска - Чарнаморскі і Касьпійска - Балтыцкі. З Окаўскага лесу пачынаецца шмат прытокаў р. Волгі і р. Окі (р. Угра, Малады Туд, Жукопа). Такое палажэньне надаець Смаленшчыне асаблівага значэньня: яна з‘яўляецца якбы вадзяным вузлом усяе ўсходняе Эўропы. Разам з тым вададзелы — гэта натуральныя граніцы. Асаблівай увагі заслугуе тое, што ўсходняя мяжа Беларусі йдзець, як раз блізка па Волжскаму вададзелу. Усходняя мяжа Беларусі (Окаўскі лес) з'яўляецца і важнай кліматычнай мяжой. За ёю клімат мае ўжо ўсе адзнакі кантынентальнага клімату, тым часам як уплывы мора сягаюць на ўсю Беларусь да яе ўсходніх рубяжоў, а значыць, і на Смаленшчыну. Смаленшчына, найльбольш высунутая на ўсход краіна Беларусі, мае усё-ж клімат моцна вільготны: у ёй ападаў у год бывае больш за 600 міл. А на ўсход ад Окаўскага лесу клімат ужо значна сушэйшы — толькі з 500 міл. ападаў. Вільготнасьць клімату Смаленшчыны можна між іншым разтлумачыць яе вялікай лясістасьцю і высокім палажэньнем над роўнем мора. Дзякуючы гэтым прычынам і вялікія рэкі, што бяруць свой пачатак у Смаленшчыне адбараняюцца ад памяленьня. Аднак клімат Смаленшчыны — найхаладнейшы ў Беларусі. Сярэдняя гадавая тэмпература + 45°, пры сярэдняй тэмпературы студзеня — 8,5°. Зімы тут бываюць даўгія, многасьнежныя. Сьнег ляжыць 5 месяцаў — ад палавіны лістападу да палавіны красавіка. Дзякуючы вільготнаму клімату, ў Смаленшчыне грунты моцна выпаласканыя. На вялікіх абшарах тут залягаюць бедныя нішчымныя падзолы. Аднак пасма падзолаў, шырынёю вёрст 30, цягнецца ад м. Гарадка (з-пад Віцебску) аж да вярхоўяў Дзьвіны. Другая, — шырынёю вёрст 50, цягнеца ад м. Вяліжа да паўночнай мяжы Бельскага павету. Вільготнасьць клімату робіць нялёгкай гаспадарку і на багатых суглінках. Дзеля гэтата ў Смаленшчыне мы бачам такое з‘явішча, якое ў рэшце Беларусі спатыкаецца ня часта: на аграмадных абшарах суглінкаў растуць лясы, — ды навет не лясы, а толькі бярозавыя гаі. Наагул уся Смаленшчына моцна лясістая. Але тры паўночныя паветы, — Вяліжскі, Парэцкі і Бельскі, з гэтага боку асабліва выдзяляюцца. Лясоў тут больш 45% агульнага абшару дзеля таго гэтую старану трэба лічыць самаю лясістаю ў Беларусі. Некаторыя географы навет называюць гэты край Бельскім Палесьсем. Нічога затым дзіўнага, што паўночныя паветы Смаленшчыны заселены вельмі рэдка, — каля 30 чал. на квадр. вярсьце. Рэшта краіны так сама нягуста залюднёна і так сама мае шмат лясоў, апрача аднаго Смаленскага павету, ў якім, дзякуючы блізкасьці вялікага места і чыгунак, лясы моцна парасьцярэбліваны, а люднасьць жыве гусьцей. На цяжэйшых грунтох у лясох Смаленшчыны найчасьцей спатыкаецца бяроза. Бярозавымі лясамі пакрыты ўвесь усход краіны — Окаўскі Лес. Побач з бярозаю ў лясох Смаленшчыны, асабліва на захадзе, - шмат расьце елкі, а так сама асіны; на пяшчаных грунтох — як і ўсюдых растуць хваёвыя бары. За апошнія дзесяткі гадоў лясы Смаленшчыны моцна вынішчуюцца. Шмат лесу йдзе ў Маскву (з усходняй часткі краіны). Заходняя частка свой лес сплаўляе ўніз па Дняпру і Дзьвіне. Лясы даюць шмат зарабаткаў люднасьці Смаленшчыны. Апроч рубкі, вывазу і сплаву леса, тут разьвіты такія хатнія рамёслы, як выраб саней, павозак, колаў, кашоў, бёрдаў, як бандарка і гонка смалы і дзёгцю. Наагул трэба адзначыць, што ў Смаленшчыне промыслы моцна разьвітыя. Нідзе навакола няма гэтулькі люднасьці, маючай прамысловыя заняткі, як у Смалешпчыне. Усе 7 паветаў рэзка выдзяляюцца з гэтага боку ад іншых. Трэба заўважыць, што і ў суседніх паветах Маскоўшчыны процэнт прамысловай люднасьці меншы, чым у апісуемай краіне. З мінэральных багацьцяў Смаленшчыны разрабляюцца найбольш ганчарныя гліны (у Бельскім пав., каля Дзьвіны і Дняпра,) што спрыяе разьвіцьцю ганчарства. З гліны, што здабываецца пад Смаленскам у слаб. Рачаўцы, робяць добрыя кахлі. Добрыя гліны знаходзяць і ў Дарагабужскім пав. У некалькі мяйсцох здабываюць вапну. У балотах Бельскага і Духаўшчынскага пав. ёсьць шмат балотнай зялезнай руды. Хвабрычная прамысловасьць у Смаленшчыне слаба разьвіта. Навет такі значны горад, як Смаленск, з гэтага боку мала высуваецца наперад. У іншых жа паветах ёсьць па некалькі пільняў ды бравароў. За тое ў с. Ярцаў Перавоз, — Духаўшчынскага пав., знаходзіцца аграмадная, — найбольшая ў Беларусі, хвабрыка, дзе прадуць бавоўну і ткуць паркалі, кумач і інш. На хвабрыцы гэтай працуе больш 4 тыс. работнікаў. Гаспадарка і ў Смаленшчыне ёсьць глаўным заняткам люднасьці. Тэхніка гаспадарская ў сялян стаіць някепска; — гэта трэба тлумачыць мусіць тым, што тут вось ужо каля 60 гадоў працуе земства. Вырабляюць зямлю сяляне плугамі, сеюць шмат травы (канюшыны, цімафейкі), а мяйсцамі навет ужываюць штучных гнаёў (парашкоў). Дзеля таго ўраджайнасьць тут добрая, — лепшая чым у суседняй Віцебшчыне і Магілеўшчыне. На полі сеюць у Смаленшчыне вельмі шмат лёну. Па засеву лёну Смаленшчына займае першае мейсца ў Беларусі. Тым часам, як у рэшце Беларусі, (апроч Віцебшчыны) лён сеюць найбольш для свайго ўжытку, тут лён ідзе на продаж. Ен даець гаспадару Смаленскаму грашавую гатоўку, так патрэбную на зварот у гаспадарцы. Ад суседняй Віцебшчыны Смаленшчына адзначаецца па-першае тым, што тут ячменю сеюць мала, а на першы плян выходзіць авёс (толькі ў Смаленскім павеце сеюць досіць многа ячменю, але і там аўса ўсёж больш). Другая адзнака ад Віцебшчыны, гэта тое, што ў Смаленшчыне шмат садзяць бульбы. Урэшце ў паўднёвых паветах, асабліва-ж у Ельнінскім і Дарагабужскім сеяць шмат канапель. <picture> У полі. Аратыя ў Смаленшчыне. Агародніцтва і садаўніцтва ў краіне мала разьвіта. У сялян садоў блізка што саўсім няма. Добра стаіць у Смаленшчыне малочная гаспадарка. Істнуе шмат маслабойных заводаў і сыраварняў. Хлеба свайго Смаленшчыне звычайна хватае. Нягледзячы на гэта, значная частка люднасьці адыходзіць на старану, на зарабаткі: — найбольш у вялікія расейскія гарады, але так сама на будову чыгунак, шосаў, на хвабрыкі; Так сама шмат высяляецца ў Сыбір. I, што ўсяго дзіўней, вельмі многа ў Сыбір выяжджаюць як раз з рэдканаселенага Бельскага павету, ў якім зямлі сваёй здавалася-б хапае даволі. У эканамічным жыцьці заходніх паветаў Смаленшчыны важную ролю йграюць вадзяныя шляхі, якіх тут ёсьць паддастаткам. У паўднёвай частцы краіны праходзіць шмат чыгунак. Сярэдзіна-ж і паўночны ўсход краіны ня маюць добрых шляхоў. Гандаль у Смаленшчыне стаіць горай чым у іншых краінах Беларусі. Адбываецца ён найбольш на кірмашах, якія зьбіраюцца ў гарадох і большых сёлах — па некалькі раз у год. Мястэчак, якія вядуць сталы абмен і разьдзел тавараў, у Смаленшчыне (апрача некалькіх мястэчак Вяліжскага павету) няма. Гэта вельмі перашкаджае эканамічнаму разьвіцьцю краіны. Адсутнасьць мястэчак, гэтых маленькіх культурных цэнтраў, якімі густа засеена ўся Беларусь, шкодзіць і культурнаму стану краіны. Смаленшчына на пачатках беларускай гісторыі была заелена крывічамі і стварыла моцнае незалежнае княжства. Калі-ж Вялікія Князі Літоўскія пачалі зьбіраць пад сваёй ўладай Беларусь, Смаленшчына так сама апынулася пад уладаю Літвы. У часе вялікай барацьбы Літвы - Беларусі з Масквою, Смаленшчына заўсёды была арэнаю гэтай барацьбы, мейсцам найгарачэйшых бітваў. Смаленск, як мы ўжо казалі, замыкаў Смаленскую Браму. Затым-жа мэтаю маскоўцаў заўсёды было заўладаць Смаленскам. Гэта-ж самая прычына прымушала нашых продкаў за ўсякую цану бараніць Смаленску і Смаленшчыны. Праз цэлы XVI век была Смаленшчына пад уладаю Масквы. Маскоўцы, хочачы мацней прывязаць край да сябе, высылалі з Смаленшчыны шмат беларусоў у Маскоўшчыну, а на іх мейсца насылалі ў край маскоўцаў. Аднак на пачатку ХVІІ в. Смаленшчына йзноў на 50 гадоў аб‘ядналася з рэштай Беларусі. За гэты час туды перабралася шмат дробнай і буйнай беларускай шляхты з Захаду, якая асела па ўсёй Смаленшчыне і засталася там да апошніх часоў, хаця цяпер ужо абмасковілася. У 1667 гаду Смаленшчына йзноў адыйшла да Расеі. Дзякуючы даўгому супольнаму жыцьцю з Маскоўшчынай, у Смаленшчыне пазаводзілася шмат парадкаў маскоўскіх, як добрых (напр. земствы), так і благіх. Мова Смаленскіх беларусоў значна абмасковілася, а у ўсходніх паветах ёсьць мяйсцамі маскоўская люднасьць. Тут, як гэта заўсёды бывае на паграніччах, беларусы жывуць перамяшаўшыся з маскоўцамі, але ўсюдых значная большасьць беларусоў. За тое троху беларусоў, перамяшаўшыся з маскоўцамі, жыве і на ўсход ад беларускай мяжы — у Вяземскім павеце, пераховуючы сваю мову і звычаі. У паўночнай Смаленшчыне беларусы ужываюць „цокаючай" гаворкі (гавараць як мазуры) — цяго, цалавек і г. д.) Даўгая барацьба, якая йшла на землях Смаленшчыны яшчэ і з другога боку адбілася на жыцьці гэтай краіны. Ею трэба тлумачыць бязьлюднасьць усходніх паветаў краіны, на якіх барацьба заўсёды адбівалася наймацней. На Окаўскім лесе шмат дзе сярод лясной нетры можна знайсьці калодзіж, руіны даўнейшых будынкаў і г. д. Даўней стаялі тут вёскі, народ жыў гусьцей. I мяйсцовае апавяданьне пацьвярджае гэта, кажа, што ў часе вайны людзі ўцякалі ў больш бяспечныя мейсцы, сяліліся там, а іхныя сялібы зарасталі лесам. Такія мейсцы называюцца пустошамі. Важнейшыя мяйсцовасьці. Смаленск стаіць на высокім, зрэзаным ярамі, левым беразе Дняпра. Калі ён быў заложаны, нямаведама; залажылі яго, барджэй усяго, палачане. Ад самага пачатку сваёй гісторыі быў Смаленск бойкім гандлёвым пунктам. Як раз у ім крыжаваліся дзьве важнейшых дарогі ўсходу Эўропы: — адна з Варагаў да Візантыі і другая з усходу, — (з краю баўгараў і хазараў) з-за Волгі — да Нямеччыны. Смаленск тады таргаваў з Рыгаю, востр. Готляндам і г. д., быў багатым і культурным местам, меў добрыя школы і такіх высокаасьвечаных людзей, як архірэй Клімэнт Смаляціч, альбо сьв. Аўрамі Смаленскі. Наўгародзкія і Кіеўскія князі ўвесь час прэтэндавалі на Смаленск: Хаця ўрэшце ім і ўдалося падчыніць яго сабе, аднак не вялікае было іхнае значэньне ў Смаленску. Смаленск упраўляўся сваім вечам, а князём мусіць навет небяспечна жыць было ў месьце, бо мусілі будавацца на отшыбе, за местам, над р. Сьмядыньню. Умеў пад той час Смаленск і бараніцца ад ворагаў. Захавалася ў ім напалову лягендарнае апавяданьне аб Сьв. Мяркурыю, які са жменяю смалян кінуўся на аграмадныя татарскія горцы, што падыйшлі былі к Смаленску, разьбіў іх, і адагнаў ад Смаленску, але заплаціў за гэта сваім жыцьцём. Калі большая частка Беларусі адыйшла пад Літву, Смаленск зрабіўся быў цэнтрам барацьбы за незалежнасьць Беларусі. Смаленск літоўскім князём прыйшлося здабываць сілаю. Аднак, і пад Літвою будучы, трымаўся Смаленск вельмі незалежна і перахаваў найбольш вольнасьцей за ўсе іншыя гарады Беларускія. Пад Літвою жылося Смаленску вельмі добра. Ніколі недаходзіў такога росквіту яго гандаль, як пад Літвою, ніколі гэтак не багацела смаленская люднасьць. Але ня доўга цягнуўся гэты час дабрабыту. Узмацнеўшая Масква пачала нападаць на землі Смаленскія і заяўляць пратэнсыі да самога Смаленску. Каб адбараніць места быў тады, — у XV веку, пабудаваны земляны замак. Моцны быў гэты замак, але ня вытрымаў напору маскоўскага: у 1514 гаду ўзяў Смаленск Васіль III. Быў Смаленск пад Масквою аж да 1611 году. Маскоўцы ў часы Барыса Гадунова пабудавалі вакол места аграмадную сьцяну, — шырынёю ў 1 сажань, вышынёю ў 2 сажані, а даўжыні 7 вёрст. Сьцяна гэтая перахавалася да нашых часоў. Трудна было адабраць Смаленск ад Масквы. Войскі літоўска-польскія дваццаць месяцаў стаялі пад ім, пакуль узялі. Ізноў аджыў Смаленск, злучаны з рэштаю Беларусі. За 40 якіх гадоў яго было не пазнаць. Ен моцна вырас, пабагацеў, а глаўнае, зрабіўся чыста эўрапейскім местам. У ім было ўведзена магдэбургскае права, шмат наехала і пасялілася люднасьці з заходніх краінаў Беларусі. Побач с праваслаўнымі цэрквамі пазакладаліся і каталіцкія касьцёлы ды манастыры. Але ў 1654 гаду Смаленск ізноў адабралі Маскоўцы і зараз-жа скасавалі ўсе парадкі беларускія, а завялі Маскоўскія. Шмат беларускай люднасьці вывязьлі з Смаленску, а на яе мейсца пачалі сяліцца маскоўцы. У 1812 гаду Смаленск моцна пацярпеў ад французаў Смаленск цяпер адзін з найпякнейшых і найцікавейшых гарадоў Беларусі. Места гэта перахавала гэталькі памятак слаўнай беларускай мінуўшчыны, як можа ніякае другое. Праўда, большаю часьцю, яны ляжаць у руінах. Але гэтыя руіны павінны быць бязьмерна мілымі і дарагімі кожнаму беларусу. З пад Маскоўскага налёту, асеўшага на Смаленску, яны найвыразьней гавораць аб тым, што тут беларуская зямля была, ёсьць і будзе. З уцалеўшых старасьвецкіх будынкаў трэба ўспомніць перад усім Сьвірскую царкву, пабудаваную ў XII веку. Знаходзіцца яна на прадмесьці, дзе некалісь быў княжы замак; перахавалася гэтая царква да нашых часоў ува ўсёй сваёй пекнаце. Есьць у ёй надзвычайна цікавы абраз Прачыстай беларускага рысунку. На яго адваротнай старане знаходзіцца беларускі надпіс, якога дагэтуль яшчэ ніхто ня змог прачытаць. За Дняпром стаіць яшчэ старэйшая Петра-Паўлаўская царква, якую, праўда, пазьней перараблялі. У старай цэркаўцы Спаса знаходзіцца вельмі стары цудоўны абраз Прачыстай — Уміленьня, а ў надзвычайна пекным саборы, які высіцца на гарэ над горадам і Дняпром, знаходзіцца слаўны абраз Прачыстай Одігітрыя. Сьцены Смаленскія надаюць гораду шмат хараства; на іх перахавялася яшчэ шмат вежаў. З вежы, якая называецца „Весялухаю", адкрываецпа цудоўны від на места і яго ваколіцы. З гандлёвага і прамысловага боку Смаленск не вызначаецца. Абслужуе ён толькі бліжэйшыя паветы сваёй краіны. Хвабрыкі яго невялікія — некалькі аляярняў, табачаная хвабрыка, гарбарня, бровар. Моцна аджыўляюць яго чыгункі, якія з Смаленску разыходзяцца ў 5-х кірунках. На Дняпры ёсьць значная прыстань. Праз сам Смаленск і праз іншыя станцыі ў яго павеце, вывозіцца шмат лясных матар‘ялаў, дроў, а так сама і хлебных грузоў. Гэта апошняе ўжо паказуе, што гаспадарка ў павеце стаіць ня кепска. Грунты павету найбольш — суглінкі і народ жыве досіць густа. Сеяць шмат аўса, ячменю, бульбы і лёну. На захадзе павету знаходзяцца вялікія маслабойні і сыраварныя заводы ў Катыні і Ванлярове. Промыслы ў павеце слаба разьвіты, на старану адыходзяць мала, займаюцца найбольш гаспадаркаю. Па нацыянальнасьці — больш 90% беларусы. Мяйсцовасьць у павеце мае моцна ўзгоркаваты выгляд. Вышыня Смаленскага узгор'я даходзіць тут 140 сажняў. У павеце ёсьць шмат мяйсцовасьцяў з памяткамі мінуўшчыны, руінамі, гарадзішчамі і г. д. Парэчча — невялікі гарадок, з 6 тыс. люднасьці, ляжыць на судаходнай р. Касплі. Гэта адзін з нямногіх надрэчных гарадоў беларускіх, які перахаваў сваё старадаўняе гандлёвае значэньне. Як і ў пракаветныя часы, цягнуцца да яго з усяе блізка Смаленшчыны абозы з пянькою, лёнам, хлебам; Парэцкія купцы раз'яжджаюць па краю, скупляючы прадукты гаспадаркі. Усё гэта звозіцца ў Парэчча, а там стаяць старыя сьвірны, дзе гэта ўсё складаецца, пакуль можна будзе яго ўпакаваць на баркі і адправіць да Рыгі ды ў заморскія краі. Таргуе Парэчча пянькаю, хлебам, салам, скурамі і лёнам. Рака Каспля выцякае з досіць значнага возера Касплінскага, якое ляжыць на паўдні павету, недалёка ад Дняпра. Лічаць, што як раз тут знаходзіўся галоўны волак на вадзяным шляху з Варагаў да Грэкаў, бо апошні мусіў ісьці з Дняпра на Касплінскае возера, далей па р. Касплі, перасякау Дзьвіну і падымаўся ўверх па р. Усьвяту да новага волака, перайшоўшы цераз які трапляў у р. Ловаць. Сярэдзіна і поўдзень Парэцкага пав. пакрытыя найбольш лёгкімі супяшчанымі грунтамі, з'яўляюцца лясістым краем; гаспадарка стаіць тут аднак ня кепска. З ярыны сеюць найбольш аўса, лёну і бульбы. У павеце шмат сыраварняў. З промыслаў тут разьвіты лясныя: па рубцы і сплаву леса і асабліва рыбалоўства ў р. Касплі і яе прытоках. Калі паўднёвая частка павету лясістая, дык паўночная з‘яўляецца аднэй суцэльнай пушчай, якую перарываюць толькі дзе-ня-дзе вазёры (з іх найбольшае воз. Шчучае) і балотныя імшары, як напрыклад вялізны Жакоўскі Мох, што займае каля 150 кв. вёрст абшару. Усю гэтую частку павету пакрываюць бедныя падзолы. Люднасьць тут рэдкая, займаецца апроч гаспадаркі ляснымі промысламі, рыбалоўствам і г. д. Гэтую частку павету абвадняе другі вялікі прыток Дзьвіны Мяжа. Над ёю сярод безканечных пушчаў і балотаў, стаіць старэнькі манастыр — Ордынская Пустынь. Безканечныя пушчы цягнуцца адгэтуль і на ўсход — у Бельскім павеце і на захад — у Валіжскім пав. Усход і поўнач Вяліжскага пав., а так сама і сумежная беларуская частка Тарапецкага, так сама з‘яўляюцца блізка адным лесам. Так сама і тут найбольшаю частку паверхні займаюць падзолы і толькі ўздоўж левага берагу Дзьвіны ляжаць пяшчаныя і супяшчаныя грунты. У гэтакай глухой мяйсцовасьці, на значным узгорку, над Дзьвіною, ляжыць досіць значны горад Вяліж, з 17 тыс. люднасьці. Горад гэта стары, а даўней, як кажуць, быў вельмі вялікі (затым і Вяліжам называецца) і багаты. Так сама, як і Парэчча, аддалены ад зялезнае дарогі, вядзе ён, як і вёў спрадвеку жывы гандаль па рацэ з Рыгаю. Сплаўляе ён туды па Дзьвіне найбольш лес і лён, а навет і хлеб. Шмат люднасьці ў ім і наагул у павеце займаецца сплавам і наагул ляснымі промысламі. Вяліжане славяцца і як добрыя цёсьлі: па Дзьвіне шмат ходзіць, імі будаваных, барак. Наагул у Вяліжскім павеце промыслы моцна разьвіты, чым ён рэзка выдзяляецца з усёй Віцебскай губэрні, да якой афіцыяльна адносіцца. На поўнач Вяліжскага пав., каля в. Панькава ёсьць серністая крыніца. На захадзе Вяліжскага пав. лясы радзеюць, грунты ляжаць багацейшыя, — найбольш суглінкі. Тут як раз цячэ р. Усьвят, праз каторую, як мы ўжо казалі, йшоў даўней вялікі вадзяны шлях. Выплывае гэтая рака з возера Усьвят, і тут над ім, недалёка ад пачатку р. Ловаці, стаіць вельмі старое мястэчка. Усьвят, адзін з старэйшых полацкіх гарадоў. Цяпер гэта досіць бойкае гандлёвае і прамысловае мястэчка, з 4 тыс. люднасьці. У ім моцна разьвіта гарбарства — ёсьць 8 гарбарняў. Гандлюе Усьвят найбольш з Рыгаю, сплаўляючы туды скуры і хлеб. Гаспадарка Вяліжскага павету вызначаецца вялікімі засевамі аўса, лёну і бульбы. У паўднёвай, беларускай частцы сумежнага Тарапецкага пав., сярод вялікіх, мокрых лясных абшараў, ляжаць вялікія вазёры — воз. Дзьвіньне, (50 кв. вёр.) воз. Жыжыца і шмат меншых. На ўсход ад гэтых вазёраў мяйсцовасьць вышэе, робіцца ўзгоркаватаю (тут пачынаюцца г. зв. „Вераб'ёвыя горы"), гусьцей залюднёнаю. Па ўсходняй і паўднёвай мяжы павету цячэ Дзьвіна. Берагі яе тут скалістыя (каля в. Веражуня ёсьць скала вышынёю да 60 сажняў), пакрытыя лесам. Прырода і гаспадарка тут маюць шмат супольнага з прыродай і гаспадаркаю Вяліжскага пав. Моцна разьвіты лясныя промыслы. Духаўшчынскі пав. па ўстройству сваёй паверхні з‘яўляецца пераходным. Тым часам, як яго заходняя частка ёсьць марэнным краем, а мяўсцамі мае навет гарысты выгляд, з грунтамі сугліністымі і супяшчанымі, моцна камястымі, ўсходняя ўжо ляжыць на Окаўскім Лесе. Тут ляжаць лёссавідныя суглінкі, мяйсцовасьць высокая і роўная. Паўночны-ж куток павету, уціснуты паміж Парэцкім і Бельскім паветамі, нічым ад іх не адзначаецца: — тыя-ж лясы, балоты і вазёры. Паветавы горад Духаўшчына ляжыць далёка ад чыгункі, мае каля 3 тыс. люднасьці і вядзе дробны гандаль. Далёка цікавейшым за яго з‘яўляецца с. Ярцаў-Перавоз, дзе знаходзіцца ўспамінаная ўжо, аграмадная прадзільная і ткацкая хвабрыка бр. Хлудовых, з 4 тыс. работнікаў. Пры хвабрыцы вырас цэлы гарадок, досіць добра ўстроены. Там-жа праходзіць Маскоўска- Берасьцейская чыгунка. Апрача гэтай хвабрыкі ў павеце прамысловасьць няразьвіта. Есьць некалькі пільняў, бравароў, адна гарбарня, паравы млын. Ярцаўская хвабрыка стаіць саўсім адзінока. Люднасьць у павеце жыве гусьцей, чым у суседніх, апрача Смаленскага. З промыслаў разьвіта гарбарства, выраб кашоў, бёрдаў. Недалёка ад Духаўшчыны, пры в. Зімніцы, у пекнай гарыстай мяйсцовасьці, знаходзіцца серна-зялезная крыніца. З трох паветаў, што ляжаць на Окаўскім лесе, найгусьцей залюднёны Ельнінскі. Ня глядзячы на сваё вельмі паднятае палажэньне (Ельнінскі вузел да 150 саж.), мае ён паверхню роўную. Пакрыты ён найбольш лёссавіднымі суглінкамі, а ў далінах большых рэкаў ляжаць супяскі. У няглыбокіх западзінах ляжаць тут на версе ўзгор‘я досіць значныя тарфяныя імшары, із якіх пачынаюцца р. Дзясна, р. Угра і інш. У гаспадарках Ельнінскага пав. шмат сеюць бульбы і лёну. Але побач з лёнам тут ужо сеюць шмат і канапель на паўдня ад Ельнінскага пав. ляжаць чыста канапляныя раіоны — Радань Лесастэп. З промыслаў тут разьвіты лясныя і зьвязаныя з імі: выраб павозак, саней, бандарка. У некаторых вёсках разьвіта гарбарства. Урэшце шмат народу адыходзіць на зарабаткі на старану: — глаўным чынам, працуюць пры будове чыгунак. Прамысловасьць хвабрычная разьвіта слаба. Як і ўва ўсёй Смаленшчыне, — стаяць тут пільні, крыху бравароў, млыны. Ельня — маленькі (мае 2 тыс. люднасьці) гарадок, заўсёды быў Смаленскім прыгарадам і дзяліў яго долю. Істнаваў ён яшчэ ў XII веку. Эканамічнае значэньне яго малое. На паўдня ад Ельні, над р. Дзясною, сярод лясоў ляжыць сяло Наваспаскае, дзе радзіўся і жыў гэніяльны кампазытар Міхайла Глінка. Усю сваю моладасьць заслухаваўся ён тут на Бацькаўшчыне ельнінскімі беларускімі песьнямі, а пасьля іхныя матывы ўвёў у свае творы. Зьмест гэтых твораў, праўда, прасякнуты маскоўскім патрыятызмам. Але ў музычных творах глаўнае — музыка і яна там часта беларуская. Сумежны з Ельнінскім Дарагабужскі павет, крыху больш за яго лясісты і радзей заселены. Верхні Дняпро рэжа павет на дзьве часьці. Шырокая даліна Дняпра пакрыта тут супяскамі, пяскамі і наноснымі грунтамі. Рэшта-ж павету ляжыць на лёссавідных суглінках. Як раз на гэтых грунтох на поўначы павету знаходзіцца Бацішчаўская сельска-гаспадарская пробная станцыя (каля в. Бацішчава), найбольшая і найслаўнейшая з усіх такіх установаў у Беларусі. Залажыў яе гаспадар Бацішчаўскага двара, праф. Энгельгардт, у 70-х гадох мінулага веку. На жаль станцыя гэта, лежачы на самай блізка мяжы Беларусі, ня можа абслужаваць яе ўсяе і мае значэньне толькі для Смаленшчыны і то глаўным чынам, усходняй. У гаспадарках павету найбольш сеюць аўса, лёну і бульбы і апроч таго шмат сеюць канапель. У павеце разьвіта сыраварэньне. З промыслаў разьвіта найбольш бандарка, гарбарства, выраб саней, кашоў, бёрдаў, гонка дзёгцю і г. д. Шмат народу адыходзіць на зарабаткі на старану (каменяры, цесьлі і інш.). Хвабрычная прамысловасьць слаба разьвіта. Над Дняпром стаіць стары ды пекны горад Дарагабуж. Праз увесь час сваей гісторыі быў гэты, найбліжэйшы да Масквы, беларускі горад, як бы перадавым фортам Смаленску, а значыць і ўсёй Беларусі. Гэтую сваю ролю спаўняў ён праз увесь час верна і шчыра, аж пакуль такі сіла не ўзяла верх. Аднак, невясёлыя для беларуса ўспаміны вяжуцца з Дарагабужам: — два разы тут маскоўцы моцна разьбілі беларуска-літоўскае войска. Як успамін мінуўшчыны засталіся ў Дарагабужы валы замку Люднасьці цяпер у Дарагабужы каля 7 тыс. Гандлюе места найбольш пянькаю і хлебам. У Дарагабужскім пав., каля в. Быкавай ёсьць серністая крыніца. Аб прыродзе Бельскага пав. ня раз ужо намі гаворана. Мусім цяпер яшчэ адзначыць, што ў той час, як уся паўднёвая, ўсходняя і навет паўночныя часткі павету ляжаць на Окаўскім лесе, на лёссавідных суглінках, заходняя частка павету — сумежная з Парэцкім пав , пакрыта найбольш падзоламі і супяскамі і ёсьць як-бы пераходам да Марэннага краю. Тут спатыкаюцца ўжо вазёры і асабліва шмат балотаў—імшараў; з апошніх найбольшае Сьвіцкі мох. Бельскі павет увесь пакрыты лясамі і балотамі. Гэта найбольш лясісты павет у Беларусі. Лясы тут найбольш бярозавыя з до́мешкай асіны, елкі і г. д. Люднасьць жыве рэдка. Надзвычайна важнае значэньне для яе маюць лясныя промыслы: — рубка і сплаў лесу, якія тут моцна разьвіты. Хвабрычная прамысловасьць разьвіта слаба. Апроч некалькіх пільняў і млыноў ёсьць досіць значная і добра пастаўленая шкляная гута ў с. Навасельску (на поўначы пав.). Адыход на старану, на зарабаткі, разьвіты мала. За тое шмат перасяляецца адгэтул у Сыбір, на Амур і ў Закаўказье. Зялезная дарога йдзець толькі праз паўночны край гэтага вялікага па абшару павету. Глаўным-жа шляхом комунікацыі з‘яўляецца значная судаходная р. Мяжа з сваім, так сама значным, прытокам р. Вобшаю. Над гэтай апошняй ракою стаіць горад Белы. Пабудован ён мусіць каля XIV веку і належаў да Смаленску. Цяпер гэта невялікі гарадок, з 7 тыс. люднасьці. Жывець ён найбольш ад рэчнага гандлю: — гандлюе з Рыгаю аўсом, пянькою і лесам. Недалёка ад гораду здабываюць вапну. З іншых мяйсцовасьцяў Бельскага пав. трэба ўспомніць пра в. Клёцавую, што ляжыць пры самай блізка мяжы Беларусі. Каля яе пачынаецца вялікая беларуская рака — Дняпро. На поўначы павету ляжыць с. Тацева, дзе вучыў даўгі час у пачатковай школе вядомы пэдагог, прафэсар С. Рачынскі. Беларусы жывуць і на поўнач ад Бельскага пав., ў паўднёвых частках Ржэўскага і Асташкаўскага паветаў Цьверскай губ. Тут беларуская мяжа даходзіць да р. Волгі і некалькі дзесяткаў вёрст ідзець уздоўж яе берагу. Праз гэтыя абшары цячэ прыток р. Волгі — р. Малады Туд; ад яго і тамашніх беларусоў называюць Тудаўлянамі. З прыроднага і гаспадарскага боку гэтыя абшары падобныя да сумежнага Бельскага павету. Аднак яны менш лясістыя і маюць гусьцейшую люднасьць, чым у Бельскім павеце. На захадзе гэтых абшараў цячэ, сярод высокіх скалаў і дубавых лясоў, верхняя р. Дзьвіна. Берагі яе тут маюць шмат мінэральнага багацьця. У некалькі мяйсцох цякуць серна-зялезныя крыніцы, сярод скалаў знаходзяць дарагія каменьні: халцедон, сердолік, горны крышталь. Урэшце каля в. Адрыянопалю, над Дзьвіною, знайшлі ў пачатку XIX веку навет золата. Праўда, аказалася яго там мала. Далей на ўсход, паміж Дзьвіною і Жукопаю (прыток Волгі) цягнуцца лясы і балоты, якімі тут пакрыты Волжска-Дзьвінскі вададзел. Лясы гэтыя вельмі багаты дзічынаю. Мяйсцовасьць мае гарысты выгляд. Яшчэ далей, на паўднёвы ўсход, мяйсцовасьць робіцца раўнейшаю, лясы радзеюць і пачынаюцца абшары земляробскія. Тут як раз знаходзіцца значнае сяло Малады Туд, над рэчкай таго-ж іменьня — з 500 чал. люднасьці. Гэта вельмі старая мясьціна. У XIV веку беларуска-літоўскае войска пабудавала тут абаронны замак; руіны яго відны яшчэ і дагэтуль. Цяпер м. Туд вядома, як гандлёвы пункт: тут зьбіраецца аж 6 кірмашоў у год. У в. Акоўцах ёсьць царква з цудоўным абразам і „Сьвятою“ серністаю крыніцаю. Сюды зыходзіцца шмат багамольцаў. Ржэва — стары (успамінаецца ў XI в.) горад над Волгаю. Вядзе значны гандаль лёнам і пянькою. Што чытаць па географіі Беларусі. Да гэтай пары можна лічыць, што спэцыяльнай географіі ўсёй Беларусі, як цэласьці, ня было. Толькі сьветлай памяці Адам-Ганоры Кіркор, вядомы беларускі гісторык і географ, гадоў 30 назад зьмесьціў свае пекныя, прасякнутыя гарачым замілаваньнем да Бацькаўпічыны, артыкулы аб Беларусі ў агульна- расейскім географічным выданьні „Живописная Россія" (том III). На вялікі жаль, ён, сьледам за расейскай навукай, разглядаў там асобна „Беларускае Палесьсе“ (ўсходнюю і цэнтральную Беларусь) і асобна „Літоўскае Палесьсе“ (заходнюю Беларусь, разам з этнаграфічнаю Літвою). Хаця гэта крыху шкодзіць яго твору і хаця кніга гэтая ўжо крыху перастарэла, але і цяпер мы мусім яе перад усім раіць для больш дэтальнага абзнаёмленьня з географіей Беларусі, асабліва ж з гістарычнаю географіей. Цэнтральная і Усходняя Беларусь вельмі добра і дэталічна апісана ў другім агульна расейскім географічным выданьні: „Россія Полное географическое описаніе нашего отечества“. Том IX пасьвячаны „Верхнему Поднѣпровью і Бѣлоруссіі" СПБ 1905 г. Заходняй Беларусі аднак тут саўсім няма. <picture> Адам Ганоры КІРКОР Польскія кніжкі па беларускай географіі ёсьць найбольш у даўнейшых і цяпер распраданых выданьнях. Аднак і ў навейшых агульных польскіх географіях шмат мейсца адводзіцца Беларусі. Наагул трэба адзначыць, што ў Беларускай географіі польскія наўчоныя крыху папрацавалі. Дзеля гэтага з цікавасьцю можна прачытаць страніцы пасьвячаныя Беларусі, напр. у навейшай і лепшай агульна-польскай географіі: Sujkowski. Geografja ziem dawnej Polski. Warszawa. 1918 (2 томы). Вельмі цэнныя статыстычныя данныя аб Беларусі можна знайсьці ў зборніках праф. Ромэра Rocznik Polski Tablice statystyczne. Kraków. 1917. Надзвычайна цэнным з‘яўляецца атлас выданы тым-жа праф. Ромэрам (Е. Romer. Atłas Polski —1916). Найнавейшыя данныя з географіі і статыстыкі Беларусі (разам з Літвою і Польшчаю) ілюстраваны тут вельмі добра і арыгінальна- апрацаванымі картаграмамі. Шмат ведамасьцяў аб асобных мясьцінах Беларусі можна знайсьці у ўсякіх слоўніках географічных і энцыклапэдычных (асабліва варт увагі вялікі расейскі слоўнік Бракгаўза-Эфрона) і ў іншых справачных выданьнях, прыкл. Przewodnik po Litwie i Bałej Rusi, H. Роўбы, Przewodnik po Wilnie — таго ж A. Kipкора i г. д. У справе межаў Беларусі i нацыянальнай статыстыкі вельмі цэнная кніга праф. Карскага: „Этнографіческая карта Белорусскаго Племені. Петроград 1917 г.“. Так-сама шмат ведамасьцяў да географіі Беларусі можна дастаць з кнігі таго-ж аўтара „Бѣлоруссы" т. I. Варшава 1904 г. Цікавы нарыс эканамічнага становішча Беларусі можна знайсьці ў кніжцы вядомага беларускага эканаміста А. Уласова — Бѣлоруссія u Лuтва — Мuнск 1918, так сама ў кнізе L. Wasilewski — Litwa i Białoruś — 1911. Урэшце шмат артыкулаў аб географіі Беларусі было зьмешчана ў розных географічных журналах; асабліва цікавыя рэчы можна знайсьці ў журнале ,,Ziemia“, выдаваным у 1910 — 1914 гадох Польскім Т-вам Краёзнаўчым у Варшаве. Усе вышэйпаказаныя выданьня досіць лёгка дастаць у кнігарных і бібліатэках. Што да рэдкіх кніг, а так сама ўсякіх монографіяў аб асобных местах, паветах і губэрніях беларускіх, урэшце, што да ўсякіх навуковых матар‘ялаў, якімі можна было-б карыстацца пры будаваньні навукі Беларускай географіі, дык апрацаваньне іхнага сьпіску ёсьць справаю бязьмерна патрэбнаю, але дагэтуль яшчэ нявыкананаю. Праўда, пры кожнай блізка з вышэйпаданых кніжок можна знайсьці больш ці менш поўны бібліографічны сьпісак. Адсылаючы будучых працаўнікоў над навукаю аб радзімай зямлі да гэтых кніжок, хочу я яшчэ колькі слоў сказаць на заканчэньне гэтай кнігі. У кнізе пэўне знайдзецца шмат памылак і недахватаў. Пісана яна і выдана ў такім часе, які найменш спрыяе навуковай выдавецтву рабоце. Асабліва трудна было дастаць, навет у большых нашых гарадох, больш менш сьвежых, а так сама рэдкіх матар'ялаў да географіі Беларусі. Дый трэба сказаць, што матар‘ялаў гэтых ёсьць наагул нягуста, навука-ж беларускай географіі, нават яе бібліографія саўсім не распрацованы. Кніга яшчэ на жаль, выдана без дагляду аўтара і гэта можа бываць прычынаю розных драбнейшых недахватаў. Але з другога боку адкладаць працу гэтую далей было нельга. Беларуская школа і курсы беларусазнаўства ня маюць ніякіх падручнікаў па географіі Бацькаўшчыны. Нацыянальны рух, шырокай ракою разьліўшыся па Беларусі за апошнія два гады, ўжо шмат церпіць ад таго, што ня толькі шырокая публіка, а навет шмат хто з маладых беларускіх працаўнікоў, ня маюць аб родным краі найпатрабнейшых ведамасьцяў і часта навет ня ведаюць скуль іх могуць узяць. Урэшце масы беларусоў, прайшоўшы расейскія і іншыя школы яшчэ і дагэтуль глядзяць на родны край вачамі казённых вучэбнікаў. З аўтараў гэтых вучэбнікаў здаецца ні адзін не разумеў і не хацеў разумець, што наша Бацькаўшчына, якая подлуг іх апісаньняў, ёсьць самым бедным і няшчасным краем, сталася такою толькі дзякуючы Маскоўскаму Ураду, яго сыстэме цэнтралістычнай і русіфікацыйнай. Беларуская маладзёж даведавалася ў школе толькі аб тым, што яе Бацькаўшчына—гэта якоесь адно балота, самае важнае ў ёй-гэта хвароба „каўтун“, а па-за-тым больш няма нічога цікаўнага. Атручаная такою расейскаю „навукаю“ беларуская маладзёж, як толькі станавілася на ўласныя ногі, старалася як найхутчэй уцякаць куды небудь з Бацькаўшчыны ў Маскоўшчыну, Польшчу, Сыбір. A і тыя, якія заставаліся ў краю працавалі найбольш для свайго толькі кутка, бо бачылі, які ён пекны, які багаты, як непадобен да расейскіх апісаньняў. Для ўсяго-ж краю працаваць, баяліся, бо не маглі паверыць, успамінаючы школьнаю навуку, што гэты край можа быць здольным да самаістнаго жыцьця. Вось-жа калі-б тыя беларусы, што прачытаюць гэтую кніжку зацікавіліся сваей Бацькаўшчынай, каб узяліся самі за глыбейшае навуковае пазнаньне яе, ці асобных праяваў яе жыцьця, каб заахвоціліся шукаць і бачыць яе арыгінальнае хараство, дык-бы аўтар лічыў сваю працу дайшоўшай мэты. А калі-б у іх хоць крыху пабольшала замілаваньне ў сваёй роднай многапакутнай старане, такой простай і разам цудоўнай, навет у часы заняпаду свайго поўнай вялічу і схаваных сілаў, каб яны паверылі ў яе вялікую будучыну і дзеля будучыны гэтай шчыра працаваць і змагацца пачалі, тады-б аўтар быў папраўдзе шчасьлівы. Сярод рысункаў гэтай кнігі, большая частка ўзята са збораў Таварыства Краёзнаўчага ў Варшаве. Паміж іх шмат ёсьць фатаграфіяў вядомага нашага земляка артысты-фотографа Яна Булгака з Вільні. Беларускае Выдавецкае Т-ва „Веда“. 1 Якісь час пасьля яшчэ раз надыходзіў ледавік на нашую старану, але далёка не зайшоў — абняў ён тады толькі паўночна-заходнюю частку Беларусі. 2 Мы ўжо казалі, што цяперашняе Полесьсе зьяўляецца дном даўнейшага Гэродотавага мора, якое істнавала ў паледавіковыя часы. 3 Зарэчча паднята над морам на 60—65 сажняў. 4 Шырыня Дняпра ўлетку вышэй Воршы 15—25 сажняў, а ніжэй даходзіць да 100 і балей сажняў. Ніжэй Воршы ёсьць толькі два масты цераз Дняпро — у Магілеве і Жлобіне. 5 Дзьвіну зьвязавае з Бярэзінаю і Дняпром Бярэзінскі канал. 6 Лінія, што злучае на пляне месцы з роўнаю тэмпэратураю. 7 Самы сьцюдзёны месяц у Беларусі — студзень, самы гарачы — ліпень. 8 Засухі. 9 Чыноўнікі. 10 Есьць некалькі цукраварняў на самай паўднёвай мяжы Беларусі ў Чарнігаўшчыне. 11 У Вэрках між ініпым ёсьць піпегня Шварца. 12 Іх у літэратуры звычайна называюць Літоўскімі (Высокае - Літоўскае, Камянец - Літоўскі), дзеля таго, што яны належылі, як і ўся Беларусь — да Літвы і на тое каб адрозьніць іх ад іншых местаў з такім самым назовам. Ведама што ніякіх ліцьвіноў тут няма. 13 Тыпы палехаў добра апісаны Тургеневым у „Запісках Паляўнічага“ і Семёновым у „Жывапіснай Расіі“. 14 З гэтым згодзіцца нельга: глядзі клімат Смаленшчыны. 15 Шафка, што стаіць на куце і ў ёй трымаюць грамніцу, проскуркі і інш. асьвячаныя рэчы. [[Катэгорыя:Творы 1919 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Вільні]] gd45n7hd5nky93dr7g2exoczp0v1x5h 102 14551 88183 62752 2022-08-19T22:25:05Z Gleb Leo 2440 /* Творы */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара |Імёны = Васіль |Прозвішча = Захарка |Варыянты імёнаў = |Выява = Zacharka.jpg |ДН = 1 красавіка 1877 |Месца нараджэння = в. Дабрасельцы, Ваўкавыскі павет, Гарадзенская губэрня, Расейская імпэрыя |ДС = 14 сакавіка 1943 (65 гадоў) |Месца смерці = Прага, Пратэктарат Багеміі і Маравіі, Трэці райх |Апісанне = беларускі палітычны дзяяч, другі прэзыдэнт БНР. |Іншае = |Вікіпедыя = Васіль Іванавіч Захарка |Вікіпедыя2 = Васіль Захарка |Вікіцытатнік = |Вікісховішча = Category:Vasiĺ Zacharka |Вікіліўр = |ЭСБЕ = |Google = |Катэгорыя = Васіль Захарка |Першая літара прозвішча = З }} == Творы == {{Усе творы|Лісты Васіля Захаркі|Публіцыстыка Васіля Захаркі}} * [[Галоўныя момэнты беларускага руху]] (1926) * [[Беларусь (Захарка)|Беларусь]] // {{Fine|[[Беларус (газета)|Беларус]]. — 1954—1955. — №3 (49)—?}} == Лісты == * [[Ліст Васіля Захаркі да Вацлава Ластоўскага (16 чэрвеня 1920)]] * [[Ліст Васіля Захаркі да Вацлава Ластоўскага (21 чэрвеня 1920)]] [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія палітыкі]] [[Катэгорыя:Беларуская сацыялістычная грамада]] [[Катэгорыя:Беларуская Народная Рэспубліка]] [[Катэгорыя:Беларусы ў Чэхіі]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] 931oaac5rihpmstx05pi3jw28m43rts 88214 88183 2022-08-20T08:02:22Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара |Імёны = Васіль |Прозвішча = Захарка |Варыянты імёнаў = |Выява = Zacharka.jpg |ДН = 1 красавіка 1877 |Месца нараджэння = в. Дабрасельцы, Ваўкавыскі павет, Гарадзенская губэрня, Расейская імпэрыя |ДС = 14 сакавіка 1943 (65 гадоў) |Месца смерці = Прага, Пратэктарат Багеміі і Маравіі, Трэці райх |Апісанне = беларускі палітычны дзяяч, другі прэзыдэнт БНР. |Іншае = |Вікіпедыя = Васіль Іванавіч Захарка |Вікіпедыя2 = Васіль Захарка |Вікіцытатнік = |Вікісховішча = Category:Vasiĺ Zacharka |Вікіліўр = |ЭСБЕ = |Google = |Катэгорыя = Васіль Захарка |Першая літара прозвішча = З }} == Творы == {{Усе творы|Лісты Васіля Захаркі|Публіцыстыка Васіля Захаркі}} * [[Галоўныя момэнты беларускага руху]] (1926) * [[Беларусь (Захарка)|Беларусь]] // {{Fine|[[Беларус (газета)|Беларус]]. — 1954—1955. — №3 (49)—?}} == Лісты == * [[Ліст Васіля Захаркі да Вацлава Ластоўскага (16 чэрвеня 1920)]] * [[Ліст Васіля Захаркі да Вацлава Ластоўскага (21 чэрвеня 1920)]] {{PD-old-70}} [[Катэгорыя:Беларускія аўтары]] [[Катэгорыя:Беларускія палітыкі]] [[Катэгорыя:Беларуская сацыялістычная грамада]] [[Катэгорыя:Беларуская Народная Рэспубліка]] [[Катэгорыя:Беларусы ў Чэхіі]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] s6qshxlnqpv6ed6andwaryou55mgf5d 0 14576 88197 42345 2022-08-20T06:33:45Z VasyaRogov 1510 /* Песня 1 */ wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Злая жонка | аўтар = Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч | секцыя = Паэма | год = | папярэдні = | наступны = [[Халімон на каранацыі]] | крыніца = Дyнiн-Мapцiнкeвiч, B. Збop твopaў. У 2 т. T. 2. Bepшaвaныя aпoвecцi i aпaвядaннi, вepшы, пyблiцыcтыкa, лicты i пacлaннi, пepaклaды, Dubia / Biнцэнт Дyнiн-Мapцiнкeвiч; yклaд, з тэкcт. пaдpыxт., пep. Я. Янyшкeвiчa. – Мiнcк: Мacт. лiт., 2008. – 598 c. - с. 238 }} <poem> :::::<small>Добра жонка --- дома рай!</small> :::::<small>Злая -- з хаты цягу дай!</small> </poem> =Песня 1= <poem> :::::<small>Дачушка ― не цялушка,</small> :::::<small>Не досыць ёй пасаг даць:</small> :::::<small>Трэба ў чэсці гадаваць,</small> :::::<small>Трэба дурну навучыць,</small> :::::<small>Як мае Бога хваліць,</small> :::::<small>Шанаваць старых бацькоў,</small> :::::<small>Чурацца ліхіх нароў!</small> :::::<small>''Гутарка Навума''</small> '''Браты''' Прыгож край заморскі ― дзівы там страшэнны! Народ, кажуць людзі, разумны, пісьменны! Мужычок багаты! ― у чобатах ходзіць, А Божая ніўка беленькі хлеб родзіць; Усяк сабе панам ― шчасліў быт дамовы! Да не шукай сэрца ― то ж народ тарговы! Ой, нямаш зямелькі, як Літва радзона! На лугах дыванам сцелецца зялёна Травіца па пояс, кветкамі мігае! А лес, вось тычынка, неба падпірае! Мужык хоць убогі, ― як вол, працавіты! Гаруючы цяжка, рэдка калі сыты; Зато ў позну восень, як з ніўкаю зладзіць Дый святой нядзелькай на куце засядзіць, Яго ж маладзіца, Домна чы Усціння, Спражыць верашчакі, наварыць бацвіння; Хоць хлябок чарненькі, часам і з карою, Вясёл! пажывае з сваяшнай раднёю! А госць паявіцца ― то ж прыслан ён небам! Рад з ім падзяліцца сэрцам, стравай, хлебам! Дзякуй, што навясціў мой дамок старэнькі, Пій, еш ― пакуль змога, госцік дарагенькі! Яно няма чаго! было б здаволь хлеба, Стала б на ізбыткі, што душы патрэба, Да за грэхі людзей сумеў Бог скараці, Вось панам ахвоту даў карчмы стаўляці: Яны ў карчмах жыдоў, наліха, садзілі, Штоб нас абдзіралі, мужыцку кроў пілі! Нехрысты ўсё дабро к сабе прыгарнулі, І ўзяла моч погань ― дзяруць да кашулі! Хош купіць нарогаў, сярпа, касы, солі, Гарчык-другі жыта з сваёй ўласнай ролі, Хош здору, акрасіць бацвіння ліхоя, Кланяйся паганцу ― дый плаці удвоя; Не саромеюцца ж валяць рукі ў сала, Скора будуць самі есці напрапала. Аб'явіў цар указ з карчом жыдоў гнаці, Да не тут-та была! ўзялі хітраваці, Яны там харчэўні быццам залажылі, У карчмах шынкарак сваіх пасадзілі; Толькі цяпер ўдвоя мужык плаціць чарку, Бачыш, жыду трэба заплаціць шынкарку, Дый і ацэсару трэба пакланіцца, Рука руку мые ― чаго тут дзівіцца?! Ой, штоб эты п'яўкі кроў нашу не ссалі, У нашай зямельцы бяды б мыне зналі!» Так стары Акула, вячэрняй парою, Седзячына прызбе, бедаваў думою; Ўлад наровіць думцы на западзе сонца, І месячка смутна глядзіць у аконца. На сэрцы старога налягла кручына, Із вачэй ракою кацілась слязіна; Уздыхне цяжэнька, на неба пагляне Дый, штоб забіць гора, маліцца ён стане. Тут скрыпнулі дзверы: старэнька Тацяна Села пры Акуле ― то ж жонка кахана! Яны гадкоў сорак быццам пераснілі, Ядыначку дочку, на бяду! прыжылі. Чаго ж тут, здаецца, бедаваць старому? Даў Бог шчасну долю,― дастатак у дому, Ссудзіў яму, дзеткі! розум на дзівоту, Да добрага дзела шчыру даў ахвоту: Што ж тут ён на долю горку наракае? Ой, ніхто з вас, дзеткі! таго не згадае! Вось пры беразе Дняпровам, Гдзе шыбуюць байдакі, У сяле да у скарбовам Жылі браты-рыбакі. Іх прыгожанька хаціна, Маўляў, цару на паказ! Малявана ― баш каліна! Весела марочыць глаз! Рыбак Апанас Калетак, Што ў сяле багацтвам слыў, Паставіў яе для дзетак І галоўку там злажыў. Па ім два сыны асталісь, Старшы Тодар, меншы Сак; Браты з сабой мілавалісь, Маўляў з літвіном паляк. Баш рукавіца з рукою, А з тапарышчам тапор, Так неразлучна з сабою Вялі жыццё Сак, Тадор. Бывала, да свету ўстане Адзін ― вось рыбу лавіць, ДругіЎ гаршчок не загляне, З ядой прырацэ стаіць. А хлапцы ж былі прыгожы, Кветачкамі у сяле! Любаваўся з іх свет Божы На ігрышчах чы ў карчме!.. Тодар жа хлопец, як мала! Для дзяўчаці, быццам клад; Лісам к яму падсядала, Аж дзела пайшло ў лад. Не на жарты пакахалісь, І сватоў к ней хлапец слаў, І ў касцеле абвянчалісь; Сак іх чэсна ў дом прыняў. Чаму ж бытут не зажыці? Кахаў мужык, любіў брат, Здаволь было есці, піці - Вядзі толькі чэсна лад! Да не тут-та, дзеткі, стала! Як узяла правіць дом, Весь дзянёчак лепятала Сваім злосным языком. І не адну там слязіну Ураніў бедны рыбак, І пачуў цяжку кручыну, Гледзя на браточка, Сак. Яшчэ ж як-кольвек цярпелі, Штоб у хаце мець спакой, І чэраз пал[ь]цы глядзелі На лад гаспадыні злой. Да прыйшла пара на Сака ― Так жаніўся, што Бог дай! Тут завязалась крутня, драка, Проста з хаты уцякай! Вось пайшло з якой прыгоды: Жыла ў сяле сірата, Чэсна, ангельскай уроды, Сэрцам, душой залата! Семнаццаць гадкоў лічыла, Як бацька яе памёр, І па ім ад[д]зедзічыла Кусок раллі, стары двор. Зоська ― імя сіраціне ― Стала ў хаце гараваць, Сак жа добранькай дзяўчыне Шчыра ўзяўся памагаць. Так яныз сабой здружылісь, Сэрцам, душой прыляглі Дый скора вянцом злучылісь ― На сіроцтве зажылі. Маўляў, гдзе чорт сам не зможа, Туды ён бабу пашле; Браты,― жыўшы што дай Божа! ― Разлучыліся ў тузе. Бо Уляна сплятней многа Ляпеча злым языком; Раздорыла братоў срога, Сак пакінуў родны дом. Тодар жа, багат дабыткам, На бацькаўшчыне зажыў, Да і Акула з ізбыткам Дачушцы пасаг ссуліў. Красуюць яго палеткі, Густы колас на раллі, Ёсць і доля, ёсць і дзеткі; Жыві дый Бога хвалі. Да не тут-та, браткі, была! Начаў з гора бедныпіць; Злая жонка, маўляў піла, Дзень і ноч мужу скрыпіць. Адчурыўся гаспадаркі І з дому стаў уцякаць, Часта заглядаў да чаркі, Палюбіў ў карчме гуляць. Што ж рабіла зла Уляна? Кінула чэсць, сорам проч! З дзецюкамі вось ад рана Гуляла у позну ноч. А ў хаце непарадкі, На ніўцы пырнік густы; Гдзе дзяваліся дастаткі?.. Вось і стадолы пусты. . . . . . . . . . . . . . Бяда ў хаце ― людзям смех! Дарма бацькі памагалі ― Насып жа дзюравы мех! Катаргай жыццё такое! Часта браўся за тапор ― Збрыдла населля радное. Ой, бедненькі ж наш Тадор! Інакшая ж Сака доля ― Гараваў, дзеткі, як змог; Дзейся, кажа, Божа воля! А хто з Богам, з тым і Бог. Вечарком, па працы, з нівы Як волікаў прыжане, З песняй вясёлы, шчаслівы І гадкі сабе не йме! Яго з таской выглядае Добра Зоська у варот, Яго сэрцам прынімае, Сцірае з галоўкі пот Дый песціць мужа, галубіць; Рай з жонкай такою жыць! Яна душой яго любіць ― Як жа шчаслівым не быць?! Хоць трудна было пачаці ― Працаю бяду змаглі; Зоська лад вяла ў хаці, Сак жа пільнаваў раллі. І скора забагацелі, Любаваўся з іх усяк; І дзетачкі загудзелі ― Забыў гора добры Сак!! </poem> =Песня 2= <poem> '''Злая жонка''' Засвяціла людзям багата нядзелька -- Дзянёк адпачыла родная зямелька; Крануўся люд Божы грамадой із сёла, З шчыраю малітвай пайшоў да касцёла. У гарсэціках красных вясёлы дзяўчата Радасна страчаюць вялікае свята: «Упляці ж мне каснік, родненькая маці, Пойдамна ігрышча крыху пагуляці». А хоць, баш, прыдзеле ног не жалавала, З дзецюкамі скача ўсю ноч напрапала, Не жалее ножак, з шчыраю ахвотай, Хоць заўтра спаткацца зноў трэба з работай. Пан ляндар Біёмін па карчме нясецца, Ладзячы парадак, як не ўверадзецца! То з пляхай, то з чашкай з кута ў кут лятае, Крыкне на шынкарку, на шэйну міргае; Та нясе закускі, селядзец, баранкі, Ставіць гарчыкпіва, налівае ў шклянкі. Расчыняты насцеж дзверы ў стадолу, Раве там скацінка песеньку вясёлу; А бахураняты --- нячыстая сіла! -- Гуляюць з казою, аж паглядзець міла! Адзін, баш накані, сядзіць на казіне, Той цягне за рогі, другі б'е па спіне, Аж бакі запалі у беднай скаціны, Дзярэцца, што крый Бог! у голас казіны. З тоненькай смаркачкай вось пяціпальцаты Вісіць на палупе свячнік сярод хаты; Пры печы ж у бабцываткнута лучына Гарыць яркім жарам, баш красна дзяўчына. За сталом паважны сядзяць гаспадары, Балакаюць сабе, папівая гары; Гладкі маладзіцы памеж мужыкамі Частуюцца чаркай з кумкамі, кумамі, А старыя ведзьмыі бабы касцельны Брыдкі -- аж страх глянуць! -- маўляў, грэх смяртэльны На прыпечку седзя, шэпчуць злыурокі Дый завідным вокам мераць пляшак бокі. Пры дзверах каморыстаіць стол вялікі, А на ім два столкі, на столках музыкі; З пілачкай у зубах Астап прым заводзіць, А сляпы Калейнік ўсцяж па басе водзіць. Ідзе ладам, дзеткі, вясёла крутуха,-- Хлапцы падбіваюць, Астап рве з-за вуха! Красны ж дзяўчаты хустачкамі машуць, Ракой пот з іх льецца, да на убой пляшуць! Маладзенькі Саўка пры музыцыстане, Міленькай Агатцы у вочкі загляне, Тупне нагой трэйчы, аж уздрыгнуць дзеўкі, Дый вядзе пад скрыпку гэтакі прыпеўкі: :::::«Цвіце ў агродку ражычка, :::::Ў полі васілёчкі, :::::Да ярчэй красуюць лічка, :::::Агатчыны вочкі! :::::Гу! га! -- не бяда, :::::Агатчыны вочкі». Сарамліва дзеўка хустачкай закрылась, Твар аблілась жарам, сэрца ёй забілась,-- Хлапцу кулак суліць, гневацца б хацела, Да не стала часу, крутня закіпела, Нясуцца, дый годзе! Тут з Настай Міронка Стане пры музыцы дый завядзе звонка: :::::«Калі любіш -- дык любі, :::::А не любіш -- не мані, :::::Я другую дзеўку маю, :::::Яе любіць папытаю. :::::Гу, га! -- не бяда, :::::Яе любіць папытаю». І пайшлі круціцца... страх! дзіва вяліка! Вось за кружком трэцім, гдзе была музыка, Стала нова пара -- п'яная Уляна, Яна за сабою валачэ Багдана. «Выгнала ж я із хацінкі мужыка ліхога, Частавала цэлу ночку маяго мілога; Прынёс жа мне ён учора чырвоную стужку, Прапіла ж я з ім, радзенька, апошню цялушку. :::::Гу, га! -- не бяда, :::::Апошню цялушку!» Гадка, страшна слухаць! -- воласы прыўсталі, У вочы злой кабеце усе там плявалі; На прыпечку толькі ведзьмы зарагочуць, Яны душу грэшну к чорту загнаць хочуць. Уляна ж ні гадкі! -- круціццапа хаці, Валочыць Багдана, рада з ім гуляці; Усе адчурылісь ад чартоўскай пары, Дзеўкі, маладзіцы, чэсны гаспадары. Аж тут скрып з надвор'я, дзверы расчынілісь. І новыягосці ў карчму паявілісь: Наперадзе Тодар, за ім Сак з таскою, Ідучыза братам, круціць галавою. На Тодара гледзя, аж душа балее -- Маладыгадамі без пары старэе; Гдзе краса, што даўней на шчоках гуляла? Сярдзечна вяселле, што за сэрца брала? Гдзе тыя васількі, што ў вачах мігалі? Гдзе для смеху губы, гдзе на іх каралі? Твар поўна запала, губы пасінелі, Валасы чарненькі суздром асівелі; Вочы ізпадлоб'я мутна паглядаюць. Лепшых у магілу, дзетачкі, кідаюць. Мігам пры Уляне рыбак паявіўся, Так швырнуў Багданка, што той пакаціўся; Ухваціў ён жонку за руку кляшчамі, Глянуў на музыку дый тупнуў нагамі: «Не смей, воўча племя, з чужой жонкай гадзіць! Не смей на ігрышчах танцыз ёю ладзіць! Я ж першае права гуляці тут маю І песеньку лепшу жонцызаспяваю». Пагана Улянка вырвацца б хацела, Палатном са страху яна пабляднела, Торгне сюды-туды, да, як рак кляшчою, Рыбак жонку дзержыць сільнаю рукою. «Ты,вялікі Божа!і вы, добры людзе! Судзіце, яка тут справа мужа будзе З ліхою кабетай, што Бога забыла, Ў гроб дзетак вагнала, мужыка згубіла! Вось у нашым сяле я з Сакам, браточкі, Душой мілавалісь, быццам галубочкі; Злым языком ты нас раздорыць успела, Братавай ты добрай горка надаела! Рассталісь мы з братам, стаў я гараваці, А ты ветры гоніш, госцяю у хаці; Не было спакою з табой ні дзянёчку, І бацькі не змаглі уняць злую дочку. Мужыка, бывала, прагоніш з валамі, Сама напрапала гуляеш з хлапцамі; Дзеткі крычаць хлеба -- галодны зязюлькі! Каравы, абдзёрты на бедных кашулькі. З недагляду твайго дабро нам прапала, Рэшту -- частавання, гарэлка забрала: Не было жыцця ў нас, парадку ў дому, Бязладдзе! ўсё к чорту пайшло і к Біёму. Пабегла й сягоння, кінула хаціну, Уткнуўшы у шчэлку смольную лучыну; Згарэлі астаткі дый родненька хатка, А з хаткай паследня нашая дзіцятка. Чычуеш? дзіцятка! ты, гадзюка злая! То ж твая утроба, твая кроў радная! У вялікіх муках бедненька згарэла, Радуйся, пагана! гэта ж тваё дзела!!» Так заводзіць Тодар; крывавыслязіны Коцяцца із вачэй, быццам дождж з-пад рыны; Запеклыя губы пенаю бялеюць, Грудкі цяжка стонуць, а хоць ногі млеюць, Як бешаны круціць жонкай па святліцы; Спужаліся хлопцы, дзеўкі, маладзіцы, Астарыя мужысмутна уздыхаюць, На Тодара глядзя, слёзы выліваюць. Бяспамятны рыбак швырнуў назем жонку, Сільнаю рукою ухваціў дубёнку, Дый ахрыплыголас падняў ён у хаці: «Га! жмяіна племя! годзя бушаваці Па беламу свету, досць, мая ядына! І на цябе прыйшла апошня гадзіна!» Моланняй к Уляне мужык падбягае, Цяжкую дубіну ўгору паднімае, Пагана кабета трасецца, чуць жыва! А ведзьмы рагочуць -- то ж чартоўска жніва! ДобрыБогіначай запісаў у небе, Малітвы, знаць, маці ў цяжкай патрэбе Ізбавілі дочку пякельныямукі: Вось ад страшнай месці брата сільны рукі Тодара здзяржалі, ён братаву збавіў, Проціў бешанага сваё жыццёставіў. «Сатрыяе ў порах!» -- голас адазваўся Прыдзверах з падвор'я -- усяк іспугаўся! «Валі ў лоб дубінай! Я за то атвечу, Годзе забіваць ёй долю чалавечу! Годзе несці сорам і бацьку і маці! Ліхое ж мы племя выпесцілі ў хаці! Што прыжылідочку, лепш бы смерць сустрэлі! За пазухай змяю ядавіту грэлі. Выракаюсь благой! забыць папытаю, Сведкамі Бог, людзі - яе праклінаю!» Так крычыць Акула прыдзвярах святліцы, А горкі слязіны, быццам із крыніцы, Із вачэй старога па барадзе льюцца, А рукі, а ногі асінай трасуцца. Чаго ж тут дзівіцца, мае выміленькі;-- Ліхой ядыначкі то ж бацька радненькі! Старшына, ўсе мужыіз лавы прыўсталі, К злашчаснаму бацьку гурмам падбяжалі, Увялі у хату, вось на куце садзяць Дый у цяжкім горы цешацьяго, радзяць; Да трудная ж радау такім няшчасці, Пацеха старому ў Божайхіба ўласці. І Бог змілаваўся! мужа, бацькі мовы Уразумілі ліху на ўсе злы наровы: Спазнала няшчасна, што цяжка грашыла, Што здуру дзіцятка паследня забіла, Залілась слязамі, нішкам, як стаяла, Добрынькаму бацьку да ножак прыпала. «Бацечка мой родны, бацечка ядыны! Прабач жа ты дочцы горкія слязіны, Прабач, што чэсць тваю брыдка замарала, Што тваёй галоўкі не ушанавала! . У маім няшчасці, утрапенні срогам, Прысягаю табе перад людзьмі, Богам, Што ад гэтай пары буду я старацца, Калі б табе дочкі не прыйшлось стыдацца, Буду шанаваці твой волас сівенькі, Даруй раз апошні, бацечка радненькі!» Плачуць бацька, людзі, галосіць Уляна, Аж адкуль вазьміся старая Тацяна. Пры нагах Акулыз матчынай слязінай! Сплялася з нагамі, маўляў хмель з тычынай! «Добры мой Акула, дарагі мужочак! Саракавына днях кончыўся гадочак, Як Гасподзь злучыў нас, як з табой зажыла, Чы ж я калі табе вока запрушыла? Было ўсяк на свеце, чы ж я наракала, Маўляў, душой, сэрцам цябе не кахала? Заклінаю ж цябе на спакой твой ўласны, На дні нашыгоркі, на дні нашы шчасны, Не праклінай дочкі, забудзь усё злое, То ж тваё няшчасна дзіцятка радное! Лепш бы я галоўку ў зямельцы злажыла, Як такой пацехі з дачушкі дажыла. Вы, добрыя людзі! І ў вас ёсць дзяціны, Пажалейце ж горкай матчынай слязіны Дый з яе мальбою і свае злучыце, Вы срогага бацьку мо'а ўгаманіце; Калі ж і вас слухаць не йме ў страшнай злосці, Няхай кляне разам і матчыны косці!» Заравелі ўголас усе добры людзе, Вось душы пякельны на вялікім судзе; А Акула жонцы на грудках прыляжа, У жаласці дочцы гэтакі суд кажа: «Не мяне прасіце, не мяне маліце, Да вунь там прылаве у кут загляніце --. Там муж твой няшчасны, суддзя твой ядыны. А бацькава сэрца -- маўляў васкавіны,-- Я табе прабачу, калі ён прабачыць. Ой, крывавай слёзкай на цябе ён плачыць! Ідзі, кінься ў ногі, рві зямлю зубамі, Злітуецца мо”а над табой, наднамі». А Тодар няшчаснызакрыў твар рукою Дый цяжка рыдае крывавай слязою; Сак з Зоськай, забыўшызлосць ліхой кабеты, За братаву чыняць святыя абеты. Уляна ледзь толькі з зямелькі прыўстала, Так вось на калені перад мужам пала; Яна накрыж пальцысвае залажыла Дыйтаку прысягу яму учыніла: «Мужок дарагенькі, саколік мой красны! Злым жыццём смуціла я твае дні ясны. Да прабач мне, зорка, даруй, мой ядыны! Ліхія наровы, смяртэльныя віны! То ж і Бог прабачыў нячыстай кабеце, Як змазала грэхі пакутай на свеце. Няхай жа Бог судзіць мяне ў СтрашнымСудзе, Сведкамі тут бацькі, сведкамі тут людзе: Калі я натуру не змагу пагану, Калі добрай жонкай я табе не стану, Шанаваць не буду тваёй добрай чэсці, З табою, з тваімі ціха жыццё весці, Тадызлой галоўкі няхай гром не міне, Пабі мяне, Божа, у кожнай гадзіне!» Тацяна ж на грудзі зяцёчка упала, Галосячы, таку просьбу завязала: «Тадорка каханы, саколіку ясны! Горка твая доля, да і мы ж няшчасны; Цябе злая жонка на чэсці забіла, Табе ўсё дабро дый дзетак зглуміла, А нам жа, мой родны, нам, зорка ядыны! -- Чы ж не больна глядзець на дачушкі віны? На душы ж не цяжка злашчасная доля? Яе злы наровы, пакасна сваволя Каменем на сэрцы -- дзіця ж то радноя! Вер, дарагі зяцёк, нам баліць удвоя, Да мой жа ж лябедзька! Мой ты каласочак! Ушануй ты бацькоў сівы валасочак Дый паслухай просьбы няшчасныя маці, Прабач раз апошні горкаму дзіцяці. Цяжкае няшчасце яе ўразуміла, Яна, як Бог кажа, будзе з табой жыла». Такі просьбы маці камень быразбілі, Дзіва ж што Тодару сэрца размякчылі. Уздыхнуў ён цяжка дый сказаў да маткі: «Чаму ж не дзяржала у гразе дзіцяткі? У баязні Божай яе не хавала? І я б меў бы шчасця, ты б не гаравала; А цяпер ты плачаш, ія З табой плачу. Дзей жа воля Божа! Яшчэ раз прабачу; Калі ж ёй навука гэта не паможа, Няхай злу галоўку дзержыць У старожы!» Так сказаўшы, Тодар працяг к жонцы рукі, Забыў сваё гора, крывавыя мукі, У яго мутных вочах горка жаласць блісне, Блудную авечку да сэрца прыцісне, Дый усё забыта! Людзям вочы труцца, Да ўжо радасныя слязінкі там льюцца. Астапка, упёршы ў бруха скрыпіцу, Ён, дзеткі, з-за вуха рвануў «Мецяліцу»! Да ніхто не ўзяўся, хоць ахвоту чуюць, Г на душыцяжка, й ногі не статкуюць. Калі чалавеку здарыцца упіцца, А назаўтра зможа чаркай пахмяліцца, Яно лягчэй быццам --- жывату цяпленька, Да на сэрцымлоснаі нагам цяжэнька. Так і з маладымі: дарма Астап рвецца, А хітры Біёмін каля хлапцоў трэцца, Дзяўчат намаўляе --- няма, браткі, ладу, Вось напала змора на цэлу грамаду. Старшына паважныз сівай барадою Пашаптаў з другімі, кіўнуў галавою Дый уголас кажа: «Пане аляндару! Дай нам гарчыкпіваі вяліку чару, Накінь там закусак у белытарэлкі; Акула і ў губу не бярэ гарэлкі, Няхай жа хоць півам крыху пакрапіцца, Трэба ж тут як-небудзь нам развесяліцца! А калі ахвотыгуляці не стала, Лень на маладзенькіх якаясь напала, Ты, пане Акула, пакінь наракання, Слухай лепш расказу аб каранавання, У Маскве якія аглядаў я дзіва, Як мне ў дарозе вялося шчасліва. Прашу ж цябе, кумок, сядзь тут са мной разам, Аб усім, што бачыў, пацешу расказам». Акула сеў на кут, кулаком падпёрся, Выпіў шклянку піва, палою абцёрся Дый вокам туманным павёў па грамадзе; Усякі, гдзе зможа, скоранька прысядзе, Цікава, што стары будзе ім казаці. Астап кінуў скрыпку; прыціхла у хаці. </poem> [[Катэгорыя:Паэмы]] [[Катэгорыя:Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] 7yjju9ess4pa10xml6jmnvzgq1rscty 88198 88197 2022-08-20T06:44:25Z VasyaRogov 1510 /* Песня 2 */ wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Злая жонка | аўтар = Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч | секцыя = Паэма | год = | папярэдні = | наступны = [[Халімон на каранацыі]] | крыніца = Дyнiн-Мapцiнкeвiч, B. Збop твopaў. У 2 т. T. 2. Bepшaвaныя aпoвecцi i aпaвядaннi, вepшы, пyблiцыcтыкa, лicты i пacлaннi, пepaклaды, Dubia / Biнцэнт Дyнiн-Мapцiнкeвiч; yклaд, з тэкcт. пaдpыxт., пep. Я. Янyшкeвiчa. – Мiнcк: Мacт. лiт., 2008. – 598 c. - с. 238 }} <poem> :::::<small>Добра жонка --- дома рай!</small> :::::<small>Злая -- з хаты цягу дай!</small> </poem> =Песня 1= <poem> :::::<small>Дачушка ― не цялушка,</small> :::::<small>Не досыць ёй пасаг даць:</small> :::::<small>Трэба ў чэсці гадаваць,</small> :::::<small>Трэба дурну навучыць,</small> :::::<small>Як мае Бога хваліць,</small> :::::<small>Шанаваць старых бацькоў,</small> :::::<small>Чурацца ліхіх нароў!</small> :::::<small>''Гутарка Навума''</small> '''Браты''' Прыгож край заморскі ― дзівы там страшэнны! Народ, кажуць людзі, разумны, пісьменны! Мужычок багаты! ― у чобатах ходзіць, А Божая ніўка беленькі хлеб родзіць; Усяк сабе панам ― шчасліў быт дамовы! Да не шукай сэрца ― то ж народ тарговы! Ой, нямаш зямелькі, як Літва радзона! На лугах дыванам сцелецца зялёна Травіца па пояс, кветкамі мігае! А лес, вось тычынка, неба падпірае! Мужык хоць убогі, ― як вол, працавіты! Гаруючы цяжка, рэдка калі сыты; Зато ў позну восень, як з ніўкаю зладзіць Дый святой нядзелькай на куце засядзіць, Яго ж маладзіца, Домна чы Усціння, Спражыць верашчакі, наварыць бацвіння; Хоць хлябок чарненькі, часам і з карою, Вясёл! пажывае з сваяшнай раднёю! А госць паявіцца ― то ж прыслан ён небам! Рад з ім падзяліцца сэрцам, стравай, хлебам! Дзякуй, што навясціў мой дамок старэнькі, Пій, еш ― пакуль змога, госцік дарагенькі! Яно няма чаго! было б здаволь хлеба, Стала б на ізбыткі, што душы патрэба, Да за грэхі людзей сумеў Бог скараці, Вось панам ахвоту даў карчмы стаўляці: Яны ў карчмах жыдоў, наліха, садзілі, Штоб нас абдзіралі, мужыцку кроў пілі! Нехрысты ўсё дабро к сабе прыгарнулі, І ўзяла моч погань ― дзяруць да кашулі! Хош купіць нарогаў, сярпа, касы, солі, Гарчык-другі жыта з сваёй ўласнай ролі, Хош здору, акрасіць бацвіння ліхоя, Кланяйся паганцу ― дый плаці удвоя; Не саромеюцца ж валяць рукі ў сала, Скора будуць самі есці напрапала. Аб'явіў цар указ з карчом жыдоў гнаці, Да не тут-та была! ўзялі хітраваці, Яны там харчэўні быццам залажылі, У карчмах шынкарак сваіх пасадзілі; Толькі цяпер ўдвоя мужык плаціць чарку, Бачыш, жыду трэба заплаціць шынкарку, Дый і ацэсару трэба пакланіцца, Рука руку мые ― чаго тут дзівіцца?! Ой, штоб эты п'яўкі кроў нашу не ссалі, У нашай зямельцы бяды б мыне зналі!» Так стары Акула, вячэрняй парою, Седзячына прызбе, бедаваў думою; Ўлад наровіць думцы на западзе сонца, І месячка смутна глядзіць у аконца. На сэрцы старога налягла кручына, Із вачэй ракою кацілась слязіна; Уздыхне цяжэнька, на неба пагляне Дый, штоб забіць гора, маліцца ён стане. Тут скрыпнулі дзверы: старэнька Тацяна Села пры Акуле ― то ж жонка кахана! Яны гадкоў сорак быццам пераснілі, Ядыначку дочку, на бяду! прыжылі. Чаго ж тут, здаецца, бедаваць старому? Даў Бог шчасну долю,― дастатак у дому, Ссудзіў яму, дзеткі! розум на дзівоту, Да добрага дзела шчыру даў ахвоту: Што ж тут ён на долю горку наракае? Ой, ніхто з вас, дзеткі! таго не згадае! Вось пры беразе Дняпровам, Гдзе шыбуюць байдакі, У сяле да у скарбовам Жылі браты-рыбакі. Іх прыгожанька хаціна, Маўляў, цару на паказ! Малявана ― баш каліна! Весела марочыць глаз! Рыбак Апанас Калетак, Што ў сяле багацтвам слыў, Паставіў яе для дзетак І галоўку там злажыў. Па ім два сыны асталісь, Старшы Тодар, меншы Сак; Браты з сабой мілавалісь, Маўляў з літвіном паляк. Баш рукавіца з рукою, А з тапарышчам тапор, Так неразлучна з сабою Вялі жыццё Сак, Тадор. Бывала, да свету ўстане Адзін ― вось рыбу лавіць, ДругіЎ гаршчок не загляне, З ядой прырацэ стаіць. А хлапцы ж былі прыгожы, Кветачкамі у сяле! Любаваўся з іх свет Божы На ігрышчах чы ў карчме!.. Тодар жа хлопец, як мала! Для дзяўчаці, быццам клад; Лісам к яму падсядала, Аж дзела пайшло ў лад. Не на жарты пакахалісь, І сватоў к ней хлапец слаў, І ў касцеле абвянчалісь; Сак іх чэсна ў дом прыняў. Чаму ж бытут не зажыці? Кахаў мужык, любіў брат, Здаволь было есці, піці - Вядзі толькі чэсна лад! Да не тут-та, дзеткі, стала! Як узяла правіць дом, Весь дзянёчак лепятала Сваім злосным языком. І не адну там слязіну Ураніў бедны рыбак, І пачуў цяжку кручыну, Гледзя на браточка, Сак. Яшчэ ж як-кольвек цярпелі, Штоб у хаце мець спакой, І чэраз пал[ь]цы глядзелі На лад гаспадыні злой. Да прыйшла пара на Сака ― Так жаніўся, што Бог дай! Тут завязалась крутня, драка, Проста з хаты уцякай! Вось пайшло з якой прыгоды: Жыла ў сяле сірата, Чэсна, ангельскай уроды, Сэрцам, душой залата! Семнаццаць гадкоў лічыла, Як бацька яе памёр, І па ім ад[д]зедзічыла Кусок раллі, стары двор. Зоська ― імя сіраціне ― Стала ў хаце гараваць, Сак жа добранькай дзяўчыне Шчыра ўзяўся памагаць. Так яныз сабой здружылісь, Сэрцам, душой прыляглі Дый скора вянцом злучылісь ― На сіроцтве зажылі. Маўляў, гдзе чорт сам не зможа, Туды ён бабу пашле; Браты,― жыўшы што дай Божа! ― Разлучыліся ў тузе. Бо Уляна сплятней многа Ляпеча злым языком; Раздорыла братоў срога, Сак пакінуў родны дом. Тодар жа, багат дабыткам, На бацькаўшчыне зажыў, Да і Акула з ізбыткам Дачушцы пасаг ссуліў. Красуюць яго палеткі, Густы колас на раллі, Ёсць і доля, ёсць і дзеткі; Жыві дый Бога хвалі. Да не тут-та, браткі, была! Начаў з гора бедныпіць; Злая жонка, маўляў піла, Дзень і ноч мужу скрыпіць. Адчурыўся гаспадаркі І з дому стаў уцякаць, Часта заглядаў да чаркі, Палюбіў ў карчме гуляць. Што ж рабіла зла Уляна? Кінула чэсць, сорам проч! З дзецюкамі вось ад рана Гуляла у позну ноч. А ў хаце непарадкі, На ніўцы пырнік густы; Гдзе дзяваліся дастаткі?.. Вось і стадолы пусты. . . . . . . . . . . . . . Бяда ў хаце ― людзям смех! Дарма бацькі памагалі ― Насып жа дзюравы мех! Катаргай жыццё такое! Часта браўся за тапор ― Збрыдла населля радное. Ой, бедненькі ж наш Тадор! Інакшая ж Сака доля ― Гараваў, дзеткі, як змог; Дзейся, кажа, Божа воля! А хто з Богам, з тым і Бог. Вечарком, па працы, з нівы Як волікаў прыжане, З песняй вясёлы, шчаслівы І гадкі сабе не йме! Яго з таской выглядае Добра Зоська у варот, Яго сэрцам прынімае, Сцірае з галоўкі пот Дый песціць мужа, галубіць; Рай з жонкай такою жыць! Яна душой яго любіць ― Як жа шчаслівым не быць?! Хоць трудна было пачаці ― Працаю бяду змаглі; Зоська лад вяла ў хаці, Сак жа пільнаваў раллі. І скора забагацелі, Любаваўся з іх усяк; І дзетачкі загудзелі ― Забыў гора добры Сак!! </poem> =Песня 2= <poem> '''Злая жонка''' Засвяціла людзям багата нядзелька ― Дзянёк адпачыла родная зямелька; Крануўся люд Божы грамадой із сёла, З шчыраю малітвай пайшоў да касцёла. У гарсэціках красных вясёлы дзяўчата Радасна страчаюць вялікае свята: «Упляці ж мне каснік, родненькая маці, Пойдам на ігрышча крыху пагуляці». А хоць, баш, прыдзеле ног не жалавала, З дзецюкамі скача ўсю ноч напрапала, Не жалее ножак, з шчыраю ахвотай, Хоць заўтра спаткацца зноў трэба з работай. Пан ляндар Біёмін па карчме нясецца, Ладзячы парадак, як не ўверадзецца! То з пляхай, то з чашкай з кута ў кут лятае, Крыкне на шынкарку, на шэйну міргае; Та нясе закускі, селядзец, баранкі, Ставіць гарчыкпіва, налівае ў шклянкі. Расчыняты насцеж дзверы ў стадолу, Раве там скацінка песеньку вясёлу; А бахураняты ―- нячыстая сіла! ― Гуляюць з казою, аж паглядзець міла! Адзін, баш накані, сядзіць на казіне, Той цягне за рогі, другі б'е па спіне, Аж бакі запалі у беднай скаціны, Дзярэцца, што крый Бог! у голас казіны. З тоненькай смаркачкай вось пяціпальцаты Вісіць на палупе свячнік сярод хаты; Пры печы ж у бабцы ваткнута лучына Гарыць яркім жарам, баш красна дзяўчына. За сталом паважны сядзяць гаспада́ры, Балакаюць сабе, папівая га́ры; Гладкі маладзіцы памеж мужыкамі Частуюцца чаркай з кумкамі, кумамі, А старыя ведзьмы і бабы касцельны Брыдкі ― аж страх глянуць! ― маўляў, грэх смяртэльны На прыпечку седзя, шэпчуць злы урокі Дый завідным вокам мераць пляшак бокі. Пры дзверах каморы стаіць стол вялікі, А на ім два столкі, на столках музыкі; З пілачкай у зубах Астап прым заводзіць, А сляпы Калейнік ўсцяж па басе водзіць. Ідзе ладам, дзеткі, вясёла крутуха,― Хлапцы падбіваюць, Астап рве з-за вуха! Красны ж дзяўчаты хустачкамі машуць, Ракой пот з іх льецца, да на убой пляшуць! Маладзенькі Саўка пры музыцы стане, Міленькай Агатцы у вочкі загляне, Тупне нагой трэйчы, аж уздрыгнуць дзеўкі, Дый вядзе пад скрыпку гэтакі прыпеўкі: :::::«Цвіце ў агродку ражычка, :::::Ў полі васілёчкі, :::::Да ярчэй красуюць лічка, :::::Агатчыны вочкі! :::::Гу! га! ― не бяда, :::::Агатчыны вочкі». Сарамліва дзеўка хустачкай закрылась, Твар аблілась жарам, сэрца ёй забілась,― Хлапцу кулак суліць, гневацца б хацела, Да не стала часу, крутня закіпела. Нясуцца, дый годзе! Тут з Настай Міронка Стане пры музыцы дый завядзе звонка: :::::«Калі любіш ― дык любі, :::::А не любіш ― не мані, :::::Я другую дзеўку маю, :::::Яе любіць папытаю. :::::Гу, га! ― не бяда, :::::Яе любіць папытаю». І пайшлі круціцца... страх! дзіва вяліка! Вось за кружком трэцім, гдзе была музыка, Стала нова пара ― п'яная Уляна, Яна за сабою валачэ Багдана. «Выгнала ж я із хацінкі мужыка ліхога, Частавала цэлу ночку маяго мілога; Прынёс жа мне ён учора чырвоную стужку, Прапіла ж я з ім, радзенька, апошню цялушку. :::::Гу, га! ― не бяда, :::::Апошню цялушку!» Гадка, страшна слухаць! ― воласы прыўсталі, У вочы злой кабеце усе там плявалі; На прыпечку толькі ведзьмы зарагочуць, Яны душу грэшну к чорту загнаць хочуць. Уляна ж ні гадкі! ― круціццапа хаці, Валочыць Багдана, рада з ім гуляці; Усе адчурылісь ад чартоўскай пары, Дзеўкі, маладзіцы, чэсны гаспадары. Аж тут скрып з надвор'я, дзверы расчынілісь. І новыя госці ў карчму паявілісь: Наперадзе Тодар, за ім Сак з таскою, Ідучыза братам, круціць галавою. На Тодара гледзя, аж душа балее ― Малады гадамі без пары старэе; Гдзе краса, што даўней на шчоках гуляла? Сярдзечна вяселле, што за сэрца брала? Гдзе тыя васількі, што ў вачах мігалі? Гдзе для смеху губы, гдзе на іх каралі? Твар поўна запала, губы пасінелі, Валасы чарненькі суздром асівелі; Вочы ізпадлоб'я мутна паглядаюць. Лепшых у магілу, дзетачкі, кідаюць. Мігам пры Уляне рыбак паявіўся, Так швырнуў Багданка, што той пакаціўся; Ухваціў ён жонку за руку кляшчамі, Глянуў на музыку дый тупнуў нагамі: «Не смей, воўча племя, з чужой жонкай гадзіць! Не смей на ігрышчах танцыз ёю ладзіць! Я ж першае права гуляці тут маю І песеньку лепшу жонцы заспяваю». Пагана Улянка вырвацца б хацела, Палатном са страху яна пабляднела, Торгне сюды-туды, да, як рак кляшчою, Рыбак жонку дзержыць сільнаю рукою. «Ты,вялікі Божа! і вы, добры людзе! Судзіце, яка тут справа мужа будзе З ліхою кабетай, што Бога забыла, Ў гроб дзетак вагнала, мужыка згубіла! Вось у нашым сяле я з Сакам, браточкі, Душой мілавалісь, быццам галубочкі; Злым языком ты нас раздорыць успела, Братавай ты добрай горка надаела! Рассталісь мы з братам, стаў я гараваці, А ты ветры гоніш, госцяю у хаці; Не было спакою з табой ні дзянёчку, І бацькі не змаглі уняць злую дочку. Мужыка, бывала, прагоніш з валамі, Сама напрапала гуляеш з хлапцамі; Дзеткі крычаць хлеба ― галодны зязюлькі! Каравы, абдзёрты на бедных кашулькі. З недагляду твайго дабро нам прапала, Рэшту ― частавання, гарэлка забрала: Не было жыцця ў нас, парадку ў дому, Бязладдзе! ўсё к чорту пайшло і к Біёму. Пабегла й сягоння, кінула хаціну, Уткнуўшы у шчэлку смольную лучыну; Згарэлі астаткі дый родненька хатка, А з хаткай паследня нашая дзіцятка. Чычуеш? дзіцятка! ты, гадзюка злая! То ж твая утроба, твая кроў радная! У вялікіх муках бедненька згарэла, Радуйся, пагана! гэта ж тваё дзела!!» Так заводзіць Тодар; крывавы слязіны Коцяцца із вачэй, быццам дождж з-пад рыны; Запеклыя губы пенаю бялеюць, Грудкі цяжка стонуць, а хоць ногі млеюць, Як бешаны круціць жонкай па святліцы; Спужаліся хлопцы, дзеўкі, маладзіцы, Астарыя мужысмутна уздыхаюць, На Тодара глядзя, слёзы выліваюць. Бяспамятны рыбак швырнуў назем жонку, Сільнаю рукою ухваціў дубёнку, Дый ахрыплыголас падняў ён у хаці: «Га! жмяіна племя! годзя бушаваці Па беламу свету, досць, мая ядына! І на цябе прыйшла апошня гадзіна!» Моланняй к Уляне мужык падбягае, Цяжкую дубіну ўгору паднімае, Пагана кабета трасецца, чуць жыва! А ведзьмы рагочуць ― то ж чартоўска жніва! Добры Бог іначай запісаў у небе, Малітвы, знаць, маці ў цяжкай патрэбе Ізбавілі дочку пякельныя мукі: Вось ад страшнай месці брата сільны рукі Тодара здзяржалі, ён братаву збавіў, Проціў бешанага сваё жыццё ставіў. «Сатры яе ў порах!» ― голас адазваўся Пры дзверах з падвор'я ― усяк іспугаўся! «Валі ў лоб дубінай! Я за то атвечу, Годзе забіваць ёй долю чалавечу! Годзе несці сорам і бацьку і маці! Ліхое ж мы племя выпесцілі ў хаці! Што прыжылідочку, лепш бы смерць сустрэлі! За пазухай змяю ядавіту грэлі. Выракаюсь благой! забыць папытаю, Сведкамі Бог, людзі - яе праклінаю!» Так крычыць Акула пры дзвярах святліцы, А горкі слязіны, быццам із крыніцы, Із вачэй старога па барадзе льюцца, А рукі, а ногі асінай трасуцца. Чаго ж тут дзівіцца, мае вы міленькі;― Ліхой ядыначкі то ж бацька радненькі! Старшына, ўсе мужыіз лавы прыўсталі, К злашчаснаму бацьку гурмам падбяжалі, Увялі у хату, вось на куце садзяць Дый у цяжкім горы цешаць яго, радзяць; Да трудная ж радау такім няшчасці, Пацеха старому ў Божайхіба ўласці. І Бог змілаваўся! мужа, бацькі мовы Уразумілі ліху на ўсе злы наровы: Спазнала няшчасна, што цяжка грашыла, Што здуру дзіцятка паследня забіла, Залілась слязамі, нішкам, як стаяла, Добрынькаму бацьку да ножак прыпала. «Бацечка мой родны, бацечка ядыны! Прабач жа ты дочцы горкія слязіны, Прабач, што чэсць тваю брыдка замарала, Што тваёй галоўкі не ушанавала! У маім няшчасці, утрапенні срогам, Прысягаю табе перад людзьмі, Богам, Што ад гэтай пары буду я старацца, Калі б табе дочкі не прыйшлось стыдацца, Буду шанаваці твой волас сівенькі, Даруй раз апошні, бацечка радненькі!» Плачуць бацька, людзі, галосіць Уляна, Аж адкуль вазьміся старая Тацяна. Пры нагах Акулыз матчынай слязінай! Сплялася з нагамі, маўляў хмель з тычынай! «Добры мой Акула, дарагі мужочак! Саракавына днях кончыўся гадочак, Як Гасподзь злучыў нас, як з табой зажыла, Чы ж я калі табе вока запрушыла? Было ўсяк на свеце, чы ж я наракала, Маўляў, душой, сэрцам цябе не кахала? Заклінаю ж цябе на спакой твой ўласны, На дні нашы горкі, на дні нашы шчасны, Не праклінай дочкі, забудзь усё злое, То ж тваё няшчасна дзіцятка радное! Лепш бы я галоўку ў зямельцы злажыла, Як такой пацехі з дачушкі дажыла. Вы, добрыя людзі! І ў вас ёсць дзяціны, Пажалейце ж горкай матчынай слязіны Дый з яе мальбою і свае злучыце, Вы срогага бацьку мо'а ўгаманіце; Калі ж і вас слухаць не йме ў страшнай злосці, Няхай кляне разам і матчыны косці!» Заравелі ўголас усе добры людзе, Вось душы пякельны на вялікім судзе; А Акула жонцы на грудках прыляжа, У жаласці дочцы гэтакі суд кажа: «Не мяне прасіце, не мяне маліце, Да вунь там прылаве у кут загляніце ―. Там муж твой няшчасны, суддзя твой ядыны. А бацькава сэрца ― маўляў васкавіны,― Я табе прабачу, калі ён прабачыць. Ой, крывавай слёзкай на цябе ён плачыць! Ідзі, кінься ў ногі, рві зямлю зубамі, Злітуецца мо”а над табой, над намі». А Тодар няшчасны закрыў твар рукою Дый цяжка рыдае крывавай слязою; Сак з Зоськай, забыўшызлосць ліхой кабеты, За братаву чыняць святыя абеты. Уляна ледзь толькі з зямелькі прыўстала, Так вось на калені перад мужам пала; Яна накрыж пальцы свае залажыла Дый таку прысягу яму учыніла: «Мужок дарагенькі, саколік мой красны! Злым жыццём смуціла я твае дні ясны. Да прабач мне, зорка, даруй, мой ядыны! Ліхія наровы, смяртэльныя віны! То ж і Бог прабачыў нячыстай кабеце, Як змазала грэхі пакутай на свеце. Няхай жа Бог судзіць мяне ў Страшным Судзе, Сведкамі тут бацькі, сведкамі тут людзе: Калі я натуру не змагу пагану, Калі добрай жонкай я табе не стану, Шанаваць не буду тваёй добрай чэсці, З табою, з тваімі ціха жыццё весці, Тады злой галоўкі няхай гром не міне, Пабі мяне, Божа, у кожнай гадзіне!» Тацяна ж на грудзі зяцёчка упала, Галосячы, таку просьбу завязала: «Тадорка каханы, саколіку ясны! Горка твая доля, да і мы ж няшчасны; Цябе злая жонка на чэсці забіла, Табе ўсё дабро дый дзетак зглуміла, А нам жа, мой родны, нам, зорка ядыны! ― Чы ж не больна глядзець на дачушкі віны? На душы ж не цяжка злашчасная доля? Яе злы наровы, пакасна сваволя Каменем на сэрцы ― дзіця ж то радноя! Вер, дарагі зяцёк, нам баліць удвоя, Да мой жа ж лябедзька! Мой ты каласочак! Ушануй ты бацькоў сівы валасочак Дый паслухай просьбы няшчасныя маці, Прабач раз апошні горкаму дзіцяці. Цяжкае няшчасце яе ўразуміла, Яна, як Бог кажа, будзе з табой жыла». Такі просьбы маці камень бы разбілі, Дзіва ж што Тодару сэрца размякчылі. Уздыхнуў ён цяжка дый сказаў да маткі: «Чаму ж не дзяржала у гразе дзіцяткі? У баязні Божай яе не хавала? І я б меў бы шчасця, ты б не гаравала; А цяпер ты плачаш, ія З табой плачу. Дзей жа воля Божа! Яшчэ раз прабачу; Калі ж ёй навука гэта не паможа, Няхай злу галоўку дзержыць У старожы!» Так сказаўшы, Тодар працяг к жонцы рукі, Забыў сваё гора, крывавыя мукі, У яго мутных вочах горка жаласць блісне, Блудную авечку да сэрца прыцісне, Дый усё забыта! Людзям вочы труцца, Да ўжо радасныя слязінкі там льюцца. Астапка, упёршы ў бруха скрыпіцу, Ён, дзеткі, з-за вуха рвануў «Мецяліцу»! Да ніхто не ўзяўся, хоць ахвоту чуюць, І на душы цяжка, й ногі не статкуюць. Калі чалавеку здарыцца упіцца, А назаўтра зможа чаркай пахмяліцца, Яно лягчэй быццам ―- жывату цяпленька, Да на сэрцы млосна і нагам цяжэнька. Так і з маладымі: дарма Астап рвецца, А хітры Біёмін каля хлапцоў трэцца, Дзяўчат намаўляе ― няма, браткі, ладу, Вось напала змора на цэлу грамаду. Старшына паважныз сівай барадою Пашаптаў з другімі, кіўнуў галавою Дый уголас кажа: «Пане аляндару! Дай нам гарчыкпіваі вяліку чару, Накінь там закусак у белытарэлкі; Акула і ў губу не бярэ гарэлкі, Няхай жа хоць півам крыху пакрапіцца, Трэба ж тут як-небудзь нам развесяліцца! А калі ахвоты гуляці не стала, Лень на маладзенькіх якаясь напала, Ты, пане Акула, пакінь наракання, Слухай лепш расказу аб каранавання, У Маскве якія аглядаў я дзіва, Як мне ў дарозе вялося шчасліва. Прашу ж цябе, кумок, сядзь тут са мной разам, Аб усім, што бачыў, пацешу расказам». Акула сеў на кут, кулаком падпёрся, Выпіў шклянку піва, палою абцёрся Дый вокам туманным павёў па грамадзе; Усякі, гдзе зможа, скоранька прысядзе, Цікава, што стары будзе ім казаці. Астап кінуў скрыпку; прыціхла у хаці. </poem> [[Катэгорыя:Паэмы]] [[Катэгорыя:Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] k7w4r0po7543jzoy77zlnu9rd9grxd0 88199 88198 2022-08-20T06:45:16Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Злая жонка | аўтар = Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч | секцыя = Паэма | год = | папярэдні = | наступны = [[Халімон на каранацыі]] | крыніца = Дyнiн-Мapцiнкeвiч, B. Збop твopaў. У 2 т. T. 2. Bepшaвaныя aпoвecцi i aпaвядaннi, вepшы, пyблiцыcтыкa, лicты i пacлaннi, пepaклaды, Dubia / Biнцэнт Дyнiн-Мapцiнкeвiч; yклaд, з тэкcт. пaдpыxт., пep. Я. Янyшкeвiчa. – Мiнcк: Мacт. лiт., 2008. – 598 c. - с. 238 }} <poem> :::::<small>Добра жонка ― дома рай!</small> :::::<small>Злая ― з хаты цягу дай!</small> </poem> =Песня 1= <poem> :::::<small>Дачушка ― не цялушка,</small> :::::<small>Не досыць ёй пасаг даць:</small> :::::<small>Трэба ў чэсці гадаваць,</small> :::::<small>Трэба дурну навучыць,</small> :::::<small>Як мае Бога хваліць,</small> :::::<small>Шанаваць старых бацькоў,</small> :::::<small>Чурацца ліхіх нароў!</small> :::::<small>''Гутарка Навума''</small> '''Браты''' Прыгож край заморскі ― дзівы там страшэнны! Народ, кажуць людзі, разумны, пісьменны! Мужычок багаты! ― у чобатах ходзіць, А Божая ніўка беленькі хлеб родзіць; Усяк сабе панам ― шчасліў быт дамовы! Да не шукай сэрца ― то ж народ тарговы! Ой, нямаш зямелькі, як Літва радзона! На лугах дыванам сцелецца зялёна Травіца па пояс, кветкамі мігае! А лес, вось тычынка, неба падпірае! Мужык хоць убогі, ― як вол, працавіты! Гаруючы цяжка, рэдка калі сыты; Зато ў позну восень, як з ніўкаю зладзіць Дый святой нядзелькай на куце засядзіць, Яго ж маладзіца, Домна чы Усціння, Спражыць верашчакі, наварыць бацвіння; Хоць хлябок чарненькі, часам і з карою, Вясёл! пажывае з сваяшнай раднёю! А госць паявіцца ― то ж прыслан ён небам! Рад з ім падзяліцца сэрцам, стравай, хлебам! Дзякуй, што навясціў мой дамок старэнькі, Пій, еш ― пакуль змога, госцік дарагенькі! Яно няма чаго! было б здаволь хлеба, Стала б на ізбыткі, што душы патрэба, Да за грэхі людзей сумеў Бог скараці, Вось панам ахвоту даў карчмы стаўляці: Яны ў карчмах жыдоў, наліха, садзілі, Штоб нас абдзіралі, мужыцку кроў пілі! Нехрысты ўсё дабро к сабе прыгарнулі, І ўзяла моч погань ― дзяруць да кашулі! Хош купіць нарогаў, сярпа, касы, солі, Гарчык-другі жыта з сваёй ўласнай ролі, Хош здору, акрасіць бацвіння ліхоя, Кланяйся паганцу ― дый плаці удвоя; Не саромеюцца ж валяць рукі ў сала, Скора будуць самі есці напрапала. Аб'явіў цар указ з карчом жыдоў гнаці, Да не тут-та была! ўзялі хітраваці, Яны там харчэўні быццам залажылі, У карчмах шынкарак сваіх пасадзілі; Толькі цяпер ўдвоя мужык плаціць чарку, Бачыш, жыду трэба заплаціць шынкарку, Дый і ацэсару трэба пакланіцца, Рука руку мые ― чаго тут дзівіцца?! Ой, штоб эты п'яўкі кроў нашу не ссалі, У нашай зямельцы бяды б мыне зналі!» Так стары Акула, вячэрняй парою, Седзячына прызбе, бедаваў думою; Ўлад наровіць думцы на западзе сонца, І месячка смутна глядзіць у аконца. На сэрцы старога налягла кручына, Із вачэй ракою кацілась слязіна; Уздыхне цяжэнька, на неба пагляне Дый, штоб забіць гора, маліцца ён стане. Тут скрыпнулі дзверы: старэнька Тацяна Села пры Акуле ― то ж жонка кахана! Яны гадкоў сорак быццам пераснілі, Ядыначку дочку, на бяду! прыжылі. Чаго ж тут, здаецца, бедаваць старому? Даў Бог шчасну долю,― дастатак у дому, Ссудзіў яму, дзеткі! розум на дзівоту, Да добрага дзела шчыру даў ахвоту: Што ж тут ён на долю горку наракае? Ой, ніхто з вас, дзеткі! таго не згадае! Вось пры беразе Дняпровам, Гдзе шыбуюць байдакі, У сяле да у скарбовам Жылі браты-рыбакі. Іх прыгожанька хаціна, Маўляў, цару на паказ! Малявана ― баш каліна! Весела марочыць глаз! Рыбак Апанас Калетак, Што ў сяле багацтвам слыў, Паставіў яе для дзетак І галоўку там злажыў. Па ім два сыны асталісь, Старшы Тодар, меншы Сак; Браты з сабой мілавалісь, Маўляў з літвіном паляк. Баш рукавіца з рукою, А з тапарышчам тапор, Так неразлучна з сабою Вялі жыццё Сак, Тадор. Бывала, да свету ўстане Адзін ― вось рыбу лавіць, ДругіЎ гаршчок не загляне, З ядой прырацэ стаіць. А хлапцы ж былі прыгожы, Кветачкамі у сяле! Любаваўся з іх свет Божы На ігрышчах чы ў карчме!.. Тодар жа хлопец, як мала! Для дзяўчаці, быццам клад; Лісам к яму падсядала, Аж дзела пайшло ў лад. Не на жарты пакахалісь, І сватоў к ней хлапец слаў, І ў касцеле абвянчалісь; Сак іх чэсна ў дом прыняў. Чаму ж бытут не зажыці? Кахаў мужык, любіў брат, Здаволь было есці, піці ― Вядзі толькі чэсна лад! Да не тут-та, дзеткі, стала! Як узяла правіць дом, Весь дзянёчак лепятала Сваім злосным языком. І не адну там слязіну Ураніў бедны рыбак, І пачуў цяжку кручыну, Гледзя на браточка, Сак. Яшчэ ж як-кольвек цярпелі, Штоб у хаце мець спакой, І чэраз пал[ь]цы глядзелі На лад гаспадыні злой. Да прыйшла пара на Сака ― Так жаніўся, што Бог дай! Тут завязалась крутня, драка, Проста з хаты уцякай! Вось пайшло з якой прыгоды: Жыла ў сяле сірата, Чэсна, ангельскай уроды, Сэрцам, душой залата! Семнаццаць гадкоў лічыла, Як бацька яе памёр, І па ім ад[д]зедзічыла Кусок раллі, стары двор. Зоська ― імя сіраціне ― Стала ў хаце гараваць, Сак жа добранькай дзяўчыне Шчыра ўзяўся памагаць. Так яныз сабой здружылісь, Сэрцам, душой прыляглі Дый скора вянцом злучылісь ― На сіроцтве зажылі. Маўляў, гдзе чорт сам не зможа, Туды ён бабу пашле; Браты,― жыўшы што дай Божа! ― Разлучыліся ў тузе. Бо Уляна сплятней многа Ляпеча злым языком; Раздорыла братоў срога, Сак пакінуў родны дом. Тодар жа, багат дабыткам, На бацькаўшчыне зажыў, Да і Акула з ізбыткам Дачушцы пасаг ссуліў. Красуюць яго палеткі, Густы колас на раллі, Ёсць і доля, ёсць і дзеткі; Жыві дый Бога хвалі. Да не тут-та, браткі, была! Начаў з гора бедныпіць; Злая жонка, маўляў піла, Дзень і ноч мужу скрыпіць. Адчурыўся гаспадаркі І з дому стаў уцякаць, Часта заглядаў да чаркі, Палюбіў ў карчме гуляць. Што ж рабіла зла Уляна? Кінула чэсць, сорам проч! З дзецюкамі вось ад рана Гуляла у позну ноч. А ў хаце непарадкі, На ніўцы пырнік густы; Гдзе дзяваліся дастаткі?.. Вось і стадолы пусты. . . . . . . . . . . . . . Бяда ў хаце ― людзям смех! Дарма бацькі памагалі ― Насып жа дзюравы мех! Катаргай жыццё такое! Часта браўся за тапор ― Збрыдла населля радное. Ой, бедненькі ж наш Тадор! Інакшая ж Сака доля ― Гараваў, дзеткі, як змог; Дзейся, кажа, Божа воля! А хто з Богам, з тым і Бог. Вечарком, па працы, з нівы Як волікаў прыжане, З песняй вясёлы, шчаслівы І гадкі сабе не йме! Яго з таской выглядае Добра Зоська у варот, Яго сэрцам прынімае, Сцірае з галоўкі пот Дый песціць мужа, галубіць; Рай з жонкай такою жыць! Яна душой яго любіць ― Як жа шчаслівым не быць?! Хоць трудна было пачаці ― Працаю бяду змаглі; Зоська лад вяла ў хаці, Сак жа пільнаваў раллі. І скора забагацелі, Любаваўся з іх усяк; І дзетачкі загудзелі ― Забыў гора добры Сак!! </poem> =Песня 2= <poem> '''Злая жонка''' Засвяціла людзям багата нядзелька ― Дзянёк адпачыла родная зямелька; Крануўся люд Божы грамадой із сёла, З шчыраю малітвай пайшоў да касцёла. У гарсэціках красных вясёлы дзяўчата Радасна страчаюць вялікае свята: «Упляці ж мне каснік, родненькая маці, Пойдам на ігрышча крыху пагуляці». А хоць, баш, прыдзеле ног не жалавала, З дзецюкамі скача ўсю ноч напрапала, Не жалее ножак, з шчыраю ахвотай, Хоць заўтра спаткацца зноў трэба з работай. Пан ляндар Біёмін па карчме нясецца, Ладзячы парадак, як не ўверадзецца! То з пляхай, то з чашкай з кута ў кут лятае, Крыкне на шынкарку, на шэйну міргае; Та нясе закускі, селядзец, баранкі, Ставіць гарчыкпіва, налівае ў шклянкі. Расчыняты насцеж дзверы ў стадолу, Раве там скацінка песеньку вясёлу; А бахураняты ― нячыстая сіла! ― Гуляюць з казою, аж паглядзець міла! Адзін, баш накані, сядзіць на казіне, Той цягне за рогі, другі б'е па спіне, Аж бакі запалі у беднай скаціны, Дзярэцца, што крый Бог! у голас казіны. З тоненькай смаркачкай вось пяціпальцаты Вісіць на палупе свячнік сярод хаты; Пры печы ж у бабцы ваткнута лучына Гарыць яркім жарам, баш красна дзяўчына. За сталом паважны сядзяць гаспада́ры, Балакаюць сабе, папівая га́ры; Гладкі маладзіцы памеж мужыкамі Частуюцца чаркай з кумкамі, кумамі, А старыя ведзьмы і бабы касцельны Брыдкі ― аж страх глянуць! ― маўляў, грэх смяртэльны На прыпечку седзя, шэпчуць злы урокі Дый завідным вокам мераць пляшак бокі. Пры дзверах каморы стаіць стол вялікі, А на ім два столкі, на столках музыкі; З пілачкай у зубах Астап прым заводзіць, А сляпы Калейнік ўсцяж па басе водзіць. Ідзе ладам, дзеткі, вясёла крутуха,― Хлапцы падбіваюць, Астап рве з-за вуха! Красны ж дзяўчаты хустачкамі машуць, Ракой пот з іх льецца, да на убой пляшуць! Маладзенькі Саўка пры музыцы стане, Міленькай Агатцы у вочкі загляне, Тупне нагой трэйчы, аж уздрыгнуць дзеўкі, Дый вядзе пад скрыпку гэтакі прыпеўкі: :::::«Цвіце ў агродку ражычка, :::::Ў полі васілёчкі, :::::Да ярчэй красуюць лічка, :::::Агатчыны вочкі! :::::Гу! га! ― не бяда, :::::Агатчыны вочкі». Сарамліва дзеўка хустачкай закрылась, Твар аблілась жарам, сэрца ёй забілась,― Хлапцу кулак суліць, гневацца б хацела, Да не стала часу, крутня закіпела. Нясуцца, дый годзе! Тут з Настай Міронка Стане пры музыцы дый завядзе звонка: :::::«Калі любіш ― дык любі, :::::А не любіш ― не мані, :::::Я другую дзеўку маю, :::::Яе любіць папытаю. :::::Гу, га! ― не бяда, :::::Яе любіць папытаю». І пайшлі круціцца... страх! дзіва вяліка! Вось за кружком трэцім, гдзе была музыка, Стала нова пара ― п'яная Уляна, Яна за сабою валачэ Багдана. «Выгнала ж я із хацінкі мужыка ліхога, Частавала цэлу ночку маяго мілога; Прынёс жа мне ён учора чырвоную стужку, Прапіла ж я з ім, радзенька, апошню цялушку. :::::Гу, га! ― не бяда, :::::Апошню цялушку!» Гадка, страшна слухаць! ― воласы прыўсталі, У вочы злой кабеце усе там плявалі; На прыпечку толькі ведзьмы зарагочуць, Яны душу грэшну к чорту загнаць хочуць. Уляна ж ні гадкі! ― круціццапа хаці, Валочыць Багдана, рада з ім гуляці; Усе адчурылісь ад чартоўскай пары, Дзеўкі, маладзіцы, чэсны гаспадары. Аж тут скрып з надвор'я, дзверы расчынілісь. І новыя госці ў карчму паявілісь: Наперадзе Тодар, за ім Сак з таскою, Ідучыза братам, круціць галавою. На Тодара гледзя, аж душа балее ― Малады гадамі без пары старэе; Гдзе краса, што даўней на шчоках гуляла? Сярдзечна вяселле, што за сэрца брала? Гдзе тыя васількі, што ў вачах мігалі? Гдзе для смеху губы, гдзе на іх каралі? Твар поўна запала, губы пасінелі, Валасы чарненькі суздром асівелі; Вочы ізпадлоб'я мутна паглядаюць. Лепшых у магілу, дзетачкі, кідаюць. Мігам пры Уляне рыбак паявіўся, Так швырнуў Багданка, што той пакаціўся; Ухваціў ён жонку за руку кляшчамі, Глянуў на музыку дый тупнуў нагамі: «Не смей, воўча племя, з чужой жонкай гадзіць! Не смей на ігрышчах танцыз ёю ладзіць! Я ж першае права гуляці тут маю І песеньку лепшу жонцы заспяваю». Пагана Улянка вырвацца б хацела, Палатном са страху яна пабляднела, Торгне сюды-туды, да, як рак кляшчою, Рыбак жонку дзержыць сільнаю рукою. «Ты,вялікі Божа! і вы, добры людзе! Судзіце, яка тут справа мужа будзе З ліхою кабетай, што Бога забыла, Ў гроб дзетак вагнала, мужыка згубіла! Вось у нашым сяле я з Сакам, браточкі, Душой мілавалісь, быццам галубочкі; Злым языком ты нас раздорыць успела, Братавай ты добрай горка надаела! Рассталісь мы з братам, стаў я гараваці, А ты ветры гоніш, госцяю у хаці; Не было спакою з табой ні дзянёчку, І бацькі не змаглі уняць злую дочку. Мужыка, бывала, прагоніш з валамі, Сама напрапала гуляеш з хлапцамі; Дзеткі крычаць хлеба ― галодны зязюлькі! Каравы, абдзёрты на бедных кашулькі. З недагляду твайго дабро нам прапала, Рэшту ― частавання, гарэлка забрала: Не было жыцця ў нас, парадку ў дому, Бязладдзе! ўсё к чорту пайшло і к Біёму. Пабегла й сягоння, кінула хаціну, Уткнуўшы у шчэлку смольную лучыну; Згарэлі астаткі дый родненька хатка, А з хаткай паследня нашая дзіцятка. Чычуеш? дзіцятка! ты, гадзюка злая! То ж твая утроба, твая кроў радная! У вялікіх муках бедненька згарэла, Радуйся, пагана! гэта ж тваё дзела!!» Так заводзіць Тодар; крывавы слязіны Коцяцца із вачэй, быццам дождж з-пад рыны; Запеклыя губы пенаю бялеюць, Грудкі цяжка стонуць, а хоць ногі млеюць, Як бешаны круціць жонкай па святліцы; Спужаліся хлопцы, дзеўкі, маладзіцы, Астарыя мужысмутна уздыхаюць, На Тодара глядзя, слёзы выліваюць. Бяспамятны рыбак швырнуў назем жонку, Сільнаю рукою ухваціў дубёнку, Дый ахрыплыголас падняў ён у хаці: «Га! жмяіна племя! годзя бушаваці Па беламу свету, досць, мая ядына! І на цябе прыйшла апошня гадзіна!» Моланняй к Уляне мужык падбягае, Цяжкую дубіну ўгору паднімае, Пагана кабета трасецца, чуць жыва! А ведзьмы рагочуць ― то ж чартоўска жніва! Добры Бог іначай запісаў у небе, Малітвы, знаць, маці ў цяжкай патрэбе Ізбавілі дочку пякельныя мукі: Вось ад страшнай месці брата сільны рукі Тодара здзяржалі, ён братаву збавіў, Проціў бешанага сваё жыццё ставіў. «Сатры яе ў порах!» ― голас адазваўся Пры дзверах з падвор'я ― усяк іспугаўся! «Валі ў лоб дубінай! Я за то атвечу, Годзе забіваць ёй долю чалавечу! Годзе несці сорам і бацьку і маці! Ліхое ж мы племя выпесцілі ў хаці! Што прыжылідочку, лепш бы смерць сустрэлі! За пазухай змяю ядавіту грэлі. Выракаюсь благой! забыць папытаю, Сведкамі Бог, людзі ― яе праклінаю!» Так крычыць Акула пры дзвярах святліцы, А горкі слязіны, быццам із крыніцы, Із вачэй старога па барадзе льюцца, А рукі, а ногі асінай трасуцца. Чаго ж тут дзівіцца, мае вы міленькі;― Ліхой ядыначкі то ж бацька радненькі! Старшына, ўсе мужыіз лавы прыўсталі, К злашчаснаму бацьку гурмам падбяжалі, Увялі у хату, вось на куце садзяць Дый у цяжкім горы цешаць яго, радзяць; Да трудная ж радау такім няшчасці, Пацеха старому ў Божайхіба ўласці. І Бог змілаваўся! мужа, бацькі мовы Уразумілі ліху на ўсе злы наровы: Спазнала няшчасна, што цяжка грашыла, Што здуру дзіцятка паследня забіла, Залілась слязамі, нішкам, як стаяла, Добрынькаму бацьку да ножак прыпала. «Бацечка мой родны, бацечка ядыны! Прабач жа ты дочцы горкія слязіны, Прабач, што чэсць тваю брыдка замарала, Што тваёй галоўкі не ушанавала! У маім няшчасці, утрапенні срогам, Прысягаю табе перад людзьмі, Богам, Што ад гэтай пары буду я старацца, Калі б табе дочкі не прыйшлось стыдацца, Буду шанаваці твой волас сівенькі, Даруй раз апошні, бацечка радненькі!» Плачуць бацька, людзі, галосіць Уляна, Аж адкуль вазьміся старая Тацяна. Пры нагах Акулыз матчынай слязінай! Сплялася з нагамі, маўляў хмель з тычынай! «Добры мой Акула, дарагі мужочак! Саракавына днях кончыўся гадочак, Як Гасподзь злучыў нас, як з табой зажыла, Чы ж я калі табе вока запрушыла? Было ўсяк на свеце, чы ж я наракала, Маўляў, душой, сэрцам цябе не кахала? Заклінаю ж цябе на спакой твой ўласны, На дні нашы горкі, на дні нашы шчасны, Не праклінай дочкі, забудзь усё злое, То ж тваё няшчасна дзіцятка радное! Лепш бы я галоўку ў зямельцы злажыла, Як такой пацехі з дачушкі дажыла. Вы, добрыя людзі! І ў вас ёсць дзяціны, Пажалейце ж горкай матчынай слязіны Дый з яе мальбою і свае злучыце, Вы срогага бацьку мо'а ўгаманіце; Калі ж і вас слухаць не йме ў страшнай злосці, Няхай кляне разам і матчыны косці!» Заравелі ўголас усе добры людзе, Вось душы пякельны на вялікім судзе; А Акула жонцы на грудках прыляжа, У жаласці дочцы гэтакі суд кажа: «Не мяне прасіце, не мяне маліце, Да вунь там прылаве у кут загляніце ―. Там муж твой няшчасны, суддзя твой ядыны. А бацькава сэрца ― маўляў васкавіны,― Я табе прабачу, калі ён прабачыць. Ой, крывавай слёзкай на цябе ён плачыць! Ідзі, кінься ў ногі, рві зямлю зубамі, Злітуецца мо”а над табой, над намі». А Тодар няшчасны закрыў твар рукою Дый цяжка рыдае крывавай слязою; Сак з Зоськай, забыўшызлосць ліхой кабеты, За братаву чыняць святыя абеты. Уляна ледзь толькі з зямелькі прыўстала, Так вось на калені перад мужам пала; Яна накрыж пальцы свае залажыла Дый таку прысягу яму учыніла: «Мужок дарагенькі, саколік мой красны! Злым жыццём смуціла я твае дні ясны. Да прабач мне, зорка, даруй, мой ядыны! Ліхія наровы, смяртэльныя віны! То ж і Бог прабачыў нячыстай кабеце, Як змазала грэхі пакутай на свеце. Няхай жа Бог судзіць мяне ў Страшным Судзе, Сведкамі тут бацькі, сведкамі тут людзе: Калі я натуру не змагу пагану, Калі добрай жонкай я табе не стану, Шанаваць не буду тваёй добрай чэсці, З табою, з тваімі ціха жыццё весці, Тады злой галоўкі няхай гром не міне, Пабі мяне, Божа, у кожнай гадзіне!» Тацяна ж на грудзі зяцёчка упала, Галосячы, таку просьбу завязала: «Тадорка каханы, саколіку ясны! Горка твая доля, да і мы ж няшчасны; Цябе злая жонка на чэсці забіла, Табе ўсё дабро дый дзетак зглуміла, А нам жа, мой родны, нам, зорка ядыны! ― Чы ж не больна глядзець на дачушкі віны? На душы ж не цяжка злашчасная доля? Яе злы наровы, пакасна сваволя Каменем на сэрцы ― дзіця ж то радноя! Вер, дарагі зяцёк, нам баліць удвоя, Да мой жа ж лябедзька! Мой ты каласочак! Ушануй ты бацькоў сівы валасочак Дый паслухай просьбы няшчасныя маці, Прабач раз апошні горкаму дзіцяці. Цяжкае няшчасце яе ўразуміла, Яна, як Бог кажа, будзе з табой жыла». Такі просьбы маці камень бы разбілі, Дзіва ж што Тодару сэрца размякчылі. Уздыхнуў ён цяжка дый сказаў да маткі: «Чаму ж не дзяржала у гразе дзіцяткі? У баязні Божай яе не хавала? І я б меў бы шчасця, ты б не гаравала; А цяпер ты плачаш, ія З табой плачу. Дзей жа воля Божа! Яшчэ раз прабачу; Калі ж ёй навука гэта не паможа, Няхай злу галоўку дзержыць У старожы!» Так сказаўшы, Тодар працяг к жонцы рукі, Забыў сваё гора, крывавыя мукі, У яго мутных вочах горка жаласць блісне, Блудную авечку да сэрца прыцісне, Дый усё забыта! Людзям вочы труцца, Да ўжо радасныя слязінкі там льюцца. Астапка, упёршы ў бруха скрыпіцу, Ён, дзеткі, з-за вуха рвануў «Мецяліцу»! Да ніхто не ўзяўся, хоць ахвоту чуюць, І на душы цяжка, й ногі не статкуюць. Калі чалавеку здарыцца упіцца, А назаўтра зможа чаркай пахмяліцца, Яно лягчэй быццам ― жывату цяпленька, Да на сэрцы млосна і нагам цяжэнька. Так і з маладымі: дарма Астап рвецца, А хітры Біёмін каля хлапцоў трэцца, Дзяўчат намаўляе ― няма, браткі, ладу, Вось напала змора на цэлу грамаду. Старшына паважныз сівай барадою Пашаптаў з другімі, кіўнуў галавою Дый уголас кажа: «Пане аляндару! Дай нам гарчыкпіваі вяліку чару, Накінь там закусак у белытарэлкі; Акула і ў губу не бярэ гарэлкі, Няхай жа хоць півам крыху пакрапіцца, Трэба ж тут як-небудзь нам развесяліцца! А калі ахвоты гуляці не стала, Лень на маладзенькіх якаясь напала, Ты, пане Акула, пакінь наракання, Слухай лепш расказу аб каранавання, У Маскве якія аглядаў я дзіва, Як мне ў дарозе вялося шчасліва. Прашу ж цябе, кумок, сядзь тут са мной разам, Аб усім, што бачыў, пацешу расказам». Акула сеў на кут, кулаком падпёрся, Выпіў шклянку піва, палою абцёрся Дый вокам туманным павёў па грамадзе; Усякі, гдзе зможа, скоранька прысядзе, Цікава, што стары будзе ім казаці. Астап кінуў скрыпку; прыціхла у хаці. </poem> [[Катэгорыя:Паэмы]] [[Катэгорыя:Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] spso58ph1lhgvobuuzuu1sbfn9e38f2 0 15351 88226 77006 2022-08-20T08:25:34Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{загаловак | назва = Huślar | аўтар = Янка Купала | год = 1910 год | пераклад = | секцыя = Зборнік вершаў | папярэдні = [[Жалейка (1908)|Жалейка]] | наступны = [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]] | анатацыі = }} <pages index="Huślar (1910).pdf" from="5" to="5" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Huślar (1910).pdf" from="7" to="7" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Huślar (1910).pdf" from="83" to="85" /> {{PD-old-70}} ----------- {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Гусьляр|*]] [[Катэгорыя:Зборнікі вершаў]] [[Катэгорыя:Творы 1910 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Санкт-Пецярбургу]] [[Катэгорыя:Творы на лацінцы]] f7b2n9yvkxhutxr1apyai2xxmov3b8d 0 15358 88225 76004 2022-08-20T08:25:22Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{загаловак | назва = Жалейка | аўтар = Янка Купала | год = 1908 год | пераклад = | секцыя = Зборнік вершаў | папярэдні = | наступны = [[Гусьляр (1910)|Huślar]] | анатацыі = }} <pages index="Купала Жалейка 1908.pdf" from="3" to="5" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Купала Жалейка 1908.pdf" from="159" to="161" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Купала Жалейка 1908.pdf" from="163" to="167" /> {{PD-old-70}} [[Катэгорыя:Жалейка|*]] [[Катэгорыя:Зборнікі вершаў]] [[Катэгорыя:Творы 1908 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Санкт-Пецярбургу]] ss0zve24vq6wf7u7gzgr78yxn4si813 10 16162 88210 87611 2022-08-20T07:59:42Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki <!-- Start of wrapper holding a single license-banner --><div class="licenseContainer licenseBanner dynlayout-exempt" {{#if:{{{id|}}}|id="{{{id}}}"}} style="box-sizing:border-box; margin-top:0.25em; margin-bottom:0.25em; clear:both; width:auto; page-break-before:always; break-before:page;"><!-- Begin single-license banner faux TABLE--> <div class="licFrame-top" style="display:table; border-collapse:collapse; border-spacing:0px 0px; empty-cells:hide; border:2px solid #88A; box-sizing:border-box; margin:0 auto 0 auto; width:100%;"><!-- faux TBODY--> <div style="display:table-row-group; background-color:#F7F8FF;"><!-- faux TR--> <div style="display:table-row;"><!-- faux TD left Left image--> <div class="licFrame-leftfield" style="display:table-cell; padding:5px 5px 5px 5px; text-align:left; vertical-align:middle; width:auto;"><!-- -->{{#if:{{{выява|}}}<!-- -->|<span class="imageLeft">[[Файл:{{{выява}}}|x48px|alt=|link=]]</span><!-- -->|<span class="noimageLeft">&nbsp;</span><!-- -->}}<!-- close faux TD left--> </div><!-- faux TD center Center field--> <div class="licFrame-centerfield" style="display:table-cell; padding:5px 5px 5px 5px; text-align:center; vertical-align:middle; width:auto;"><!-- --><div class="licFrame-centertext reduP" style="display:block; margin:0 auto 0 auto; text-align:left; width:100%;"><!-- force text field to start on its own line --> {{{тэкст}}} <!-- --></div><!-- if there's a warning, add a new "row" -->{{#if:{{{папярэджаньне|}}}|<!-- --><div class="ws-licence-warning" style="display:table; border-top:1px solid #88A; width:100%;"><!-- --><div class="ws-licence-warning-icon" style="display:table-cell; vertical-align: middle; text-align:center; padding: 5px 0; width:40px;">{{абразок папярэджаньня|x20px}}</div><!-- --><div class="ws-licence-warning-text" style="display:table-cell; vertical-align: middle; text-align:left; padding: 5px; font-size:92%;">{{{папярэджаньне}}}</div><!-- --></div><!-- ## end of warning block -->}}<!-- close faux TD center--> </div><!-- faux TD right Right image--> <div class="licFrame-rightfield" style="display:table-cell; padding:5px 5px 5px 5px; text-align:right; vertical-align:middle; width:auto;"><!-- -->{{#if:{{{выява_справа|}}}<!-- -->|<span class="imageRight">[[Файл:{{{выява_справа}}}|x48px|alt=|link=]]</span><!-- -->|<span class="noimageRight">&nbsp;</span><!-- -->}}<!-- close faux TD right--> </div><!-- close faux TR--> </div><!-- close faux TBODY--> </div><!-- close faux table--> </div><!-- End single banner license Commons auto-detection--> <div class="licensetpl" style="display:none"><!-- --><span class="licensetpl_short">Public domain</span><!-- --><span class="licensetpl_long">Public domain</span><!-- --><span class="licensetpl_link_req">false</span><!-- --><span class="licensetpl_attr_req">false</span><!-- --> </div><!-- Don't add categories in the Help, Wikisource, Category or Module namespaces -->{{#if:{{{катэгорыя|}}}<!-- -->|{{#switch:{{NAMESPACE}}<!-- -->|Даведка|Размовы пра даведку|Шаблон|Размовы пра шаблон|Вікікрыніцы|Размовы пра Вікікрыніцы|Катэгорыя|Размовы пра катэгорыю|Модуль|Размовы пра модуль=<!-- -->|Аўтар|Размовы пра аўтара=[[Катэгорыя:Аўтары-{{{катэгорыя|}}}]]<!-- -->|#default=[[Катэгорыя:{{{катэгорыя|}}}]]<!-- -->}}<!-- -->}}<!-- License banner wrapper ends here --> </div><!-- --><noinclude> {{Дакумэнтацыя}} [[Катэгорыя:Шаблоны:Аўтарскія правы]] </noinclude> 1b901wpsu6b2xvylw8ughq2926p9uhx 0 16167 88229 76018 2022-08-20T08:26:07Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{загаловак | назва = Безназоўнае | аўтар = Янка Купала | год = 1925 год | пераклад = | секцыя = Зборнік вершаў | папярэдні = [[Спадчына (1922)|Спадчына]] | наступны = [[Адцьвітаньне (1930)|Адцьвітаньне]] | анатацыі = }} <pages index="Beznazounae.pdf" from="1" to="1" /> <pages index="Beznazounae.pdf" from="5" to="7" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Beznazounae.pdf" from="107" to="108" /> {{PD-old-70}} == Крытыка == *[[«Безназоўнае»: Зборнік вершаў Янкі Купалы]] [[Катэгорыя:Безназоўнае|*]] [[Катэгорыя:Зборнікі вершаў]] [[Катэгорыя:Творы 1925 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Мінску]] qxg3fndksed429oj9ucw7btuld7tr04 0 16218 88181 52090 2022-08-19T22:21:44Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Галоўныя момэнты беларускага руху | аўтар = Васіль Захарка | год = 1926 | крыніца = [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10201c/%D0%97%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0_%D0%92%D0%B0%D1%81%D1%96%D0%BB%D1%8C._%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D1%8B%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%BC%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D1%80%D1%83%D1%85%D1%83_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%BA).html] | сэкцыя = | папярэдні = | наступны = | анатацыі = урывак }} Ад часу рэвалюцыі 1917 г. жыцьцё і здарэньня разьвярнуліся так шырока, што нават галаўнейшых частак іх ня магчыма абхапіць. Рашучы ўдар рэвалюцыі зразу разбурыў турму прыгненаных народаў і адчыніў шырокі шлях да нацыанальнага вызваленьня. На гэты шлях накіраваліся і беларускія масы. Кіраўніцтва рухам узяла на сябе Беларуская Сацыалістычная Грамада. На працягу ня больш месяцу вырасьлі буйныя арганізацыі яе ў Пецярбурзе, Маскве, Менску, Саратаве, Віцебску, Бабруйску і розных гарадох Сыбіры і Ўкраіны. Наплыў людзей у арганізацыі быў вельмі вялікі. На першых беларускіх мітынгах у сакавіку месяцы 1917 г. прыймаў удзел тысячны лік народу, што сьведчыла аб вялікай мацыанальнай сьвядомасьці беларускага народу. Адным словам, відавочна нараджалася і будавалася новая беларуская нацыя. Беларуская Сацыалістычная Грамада ў адным Пецярбурзе ў канцы красавіка 1917 г. налічывала да тысячы сваіх сяброў. Апрача таго, вялікі лік людзей гуртаваўся вакол Беларускай Вайсковай арганізацыі. Тое самае мы бачым у Маскве, гдзе адначасна з Беларускаю Сацыалістычнаю Грамадою ўзрасла шматлікая Беларуская Народная Рада. У Менску арганізаваўся Беларускі Нацыанальны Камітэт і Хрысьціянская Дэмакратычная Злучнасьць, у Гомелі — Саюз Беларускай Дэмакратыі; у Магілёве — Беларускі Нацыанальны Камітэт, у Віцебску — Саюз Беларускага Народу, у Адэсе — Беларуская Нацыанальная Рада і Таварыство «Гай», у Туркестане — Саюз беларускіх аўтонамістаў. Далей ідуць Бабруйск, Калуга, Арол і шмат іншых гарадоў. Адначасова з арганізацыей беларускіх масаў у гарадох, нацыанальная сьвядомасьць кранула і некаторыя ўстановы Краю, як гарадскія саветы. Думы і г. д. Само сабою разумеецца, што і пасьля рэвалюцыі беларускі рух спатыкаў на кожным кроку перашкоды ня толькі ад чужынцаў, але і ад сваіх русафілаў і мала сьвядомых элемэнтаў. Найбольш неспрыяючай стараной аказаліся расейцы ўсіх палітычных напрамкаў, да сацыалістаў і камуністаў уключна. Стоячы на грунце «Единой неделимой России», нават сацыалісты і камуністы спалохаліся масавага беларускага нацыанальнага руху і ўcім сілaмі стараліся перэшкаджаць яму. Забыўшы ў данным выпадку партыйны лёзунг «самаадзначэньня народаў», бальшавікі павялі страшэнную барацьбу супраць нацыанальнага вызваленьня беларускага народу. Так бальшавік Фрунзе-МІхайлаў (пазьней камісар па вайсковым справам С. С. С. Р.) не дазволіў беларусам гаварыць па-беларуску на зьезьдзе сялян Менскай губ. 20 красавіка 1917 г. пад яго старшынствам. Аднак гістарычны закон, паставіўшый на павестку дня адраджэньне беларускага народу, ужо ня мог лічыцца з штучнымі перашкодамі ў яго разьвіцьцю. Нацыанальная сьвядомасьць і энэргія знаходзілі абходы ўсім загарадзям; усюды расьлі і шырыліся ўсё новыя ды новыя сілы беларускіх сялянскіх масаў. Хутка з гарадоў і местэчак хваля нацыанальнай сьвядомасьці перэкінулась на фронт. Стыхійны ўзрост беларускіх партый і арганізацый ставіў запатрэбаваньне ўтварэньня галоўнага кіраўнічага нацыанальнага асяродку — цэнтра. З гэтаю мэтaю 8-12 ліпеня 1917 г. адбыўся ў Менску зьезд, заснаваўшый краёвы орган — Цэнтральную Раду Беларускіх партыяў і арганізацыяў, заменіўшую сабою Менскі Нацыанальны Камітэт. 15-20 кастрычніка 1917 г. у Менску адбылася другая сзсія, якая пастанавіла перамяніць назву Цэнтральнай Рады Беларускіх партыяў і арганізацыяў на Вялікую Беларускую Раду. Ад гэтага часу Вялікая Рада зьяўляецца найвышэйшаю нацыанальнаю ўстановаю ў Краю і бярэ ў свае рукі прадстаўніцтва і агульную абарону нацыанальных правоў і інтэрэсаў Беларусі. Непэўнасьць абароны Заходняга фронту, дэмаралізаванай бальшавіцкай агітацыяй расейскай арміяй перад насовываючуюся анархіяй, змушае Вялікую Раду дабівацца ад Галоўнакамандуючага Керэнскага беларусізацыі старых і фармаваньня новых беларускіх вайсковых частак. На падставе гэтага, у другой палове кастрычніка і першых чыслах лістапада 1917 г. адбываюцца на ўсіх фронтах тэатра вайны беларускія вайсковыя зьезды. На першым такім зьезьдзе — арміі Заходняга фронту, адбыўшымся 20-22 красавіка, была ўтворана Цэнтральная Беларуская Вайсковая Рада, у прэзыдыум якой увайшлі С.Рак-Міхайлоўскі, Адамовіч, Ерашэвіч, В.Захарка і М.Шыла. Пазьней Вайсковая Рада была папоўнена яшчэ прэдстаўнікамі іншых фронтаў. У апошніх чыслах кастрычніка ўсе сябры Цэнтральнай Вайсковай Рады ўвайшлі паўнапраўнымі членамі ў Вялікую Раду. Вайсковая Рада адразу прыступіла да энэргійнай беларусізацыі і фармаваньня нацыанальных вайсковых частак. За вельмі кароткі тэрмін былі беларусізаваны 3-ці Армейскі Корпус і 5 апалчэнскіх дружын на Заходнім фронце, 4-ты армейскі корпус і Беларускі Гусарскі полк на Румынскім фронце і сфармованы ў Менску адзін новы нацыанальны полк. 25 кастрычніка адбыўся бальшавіцкі перэварот. Замест існаваўшага ў Менску франтавога Камітэту Заходняга фронту стварыўся Выканаўчы Камітэт Саветаў Рабочых, Салдацкіх і Сялянскіх Дэпутатаў Заходняй Вобласці і Фронту (Абліскамзап). Камітэт гэны абвесьціў сябе і Цывільнай уладаю на Меншчыну, Магілёўшчыну, Віцебшчыну і Віленшчыну (Гродзеншчына і частка Віленшчыны знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй). Гэты акт і адчыніў тую барацьбу, якая разгарэлася паміж бальшавіцкім Абліскамзапам і Вялікай Беларускай Радай, як вышэйшай нацыанальнай установай у краі. 27 кастрычніка Вялікая Рада разам з Цэнтральнай Беларускай Вайсковай Радай, Беларускім Выканаўчым Камітэтам Заходняга Фронту, Беларускай Сацыалістычнай Грамадой і Партыяй Народных Сацыалістаў выдае грамату да беларускага народу з заклікам не дапусьціць, каб «віхар бязладзьдзя згубіў нашу сьвятую нацыанальную справу — абароны вольнасьцяу і правоў беларускага народу». Грамата кліча ўсіх працоўных жыхароў Беларусі адкінуць ад сябе сеючыя нязгоду поклічы і быць асьцярожнымі ў сваіх дзеях. Абліскамзап, у якім, да слова сказаць, знаходзіўся ўсяго-наўсяго адзін беларус, прапануе Вялікай Радзе аб’еднацца з ім і ўжо разам кіраваць Беларусьсю. Прапазыцыя 3 пагардай была адкінута, пасьля чаго напружанасьць паміж Радай і Абліскамзапам яшчэ больш павялічылась. Так цягнулася да Першага Ўсебеларускага Зьезду — 18 сьнежня 1917 г. ПЕРШЫ ЎСЕБЕЛАРУСКІ ЗЬЕЗД 18.XII.1917 г. І РАДА ЗЬЕЗДУ Невыразнае і напружанае становішча, пафажаючае анархіяй краю, і барацьба Вялікай Беларускай Рады з бальшавіцкім Абліскамзапам за ўладу запатрабавалі голасу беларускага народу. Паўстае пытаньне аб скліканьні Ўсеагульнага Беларускага Нацыанальнага Кангрэсу. Яшчэ ў сярэдзіне лістапада ад імя Вялікай Беларускай Рады, Цэнтральнай Вайсковай Беларускай Рады і Беларускага Выканаўчага Камітэту Заходняга Фронту выпускаецца адозва да ўсяго Беларускага Народу. Адозва лічыць неабходным адразу зрабіць згоду з Нямеччынай, аб’еднаць Беларусь, парэзаную на часткі фронтам, пабудаваць яе як дэмакратычную Рэспубліку, злучаную з Вялікарасеяй і іншымі суседнімі рэспублікамі, на аснове фэдэрацыі. Перэдаць бяз выкупу працоўнаму народу усе панскія, царкоўныя, касьцельныя, удзельныя і іншыя землі і безадкладна распачаць фармаваньне нацыанальнага беларускага войска. Дзеля ажыцьцёўленьня гэтай праграмы пастаноўлена склікаць у Менску на 5 сьнежня, па старому стылю, Зьезд прэдстаўнікоў усяго Беларускага Народу. У час падгатоўкі да скліканьня Ўсебеларускага Кангрэсу беларускім арганізацыям стала ведама, шго ў Петраградзе стварыўся так званы Беларускі Абласны Камітэт пры Ўсерасейскім Савеце Сялянскіх Дэпутатау, які, у абход Вялікай Беларускай Рады і іншых беларускіх арганізацый у краі, вядзе сэпаратную працу і імкнецца стаць на чале ўсяго беларускага руху. Спраўкі пацьвердзілі, што Камітэт гэты цалкам складаецца з людзей яскрава русафільскага напрамку і ў сваіх палітычных і нацыанальных поглядах вельмі ва многам розьніцца ад сапраўдных беларускіх арганізацыяў. У той час, як Вялікая Рада і іншыя нацыанальныя арганізацыі цьверда стаялі за ўтварэньне Беларускай Дэмакратычнай Рэспублікі, Камітэт здавальняўся Беларускай Вобласьцю. Апрача таге, ён непрыхільна адносіўся да нацыанальнай школы, беларускай мовы ў краевых остановах і да ўсяго таго, што адрожнівала Беларусь ад Расеі. Такая пазыцыя Камітэту мае сваё тлумачэньне ў тым, што лідэры гэтага Камітэту былі ў зьвязку з Петраградзкімі бальшавіцкімі Камісарамі і нават атрымлівалі на сваю акцыю субсыдыі ад бальшавіцкай улады. Дзеля захапленьня кіраўніцтва беларускім рухам і скіраваньня яго на бальшавіцкі шлях Камітэту было адпушчана бальшавіцкай уладай у Петраградзе 50 тысяч рублёў. 17 лістапада 1917 г. памянены Абласны Камітэт выдаў дэкларацыю, у якой адзначае, што, «дзякуючы эканамічнаму разбурэньню, у барацьбе клясаў, партыяў і нацыанальнасьцяў, магутнасьць Расейскай дзяржавы пахіснулася; паратунак гаспадарства у цесным зьвязку нацыанальнасьцяў, складаючых яго. Беларусі пагражае падзел, бо яна парэзана фронтам на дзьве часьці. Трэба сабрацца ўсім беларусам навакола ідэі аўтаномнай вольнай Беларусі, як часткі Расейскай Рэспублікі. Дзеля гэтае мэты, каб абараніць цэласьціь Беларусі, Камітэт бярэ на сябе пачын скліканьня Надзвычайнага Беларускага Зьезду». Пазьней выясьнілася, што такі Зьезд ужо быў назначаны Камітэтам на 15/28 сьнежня 1917 г. у м. Рагачове Магілёўскай губэрні і што мейсцам Звезду абраны глухі павятовы горад Рагачоў, а не Менск, з тым, каб яму не перашкаджалі нацыанальныя беларускія арганізацыі, асяродкам якіх быў Менск. Такім чынам беларускія арганізацыі алыніліся перэд прыкрым фактам скліканьня двох раўназначных зьездаў. Прымаючы пад увагу, што Зьезд на 15/28 сьнежня ў Рагачове назначаны Камітэтам ужо пасля таго, як было ведама аб назначэньні Ўсебеларускага Зьезду ў Менску на 5/18 сьнежня, беларускія нацыанальныя арганізацыі ўбачылі ў гэтым ні што іншае, як правакацыю, скіраваную на разьбіцьцё беларускага нацыанальнага адраджэнскага руху. Стоячы на грунце адзінага нацыанальнага фронту, Вялікая Беларуская Рада пачала перагаворы з прыехаўшымі ў Менск прэдстаўнікамі Абласнога Камітзту — Калядкай і Кюсэ-Тюс — аб адказе Камітэту ад скліканьня Зьезду ў Рагачове. У выніку доўгіх спрэчак прэдстаўнікі Камітэту адракліся ад Зьезду ў Рагачове і пагадзіліся на агульны Зьезд, склікаемы Радаю на 5/18 сьнежня ў Мемску, на які выгаварылі дзеля сяброў Камітэту 10 мандатаў. Прыехаўшы на Зьезд, прэдстаўнікі Камітэту, асабліва ж Л. Т. Вазіла, Гольман і Караткевіч, адразу павялі страшэнную дэмагагічную агітацыю супроць беларускіх нацыанальных арганізацыяў і іх павадыроў. Другая ж частка камітэтчыкаў, на чале з Юр’евай, старалася заманіць дэлегатаў у асобны будынак і там, патаемна ад ініцыятараў Зьезду, прэдстаўнікоў беларускіх нацыанальных арганізацыяў, адчыніць Зьезд ад імя Абласнога Камітэту. У дадатак да гэтага, энэргійна вялі сярод дэпутатаў сваю правакацыйную працу афіцыальныя бальшавікі, стараўшыяся ла загаду Абліскамзапа разьбіць і не дапусьціць адчыненьня Зьезду наогул. Усё гэта, разам узяўшы, настолькі разбурыла 2000 сялянскую масу, што падпарадкаваць яе здавалася немагчымым. Перэгаворы, угаворы і барацьба з сабатажам і правакацыяй аднялі цэлых 10 дзён. Прэдстаўнікі нацыанальных арганізацыяў выбіваліся з апошніх сіл, а афіцыальнае адчыненьне Зьезду так і не ўдавалася. Бачучы нездавальненьне многіх дэпутатаў, разачаровакых безупыннымі мітынгамі, нацыанальныя арганізацыі нарэшце вырашылі прыняць рашучыя крокі супроць сабатажнікаў. У першую чаргу, Вайсковая Рада пастанавіла заарыштаваць усіх дэпутатаў Абласнога Камітэту, найбольш баламуціўшых і перэшкаджаўшых адчыненьню Зьезду. Пастанова гэта адразу настолькі напалохала абласьнікоў, што да арэшту іх не дайшло. Затым былі прыняты крокі не дапускаць у дэлегацкія памешканьня і ў залі Зьезду бальшавіцкіх агітатараў Абліскамзапа. Толькі пасьля гэтага наступіла заспакаеньне дэлегатаў, даўшае магчымасьць афіцыальна адчыніць Зьезд толькі 14/27 сьнежня 1917 г. Вялікім яшчэ недахватам нацыанальных арганізацый было тое, што ў іх шэрэгах не знайшлося чалавека, здольнага кіраваць 2000 масай людзей. Гэта адна з галаўнейшых прычын, змусіўшая аж тройчы перавыбіраць Старшыню Зьезду (Дыла, Савіч, Серэда). Урачыстае адчыненьне Ўсебеларускага Зьезду адбылося 14/27 сьнежня а 8 гадзіне вечара пад старшынствам паважанага нацыанальнага дзеяча, сябра Беларускай Сацыалістычнай Грамады Язэпа Дылы. Гарачае прывітаньне Зьезду прынясьлі прэдстаўнікі цывільных, вайсковых і партыйных арганізацыяў — Украінскіх, Расейскіх, Польскіх, Жыдоўскіх, Татарскіх і інш. Зьявіуся дзеля «прывітаньня Зьезду» і прэдстаўнік бальшавіцкага Абліскамзапу «таварышч» Рэзаўскі. Атрымаўшы слова дзеля прывітаньня, Рэзаўскі адразу пачаў загітацыйнай прамовы за бальшавізм. У часе прамовы ён крануў беларускі нацыанальны штандар, прагнучы замяніць яго чырвоным сьцягам. Такою безтактоўнасьцю Рэзаўскі настолькі абурыў дэлегатаў, што прэзыдыуму Зьезду ледзьве ўдалося вырваць яго з моцных рук сялян, ужо масажыраваўшых гэтага «госьця». Усяго на Зьезьдзе было 1872 дэлегаты, з якіх 1167 з правам рашучага голасу. Імі былі прэдстаўляны ўсе беларускія губэрні — Менская, Магілёўская, Віцебская, Смаленская, Віленская, Гродзенская і беларускія паветы іншых суседніх губэрняў. Віленская і Гродзенская губэрні, занятыя немцамі, былі прэдстаўлены бежэнскімі арганізацыямі гэтых губзрняу. У пераважаючэй большасьці сваёй Кангрэс быў сялянскі, нягледзячы на шырокае на ём прэдстаўніцтва мястэчак і гарадоў, вайсковых арганізацый, рабочых, кадпэрацыйных, сацыалістычных партый і іншых арганізацый. Бачучы, што Зьезд у сваёй большасьці зьяўляецца нацыанальным і імкнецца стаць не на камуністычны, а на нацыанальна-дэмакратычны грунт, бальшавіцкія агенты напружылі апошнія сілы дзеля таго, каб разьбіць яго. Быў адзін момэнт, калі ім блізу што ўдалося ўзарваць Зьезд. Бязмернаю дэмагогіяю Зьезд быў разарваны на дзьве, безмаль што роўныя часткі. Адарваная бальшавікамі частка назвалася «Левым Теченіем», а астаўшаяся другая частка — Сацыалістычна-дэмакратычным блёкам. Аднак вельмі хутка бальшавіцкая дэАлагогія сама сябе зьела. Паўстаўшая паміж бальшавіцкімі павадырамі грызьня давяла іх нават да ўзаемных жалаб перэд Абліскамзапам- Разачарованыя дэлегаты гуртом сталі пакідаць «Левае Теченіе» і ўлівацца ў Сацыалістычна-дэмакратычны блёк. Ад гэтага часу на старане Сацыалістычна-дэмакратычнага блёку была відавочная большасьць. Калі усе скрытныя замыслы бальшавікоў астатэчна былі разьбіты, тагды Абліскамзап прыгатаваў адкрытую сілу і стаў чэкаць таго ці іншага момэнту дзеля разгону Зьезду ўзброенаю рукою. Скончыўшы самаарганізацыйную працу 17 сьнежня, Зьезд ужо больш спакойна прыступіў да павесткі дня. Першым і самым галоўным заданьнем Зьезду было ўсталіць форму ўлады на Беларусі. Прымаючы пад увагу тагачасныя абставіны і, адчуваючы над сабою ўзброеную руку бальшавікоў, Зьезд прыняў па гэтаму пытаньню наступную рэзалюцыю: «Замацоўваючы свае правы на самавызначэньне, абвешчанае расейскай рэвалюцыяй і прымаючы рэспубліканскі дэмакратычны строй на абшарах Беларускай Зямлі, дзеля паратунку Роднага Краю і дзеля забяспечаньня яго ад раздзелу і адлучэньня ад Расейскай дэмакратычнай фэдэратыўнай рэспублікі, Першы Ўсебеларускі Зьезд УХВАЛЯЕ: безадкладна утварыць са сваяго складу орган Краевой улады, у асобе Ўсебеларускай Рады Сялянскіх, Салдацкіх і Рабочых Дэпутатаў, які часова становіцца на чале кіраваньня Краем, уступаючы ў дзелавыя зносіны з цэнтральнаю ўладаю, адпаведнай перэд саветамі рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў». Яшчэ не пасьпеў Зьезд перайсьці да другога чытаньня гэнае рэзалюцыі, як будынак паседжаньня Зьезду быў акружаны браневікамі і кулямётамі. У залю паседжаньня раптоўна ўходзяць, у 12 гадзін ночы, з стрзльбамі ў руках, чырвонаармейцы на чале з камэндантам места Менска Крывашэіным. Настае надзвычайна адказны і гістарычны момэнт. Усімі дэлегатамі адчуваецца пагроза грубага насільства над народнаю воляю. Пьяны Крывашэін, акружаны ўзброенымі салдатамі, становіцца за плячыма прэзыдыуму Зьезду. Паднімаецца страшэнны пратэст супраць насільства. Абраза выклікае раптоўна патрыятычны ўздым інстынктыўна аб’еднаўшыхся дзлегатаў. Усе патрабуюць галасаваньня рэзалюцыі ў цэлым — адразу. Не пасьпеў Крывашэін сказаць слова, як узмахнулась у гapy паўтары тысячы рук. Рэзалюцыя прынята аднагалосна. Страціўшыйся Крывашэін стаіць, як слуп, і ня ведае, што рабіць. Нарэшці, апамятаўшыся, заяўляе: «Абвешчаю Зьезд зачыненым, а прэзыдыум яго арыштаваным». Падымаецца страшэнная барацьба ў абарону прэзыдыуму. Дэлегатка Юр’ева за непрыстойны жарт б’е Крывашэіна па твары і зьбівае з яго папаху. Прэзыдыум арыштовываецца. Выбіраецца новы прэзыдыўм. Акружаны дэлегатамі, новы прэзыдыўм ставіць на галасаваньне рэзалюцыю за рэзалюцыяй — з пратэстам на гвалт бальшавікоў. Арыштовываецца і другі прэзыдыум. Выбіраецца трэйці, але ў гэты момант пачынаецца агульная барацьба ў залі паміж дэлегатамі Зьезду і чырвонаармейцамі, якая скончылася толькі у 6 гадзін раніцы 18/31 сьнежня, калі былі акружаны і выціснуты з залі апошнія 30 дэлегатаў. Заарыштаваныя былі адведзяны ў Менскі Саўдэп, адкуль хутка былі выпушчаны. У 10 гадзін раніцы 18 сьнежня Зьезд нелегальна сабраўся ў дэпо Лібава-Роменскай чыгункі і вынес наступную рэзалюцыю: 1. лічыць, што Першы Ўсебеларускі Зьезд разагнаны сілаю; 2. Раду Зьезду прызнаць выканаўчым органам Зьезду; 3. лічыць Раду Зьезду найвышэйшай установай Краю і даручыць ёй усю паўнату ўлады на Беларусі; 4. папоўніць Раду дэлегатамі зямляцтваў; 5. лічыць распушчанымі ўсе беларускія арганізацыі, існаваўшыя дагэтуль, апрача Цэнтральнай Вайсковай Рады, якая існуе як орган, падуладны Радзе Зьезду; 6. склікаць Другі Ўсебеларускі Кангрэс у найкарацейшы тэрмін; 7. дзеля павялічаньня аўтарытэту Рады, прэзыдыўмам Рады зрабіць прэзыдыум Зьезду, павялічыўшы яго адным намесьнікам старшыні і двумя сэкрэтарамі. Пасьля гэтага сходу дэлегаты Зьезду пакінулі Менск. Весткі аб гвалтоўным разгоне Зьезду страшэнна абурылі ўсё беларускае жыхарства супраць бальшавікоў. Яшчэ невядома, ва што вылілася б нянавісьць беларускага народу, каб бальшавікі не ўцяклі з Менску перэд прыходам немцаў у лютым месяцы 1918 г. Бальшавіцкая «прэса» разгон Зьезду тлумачыла яго памешчыцкім складам і контррэвалюцыйнасьцю. Рэагаваць на гэту брахню нават ня трэба было, бо беларускі народ і так добра ведаў, хто там быў і што рабіў. Цяпер у гэтым прызнаюцца і самі бальшавікі. Так у журнале «Беларусь» (выданьне Цэнтральнага Выканаўчага Камітэту Беларускай Савецкай Рэспублікі. Менск, 1924 г.) камісар асьветы гэтай Рэспублікі, камуніст Ігнатоўскі, гаворачы аб Зьезьдзе, кажа: «Тут былі прэдстаўляны ўсе беларускія губэрні. У большасьці сваёй Кангрэс быў сялянскі, хоць было тут і шмат рабочых, прэдстаўнікоў каапэрацыі, гарадоў, сацыалістычных партыяў і г. д.». Дзе ж тут памешчыкі і контррэвалюцыанэры?.. Закранаючы вынікі разгону Зьезду грам. Ігнатоўскі кажа: «Пасьля роспуску Зьезду Абліскамзап… павінен быў пачаць рашучую барацьбу з беларускімі нацыанальнымі арганізацыямі, прымаўшымі ўдзел у Зьезьдзе. Яны, абараняючы пазыцыю адзінага нацыанальнага фронту, хаваліся ў падпольле і зрабіліся яўна варожымі да мяйсцовай Савецкай улады. Вырашэньне нацыанальнага пытаньня на Беларусі адрываецца ад сацыальнай рэвалюцыі. Сацыальная рэвалюцыя, з свайго боку, губіць свой уплыў на тыя масы рабочых і сялян, якія стаял і за плячыма беларускіх нацыанальных арганізацыяў». Выходзіць, што бальшавікам запатрэбавалася цэлых сем гадоў толькі дзеля таго, каб убачыць масы рабочых і сялян, якія стаялі за плячыма беларускіх нацыанальных арганізацыяў. Раней яны гаварылі, што ўвесь народ толькі за імі бальшавікамі; беларускія ж нацыанальныя арганізацыі толькі кучка інтэлігенцыі, нічога не маючая за сабой. Далей гр. Ігнатоўскі кажа: «Высунуты да ўлады фронтам Абліскамзап, пасьля роспуску фронту ня мог мець папулярнасьці сярод мяйсцовага беларускага сялянства і рабочых слаёў. Рэўкомы губэрнскіх гарадоў, Саветы Сялянскіх і Рабочых Дэпутатаў павятовых гарадоў і вёсак кіравалі зусім незалежна ад Абліскамзапу і яго Камісараў. Абліскамзап у ноч на 19 лютага 1918 г. пакінуў Менск дзеля таго, што становішча яго стала небясьпечным, дзякуючы ня столькі немцам, сколькі мяйсцовай апазыцыі. На чале апазыцыі стаяла Рада Ўсебеларускага Зьезду». [[Катэгорыя:Публіцыстыка Васіля Захаркі]] [[Катэгорыя:Усебеларускі з’езд]] [[Катэгорыя:Творы 1926 года]] midnitwcl1i954odawsd9c63u7rwtd7 88182 88181 2022-08-19T22:22:29Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Галоўныя момэнты беларускага руху | аўтар = Васіль Захарка | год = 1926 | крыніца = [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10201c/%D0%97%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0_%D0%92%D0%B0%D1%81%D1%96%D0%BB%D1%8C._%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D1%8B%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%BC%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D1%80%D1%83%D1%85%D1%83_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%BA).html] | сэкцыя = | папярэдні = | наступны = | анатацыі = урывак }} {{Выроўніваньне-пачатак}} Ад часу рэвалюцыі 1917 г. жыцьцё і здарэньня разьвярнуліся так шырока, што нават галаўнейшых частак іх ня магчыма абхапіць. Рашучы ўдар рэвалюцыі зразу разбурыў турму прыгненаных народаў і адчыніў шырокі шлях да нацыанальнага вызваленьня. На гэты шлях накіраваліся і беларускія масы. Кіраўніцтва рухам узяла на сябе Беларуская Сацыалістычная Грамада. На працягу ня больш месяцу вырасьлі буйныя арганізацыі яе ў Пецярбурзе, Маскве, Менску, Саратаве, Віцебску, Бабруйску і розных гарадох Сыбіры і Ўкраіны. Наплыў людзей у арганізацыі быў вельмі вялікі. На першых беларускіх мітынгах у сакавіку месяцы 1917 г. прыймаў удзел тысячны лік народу, што сьведчыла аб вялікай мацыанальнай сьвядомасьці беларускага народу. Адным словам, відавочна нараджалася і будавалася новая беларуская нацыя. Беларуская Сацыалістычная Грамада ў адным Пецярбурзе ў канцы красавіка 1917 г. налічывала да тысячы сваіх сяброў. Апрача таго, вялікі лік людзей гуртаваўся вакол Беларускай Вайсковай арганізацыі. Тое самае мы бачым у Маскве, гдзе адначасна з Беларускаю Сацыалістычнаю Грамадою ўзрасла шматлікая Беларуская Народная Рада. У Менску арганізаваўся Беларускі Нацыанальны Камітэт і Хрысьціянская Дэмакратычная Злучнасьць, у Гомелі — Саюз Беларускай Дэмакратыі; у Магілёве — Беларускі Нацыанальны Камітэт, у Віцебску — Саюз Беларускага Народу, у Адэсе — Беларуская Нацыанальная Рада і Таварыство «Гай», у Туркестане — Саюз беларускіх аўтонамістаў. Далей ідуць Бабруйск, Калуга, Арол і шмат іншых гарадоў. Адначасова з арганізацыей беларускіх масаў у гарадох, нацыанальная сьвядомасьць кранула і некаторыя ўстановы Краю, як гарадскія саветы. Думы і г. д. Само сабою разумеецца, што і пасьля рэвалюцыі беларускі рух спатыкаў на кожным кроку перашкоды ня толькі ад чужынцаў, але і ад сваіх русафілаў і мала сьвядомых элемэнтаў. Найбольш неспрыяючай стараной аказаліся расейцы ўсіх палітычных напрамкаў, да сацыалістаў і камуністаў уключна. Стоячы на грунце «Единой неделимой России», нават сацыалісты і камуністы спалохаліся масавага беларускага нацыанальнага руху і ўcім сілaмі стараліся перэшкаджаць яму. Забыўшы ў данным выпадку партыйны лёзунг «самаадзначэньня народаў», бальшавікі павялі страшэнную барацьбу супраць нацыанальнага вызваленьня беларускага народу. Так бальшавік Фрунзе-МІхайлаў (пазьней камісар па вайсковым справам С. С. С. Р.) не дазволіў беларусам гаварыць па-беларуску на зьезьдзе сялян Менскай губ. 20 красавіка 1917 г. пад яго старшынствам. Аднак гістарычны закон, паставіўшый на павестку дня адраджэньне беларускага народу, ужо ня мог лічыцца з штучнымі перашкодамі ў яго разьвіцьцю. Нацыанальная сьвядомасьць і энэргія знаходзілі абходы ўсім загарадзям; усюды расьлі і шырыліся ўсё новыя ды новыя сілы беларускіх сялянскіх масаў. Хутка з гарадоў і местэчак хваля нацыанальнай сьвядомасьці перэкінулась на фронт. Стыхійны ўзрост беларускіх партый і арганізацый ставіў запатрэбаваньне ўтварэньня галоўнага кіраўнічага нацыанальнага асяродку — цэнтра. З гэтаю мэтaю 8-12 ліпеня 1917 г. адбыўся ў Менску зьезд, заснаваўшый краёвы орган — Цэнтральную Раду Беларускіх партыяў і арганізацыяў, заменіўшую сабою Менскі Нацыанальны Камітэт. 15-20 кастрычніка 1917 г. у Менску адбылася другая сзсія, якая пастанавіла перамяніць назву Цэнтральнай Рады Беларускіх партыяў і арганізацыяў на Вялікую Беларускую Раду. Ад гэтага часу Вялікая Рада зьяўляецца найвышэйшаю нацыанальнаю ўстановаю ў Краю і бярэ ў свае рукі прадстаўніцтва і агульную абарону нацыанальных правоў і інтэрэсаў Беларусі. Непэўнасьць абароны Заходняга фронту, дэмаралізаванай бальшавіцкай агітацыяй расейскай арміяй перад насовываючуюся анархіяй, змушае Вялікую Раду дабівацца ад Галоўнакамандуючага Керэнскага беларусізацыі старых і фармаваньня новых беларускіх вайсковых частак. На падставе гэтага, у другой палове кастрычніка і першых чыслах лістапада 1917 г. адбываюцца на ўсіх фронтах тэатра вайны беларускія вайсковыя зьезды. На першым такім зьезьдзе — арміі Заходняга фронту, адбыўшымся 20-22 красавіка, была ўтворана Цэнтральная Беларуская Вайсковая Рада, у прэзыдыум якой увайшлі С.Рак-Міхайлоўскі, Адамовіч, Ерашэвіч, В.Захарка і М.Шыла. Пазьней Вайсковая Рада была папоўнена яшчэ прэдстаўнікамі іншых фронтаў. У апошніх чыслах кастрычніка ўсе сябры Цэнтральнай Вайсковай Рады ўвайшлі паўнапраўнымі членамі ў Вялікую Раду. Вайсковая Рада адразу прыступіла да энэргійнай беларусізацыі і фармаваньня нацыанальных вайсковых частак. За вельмі кароткі тэрмін былі беларусізаваны 3-ці Армейскі Корпус і 5 апалчэнскіх дружын на Заходнім фронце, 4-ты армейскі корпус і Беларускі Гусарскі полк на Румынскім фронце і сфармованы ў Менску адзін новы нацыанальны полк. 25 кастрычніка адбыўся бальшавіцкі перэварот. Замест існаваўшага ў Менску франтавога Камітэту Заходняга фронту стварыўся Выканаўчы Камітэт Саветаў Рабочых, Салдацкіх і Сялянскіх Дэпутатаў Заходняй Вобласці і Фронту (Абліскамзап). Камітэт гэны абвесьціў сябе і Цывільнай уладаю на Меншчыну, Магілёўшчыну, Віцебшчыну і Віленшчыну (Гродзеншчына і частка Віленшчыны знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй). Гэты акт і адчыніў тую барацьбу, якая разгарэлася паміж бальшавіцкім Абліскамзапам і Вялікай Беларускай Радай, як вышэйшай нацыанальнай установай у краі. 27 кастрычніка Вялікая Рада разам з Цэнтральнай Беларускай Вайсковай Радай, Беларускім Выканаўчым Камітэтам Заходняга Фронту, Беларускай Сацыалістычнай Грамадой і Партыяй Народных Сацыалістаў выдае грамату да беларускага народу з заклікам не дапусьціць, каб «віхар бязладзьдзя згубіў нашу сьвятую нацыанальную справу — абароны вольнасьцяу і правоў беларускага народу». Грамата кліча ўсіх працоўных жыхароў Беларусі адкінуць ад сябе сеючыя нязгоду поклічы і быць асьцярожнымі ў сваіх дзеях. Абліскамзап, у якім, да слова сказаць, знаходзіўся ўсяго-наўсяго адзін беларус, прапануе Вялікай Радзе аб’еднацца з ім і ўжо разам кіраваць Беларусьсю. Прапазыцыя 3 пагардай была адкінута, пасьля чаго напружанасьць паміж Радай і Абліскамзапам яшчэ больш павялічылась. Так цягнулася да Першага Ўсебеларускага Зьезду — 18 сьнежня 1917 г. ПЕРШЫ ЎСЕБЕЛАРУСКІ ЗЬЕЗД 18.XII.1917 г. І РАДА ЗЬЕЗДУ Невыразнае і напружанае становішча, пафажаючае анархіяй краю, і барацьба Вялікай Беларускай Рады з бальшавіцкім Абліскамзапам за ўладу запатрабавалі голасу беларускага народу. Паўстае пытаньне аб скліканьні Ўсеагульнага Беларускага Нацыанальнага Кангрэсу. Яшчэ ў сярэдзіне лістапада ад імя Вялікай Беларускай Рады, Цэнтральнай Вайсковай Беларускай Рады і Беларускага Выканаўчага Камітэту Заходняга Фронту выпускаецца адозва да ўсяго Беларускага Народу. Адозва лічыць неабходным адразу зрабіць згоду з Нямеччынай, аб’еднаць Беларусь, парэзаную на часткі фронтам, пабудаваць яе як дэмакратычную Рэспубліку, злучаную з Вялікарасеяй і іншымі суседнімі рэспублікамі, на аснове фэдэрацыі. Перэдаць бяз выкупу працоўнаму народу усе панскія, царкоўныя, касьцельныя, удзельныя і іншыя землі і безадкладна распачаць фармаваньне нацыанальнага беларускага войска. Дзеля ажыцьцёўленьня гэтай праграмы пастаноўлена склікаць у Менску на 5 сьнежня, па старому стылю, Зьезд прэдстаўнікоў усяго Беларускага Народу. У час падгатоўкі да скліканьня Ўсебеларускага Кангрэсу беларускім арганізацыям стала ведама, шго ў Петраградзе стварыўся так званы Беларускі Абласны Камітэт пры Ўсерасейскім Савеце Сялянскіх Дэпутатау, які, у абход Вялікай Беларускай Рады і іншых беларускіх арганізацый у краі, вядзе сэпаратную працу і імкнецца стаць на чале ўсяго беларускага руху. Спраўкі пацьвердзілі, што Камітэт гэты цалкам складаецца з людзей яскрава русафільскага напрамку і ў сваіх палітычных і нацыанальных поглядах вельмі ва многам розьніцца ад сапраўдных беларускіх арганізацыяў. У той час, як Вялікая Рада і іншыя нацыанальныя арганізацыі цьверда стаялі за ўтварэньне Беларускай Дэмакратычнай Рэспублікі, Камітэт здавальняўся Беларускай Вобласьцю. Апрача таге, ён непрыхільна адносіўся да нацыанальнай школы, беларускай мовы ў краевых остановах і да ўсяго таго, што адрожнівала Беларусь ад Расеі. Такая пазыцыя Камітэту мае сваё тлумачэньне ў тым, што лідэры гэтага Камітэту былі ў зьвязку з Петраградзкімі бальшавіцкімі Камісарамі і нават атрымлівалі на сваю акцыю субсыдыі ад бальшавіцкай улады. Дзеля захапленьня кіраўніцтва беларускім рухам і скіраваньня яго на бальшавіцкі шлях Камітэту было адпушчана бальшавіцкай уладай у Петраградзе 50 тысяч рублёў. 17 лістапада 1917 г. памянены Абласны Камітэт выдаў дэкларацыю, у якой адзначае, што, «дзякуючы эканамічнаму разбурэньню, у барацьбе клясаў, партыяў і нацыанальнасьцяў, магутнасьць Расейскай дзяржавы пахіснулася; паратунак гаспадарства у цесным зьвязку нацыанальнасьцяў, складаючых яго. Беларусі пагражае падзел, бо яна парэзана фронтам на дзьве часьці. Трэба сабрацца ўсім беларусам навакола ідэі аўтаномнай вольнай Беларусі, як часткі Расейскай Рэспублікі. Дзеля гэтае мэты, каб абараніць цэласьціь Беларусі, Камітэт бярэ на сябе пачын скліканьня Надзвычайнага Беларускага Зьезду». Пазьней выясьнілася, што такі Зьезд ужо быў назначаны Камітэтам на 15/28 сьнежня 1917 г. у м. Рагачове Магілёўскай губэрні і што мейсцам Звезду абраны глухі павятовы горад Рагачоў, а не Менск, з тым, каб яму не перашкаджалі нацыанальныя беларускія арганізацыі, асяродкам якіх быў Менск. Такім чынам беларускія арганізацыі алыніліся перэд прыкрым фактам скліканьня двох раўназначных зьездаў. Прымаючы пад увагу, што Зьезд на 15/28 сьнежня ў Рагачове назначаны Камітэтам ужо пасля таго, як было ведама аб назначэньні Ўсебеларускага Зьезду ў Менску на 5/18 сьнежня, беларускія нацыанальныя арганізацыі ўбачылі ў гэтым ні што іншае, як правакацыю, скіраваную на разьбіцьцё беларускага нацыанальнага адраджэнскага руху. Стоячы на грунце адзінага нацыанальнага фронту, Вялікая Беларуская Рада пачала перагаворы з прыехаўшымі ў Менск прэдстаўнікамі Абласнога Камітзту — Калядкай і Кюсэ-Тюс — аб адказе Камітэту ад скліканьня Зьезду ў Рагачове. У выніку доўгіх спрэчак прэдстаўнікі Камітэту адракліся ад Зьезду ў Рагачове і пагадзіліся на агульны Зьезд, склікаемы Радаю на 5/18 сьнежня ў Мемску, на які выгаварылі дзеля сяброў Камітэту 10 мандатаў. Прыехаўшы на Зьезд, прэдстаўнікі Камітэту, асабліва ж Л. Т. Вазіла, Гольман і Караткевіч, адразу павялі страшэнную дэмагагічную агітацыю супроць беларускіх нацыанальных арганізацыяў і іх павадыроў. Другая ж частка камітэтчыкаў, на чале з Юр’евай, старалася заманіць дэлегатаў у асобны будынак і там, патаемна ад ініцыятараў Зьезду, прэдстаўнікоў беларускіх нацыанальных арганізацыяў, адчыніць Зьезд ад імя Абласнога Камітэту. У дадатак да гэтага, энэргійна вялі сярод дэпутатаў сваю правакацыйную працу афіцыальныя бальшавікі, стараўшыяся ла загаду Абліскамзапа разьбіць і не дапусьціць адчыненьня Зьезду наогул. Усё гэта, разам узяўшы, настолькі разбурыла 2000 сялянскую масу, што падпарадкаваць яе здавалася немагчымым. Перэгаворы, угаворы і барацьба з сабатажам і правакацыяй аднялі цэлых 10 дзён. Прэдстаўнікі нацыанальных арганізацыяў выбіваліся з апошніх сіл, а афіцыальнае адчыненьне Зьезду так і не ўдавалася. Бачучы нездавальненьне многіх дэпутатаў, разачаровакых безупыннымі мітынгамі, нацыанальныя арганізацыі нарэшце вырашылі прыняць рашучыя крокі супроць сабатажнікаў. У першую чаргу, Вайсковая Рада пастанавіла заарыштаваць усіх дэпутатаў Абласнога Камітэту, найбольш баламуціўшых і перэшкаджаўшых адчыненьню Зьезду. Пастанова гэта адразу настолькі напалохала абласьнікоў, што да арэшту іх не дайшло. Затым былі прыняты крокі не дапускаць у дэлегацкія памешканьня і ў залі Зьезду бальшавіцкіх агітатараў Абліскамзапа. Толькі пасьля гэтага наступіла заспакаеньне дэлегатаў, даўшае магчымасьць афіцыальна адчыніць Зьезд толькі 14/27 сьнежня 1917 г. Вялікім яшчэ недахватам нацыанальных арганізацый было тое, што ў іх шэрэгах не знайшлося чалавека, здольнага кіраваць 2000 масай людзей. Гэта адна з галаўнейшых прычын, змусіўшая аж тройчы перавыбіраць Старшыню Зьезду (Дыла, Савіч, Серэда). Урачыстае адчыненьне Ўсебеларускага Зьезду адбылося 14/27 сьнежня а 8 гадзіне вечара пад старшынствам паважанага нацыанальнага дзеяча, сябра Беларускай Сацыалістычнай Грамады Язэпа Дылы. Гарачае прывітаньне Зьезду прынясьлі прэдстаўнікі цывільных, вайсковых і партыйных арганізацыяў — Украінскіх, Расейскіх, Польскіх, Жыдоўскіх, Татарскіх і інш. Зьявіуся дзеля «прывітаньня Зьезду» і прэдстаўнік бальшавіцкага Абліскамзапу «таварышч» Рэзаўскі. Атрымаўшы слова дзеля прывітаньня, Рэзаўскі адразу пачаў загітацыйнай прамовы за бальшавізм. У часе прамовы ён крануў беларускі нацыанальны штандар, прагнучы замяніць яго чырвоным сьцягам. Такою безтактоўнасьцю Рэзаўскі настолькі абурыў дэлегатаў, што прэзыдыуму Зьезду ледзьве ўдалося вырваць яго з моцных рук сялян, ужо масажыраваўшых гэтага «госьця». Усяго на Зьезьдзе было 1872 дэлегаты, з якіх 1167 з правам рашучага голасу. Імі былі прэдстаўляны ўсе беларускія губэрні — Менская, Магілёўская, Віцебская, Смаленская, Віленская, Гродзенская і беларускія паветы іншых суседніх губэрняў. Віленская і Гродзенская губэрні, занятыя немцамі, былі прэдстаўлены бежэнскімі арганізацыямі гэтых губзрняу. У пераважаючэй большасьці сваёй Кангрэс быў сялянскі, нягледзячы на шырокае на ём прэдстаўніцтва мястэчак і гарадоў, вайсковых арганізацый, рабочых, кадпэрацыйных, сацыалістычных партый і іншых арганізацый. Бачучы, што Зьезд у сваёй большасьці зьяўляецца нацыанальным і імкнецца стаць не на камуністычны, а на нацыанальна-дэмакратычны грунт, бальшавіцкія агенты напружылі апошнія сілы дзеля таго, каб разьбіць яго. Быў адзін момэнт, калі ім блізу што ўдалося ўзарваць Зьезд. Бязмернаю дэмагогіяю Зьезд быў разарваны на дзьве, безмаль што роўныя часткі. Адарваная бальшавікамі частка назвалася «Левым Теченіем», а астаўшаяся другая частка — Сацыалістычна-дэмакратычным блёкам. Аднак вельмі хутка бальшавіцкая дэАлагогія сама сябе зьела. Паўстаўшая паміж бальшавіцкімі павадырамі грызьня давяла іх нават да ўзаемных жалаб перэд Абліскамзапам- Разачарованыя дэлегаты гуртом сталі пакідаць «Левае Теченіе» і ўлівацца ў Сацыалістычна-дэмакратычны блёк. Ад гэтага часу на старане Сацыалістычна-дэмакратычнага блёку была відавочная большасьць. Калі усе скрытныя замыслы бальшавікоў астатэчна былі разьбіты, тагды Абліскамзап прыгатаваў адкрытую сілу і стаў чэкаць таго ці іншага момэнту дзеля разгону Зьезду ўзброенаю рукою. Скончыўшы самаарганізацыйную працу 17 сьнежня, Зьезд ужо больш спакойна прыступіў да павесткі дня. Першым і самым галоўным заданьнем Зьезду было ўсталіць форму ўлады на Беларусі. Прымаючы пад увагу тагачасныя абставіны і, адчуваючы над сабою ўзброеную руку бальшавікоў, Зьезд прыняў па гэтаму пытаньню наступную рэзалюцыю: «Замацоўваючы свае правы на самавызначэньне, абвешчанае расейскай рэвалюцыяй і прымаючы рэспубліканскі дэмакратычны строй на абшарах Беларускай Зямлі, дзеля паратунку Роднага Краю і дзеля забяспечаньня яго ад раздзелу і адлучэньня ад Расейскай дэмакратычнай фэдэратыўнай рэспублікі, Першы Ўсебеларускі Зьезд УХВАЛЯЕ: безадкладна утварыць са сваяго складу орган Краевой улады, у асобе Ўсебеларускай Рады Сялянскіх, Салдацкіх і Рабочых Дэпутатаў, які часова становіцца на чале кіраваньня Краем, уступаючы ў дзелавыя зносіны з цэнтральнаю ўладаю, адпаведнай перэд саветамі рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў». Яшчэ не пасьпеў Зьезд перайсьці да другога чытаньня гэнае рэзалюцыі, як будынак паседжаньня Зьезду быў акружаны браневікамі і кулямётамі. У залю паседжаньня раптоўна ўходзяць, у 12 гадзін ночы, з стрзльбамі ў руках, чырвонаармейцы на чале з камэндантам места Менска Крывашэіным. Настае надзвычайна адказны і гістарычны момэнт. Усімі дэлегатамі адчуваецца пагроза грубага насільства над народнаю воляю. Пьяны Крывашэін, акружаны ўзброенымі салдатамі, становіцца за плячыма прэзыдыуму Зьезду. Паднімаецца страшэнны пратэст супраць насільства. Абраза выклікае раптоўна патрыятычны ўздым інстынктыўна аб’еднаўшыхся дзлегатаў. Усе патрабуюць галасаваньня рэзалюцыі ў цэлым — адразу. Не пасьпеў Крывашэін сказаць слова, як узмахнулась у гapy паўтары тысячы рук. Рэзалюцыя прынята аднагалосна. Страціўшыйся Крывашэін стаіць, як слуп, і ня ведае, што рабіць. Нарэшці, апамятаўшыся, заяўляе: «Абвешчаю Зьезд зачыненым, а прэзыдыум яго арыштаваным». Падымаецца страшэнная барацьба ў абарону прэзыдыуму. Дэлегатка Юр’ева за непрыстойны жарт б’е Крывашэіна па твары і зьбівае з яго папаху. Прэзыдыум арыштовываецца. Выбіраецца новы прэзыдыўм. Акружаны дэлегатамі, новы прэзыдыўм ставіць на галасаваньне рэзалюцыю за рэзалюцыяй — з пратэстам на гвалт бальшавікоў. Арыштовываецца і другі прэзыдыум. Выбіраецца трэйці, але ў гэты момант пачынаецца агульная барацьба ў залі паміж дэлегатамі Зьезду і чырвонаармейцамі, якая скончылася толькі у 6 гадзін раніцы 18/31 сьнежня, калі былі акружаны і выціснуты з залі апошнія 30 дэлегатаў. Заарыштаваныя былі адведзяны ў Менскі Саўдэп, адкуль хутка былі выпушчаны. У 10 гадзін раніцы 18 сьнежня Зьезд нелегальна сабраўся ў дэпо Лібава-Роменскай чыгункі і вынес наступную рэзалюцыю: 1. лічыць, што Першы Ўсебеларускі Зьезд разагнаны сілаю; 2. Раду Зьезду прызнаць выканаўчым органам Зьезду; 3. лічыць Раду Зьезду найвышэйшай установай Краю і даручыць ёй усю паўнату ўлады на Беларусі; 4. папоўніць Раду дэлегатамі зямляцтваў; 5. лічыць распушчанымі ўсе беларускія арганізацыі, існаваўшыя дагэтуль, апрача Цэнтральнай Вайсковай Рады, якая існуе як орган, падуладны Радзе Зьезду; 6. склікаць Другі Ўсебеларускі Кангрэс у найкарацейшы тэрмін; 7. дзеля павялічаньня аўтарытэту Рады, прэзыдыўмам Рады зрабіць прэзыдыум Зьезду, павялічыўшы яго адным намесьнікам старшыні і двумя сэкрэтарамі. Пасьля гэтага сходу дэлегаты Зьезду пакінулі Менск. Весткі аб гвалтоўным разгоне Зьезду страшэнна абурылі ўсё беларускае жыхарства супраць бальшавікоў. Яшчэ невядома, ва што вылілася б нянавісьць беларускага народу, каб бальшавікі не ўцяклі з Менску перэд прыходам немцаў у лютым месяцы 1918 г. Бальшавіцкая «прэса» разгон Зьезду тлумачыла яго памешчыцкім складам і контррэвалюцыйнасьцю. Рэагаваць на гэту брахню нават ня трэба было, бо беларускі народ і так добра ведаў, хто там быў і што рабіў. Цяпер у гэтым прызнаюцца і самі бальшавікі. Так у журнале «Беларусь» (выданьне Цэнтральнага Выканаўчага Камітэту Беларускай Савецкай Рэспублікі. Менск, 1924 г.) камісар асьветы гэтай Рэспублікі, камуніст Ігнатоўскі, гаворачы аб Зьезьдзе, кажа: «Тут былі прэдстаўляны ўсе беларускія губэрні. У большасьці сваёй Кангрэс быў сялянскі, хоць было тут і шмат рабочых, прэдстаўнікоў каапэрацыі, гарадоў, сацыалістычных партыяў і г. д.». Дзе ж тут памешчыкі і контррэвалюцыанэры?.. Закранаючы вынікі разгону Зьезду грам. Ігнатоўскі кажа: «Пасьля роспуску Зьезду Абліскамзап… павінен быў пачаць рашучую барацьбу з беларускімі нацыанальнымі арганізацыямі, прымаўшымі ўдзел у Зьезьдзе. Яны, абараняючы пазыцыю адзінага нацыанальнага фронту, хаваліся ў падпольле і зрабіліся яўна варожымі да мяйсцовай Савецкай улады. Вырашэньне нацыанальнага пытаньня на Беларусі адрываецца ад сацыальнай рэвалюцыі. Сацыальная рэвалюцыя, з свайго боку, губіць свой уплыў на тыя масы рабочых і сялян, якія стаял і за плячыма беларускіх нацыанальных арганізацыяў». Выходзіць, што бальшавікам запатрэбавалася цэлых сем гадоў толькі дзеля таго, каб убачыць масы рабочых і сялян, якія стаялі за плячыма беларускіх нацыанальных арганізацыяў. Раней яны гаварылі, што ўвесь народ толькі за імі бальшавікамі; беларускія ж нацыанальныя арганізацыі толькі кучка інтэлігенцыі, нічога не маючая за сабой. Далей гр. Ігнатоўскі кажа: «Высунуты да ўлады фронтам Абліскамзап, пасьля роспуску фронту ня мог мець папулярнасьці сярод мяйсцовага беларускага сялянства і рабочых слаёў. Рэўкомы губэрнскіх гарадоў, Саветы Сялянскіх і Рабочых Дэпутатаў павятовых гарадоў і вёсак кіравалі зусім незалежна ад Абліскамзапу і яго Камісараў. Абліскамзап у ноч на 19 лютага 1918 г. пакінуў Менск дзеля таго, што становішча яго стала небясьпечным, дзякуючы ня столькі немцам, сколькі мяйсцовай апазыцыі. На чале апазыцыі стаяла Рада Ўсебеларускага Зьезду». {{Выроўніваньне-канец}} [[Катэгорыя:Публіцыстыка Васіля Захаркі]] [[Катэгорыя:Усебеларускі з’езд]] [[Катэгорыя:Творы 1926 года]] si8arsylvivinrq998xviq1iyw0msol 0 16256 88189 73593 2022-08-20T05:42:38Z VasyaRogov 1510 /* I */ wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Глыбы i слаі | аўтар = Максім Багдановіч | год = 1911 | крыніца = http://rv-blr.com/literature/6593 | арыгінал = | пераклад = | сэкцыя = | папярэдні = | наступны = }} =I= Прыглядаючыся да навейшай беларускай пісьменнасці, можна лёгка прыкмеціць адно цікавае і карыснае з’явішча. Яе аднакалёрны слой, што зліўся з сотняў пісьменнікаў – наследнікаў Багушэвіча, найчасцей знікаўшых пасля аднаго ці двух твораў, – гэты слой стаў патроху дзе-нідзе сцясняцца, у ім з’явілася колькі ядзер, сабраўшых у сябе ўсю яго яркасць, з кожным годам усё болей узрастаючых і ў сваім развіцці прымаючых больш-менш асабістыя колеры. Значэнне гэтага руху вельмі важнае, бо толькі пры ім літаратура мае змогу не таптацца на адным месцы, а расці і ўшыр і ўглыб. Не трудна зразумець, чаму гэта так. Усякі выясніўшыйся, абасобніўшыйся пісьменнік хоць бы праз адно гэта стаіць на крок уперадзе пісьменнікаў-аднаднёвак, вабіць іх сваёй яркасцю, як аганёк матылькоў, і, прывабіўшы, гуртуе вакол сябе, творыць літаратурны кірунак. Так, у руху развіцця пісьменнасці адкладаюцца новыя наслаенні – пад колер тых глыб, што яркімі плямамі ўрэзаліся ў іх. Праўда, не ў апошнім гаду пачаўся гэты рух, але толькі ў ім развіўся ён з асаблівай сілай. У памяці чытача затрымалася колькі новых імён і ясней адзначыліся асобнасці літаратурных твораў цікавейшых папярэднікаў пісьменнікаў. Апошняе тым больш б’е ў вочы, што аж трое з гэтых пісьменнікаў сабралі свае творы ў адно, аглянуліся на пройдзены ў колькі год шлях, перагледзелі здабыткі сваёй працы. Гляньма ж на іх і мы. Як і ў 1909 гаду, найбольш увагі звяртае на сябе Я.Купала; звяртае не толькі велічынёй сваёй здольнасці, але гібкасцю яе, здатнасцю да ўсестаронняга развіцця. Гэта бадай адзіны наш пісьменнік, каторы ідзе ўперад, вядзе нейкую ўнутраную працу, і, зрабіўшы ці мала, не супыняецца аж да гэтага часу. Каб даць паняцце аб усёй моцы жыццёвых сокаў яго таленту, мы на мінуту вернемся аж да першых крокаў яго пісьменніцкай працы. Пачаў ён з шурпатых вершаў, амаль не зусім зліваўшыхся з тагачасным слоем беларускай паэзіі; напісаныя пад Бурачка, залішне расцягненыя, слаба апрацаваныя з боку формы і мовы, яны ўвесь час перапявалі некалькі адных і тых жа тэм. Але не кволасць таленту, а толькі як бы нейкая нядбаласць выглядае зусюль: бо чым, апрыч нядбаласці, можна вытлумачыць з’яўленне хоць бы такіх слоў, як «Спалі вас, песні, дыш (?) чырвоны (?)» («Жалейка», стр. 134), «Гарыста яна» (Беларусь) (стр. 102), «Барабаніў плуг» (стр. 104) і т. д. I ўсё ж такі ці можна за гэта Купалу вельмі вінаваціць? Захоплены абразом прападаючай Беларусі і лічачы, што пясняр перш за ўсё павінен быць грамадзянінам, ён усю ўвагу звяртаў на тое, што казаў, не цікавячыся зусім, у якія формы і як выліваліся яго думкі. I што б там ні было, а ўсё ж такі ён будзіў гэтымі вершамі душы чытачоў, дый не толькі таму, што ліліся яны з шчырага сэрца і ў роднай мове: не, і тады ўжо ў яго творах відаць было незвычайны паэтычны талент. Не раз і не два прабівалася там яркая і моцная думка, пара-другая поўных пачуцця і зычных вершаў, хаця яны, праўду кажучы, зараз жа і знікалі, быццам і з’яўляліся толькі для таго, каб лепш кідалася ў вочы агульная слабасць вершаў. Тое ж самае, здаецца, прыйшлося б сказаць і аб «Адвечнай песні» – паэме, выданай у апошнім гаду, але напісанай яшчэ ў 1908 г. Гэтая пацерка з невялічкіх гутарак-вершаў зусім збіваецца на «Жалейку»: змест іх той жа самы, форма, праўда, гладзей, але не вельмі, – і ўсё ж такі яны пакідаюць глыбейшы след у душы чытача; увесь сакрэт гэтага ляжыць у цэльнасці іх, бо размешчаны яны павэдлуг аднэй і тэй жа думкі і ўвесь час дапаўняюць, падтрымываюць адзін аднаго. Усё жыццё мужыка праходзіць перад нашымі вачыма, і няма там ніводнага моманту, каб не ліліся слёзы, і няма ніводнага пуці да лепшай долі, няма нічога лепшага за смерць... Бязвыхаднасць, безнадзейнасць – вось што чуваць ва ўсёй паэме, што цяжкім камянём кладзецца на душу чытача пасля кожнай праявы. Некалькі іншым тонам напісана толькі «вяселле», – бадай ці не найлепшая частка паэмы. Калі што яму і шкодзіць, дык мо толькі такія словы, як «кадрыля», «парад» і т. п., а ўсё другое – і бойкі рытм, і рыфмы на сярэдзіне строк, і нават нейкая грубаватасць вельмі жывой мовы – усё на сваіх месцах, усё надта добра падабрана да зместу. Што датыкаецца да найслабейшага боку паэмы, дык – на наш погляд – гэта грубы сімвалізм, прыпамінаючы дзе-якія кепскія месцы з твораў расійскага пісьменніка Л. Андрэева. Але на «Адвечнай песні» Купала не затрымаўся. Так, у палове 1909 г. яго талент, дасюль глуха клакатаўшы пад шэрай карой «Жалейкі», прабіўся на волю і паказаў, якую ён таіць красу і моц, бліснуўшы такімі вершамі, як «Жніво» («Н.<аша> н.<іва>» № 29), «Ноч за ночкай ідзе» («Н. н.» № 37), «Адгукніся, душа» («Гусляр», стр. 10), «А як мы з хаткі выходзім» («Гусляр», стр. 14), «Зазімак» («Гусляр», стр. 52), «Памяці С. Палуяна» («Гусляр», стр. 55) і др. Праўда, вершаў цаліком добрых з боку формы ў Купалы і цяпер яшчэ няшмат, да таго ж і змест іх не адзначаецца асаблівай глыбінёй і надзвычайнасцю, складаючыся з старых грамадзянскіх і горкаўскіх матываў ды з водгукаў так званага мадэрнізму; але ўсё ж ткі талент Купалы ўзрастае, пашырае круг сваіх тэм і ўжо не галосіць (ці – лепей – не толькі галосіць), а ўжо павявае смеласцю, жыццёвай сілай і пагардай. Гэтая перамена зместу адбілася і на форме вершаў Купалы, асабліва на іх важнейшым, усё ажыўляючым нерве – моцна забіўшым рытме. Буйны, шпаркі, ён падмывае, захоплюе чытача, гіпнатызуе яго, не дае апамятавацца, затрымацца і нясе яго ўсё далей і далей. Бадай-што ўва ўсіх леташніх вершах Купалы б’ецца ён з вялікай сілай і гуртуе вакол сябе ўсё іншае ў іх. Каб здаволіць яго разгон, канцы строк аж звіняць, з’яўляюцца рыфмы і пасярэдзіне верша, нават словы да яго падбіраюцца зычныя, моцныя; а калі ў мове сталеццямі гнуўшагася беларускага народа не хватае іх, дык Купала ўжывае новыя, выкаваныя ім самім, ні ў жаднага нашага паэты няма такога багатага славара, як у Купалы. Мала таго: нават і дзе-якія слабыя бакі яго вершаў маюць прычынай усё тую ж буйнасць моцнага рытму. Захоплены ім, Купала не ацэнівае акуратнасці сваіх слоў, кідаецца да першых папаўшыхся і нярэдка прыносіць сэнс верша ў ахвяру яго зычнасці. Лепшы прыклад таму -– даволі харошы верш «За годам год» («Гусляр», стр. 21), збудаваны на адназычнасці, на паўтарэнні адных і тых жа рыфмаў і слоў, чым ён вельмі прыпамінае барматанне якогась цёмнага загавору (глядзі так жа верш «Гусляр» – стр. 5 і др.) Яшчэ непрыемней робіцца, калі Купала пробуе туману сваёй думкі прыдаць від асаблівай глыбіні, як, напрыклад, у вершы «Знямога» («Гус», стр. 20). Хай добрай перастрогай для шаноўнага пісьменніка будзе доля вельмі падобнага да яго расійскага паэты С. Гарадзецкага, каторы якраз на такіх вершах загубіў свой свежы талент. =II= Другім цікавым з’явішчам у беларускай пісьменнасці апошняга года была кніжка твораў Я. Коласа – «Песні жальбы». Цэльнай выглядае яна па светагляду, моцна зросшыміся адзін з адным здаюцца яе вершы, але ёсць у ёй і якаясь акамянеласць: на працягу аж 4-х гадоў Колас не зрабіў значнага кроку ўперад і ў самых апошніх вершах пяе аб тым жа і так жа, як і ў пачатку сваёй працы. Ведама, турэмнае жыццё не дае яму развівацца і павялічыць круг сваіх тэм. А іх у Коласа вельмі мала: бедныя абразы роднага краю, доля нашага народа, турэмныя думкі і жыццё – вось, здаецца, і ўсе тэмы яго твораў. Ужываючы іх бадай шмат разоў, ён не можа не паўтарацца не толькі ў агульным змесце вершаў, але і ў асобных фразах і абразах. Напрыклад, яшчэ ў № 3 «Нашай долі» (1906 і4.) мы чыталі, што «На камінку корч пылае», але зусім гэтак жа пылае ён і ў вершы «Маці», гляньма на верш «У школу» і там пабачым «Ярка на камінку смольны корч пылае». Гэтакія паўтарэнні яшчэ болей павялічываюць аднатоннасць вершаў, і без таго не блішчучых ані красой формы, ані яркасцю мовы, ані абразнасцю зместу. Асабліва даецца ўсё гэтае ў знакі ў апісаннях (на наш пагляд – самай слабай часткі зборніка), бо як артыст-маляр Колас не стаіць вельмі высока, і не ў пекнасці формы, мовы ці малюнку хаваецца цэннасць яго вершаў, але ў праўдзівай – далёкай ад усякай фальшы – любві да бацькоўшчыны; гэтая любоў, як цудоўная жывая вада ў казках, ажыўляе іх і робіць роднымі, блізкімі ўсякаму, у кім яшчэ ёсць душа жывая, хто не забыўся аб долі свайго народа, а мо і сам перажывае апісанае ў гэтых вершах. На жаль толькі, выключна лірычны талент Коласа Рэдка падымаецца да асаблівай сілы пачуцця; але там, дзе мог развярнуцца лірызм паэта, разбуджаны жывымі праўдзівымі пачуваннямі (гл. у «Песнях жальбы» аддз. «Думкі», «3 турмы»), – там ёсць і такія рэчы, як «Песня нядолі», «Восенны дождж», «Гусі», «Восень», «Ўюцца думкі», «3 турмы» і інш. Можна б паказаць, што там ці сям паміж іх спатыкаюцца русіцызмы, што апошні верш нагадывае А. Талстога («Край мой, край...»), але гэта ўжо драбніцы, і, нягледзячы на іх, памянёныя вершы, як і сам Колас, павінны заняць пачэснае месца ў нараджаючайся беларускай пісьменнасці. Руху ўперад няма і ў жартах А. Паўловіча; куды ні зірні – усё той жа куртаты змест, гумар каторага зусім знікае ў надзвычайна расцягнутых вершах, усё той жа валючыйся з ног рытм, тыя ж абы-як толькі падабраныя рыфмы. Ёсць і русіцызмы, ёсць і зусім незразумелыя месцы. Мусіць, і сам Паўловіч разумее духоўную і артыстычную беднасць сваіх вершаў, бо, згуртаваўшы іх летась у зборнічак «Снапок», шмат чаго туды і не памясціў; але і пасля гэтага вартасць кніжкі асталася вельмі невялікай. Праўда, ёсць у ёй і добрыя бакі: першае (што можна сказаць і аб усіх нашых пісьменніках), – ён так ці сяк, але апрацовывае беларускую мову і, працуючы ў ёй, нават і слабым вершам дае беларускаму чытачу болей, чым добры, але чужаземны паэт. Апроч таго, ёсць у Паўловіча колькі вершаў, каторыя сведчаць, што ён мае змогу быць праўдзівым паэтам, толькі шмат працы трэба для гэтага і над формай верша і над развіццём свайго духоўнага зместу. Што да Багдановіча, то і ў ім непрыкметна шпаркага развіцця, хоць асобнасці яго таленту выступаюць ужо даволі ясна. Гэта паэт-маляр. Слабы як лірык, ён усю сваю ўвагу звяртае на абразнасць зместу вершаў і разам з тым клапоціцца аб згушчонасці яго, спадзяваючыся прыдаць ім праз гэта асаблівую сілу, але, сціснутыя павэдлуг такіх заходаў, вершы іншы раз заміж малюнка даюць якісь абрывак яго. Што варта гэтая праца, сказаць пакуль што цяжка, а таму, адзначыўшы даволі шырокі круг тэм у гэтых вершах і бледнасць мовы іх, я перахаджу да другарадных паэтаў. Ёсць тут і даўныя знаёмыя (А. Гарун, Г. Леўчык, Стары Улас, перапяваючы Коласа, Ц. Гартны), ёсць і некалькі новых імён (Чарнышэвіч і Піліпаў), але ніхто з іх не даў нічога асабліва яркага. Лепшыя вершы Гартнага і Леўчыка – у «Календары». Адна толькі Канстанцыя Буйла абяцае развіцца ў праўдзівы асабісты талент. Як мы бачым, рух, аб каторым гаварылася ў пачатку стацці, адбіўся і тут: лік другарадных пісьменнікаў значна павялічыўся; ёсць перамены і ў змесце вершаў, каторыя ўжо кіруюцца да новых матываў і дзеля гэтага робяцца больш рознакалёрнымі. Штождатыкаеццадапаэтаў-аднаднёвак, то іх у апошнім гаду бадай што не было, а тыя, што і з’явіліся, давалі найбольш добрыя рэчы («Н. н.», 1910 г. – гл. Каганец, Крапіўка, Будзька і інш.). Урэшце, адзначым скончанае летась выданне «Беларускіх песняроў» і зборнік народных песняў (сабраў Грыневіч), цікавы і з артыстычнага боку. Наогул, нядрэнную памяць пакінуў па сабе мінулы год у гісторыі нашай паэзіі. =III= Пераходзячы да апавяданняў, адзначым перш за ўсё двух пісьменнікаў: Власта і Ядвігіна Ш. Вакол іх згуртаваліся чуць не ўсе нашы аўтары апавяданняў, вытварыўшы павэдлуг гэтага два асобныя слаі: адзін складаецца з невялічкіх рэчаў, каторым і назовы ніяк не падбярэш: апавяданне – не апавяданне, думкі ўслух – дык не тое... адным словам, нешта збіваючаеся крыху на так званыя «вершы ў прозе». Найчасцей можна знайсці там апісанне прыроды і выкліканых яе відам думак, але ўсё гэта бледна, нудна, бяскрыла; да таго ж аўтары іх маюць небагата духоўнага зместу. Адзін толькі Власт здалеў даць у сваіх абразках нешта цэннае. На жаль, ён іншы раз даволі моцна нагадуе польскіх мадэрністаў (гл. «Мары»), у бытавых жа апавяданнях губіць лепшы бок свайго таленту – сумную паэтычнасць. Але бывае, што на апісаннях нашага шэрага жыцця адбіваецца лірычны пад’ём душы пісьменніка і ўплятае ў вянок нашай літаратуры свежы яркі цвяток (гл. ап.<авяданне> «Лебядзіная песня»). Другі слой склаўся з жартаў, развітых у дробньія апавяданні. Вартасць лепшых з іх – у жывасці мовы, у пэўным апісанні народнага быту, у тым, што яны папраўдзе караняцца ў народным творчастве і толькі развіваюць яго, уліваюць у літаратурныя формы, а таму яны блізкі і зразумелыя народу. Лепшай спадчынай, дастаўшайся нашай літаратуры леташняга года ад гэтага кірунку, былі бойкія казкі-апавяданні Ядвігіна Ш. (напісаная другім тонам «Бярозка» выйшла слабей), ды яшчэ дзе-якія рэчы другіх пісьменнікаў («Ахвяра» Гурло і др.). Сюды ж трэба далажыць і некалькі апавяданняў, па зместу свайму блізкіх да народнай мудрасці («Гарэлка» Я. Окліча, «Казка не казка» Н.). Хоць і невялічкія гэта здабыткі, але і тут адбіўся агульны ўзрост нашай пісьменнасці. Урэшце, з нараджэннем тэатра з’явілася і яшчэ адно наслаенне яе – беларуская драма, праз каторую першы раз наша мова люнула моцнай хваляй з вёскі ў места. З розных драм, напісаных у беларускай мове, летась прадстаўлялі «Моднага шляхцюка» К. Каганца і перакладную «Па рэвізіі» і «Не розумам паняў, а сэрцам». Ёсць у нашай літаратуры і яшчэ адна драма – драма жыццёвая. 8 апрыля абарваў жыццё сваё на дваццатай вясне Сяргей Палуян; а якая любоў да Беларусі таілася ў яго сэрцы, які шырокі, многабочны талент загінуў з яго смерцю – гэта можна зразумець і з глыбока сімвалічнага, напоўненага душэўным болем апавядання «Вёска», і з другой рэчы – «Хрыстос уваскрос», дзе на ўсім працягу б’ецца хваля напружанага пачуцця. Моцна ціснула маладога пісьменніка сучаснае грамадзянскае жыццё, ды не пакарыўся ён яму і за гэта заплаціў сваёй смерцю. Не забудзема ж яго ў час барацьбы і абдалення, але няхай у нас прабуджаецца разам з тым і святая гордасць: наша пісьменнасць неразвітая і каравая, але вялікім пачуццём напоўнена ўсё яе цела, не на грашовых справах трымаецца яна і ніколі не пойдзе чысціць боты капіталу! [[Катэгорыя:Максім Багдановіч]] [[Катэгорыя:Творы 1911 года]] n3u0cyr57hr7udn4edsskot8tum0bte 0 16943 88227 76242 2022-08-20T08:25:47Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{загаловак | назва = Шляхам жыцьця | аўтар = Янка Купала | год = 1913 год | пераклад = | секцыя = Зборнік вершаў | папярэдні = [[Гусьляр (1910)|Huślar]] | наступны = [[Спадчына (1922)|Спадчына]] | анатацыі = {{Пошук}} }} <pages index="Шляхам жыцьця (1913).pdf" from="5" to="5" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Шляхам жыцьця (1913).pdf" from="6" to="6" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Шляхам жыцьця (1913).pdf" from="7" to="7" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} {{цэнтар|{{Разьбіўка|'''{{Разьбіўка|Спіс}}.'''}}|памер=150%}} {{лінія|4em|прагал=0}} {{block center/s|style=width:100%; max-width:30em}} {{справа|<small>СТР.</small>}} {{Dotted TOC||'''I.'''{{gap|1.2em}}'''[[Шляхам жыцьця (1913)/I|Бацькаўшчыне]]'''|'''1''' — '''54'''|3|col3-width=5em}} {{Dotted TOC||'''II.'''{{gap|1em}}'''[[Шляхам жыцьця (1913)/II|Па межах родных]]'''|'''55''' — '''86'''|3|col3-width=5em}} {{Dotted TOC||'''III.'''{{gap|0.8em}}'''[[Шляхам жыцьця (1913)/III|Для яе́]]'''|'''87''' — '''106'''|3|col3-width=5em}} {{Dotted TOC||'''IV.'''{{gap|0.7em}}'''[[Шляхам жыцьця (1913)/IV|Наша вёска]]'''|'''107''' — '''138'''|3|col3-width=5em}} {{Dotted TOC||'''V.'''{{gap|1em}}'''[[Шляхам жыцьця (1913)/V|Сваім і чужым]]'''|'''139''' — '''168'''|3|col3-width=5em}} {{Dotted TOC||'''VI.'''{{gap|0.7em}}'''[[Шляхам жыцьця (1913)/VI|Байкі і Аповесьці]]'''|'''169''' — {{Абмылка|242|'''242'''}}|3|col3-width=5em}} {{Dotted TOC||'''VII.'''{{gap|0.4em}}'''[[Шляхам жыцьця (1913)/VII|Перэклады с польскаго]]'''|'''243''' — '''258'''|3|col3-width=5em}} {{Block center/e}} {{лінія|6em|прагал=0}} <pages index="Шляхам жыцьця (1913).pdf" from=272 to=272 onlysection="Абмылкі"/> {{PD-old-70}} == Крытыка == *[[«Шляхам жыцьця»]] ([[Аўтар:Антон Луцкевіч|Антон Луцкевіч]]) [[Катэгорыя:Шляхам жыцьця|*]] [[Катэгорыя:Зборнікі вершаў]] [[Катэгорыя:Цэнзураваныя кнігі]] [[Катэгорыя:Творы 1913 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Санкт-Пецярбургу]] nno8ff8sghhi67ndzyfn016ejfwh8k7 0 16964 88228 76243 2022-08-20T08:25:57Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{загаловак | назва = Спадчына | аўтар = Янка Купала | год = 1922 год | пераклад = | секцыя = Зборнік вершаў | папярэдні = [[Шляхам жыцьця (1913)|Шляхам жыцьця]] | наступны = [[Безназоўнае (1925)|Безназоўнае]] | анатацыі = }} <pages index="Spadchyna.pdf" from="3" to="3" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Spadchyna.pdf" from="5" to="5" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Spadchyna.pdf" from="219" to="223" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Spadchyna.pdf" from="225" to="225" /> {{PD-old-70}} [[Катэгорыя:Спадчына|*]] [[Катэгорыя:Зборнікі вершаў]] [[Катэгорыя:Цэнзураваныя кнігі]] [[Катэгорыя:Творы 1922 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Мінску]] napxt80rzwla2qkvk117iryalunopco 0 18071 88230 53674 2022-08-20T08:26:21Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{загаловак | назва = Беларусі ордэнаноснай | аўтар = Янка Купала | год = 1937 год | пераклад = | секцыя = Зборнік вершаў | папярэдні = [[Песня будаўніцтву (1936)|Песня будаўніцтву]] | наступны = [[Ад сэрца (1940)|Ад сэрца]] | анатацыі = }} <pages index="Belarusi.pdf" from="1" to="1" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Belarusi.pdf" from="5" to="5" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Belarusi.pdf" from="7" to="7" /> {{разрыў старонкі|тэкст=}} <pages index="Belarusi.pdf" from="212" to="214" /> {{PD-old-70}} [[Катэгорыя:Паэзія Янкі Купалы‎]] [[Катэгорыя:Зборнікі вершаў]] [[Катэгорыя:Творы 1937 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Мінску]] ndthxr5cjxh2yuefr22skcqr3o8vfpl 102 18169 88143 74707 2022-08-19T16:54:02Z VasyaRogov 1510 /* Пра аўтара */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара |Імёны = Іосіф |Прозвішча = Сталін |Варыянты імёнаў = Язэп, Ёсіф<br />Джугашвілі |Выява = JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg |ДН = 9 сьнежня 1879 года |Месца нараджэння = Горы, Тыфліская губерня, Каўказскае наместніцтва, Расійская імперыя |ДС = 5 сакавіка 1953 (74 гадоў) |Месца смерці = Кунцаўская дача, Валынскае, Маскоўская вобласць, РСФСР, СССР |Апісанне = савецкі палітычны і дзяржаўны дзеяч |Іншае = {{Ахоўваецца аўтарскім правам/аўтар}} |Вікіпедыя = Іосіф Вісарыёнавіч Сталін |Вікіпедыя2 = Ёсіф Сталін |Вікіцытатнік = |Вікісховішча = Category:Kliment Voroshilov |Вікіліўр = |ЭСБЕ = |Google = |Катэгорыя = Іосіф Сталін |Першая літара прозвішча = С }} == Творы == {{Усе творы}} *[[Саюз Савецкіх Рэспублік]] (прамова на Х Усерасійскім зьездзе Саветаў 26 снежня 1922) == Пра аўтара == *[[Цень Азэфа]] ([[Аўтар:Антон Луцкевіч|Антон Луцкевіч]], 1930) * [[Беларусі ордэнаноснай (1937)/Песня будаўніцтву|Песня будаўніцтву]] ([[Аўтар:Янка Купала|Янка Купала]], 1931) * [[Беларусі ордэнаноснай (1937)/Маё мне сонца правадыр|Маё мне сонца правадыр]] (Янка Купала, 1935) * [[Беларусі ордэнаноснай (1937)/Табе, правадыр|Табе, правадыр]] (Янка Купала, 1936) * [[Другу працоўных Іосіфу Вісарыёнавічу Сталіну (Ліст)]] * [[Смерць тырана]] * [[Сказала партыя народу праўду]] [[Катэгорыя:Рускія палітыкі|Сталін, Іосіф]] [[Катэгорыя:Савецкія палітыкі|Сталін, Іосіф]] [[Катэгорыя:Савецкія вайскоўцы|Сталін, Іосіф]] [[Катэгорыя:Атэісты]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] 1ca8zyqodvhw2ehg2kcn1a2gst1j6g0 88144 88143 2022-08-19T16:55:46Z VasyaRogov 1510 /* Пра аўтара */ wikitext text/x-wiki {{Пра аўтара |Імёны = Іосіф |Прозвішча = Сталін |Варыянты імёнаў = Язэп, Ёсіф<br />Джугашвілі |Выява = JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg |ДН = 9 сьнежня 1879 года |Месца нараджэння = Горы, Тыфліская губерня, Каўказскае наместніцтва, Расійская імперыя |ДС = 5 сакавіка 1953 (74 гадоў) |Месца смерці = Кунцаўская дача, Валынскае, Маскоўская вобласць, РСФСР, СССР |Апісанне = савецкі палітычны і дзяржаўны дзеяч |Іншае = {{Ахоўваецца аўтарскім правам/аўтар}} |Вікіпедыя = Іосіф Вісарыёнавіч Сталін |Вікіпедыя2 = Ёсіф Сталін |Вікіцытатнік = |Вікісховішча = Category:Kliment Voroshilov |Вікіліўр = |ЭСБЕ = |Google = |Катэгорыя = Іосіф Сталін |Першая літара прозвішча = С }} == Творы == {{Усе творы}} *[[Саюз Савецкіх Рэспублік]] (прамова на Х Усерасійскім зьездзе Саветаў 26 снежня 1922) == Пра аўтара == *[[Цень Азэфа]] ([[Аўтар:Антон Луцкевіч|Антон Луцкевіч]], 1930) * [[Беларусі ордэнаноснай (1937)/Песня будаўніцтву|Песня будаўніцтву]] ([[Аўтар:Янка Купала|Янка Купала]], 1931) * [[Беларусі ордэнаноснай (1937)/Маё мне сонца правадыр|Маё мне сонца правадыр]] (Янка Купала, 1935) * [[Беларусі ордэнаноснай (1937)/Табе, правадыр|Табе, правадыр]] (Янка Купала, 1936) * [[Другу працоўных Іосіфу Вісарыёнавічу Сталіну (Ліст)]] * [[Сталін і асёл]] * [[Смерць тырана]] * [[Сказала партыя народу праўду]] [[Катэгорыя:Рускія палітыкі|Сталін, Іосіф]] [[Катэгорыя:Савецкія палітыкі|Сталін, Іосіф]] [[Катэгорыя:Савецкія вайскоўцы|Сталін, Іосіф]] [[Катэгорыя:Атэісты]] [[Катэгорыя:Аўтары XX стагоддзя]] 0jf7tws72tvvza7rfy0e8va4wj35iat 0 19413 88196 55835 2022-08-20T06:27:07Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Вечна жывая паэзія | аўтар = Янка Купала | секцыя = Прамова | крыніца = [https://kamunikat.org/download.php?item=1765-1.pdf&pubref=1765 Адам Міцкевіч і Беларусь = Adam Mickiewicz a Bia³oruœ. / Уклад. В. Грышкевіч, навук. рэд. А. Мальдзіс, Т. Нягодзіш. - Мн.: ННАЦ імя Ф.Скарыны, 1997] - с. 102-103 | наступны = | анатацыі = | дата = 26 лістапада 1940 }} На ўсе шматлікія мовы народаў Савецкага Саюза перакладаюцца вечна жывыя і вечна свежыя яго творы. З асаблівым хваляваннем у гэтыя дні разгортваюць старонкі Міцкевічавай паэзіі чытачы Савецкай Беларусі, чытачы той зямлі, на каторай нарадзіўся, рос і пачынаў сваю працу Адам Міцкевіч. І ў сувязі з гэтым кожнаму міжвольна прыходзяць на думку радкі, прысвечаныя Адаму Міцкевічу яго сучаснікам, геніем рускага народа Аляксандрам Сяргеевічам Пушкіным: <poem>Он между нами жил Средь племени ему чужого; злобы В душе своей к нам не питал, и мы Его любили. Мирный, благосклонный, Он посещал беседы наши. С ним Делились мы и чистыми мечтами И песнями....</poem> І сапраўды, у самым літаральным сэнсе гэтага слова, беларускі народ дзяліўся з Адамам Міцкевічам сваімі песнямі-марамі, легендамі, песнямі і казкамі. Нямала бліскучых старонак у паэзіі Адама Міцкевіча напісана пад самым непасрэдным уплывам беларускай народнай творчасці. Як бы ў адплату за гэты шчодры дар Міцкевіч заўсёды з велізарнай павагай і любасцю ставіўся да беларускага народа, яго жыцця і творчасці. У сваіх лепшых лекцыях па гісторыі славянскіх літаратур ён называе беларускую мову самай багатай і чыстай гаворкай, поўнай урачыстасці і непасрэднасці. У сваіх творах, асабліва ў паэме “Пан Тадэуш”, ён з вялікім замілаваннем і вялікай сілай малюе хараство і багацце беларускай прыроды. Гэтыя старонкі ў творчасці Адама Міцкевіча такжа дорагі беларускаму савецкаму чытачу, як дорага яму ўся паэзія Міцкевіча, у якой ён з велізарнай сілай гневу ганьбіў царызм і дэспатыю, у якой ён горача з трыбуны клікаў на змаганне за волю, у якой пасведчыў словы Пушкіна: <poem>Он говорил о временах грядущих, Когда народы, распри позабыв, В велиикую семью соединятся.</poem> Надзеі Міцкевіча здзейсніліся. Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік аб’яднаў у сваёй сям’і сотні нацыянальнасцей прагрэсіўных працоўных усяго свету. Да гэтай сям’і год таму назад была далучана Заходняя Беларусь і радзіма Адама Міцкевіча. У гэтую сям’ю, як роўная паміж роўных, увайшла і Літва, неаднойчы апетая Адамам Міцкевічам. Волю роўных гэтым землям прынёс савецкі народ і яго гераічная Чырвоная Армія... І польскі, і беларускі, і літоўскі народы разам з народамі ўсяго нашага Савецкага Саюза пойдуць да новых вышынь у жыцці і ў паэзіі, несучы ў сваіх сэрцах цудоўныя песні Адама Міцкевіча і шануючы яго светлую памяць. [[Катэгорыя:Публіцыстыка Янкі Купалы]] [[Катэгорыя:Творы пра Адама Міцкевіча]] [[Катэгорыя:Творы 1940 года]] snguqnp1k72t7gktp6c2pnx5wlzt1vh 104 19633 88184 59199 2022-08-20T05:40:16Z VasyaRogov 1510 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude> Пры бліжэйшым знаёмстве з самымі друкаванымі выданьнямі Францішка Скарыны, мы, аднак, праконваемся ў тым, што пытаньне аб мове Скарыны не такое простае, як гэта прадстаўлялася профэсару Уладзімераву. Паспрабуем-жа разабрацца ў гэтым пытаньні. Разглядаючы агульнае пытаньне аб уплыве царкоўна-славянскай мовы на мову старадаўняе Беларусі, проф. Уладзімераў, бязумоўна, мае рацыю, калі ён адзначае прысутнасьць даволі значнае колькасьці царкоўна-славянскага элемэнту у мове грамат і актаў, легэнд і повесьцяй XV—XVI сталецьцяў—твораў пераважна сьвецкага характару. Гэта можа быць вытлумачана толькі тым вядомым фактам, што школьная асьвета ў памянёную эпоху насіла чыста царкоўны характар: у школах Беларусі і Украіны вучылі мове не беларускай і не украінскай, але царкоўна-славянскай; навучаньне на Беларусі і Украіне адбывалася па царкоўна-славянскіх псалтыру і часаслову <ref> Глядзі паказаньне на гэта ў прадмове самога Францішка Скарыны да праскага выданьня “Псалтыру” 1517 году: “детем малым початок всякое доброе наукы”...</ref>. Да і пры далейшым навучаньні вучням прыходзілася мець справу пераважна з царкоўна-славянскай літаратурай. У выніку гэтага кніжнае царкоўна­ славянскае вымаўленьне і словы мяшаліся ў жывой мове людзей кніжных, пісьменных (асабліва начытаных у „слове божым") з жывою беларускаю альбо украінскаю гутаркай. Дзякуючы гэтаму і жывая гутарка ў штодзённым ужытку людзей пісьменных, адукаваных, бязумоўна, адрозьнівалася ад жывой гутаркі людзей неадукаваных, як гэта заўважаецца і цяпер. Жывая мова адукаванага грамадзянства Украіны і Беларусі, напэўна, была перасыпана царкоўна-славянскімі тэрмінамі, асабліва ў галіне азначэньня паняцьцяў, у народным ужытку невядомых ці мала ўжываных. На такой, адносна жывой, беларускай альбо украінскай мове і пісаліся розныя грамадзкія акты і граматы. Большасьць дасьледчыкаў гісторыі ўсходня-славянскіх (рускіх) моў лічаць мову гэтых актаў штучнаю. Зразумела, з гэтым у пэўнай ступені нельга не згадзіцца, але толькі ў такой ступені, у якой і ў нашыя дні, бязумоўна, мы павінны лічыць штучнай і сучасную нам канцэлярскую мову. Зусім не такая мова кніг тае-ж самае эпохі, але царкоўна-рэлігійнага зьместу. Гэтыя кнігі напісаны альбо зусім у чыстай царкоўна-славянскай мове, альбо ў царкоўна-славянскай мове з большай ці меншай дыялектычнай ахварбоўкай—беларускай ці украінскай—у залежнасьці ад месца напісаньня. Такая самая мова і ў выданьнях Францішка Скарыны; як паказвае аналіз, гэта ў большасьці царкоўна-славянская мова з моцным элемэнтам жывой беларускай мовы і з сьлядамі літаратурнага ўплыву чэскай і польскай моў. А. Будзіловіч у памянёным ужо намі артыкуле лічыць, што біблійныя, богаслужбовыя і іншыя падобныя кнігі, напісаныя ў царкоўна-славянскай мове беларускай рэдакціі, „зьяўляюцца нечым зусім адменным ад перакладаў Скарыны, які зьмяняў ня толькі застарэлыя словы, але і формы, нават усю пабудову мовы, так што замест царкоўна-славянскага тэксту заходня-рускай рэдакцыі, мы маем у яго заходня-рускую (гэта значыць—беларускую) гутарку, насычаную большай ці меншай колькасьцю царкоўнаславянізмаў “ <ref> Гл. зноску па стар. 262.</ref>. Аднак, у канцы свайго артыкулу А. Будзіловіч, як нам здаецца, адмаўляецца ад толькі што паказанага намі пагляду, калі, пярэчачы профэсару Ўладзімераву (які, па сутнасьці, казаў тое-ж самае, што і Будзіловіч) адносна мовы выданьняў Скарыны, знаходзіць, што<noinclude></noinclude> 9gjo1w5gmer9xvg0mtvi67tqd8gs62b 104 20550 88190 58289 2022-08-20T05:51:43Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>Sioleta minuła tryccać hadoŭ ad śmierci Wialikaha Biełarusa, Baćki biełaruskaha sučasnaha adradžeńnia, pieśniara Fr. Bahušewiča. Sapraŭdy jość jon wialikim, a takža j Baćkam biełaruskaha adradžeńnia, bo jon pieršy ŭ swajej biełaruskaj literaturnaj tworčaści, z niabywałaj da jaho śmiełaściaj, hłybinioj i jasnaściaj, jarkimi kraskami wydabyŭ na świet usiu žudasnuju trahiedyju biełaruskaha narodu, dajšoŭšaha da apošniaj hranicy zaniepadu i, choć u ahulnych dumkach, pieršy pakazaŭ asnaŭnyja šlachi, pa jakich narod hety moža dajści da žyćcia, da swajho poŭnaha adradžeńnia. "U dumkach Bahušewiča, pieśniara hetaha adradžeńnia, možna wyjawić pieršapačatkowaje zaradžeńnie, embryjon tych ideałaŭ, jakija źjaŭlajucca bajawym lozunham sionniešniaha dnia. Pytańnie ab Bahušewiču maje dla nas nia tolki histaryčnaje, ale i ścisła aktualnaje značeńnie" - słušna kaža praf. M. Piotuchowič.<ref>Проф. М. Піотуховіч - Нарысы Гісторыі Беларускай Літэратуры. Частка 1. Менск - 1928. Str. 85.</ref><noinclude></noinclude> 6csrqz635vrmyruzmj06m7d0zraup79 104 20551 88194 58290 2022-08-20T06:24:48Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> I. ŽYĆCIO FR. BAHUŠEWIČA, CHARAKTAR I PAMIAĆ AB IM U NARODZIE. Na wialiki žal, ab žyćci Fr. Bahušewiča dajšło da nas nia mnoha wiestak. Hałoŭnuju krynicu wiestak ab Bahušewiču,-archiŭ, jaho syn, jak świedča Jury Alelkawič u časopisi "Беларусь",<ref>"Стары Менск у беларускіх успамінах“. „Беларусь", 1920, № 2.</ref> wydać Biełarusam u swaim časie admowiŭsia. Pastupiŭ tak małady Bahušewič dziela polskaha nacyjanalizmu, dziela swajej warožaści da tych dumak, jakija latucieŭ jahony rodny baćka ab biełaruskim narodzie. Dumajem adnak, što zacikaŭlenyja Biełarusy mohuć choć niešta jašče dawiedacca ab swaim narodnym Baćku ad blizkaj radni pieśniara, jakoj jašče astatki žywuć. Ale z hetaj sprawaj treba śpiašacca, bo śmierć na swajej kalaśnicy zaniasie ŭ mahilu apošnich świedkaŭ žyćcia Wialikaha Biełarusa. Palaki i Rasiejcy ab Bahušewiču takža nia pisali badaj ničoha, što jaho žyćcio i tworčaść wyjaśniała-b biesstaronna i pawažna, "bo - jak kaža K. Swajak, asoba jaho, a lepš jaho dumka, pradstaŭlaje dobruju supiarečnaść ichnym palityčnym miarkawańniam. Wychodziačy z asnowy nie pryznawańnia pasiarednich narodaŭ miž Rasiejaj i Polščaj, abiedźwie starony nia widzieli ani Ukraincaŭ, ani tymbolš Biełarusaŭ"...<ref>Kazimir Swajak - "Fr. Bahušewič piaśniar biełaruski" „Krynica" 1920 h., Nr. Nr. 2,3,4,5.</ref> Dyk na hetym miejscy padzielimsia z čytačami choć tymi wiestkami ab Bahušewiču, jakija ŭ nas znachodziacca pad rukoj, a takža i tymi dumkami ab im, jakija dapuskać majemo padstawu. Fr. Bahušewič radziŭsia ŭ 1840 h. u Ašmianskim paw. z drobnaj spolščanaj biełaruskaj katalickaj šlachty, u falwarku Kušlany. Skončyŭšy siarednija nawuki ŭ Wil-<noinclude></noinclude> b9wnh6mrgf8vyrttjdlk9ffy0uvgusc 88284 88194 2022-08-20T10:24:18Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> I. ŽYĆCIO FR. BAHUŠEWIČA, CHARAKTAR I PAMIAĆ AB IM U NARODZIE. Na wialiki žal, ab žyćci Fr. Bahušewiča dajšło da nas nia mnoha wiestak. Hałoŭnuju krynicu wiestak ab Bahušewiču,-archiŭ, jaho syn, jak świedča Jury Alelkawič u časopisi "Беларусь",<ref>"Стары Менск у беларускіх успамінах“. „Беларусь", 1920, № 2.</ref> wydać Biełarusam u swaim časie admowiŭsia. Pastupiŭ tak małady Bahušewič dziela polskaha nacyjanalizmu, dziela swajej warožaści da tych dumak, jakija latucieŭ jahony rodny baćka ab biełaruskim narodzie. Dumajem adnak, što zacikaŭlenyja Biełarusy mohuć choć niešta jašče dawiedacca ab swaim narodnym Baćku ad blizkaj radni pieśniara, jakoj jašče astatki žywuć. Ale z hetaj sprawaj treba śpiašacca, bo śmierć na swajej kalaśnicy zaniasie ŭ mahilu apošnich świedkaŭ žyćcia Wialikaha Biełarusa. Palaki i Rasiejcy ab Bahušewiču takža nia pisali badaj ničoha, što jaho žyćcio i tworčaść wyjaśniała-b biesstaronna i pawažna, "bo - jak kaža K. Swajak, asoba jaho, a lepš jaho dumka, pradstaŭlaje dobruju supiarečnaść ichnym palityčnym miarkawańniam. Wychodziačy z asnowy nie pryznawańnia pasiarednich narodaŭ miž Rasiejaj i Polščaj, abiedźwie starony nia widzieli ani Ukraincaŭ, ani tymbolš Biełarusaŭ"...<ref>Kazimir Swajak - "Fr. Bahušewič piaśniar biełaruski" „Krynica" 1920 h., Nr. Nr. 2,3,4,5.</ref> Dyk na hetym miejscy padzielimsia z čytačami choć tymi wiestkami ab Bahušewiču, jakija ŭ nas znachodziacca pad rukoj, a takža i tymi dumkami ab im, jakija dapuskać majemo padstawu. Fr. Bahušewič radziŭsia ŭ 1840 h. u Ašmianskim paw. z drobnaj spolščanaj biełaruskaj katalickaj šlachty, u falwarku Kušlany. Skončyŭšy siarednija nawuki ŭ Wil-<noinclude></noinclude> pf9rwk2347648cwnx2kr38l3qiiopct 104 20552 88200 58291 2022-08-20T07:34:59Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>ni, pierajechaŭ ŭ Pieciarburh, dzie pastupiŭ na fizyka-matematyčny addzieł uniwersytetu. Dziela niawiedamych nam dahetul bližej pryčyn, Fr. Bahušewič nawuku hetu pierarwaŭ, wiarnuŭsia ŭ rodnuju Ašmianščynu i byŭ tam niekatory čas narodnym nastaŭnikam. Kali ŭ 1863 h. na litoŭska-biełaruskich ziemlach wybuchła polskaje paŭstańnie, Fr. Bahušewič takža dałučyŭsia da jaho i byŭ ranieny ŭ nahu. Ranienym zaapiekawalisia sialanie i skryli ad woka carskaj ułady. Pryčyny ŭčaścia pieśniara ŭ hetym paŭstańni, na žal, takža niawiedamyja. Adnak, kali woźmiem pad razwahu biełaruski narodnicka-socyjalny duch jahonaj tworčaści, a takža mahčymaść znajomstwa z rawieśnikam swaim, paŭstancam Kastusiom Kalinoŭskim, latucieŭšym ab palityčnaj niezaležnaści našaha kraju, nie biez padstawy možam dumać, što Fr. Bahušewič, idučy prociŭ carskaj niawoli, śniŭ sałodkija sny, miž inšym, i ab palityčnaj niezaležnaści biełaruskaha narodu i z hetaj metaj dałučyŭsia da paŭstannia. Kab, widać, zaciorci ślady swaho prastupku prad carskaj uładaj, Fr. Bahušewič pierawandrawaŭ na Ukrainu ŭ Niežyn, pastupiŭ tam u Jurydyčny Licej, jaki i skončyŭ u 1868 h. Pośle skančeńnia praŭnych nawuk piaśniar naš doùhija hady prabywaŭ na Ukrainie, na službie sudowaha śledawaciela. U hetym časie paznaŭ jon dobra ukrainskuju mowu, ukrainskaje narodnaje žyćcio, a pradusim, jak treba dumać, twory świeža pamioršaha (1861) wialikaha ukrainskaha adradženca pieśniara T. Šewčenki. Ale ni jasnaje nieba Ukrainy, ni biaźmierny prastor i bahaćcie jaje paloŭ nie mahli zamianić Fr. Bahušewiču choć ubohaj, ale rodnaj staronki, rodnaha swajho padniawolnaha narodu. Dyk pakinuŭ jon Ukrainu i prybyŭ ŭ Wilniu, dzie pracawaŭ, jak adwakat, pry Akružnym Sudzie. Urešcie 15. IV. 1900 h. słaŭny naš Baćka j piaśniar rasstaŭsia z hetym świetam. Pachawany jon na rodnych parafijalnych mohiłkach u Župranach. "Fr. Bahušewič, jak i jaho paezija, jak kaža uspomnieny ŭžo Kaz. Swajak — byŭ fihuraj niazwyčajnaj<noinclude></noinclude> tb9mvx9pg5dv8rhkgscm93an19m26d7 88288 88200 2022-08-20T10:27:22Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>ni, pierajechaŭ ŭ Pieciarburh, dzie pastupiŭ na fizyka-matematyčny addzieł uniwersytetu. Dziela niawiedamych nam dahetul bližej pryčyn, Fr. Bahušewič nawuku hetu pierarwaŭ, wiarnuŭsia ŭ rodnuju Ašmianščynu i byŭ tam niekatory čas narodnym nastaŭnikam. Kali ŭ 1863 h. na litoŭska-biełaruskich ziemlach wybuchła polskaje paŭstańnie, Fr. Bahušewič takža dałučyŭsia da jaho i byŭ ranieny ŭ nahu. Ranienym zaapiekawalisia sialanie i skryli ad woka carskaj ułady. Pryčyny ŭčaścia pieśniara ŭ hetym paŭstańni, na žal, takža niawiedamyja. Adnak, kali woźmiem pad razwahu biełaruski narodnicka-socyjalny duch jahonaj tworčaści, a takža mahčymaść znajomstwa z rawieśnikam swaim, paŭstancam Kastusiom Kalinoŭskim, latucieŭšym ab palityčnaj niezaležnaści našaha kraju, nie biez padstawy možam dumać, što Fr. Bahušewič, idučy prociŭ carskaj niawoli, śniŭ sałodkija sny, miž inšym, i ab palityčnaj niezaležnaści biełaruskaha narodu i z hetaj metaj dałučyŭsia da paŭstannia. Kab, widać, zaciorci ślady swaho prastupku prad carskaj uładaj, Fr. Bahušewič pierawandrawaŭ na Ukrainu ŭ Niežyn, pastupiŭ tam u Jurydyčny Licej, jaki i skončyŭ u 1868 h. Pośle skančeńnia praŭnych nawuk piaśniar naš doŭhija hady prabywaŭ na Ukrainie, na službie sudowaha śledawaciela. U hetym časie paznaŭ jon dobra ukrainskuju mowu, ukrainskaje narodnaje žyćcio, a pradusim, jak treba dumać, twory świeža pamioršaha (1861) wialikaha ukrainskaha adradženca pieśniara T. Šewčenki. Ale ni jasnaje nieba Ukrainy, ni biaźmierny prastor i bahaćcie jaje paloŭ nie mahli zamianić Fr. Bahušewiču choć ubohaj, ale rodnaj staronki, rodnaha swajho padniawolnaha narodu. Dyk pakinuŭ jon Ukrainu i prybyŭ ŭ Wilniu, dzie pracawaŭ, jak adwakat, pry Akružnym Sudzie. Urešcie 15. IV. 1900 h. słaŭny naš Baćka j piaśniar rasstaŭsia z hetym świetam. Pachawany jon na rodnych parafijalnych mohiłkach u Župranach. "Fr. Bahušewič, jak i jaho paezija, jak kaža uspomnieny ŭžo Kaz. Swajak — byŭ fihuraj niazwyčajnaj<noinclude></noinclude> m8ufepe69eywoch1d5q1o5plsy9jua3 104 20553 88201 58292 2022-08-20T07:37:52Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>i dla Biełarusi maje jon nie abyjakuju wartaść... Rod Bahušewičaŭ nia minula taja samaja dola, jakaja tak mnoha zachapiła synoŭ biełaruskich i addała ich na službu "kulturnaha" susiedztwa. Kali-b chto spytaŭ, skul widać, što taki Ad. Mickiewič nia byŭ Biełarusam - adkažuć, što świedkam jaho twory. Nu, peŭna! Tak woś z tworaŭ swaich Bahušewič pakazywajecca nam, jak čysty Biełarus i hetaha nam dosyć, kab pastawić jaho miž swaimi piśmiennikami, choć radnia jaho mo' i nie pryznajecca da Biełarusi. Choć paezija Bahušewiča ahulam dawoli abjektyŭnaja i mała jon pakazwaje z-za jaje swajho twaru, wyhladu swajej ułasnaj dušy, adnak u joj znachodzim niekulki silnych wyražeńniaŭ, z jakich jon wyhladaje, jak Biełarus idejny i z metaj, jakoj nia śmieli pastawić papiarednija biełaruskija piśmienniki... Bahušewič u swaim žyćci štodziennym byŭ demokratam, heta znača, što jon nie addzialiŭsia cełaj proćmaj ad sialan Biełarusaŭ, jak zrabila šlachta inšaja. Jak adwakat, mieŭ jon častyja znosiny z prostym čaławiekam i hetym samym moh dobra paniać skład jaho dušy. Lubili Bahušewiča ŭsie za dastupnaść i hładkaść biełaruskaj hutarki, u jakoj jon zaŭsiody źwiartaŭsia da Biełarusaŭ. Paznaŭ jon jaknajlepš kryŭdu, jakaja dziejełasia na biełaruskaj ziamlicy i baraniŭ našaha brata nia tolki słowam, ale i dziełam...<noinclude></noinclude> n7zoi14o92wk2tldty6wf2jaaggu49e 88203 88201 2022-08-20T07:40:59Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>i dla Biełarusi maje jon nie abyjakuju wartaść... Rod Bahušewičaŭ nia minula taja samaja dola, jakaja tak mnoha zachapiła synoŭ biełaruskich i addała ich na službu "kulturnaha" susiedztwa. Kali-b chto spytaŭ, skul widać, što taki Ad. Mickiewič nia byŭ Biełarusam - adkažuć, što świedkam jaho twory. Nu, peŭna! Tak woś z tworaŭ swaich Bahušewič pakazywajecca nam, jak čysty Biełarus i hetaha nam dosyć, kab pastawić jaho miž swaimi piśmieńnikami, choć radnia jaho mo' i nie pryznajecca da Biełarusi. Choć paezija Bahušewiča ahulam dawoli abjektyŭnaja i mała jon pakazwaje z-za jaje swajho twaru, wyhladu swajej ułasnaj dušy, adnak u joj znachodzim niekulki silnych wyražeńniaŭ, z jakich jon wyhladaje, jak Biełarus idejny i z metaj, jakoj nia śmieli pastawić papiarednija biełaruskija piśmieńniki... Bahušewič u swaim žyćci štodziennym byŭ demokratam, heta znača, što jon nie addzialiŭsia cełaj proćmaj ad sialan Biełarusaŭ, jak zrabila šlachta inšaja. Jak adwakat, mieŭ jon častyja znosiny z prostym čaławiekam i hetym samym moh dobra paniać skład jaho dušy. Lubili Bahušewiča ŭsie za dastupnaść i hładkaść biełaruskaj hutarki, u jakoj jon zaŭsiody źwiartaŭsia da Biełarusaŭ. Paznaŭ jon jaknajlepš kryŭdu, jakaja dziejełasia na biełaruskaj ziamlicy i baraniŭ našaha brata nia tolki słowam, ale i dziełam...<noinclude></noinclude> cy3o270hbjlewi2hy957w9iuya74dwf 104 20554 88202 58293 2022-08-20T07:40:35Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Nia dziwa, što narod uwažaŭ jaho "zą swajho" i śmierć jaho wyzwała ščyry žal, što adbiŭsia šyrokim spačućciom pa celaj Biełarusi, bo z im syšou sa świetu pieršy piśmieńnik-demokrat, jaki mieŭ adwahu zastupicca za biednatu i pakazać świetu našu kryŭdu. Jon pačynaje rad piśmieńnikaŭ, što buduć baranić taksama padniawolnaha, mo' nawat haračej, ale woś u čym nie zraŭniajucca z Bahušewičam: nie abojmuć cełaści biełaruskaj dušy, a jon patrapiŭ heta zrabić"...<ref>Kaz. Swajak. Tamža.</ref> Dyk nia dziwa, što pamiać ab Baćku swaim u narodzie dahetul nie zahinuła. Staryja Biełarusy kataliki, z šyrokich časta wakolic Kušlan i Župran, jašče ab im pomniać. "Dziŭny byŭ i wažny čaławiek - možna jšče było niadaŭna pačuć ad sialan z wakolic Župran - nadta jon mužykoŭ lubiŭ, z imi achwotna prabywaŭ, hawaryŭ i nasiŭ siarmiahu". Fotohrafija Bahušewiča ŭ siarmiazie sapraŭdy świet bačyła: byli z joj biełaruskija knižki i jość jašče dahetul, ale, na wialiki žal, siańnia Bahušewič u siarmiazie ŭ sučasnych biełaruskich wydawiectwach, prynamsi ŭ Zach. Biełarusi, spatykajecca štoraz radziej, a fotohrafija ŭ siarmiazie, ci choć dobraja z jaje kliša - heta ŭžo wialikaja siańnia redkaść! Żywuć takža u pamiaci narodu dreŭcy, sadžanyja rukoj pieśniara, u Kušlanach, a takža na rynku Župranskim kamień, ab jakim jość u narodzie wiestka, što z henaha kamienia padčas paŭstańnia 1863 h. pramaŭlaŭ Fr. Bahušewič. Nie adrečy budzie tut takža uspomnić, što wiedamy mastak biełaruski Jazep Drazdowič, u suwiezi z sioletnim jubilejem, Fr. Bahušewiča, adwiedaŭ Kušlany i Župrany i šmat zrabiŭ rysunkaŭ tych rečaŭ i miajscoŭ, jakija ścisła żwiazany z pamiaciaj našaha Wialikaha Adradženca. Rysunki henyja, likam da 20, ułožanyja ŭ dwa sšytki, biazumouna, żjaŭlajucca duža cennym układam dla zachawańnia i žywiejšaha ŭzbudžeńnia ŭ narodzie pamiaci pieśniara, a takža u peŭnym značeńni, da lepšaha paznańnia žyćcia jahonaha. Z niekatorych z henych rysunkaŭ i my tut karystajem.<noinclude></noinclude> ap7jgn55gkj04gezwvdjvl5huu6dg74 88295 88202 2022-08-20T10:33:56Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Nia dziwa, što narod uwažaŭ jaho "zą swajho" i śmierć jaho wyzwała ščyry žal, što adbiŭsia šyrokim spačućciom pa celaj Biełarusi, bo z im syšou sa świetu pieršy piśmieńnik-demokrat, jaki mieŭ adwahu zastupicca za biednatu i pakazać świetu našu kryŭdu. Jon pačynaje rad piśmieńnikaŭ, što buduć baranić taksama padniawolnaha, mo' nawat haračej, ale woś u čym nie zraŭniajucca z Bahušewičam: nie abojmuć cełaści biełaruskaj dušy, a jon patrapiŭ heta zrabić"...<ref>Kaz. Swajak. Tamža.</ref> Dyk nia dziwa, što pamiać ab Baćku swaim u narodzie dahetul nie zahinuła. Staryja Biełarusy kataliki, z šyrokich časta wakolic Kušlan i Župran, jašče ab im pomniać. "Dziŭny byŭ i wažny čaławiek - možna jšče było niadaŭna pačuć ad sialan z wakolic Župran - nadta jon mužykoŭ lubiŭ, z imi achwotna prabywaŭ, hawaryŭ i nasiŭ siarmiahu". Fotohrafija Bahušewiča ŭ siarmiazie sapraŭdy świet bačyła: byli z joj biełaruskija knižki i jość jašče dahetul, ale, na wialiki žal, siańnia Bahušewič u siarmiazie ŭ sučasnych biełaruskich wydawiectwach, prynamsi ŭ Zach. Biełarusi, spatykajecca štoraz radziej, a fotohrafija ŭ siarmiazie, ci choć dobraja z jaje kliša - heta ŭžo wialikaja siańnia redkaść! Žywuć takža ŭ pamiaci narodu dreŭcy, sadžanyja rukoj pieśniara, u Kušlanach, a takža na rynku Župranskim kamień, ab jakim jość u narodzie wiestka, što z henaha kamienia padčas paŭstańnia 1863 h. pramaŭlaŭ Fr. Bahušewič. Nie adrečy budzie tut takža uspomnić, što wiedamy mastak biełaruski Jazep Drazdowič, u suwiezi z sioletnim jubilejem, Fr. Bahušewiča, adwiedaŭ Kušlany i Župrany i šmat zrabiŭ rysunkaŭ tych rečaŭ i miajscoŭ, jakija ścisła żwiazany z pamiaciaj našaha Wialikaha Adradženca. Rysunki henyja, likam da 20, ułožanyja ŭ dwa sšytki, biazumouna, żjaŭlajucca duža cennym układam dla zachawańnia i žywiejšaha ŭzbudžeńnia ŭ narodzie pamiaci pieśniara, a takža u peŭnym značeńni, da lepšaha paznańnia žyćcia jahonaha. Z niekatorych z henych rysunkaŭ i my tut karystajem.<noinclude></noinclude> l78gopm02xqlbke0e0bqc2ik7c6f638 88296 88295 2022-08-20T10:34:46Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Nia dziwa, što narod uwažaŭ jaho "za swajho" i śmierć jaho wyzwała ščyry žal, što adbiŭsia šyrokim spačućciom pa celaj Biełarusi, bo z im syšou sa świetu pieršy piśmieńnik-demokrat, jaki mieŭ adwahu zastupicca za biednatu i pakazać świetu našu kryŭdu. Jon pačynaje rad piśmieńnikaŭ, što buduć baranić taksama padniawolnaha, mo' nawat haračej, ale woś u čym nie zraŭniajucca z Bahušewičam: nie abojmuć cełaści biełaruskaj dušy, a jon patrapiŭ heta zrabić"...<ref>Kaz. Swajak. Tamža.</ref> Dyk nia dziwa, što pamiać ab Baćku swaim u narodzie dahetul nie zahinuła. Staryja Biełarusy kataliki, z šyrokich časta wakolic Kušlan i Župran, jašče ab im pomniać. "Dziŭny byŭ i wažny čaławiek - možna jšče było niadaŭna pačuć ad sialan z wakolic Župran - nadta jon mužykoŭ lubiŭ, z imi achwotna prabywaŭ, hawaryŭ i nasiŭ siarmiahu". Fotohrafija Bahušewiča ŭ siarmiazie sapraŭdy świet bačyła: byli z joj biełaruskija knižki i jość jašče dahetul, ale, na wialiki žal, siańnia Bahušewič u siarmiazie ŭ sučasnych biełaruskich wydawiectwach, prynamsi ŭ Zach. Biełarusi, spatykajecca štoraz radziej, a fotohrafija ŭ siarmiazie, ci choć dobraja z jaje kliša - heta ŭžo wialikaja siańnia redkaść! Žywuć takža ŭ pamiaci narodu dreŭcy, sadžanyja rukoj pieśniara, u Kušlanach, a takža na rynku Župranskim kamień, ab jakim jość u narodzie wiestka, što z henaha kamienia padčas paŭstańnia 1863 h. pramaŭlaŭ Fr. Bahušewič. Nie adrečy budzie tut takža uspomnić, što wiedamy mastak biełaruski Jazep Drazdowič, u suwiezi z sioletnim jubilejem, Fr. Bahušewiča, adwiedaŭ Kušlany i Župrany i šmat zrabiŭ rysunkaŭ tych rečaŭ i miajscoŭ, jakija ścisła źwiazany z pamiaciaj našaha Wialikaha Adradženca. Rysunki henyja, likam da 20, ułožanyja ŭ dwa sšytki, biazumouna, żjaŭlajucca duža cennym układam dla zachawańnia i žywiejšaha ŭzbudžeńnia ŭ narodzie pamiaci pieśniara, a takža u peŭnym značeńni, da lepšaha paznańnia žyćcia jahonaha. Z niekatorych z henych rysunkaŭ i my tut karystajem.<noinclude></noinclude> tiayrmeb2but07irdmqkp6kxsgej4m9 88297 88296 2022-08-20T10:35:07Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Nia dziwa, što narod uwažaŭ jaho "za swajho" i śmierć jaho wyzwała ščyry žal, što adbiŭsia šyrokim spačućciom pa celaj Biełarusi, bo z im syšou sa świetu pieršy piśmieńnik-demokrat, jaki mieŭ adwahu zastupicca za biednatu i pakazać świetu našu kryŭdu. Jon pačynaje rad piśmieńnikaŭ, što buduć baranić taksama padniawolnaha, mo' nawat haračej, ale woś u čym nie zraŭniajucca z Bahušewičam: nie abojmuć cełaści biełaruskaj dušy, a jon patrapiŭ heta zrabić"...<ref>Kaz. Swajak. Tamža.</ref> Dyk nia dziwa, što pamiać ab Baćku swaim u narodzie dahetul nie zahinuła. Staryja Biełarusy kataliki, z šyrokich časta wakolic Kušlan i Župran, jašče ab im pomniać. "Dziŭny byŭ i wažny čaławiek - možna jšče było niadaŭna pačuć ad sialan z wakolic Župran - nadta jon mužykoŭ lubiŭ, z imi achwotna prabywaŭ, hawaryŭ i nasiŭ siarmiahu". Fotohrafija Bahušewiča ŭ siarmiazie sapraŭdy świet bačyła: byli z joj biełaruskija knižki i jość jašče dahetul, ale, na wialiki žal, siańnia Bahušewič u siarmiazie ŭ sučasnych biełaruskich wydawiectwach, prynamsi ŭ Zach. Biełarusi, spatykajecca štoraz radziej, a fotohrafija ŭ siarmiazie, ci choć dobraja z jaje kliša - heta ŭžo wialikaja siańnia redkaść! Žywuć takža ŭ pamiaci narodu dreŭcy, sadžanyja rukoj pieśniara, u Kušlanach, a takža na rynku Župranskim kamień, ab jakim jość u narodzie wiestka, što z henaha kamienia padčas paŭstańnia 1863 h. pramaŭlaŭ Fr. Bahušewič. Nie adrečy budzie tut takža uspomnić, što wiedamy mastak biełaruski Jazep Drazdowič, u suwiezi z sioletnim jubilejem, Fr. Bahušewiča, adwiedaŭ Kušlany i Župrany i šmat zrabiŭ rysunkaŭ tych rečaŭ i miajscoŭ, jakija ścisła źwiazany z pamiaciaj našaha Wialikaha Adradženca. Rysunki henyja, likam da 20, ułožanyja ŭ dwa sšytki, biazumouna, źjaŭlajucca duža cennym układam dla zachawańnia i žywiejšaha ŭzbudžeńnia ŭ narodzie pamiaci pieśniara, a takža u peŭnym značeńni, da lepšaha paznańnia žyćcia jahonaha. Z niekatorych z henych rysunkaŭ i my tut karystajem.<noinclude></noinclude> 1q8tjripqs9qbq2syvjnxmvpvgiqya6 104 20555 88204 58294 2022-08-20T07:42:46Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> II. ČAS, U JAKIM ŽYU FR. BAHUŠEWIČ. Wielič tych dumak, tych ideałaŭ, jakija u swajej biełaruskaj tworčaści atkryŭ biełaruskamu narodu Fr. Bahušewič, a takža i jaho asoba jaśniejšymi nam stanowicca jašče bolš, kali my zbolšaha hlaniem na toj čas i na tyja warunki, kali jon žyŭ. Heta byŭ čas, kali mahutnaja rasiejskaja imperyja piajała narodu našamu chaŭturnuju pieśniu. Piaśniar naš ros, hadawaŭsia i twaryŭ za časaŭ Mikalaja 1 († 1855), Aleksandra II († 1881) i Aleksandra III (+1894). Byŭ heta čas, kali carskija ŭrady úzialisia niščyć usio toje bielaruskaje, što jšče było astaŭšysia pašla polskaha nad Biełarusiaj panawańnia. Kaścielna-carkouŭnaja Unija, katoraja, choć była užo duža spolonizawana, adnak jašče nie pierastawała być u peŭnaj miery biełaruskaj narodnaj wieraj i asiarodkam biełaruskaj kultury, - u 1839 h. była skasawana, Biełarusy unijaty siłaj dałučany da Carkwy Prawasłaunaj, jakoj nakinuta była mowa wyklučna rasiejskaja. Mitrapalit Siemaška zahadaŭ niščyć usie unijackija (biełaruskija i sławianskija) knižki, jakich jon sam, jak pryznajecca ŭ swaich „Zapiskach", spaliŭ niekalki tysiač. Sproby nakinuć rasiejskuju mowu byli takža i Katalickamu Kaściołu, a hetyja sproby, złučanyja časta z siłaj fizyčnaj i z pahrozaj samoj Katalickaj Wiery, zahaniali Biełarusaŭ katalikoŭ pad apieku palakoŭ panoŭ i ksiandzoŭ, jak swaich adnawiercaŭ, a razam z hetym prywučali ich da polskaj mowy u kaściele, da "polskaj wiery". 1840 h. aficyjalna była spyniena dziejnaść Litoŭskaha Statutu i zabaroniena było karystacca ŭ sudoch staradaŭnym krajowym prawam na abšary Litwy i Biełarusi, zawiedziena čužoje prawa rasiejskaje z čužoj narodu proceduraj, z čužoj mowaj, z čužym i warožym da biełarusaŭ čynawiectwam.<noinclude></noinclude> mzjo924tsc0h3jb38bwygxbf4cjouwh 88285 88204 2022-08-20T10:25:41Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> II. ČAS, U JAKIM ŽYU FR. BAHUŠEWIČ. Wielič tych dumak, tych ideałaŭ, jakija u swajej biełaruskaj tworčaści atkryŭ biełaruskamu narodu Fr. Bahušewič, a takža i jaho asoba jaśniejšymi nam stanowicca jašče bolš, kali my zbolšaha hlaniem na toj čas i na tyja warunki, kali jon žyŭ. Heta byŭ čas, kali mahutnaja rasiejskaja imperyja piajała narodu našamu chaŭturnuju pieśniu. Piaśniar naš ros, hadawaŭsia i twaryŭ za časaŭ Mikalaja 1 († 1855), Aleksandra II († 1881) i Aleksandra III (+1894). Byŭ heta čas, kali carskija ŭrady ŭzialisia niščyć usio toje bielaruskaje, što jšče było astaŭšysia pašla polskaha nad Biełarusiaj panawańnia. Kaścielna-carkouŭnaja Unija, katoraja, choć była užo duža spolonizawana, adnak jašče nie pierastawała być u peŭnaj miery biełaruskaj narodnaj wieraj i asiarodkam biełaruskaj kultury, - u 1839 h. była skasawana, Biełarusy unijaty siłaj dałučany da Carkwy Prawasłaunaj, jakoj nakinuta była mowa wyklučna rasiejskaja. Mitrapalit Siemaška zahadaŭ niščyć usie unijackija (biełaruskija i sławianskija) knižki, jakich jon sam, jak pryznajecca ŭ swaich „Zapiskach", spaliŭ niekalki tysiač. Sproby nakinuć rasiejskuju mowu byli takža i Katalickamu Kaściołu, a hetyja sproby, złučanyja časta z siłaj fizyčnaj i z pahrozaj samoj Katalickaj Wiery, zahaniali Biełarusaŭ katalikoŭ pad apieku palakoŭ panoŭ i ksiandzoŭ, jak swaich adnawiercaŭ, a razam z hetym prywučali ich da polskaj mowy u kaściele, da "polskaj wiery". 1840 h. aficyjalna była spyniena dziejnaść Litoŭskaha Statutu i zabaroniena było karystacca ŭ sudoch staradaŭnym krajowym prawam na abšary Litwy i Biełarusi, zawiedziena čužoje prawa rasiejskaje z čužoj narodu proceduraj, z čužoj mowaj, z čužym i warožym da biełarusaŭ čynawiectwam.<noinclude></noinclude> 4ftgr37rpvohkovgu1ygmyzq6rn9chn 104 20556 88208 58295 2022-08-20T07:58:52Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Drukawańnie biełaruskich knižak z boku carskich uladaŭ napatykała na wializarnyja trudnaści, a ureście drukawańnie hetych knižak łacinkaj carski urad 1859 h. zabaraniu aficyjalna.<ref>Ал. Шлюбскі - Адносіны расейскага ўраду да беларускае мовы ў XIX ст. (Запіскі аддз. Гуманітарных навук Інст. Бел. Культуры. Кн. 2. Менск 1928).</ref> 1861 h. nastupiła, praŭda, skasawańnie panščyny, ale skasawańnie heta bolš było na papiery, jak sapraŭdy. Sielanin i dalej faktyčna astawaŭsia ŭ pounaj zaležnaści ad panoŭ čužyncaŭ palakoŭ ci maskaloŭ i dalej ciarpieŭ socyjalnaje paniawoleńnie. Skasawańnie panščyny u 1861 h., jak kaža biełaruski historyk praf. U. Ihnatoŭski: "nosić susim niezasłužanuju hromkuju nazwu "wialikaj sialanskaj reformy". Raniejšy "pan" - pryhonščyk pawinien byŭ zrabić ustupku maładomu „panu" - pradpryjemcu, pramysłowamu kapitalistamu. Wyzwaleny na sławach sielanin, u sapraŭdnaści zastaŭsia pad ekanamičnym upływam i pad uładaj usioroŭna "pana", tolki nowaha typu. U dadatku, uwajšoŭšy ŭ biespasrednyja znosiny z dziaržaŭnaj uładaj, jon papaŭ pad łaskawuju apieku źbiadniełych panoŭ, što parabilisia ŭradnikami (čynoŭnikami), naprykład mirawoha pasrednika, zborščyka wykupnoj płaty, kapitan - spraŭnika, asesara i h. d. Aproč taho, "reforma" ŭtwaryła dla sielanina nienarmalna ciažkija ziamielnyja adnosiny, u katorych jon zadychausia"...<ref>Проф. У. Ігнатоўскі -- Гісторыя Беларусі ў ХІХ і ў пач. ХХ ст. Менск, 1928. Str. 107.</ref> Słowam, sud, Kaścioł, Carkwa, škoła, administracyja i ahulam usio žyćcio hramadzkaje, palityčnaje i ekonomičnaje było jaskrawym abrazom čužackaj maskoŭskaj niawoli nad biełaruskim narodam. Urešcie i samo imia Biełaruś, u dziaržaŭnym žyćci było zamieniena čužyncami nа "Сѣверо-Западный край". Wot jak pryhoža i słušna piša ab hetym ŭ wadnej z swaich knižak wiedamy biełaruski palityčny i hramadzki dziejač Al. Ćwikiewič: "Nia hledziačy na hłuchi, pazbaŭleny jakoha-b to nia było hramadzkaha žyćcia, peryod 70-ch hadoŭ na Biełarusi, nia hledziačy na pieramohu reakcyi i kazion-<noinclude></noinclude> 46nopkqlneocac2lkyvbwkzigasva2w 104 20557 88218 58296 2022-08-20T08:07:54Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>naj oficyjalnaj sfery, jakaja šerym pakryćciom lahła na Biełaruś i zusim zachawała ad woka bićcio narodnaha pulsu - niedzie ŭ narodnych hłybiniach, pad sałamiannaj strachoj kurnaj sialanskaj chaty, u staraświeckich zaścienkach źbiadnieŭšaj biełaruskaj šlachty, jak i raniej, žyła i pacichu hareła świadomaść taho, što ni wyzwaleńnie sialan ad pryhonu, ni połymia krywawaha paŭstańnia, ni rasiejskaja administracyja z jaje čynoŭnikami, škołami, wojskami i turmami, ni, urešcie, świstki parawozaŭ, što panieślisia dzikim čortam pa lasoch i bałotach Biełarusi - što ŭsio heta nie wyrašaje spradwiečnaje zahadki krainy, nie niasie joj kančatkawaj, blizkaj i zrazumiełaj praŭdy. Narodnyj masy ŭsioroŭna stawilisia da ŭsich hetych nawin i wonkawa, tolki spowierchu, ich pryjmali. Jak sto hadoŭ prad tym, jany maŭkliwa pracawali, słuchali i čahości čakali. Jany, praŭda, bačyli, što žyćcio niby źmianiajecca; jany razumieli, što na ich nasoŭwajecca niešta nowaje, ale što heta nowaje pawinna saboj aznačać jany nie razumieli. Adno dla ich było jasna: staraja Polšča, taja "polskaja sprawa", jakaja panawała na hetych ziemlach stolki času i ŭ jednaści z jakoj šmat chto u kraju maryŭ ab bolš swabodnym i poŭnym žyćci, i ŭhladaŭ niešta swajo ułasnaje, tutejšaje, - što hetaja staraja Polšča pamiorła i ad ich adychodzić. Na miesca hetaje polskaści, jany bačyli, nasoŭwajecca sa uschodu niešta nowaje, mała wiedamaje i znajomaje, ale niepieramožna - mocnaje - nasoŭwajecca Rasieja. Išła Rasieja pa čyhunkach, pa niaźličonych stancyjach, što asieli pa Biełarusi na samych niespadziawanych miascoch, išla parawozami i wahonami, u asobie mašynistaŭ, konduktaraŭ, inžynieraŭ i padradčykaŭ z kakardami i formiennymi huzikami; išła pa sudoch, pa kazionnych pałatach i ŭsich haradzkich ustanowach; išła pa palicyi, pa wałasnych kiraŭnictwach; pierawalwałasia ŭ sotniach tysiač pudou hruzaŭ, što napływali u kraj čyhunkaj, rakoj i šašoj; nasoŭwałasia ŭ wializnym zwarocie handlu u bankach, u bankirskich kantorach; išła pa pošcie; nawaračwałasia sotniami woinskich ciahnikoŭ, nahružanych sałdatami z harmonikami, z zalichwackimi čužymi pieśniami; zamacoŭwałasia ŭ dywizyjonnych štabach, u wializarniejšych intendanckich składach i wajskowych<noinclude></noinclude> cpu322m3md744l1pp1urllxqrwrbz71 104 20558 88219 58298 2022-08-20T08:12:18Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>kašarach, dziakujučy jakim Biełaruś abaračywałasia ŭ niejkuju biaskoncuju krepaść; urešcie, - pačała usio bolš i bolš naciskać jana pa carkwoch, škołach, knihach. Usio, što było nowaha, naporystaha, peŭnaha ŭ siabie, usio što zwysaka i z pahardliwym ździŭleńniem hladzieła na tutejšaje "lapaconskaje", - usio heta było Rasieja. Jakaja jana była sapraŭdy hetaja Rasieja, što jana z saboj prynosiła biełaruskaj wioscy i archaičnamu šlachockamu dwaru, dakładna nia było wiadoma. Pry kancy 70-ch i z pačatkam 80-ch hadoŭ Rasieja tolki ''pačynała'' napływać siudy, jana padrychtoŭwałasia da čahości bolšaha, da ŭsieahulnaha, usiebakowaha achapleńnia. Ale było ŭžo jasna, što hetaje achapleńnie pačynajecca, što jano niaminuča... Toje, što na praciahu celnaha stahodździa było nie pad silu imperatarskamu rasiejskamu ŭradu z jaho krywawym despotyčnym režymam, pieratwareńnia Biełarusi z, "polskaha" kraju ŭ kraj "истинно русскій", toje biaskroŭna i biaz šumu pačaŭ rabić rasiejski kapitał z jaho fabrykami, zawodami i kantorami. I woś pad wiaskowaj strachoj, u šlachockim zaścienku, dy u staraświeckim panskim dwary na Biełarusi adčulasia niebiaśpieka. Zahastryłasia staroje, spradwiečnaje pytańnie, jakoje skroż stajała nad krainaj i ŭ časy Rečy Paspalitaj i u časy cara i pryhonu: što-ž jość tut, na miescy, ad čaho adchililasia i ad čaho pačała adychodzić Polšča i kudy nasoŭwajecca Rasieja? Što značyć "tutejšy kraj" i "tutejšy narod?" Tak u samuju zaniepałuju paru "patapaŭščyny"<ref>„Patapaŭščyna" - čas, kali Wilenskim hieneral-hubernataram byŭ Patapaŭ (ad 1868 h.)</ref> na Biełarusi padrychtoŭwałasia i naradžałasia ŭzwyšanaja ideja pryhniečanaje mužyckaje biełaruskaje nacyi i adbywałasia uświedamleńnie samastojnaści bieluruskaj nacyjanalnaj kultury. Toje, što ciahnułasia praz hady, dziesiacihodździ i stahodździ, toje ŭrešcie znajšło samo siabie, znajšło swajo imia, wyrwałasia połymiem z pad popiełu minulaha. My haworym ab dziejnaści Bahušewiča i pačatku biełaruskaha kulturnaha separatyzmu".<ref>Аляксандр Цьвікевіч "Западно-Руссизм". Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. Менск - 1929. стр. 184-186.</ref><noinclude></noinclude> j7feb9sk8c8n5ej8mqk1yd9wi2m5tf4 88298 88219 2022-08-20T10:35:41Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>kašarach, dziakujučy jakim Biełaruś abaračywałasia ŭ niejkuju biaskoncuju krepaść; urešcie, - pačała usio bolš i bolš naciskać jana pa carkwoch, škołach, knihach. Usio, što było nowaha, naporystaha, peŭnaha ŭ siabie, usio što zwysaka i z pahardliwym ździŭleńniem hladzieła na tutejšaje "lapaconskaje", - usio heta było Rasieja. Jakaja jana była sapraŭdy hetaja Rasieja, što jana z saboj prynosiła biełaruskaj wioscy i archaičnamu šlachockamu dwaru, dakładna nia było wiadoma. Pry kancy 70-ch i z pačatkam 80-ch hadoŭ Rasieja tolki ''pačynała'' napływać siudy, jana padrychtoŭwałasia da čahości bolšaha, da ŭsieahulnaha, usiebakowaha achapleńnia. Ale było ŭžo jasna, što hetaje achapleńnie pačynajecca, što jano niaminuča... Toje, što na praciahu celnaha stahodździa było nie pad silu imperatarskamu rasiejskamu ŭradu z jaho krywawym despotyčnym režymam, pieratwareńnia Biełarusi z, "polskaha" kraju ŭ kraj "истинно русскій", toje biaskroŭna i biaz šumu pačaŭ rabić rasiejski kapitał z jaho fabrykami, zawodami i kantorami. I woś pad wiaskowaj strachoj, u šlachockim zaścienku, dy u staraświeckim panskim dwary na Biełarusi adčulasia niebiaśpieka. Zahastryłasia staroje, spradwiečnaje pytańnie, jakoje skroź stajała nad krainaj i ŭ časy Rečy Paspalitaj i u časy cara i pryhonu: što-ž jość tut, na miescy, ad čaho adchililasia i ad čaho pačała adychodzić Polšča i kudy nasoŭwajecca Rasieja? Što značyć "tutejšy kraj" i "tutejšy narod?" Tak u samuju zaniepałuju paru "patapaŭščyny"<ref>„Patapaŭščyna" - čas, kali Wilenskim hieneral-hubernataram byŭ Patapaŭ (ad 1868 h.)</ref> na Biełarusi padrychtoŭwałasia i naradžałasia ŭzwyšanaja ideja pryhniečanaje mužyckaje biełaruskaje nacyi i adbywałasia uświedamleńnie samastojnaści bieluruskaj nacyjanalnaj kultury. Toje, što ciahnułasia praz hady, dziesiacihodździ i stahodździ, toje ŭrešcie znajšło samo siabie, znajšło swajo imia, wyrwałasia połymiem z pad popiełu minulaha. My haworym ab dziejnaści Bahušewiča i pačatku biełaruskaha kulturnaha separatyzmu".<ref>Аляксандр Цьвікевіч "Западно-Руссизм". Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. Менск - 1929. стр. 184-186.</ref><noinclude></noinclude> q0w4oy4fj8qb0c7gdhuoqt5sx04y4ve 104 20560 88220 58303 2022-08-20T08:14:44Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Jaskrawa takža ab sumnym časie dla Białarusi, kali žyŭ i twaryŭ Fr. Bahušewič, piša Kaz. Swajak, jaki miž inšym kaža: "Časy Bahušewiča heta časy tryumfu sily. Biełarus prymušany byŭ pakinuć swaju wieru i zapradać swajo sumleńnie wiery kazionnaj. Mowa jahona pryznana haworkaj rasiejskaj i wykinuta z žyćcia publičnaha, nawat z adnosin relihijnych. Adnak Biełarus u hłybini swajho ducha zakładaje silny pratest, a dzie-nia-dzie maje nawat adwahu kinuć słuham carskim wyzaŭ... A kali napor z boku carskaj palityki nie pierastaje Biełarus, nia chočačy zastynuć u rasiejskim bizantyzmie i šukajučy swajho Dažboha,<ref>Dažboh - biełaruski pahanski bažok. Biełarus šukaŭ praŭdziwaha Boha, ale adnosiny swaje da Jaho chacieŭ mieć u rodnaj mowie. (pryp. aŭtara.).</ref> kidajecca da abradu lacinskaha, ale i tut apiakajecca, bo praz polski kaścioł wystaŭlaje na paniawierku, a kali-nie-kali i na zhubu, swaju rodnuju mowu. A tymčasam pre na jaho i inšaja sila - heta niawola ekanamičnaja. Ciśnie Biełarusa pan, choć nie ŭradowiec rasiejski, ciśnie jaho niedachwat rodnaha słowa nia tolki u škole, ale i u kaściele; ciśnie jaho padatak, bo jon nia maje čym jaho zapłacić! I woś niadola u wa ŭsiej brydzie swajej nakinulasia na Biełarusa: niama chleba, niama aświety, niama woli".<ref>Kaz. Swajak, tamža.</ref> Woś-ža i sapraŭdy, siarod hetakaj ciomnaj biełaruskaj nočy jarkim świetam zaźjali na rodnym niebie jasnyja zorski - dumki ab našym adradžeńni wialikaha i słaŭnaha Fr. Bahušewiča, Patryjarchi biełaruskaha narodu.<noinclude></noinclude> cvgpnxecda4z8cmdlinzkltwo15ffoa 104 20561 88221 58304 2022-08-20T08:16:38Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> III. ZARODKI BIEŁARUSKAJ LITERATURY I BIEŁARUSKAJ HRAMADZKAJ DUMKI DA FR. BAHUŠEWIČA. Praŭda, prad Fr. Bahušewičam i ŭ čas jaho, nia hledziačy na tuju ciemru-niawolu, jakaja panawała tady nad Biełarusiaj, užo była biełaruskaja literatura, ale dumkaj swajej jana nie dasiahała istotnych patreb, sapraŭdnych idealaŭ biełaruskaha narodu. Adny aŭtary henych literaturnych tworaŭ (Eneida, Taras na Parnasie) Biełarusa wystaŭlali tolki na śmiech i žarty, druhija (J. Barščeŭski, A. Rypinski, I. Čečat, P. Špileŭski) razhladali Biełarusa i jaho žyćcio, jak pradmiet nawukowych dośledaŭ i wyražali ščyruju spahadliwaść u jahonaj ciažkoj doli, inšyja-ž uznoŭ (W. D.-Marcinkiewič), ad dušy spahadajučy narodu, daradžali jamu hadzicca z złoj dolaj - mačychaj. Praf. U. Ihnatoŭski daskanalna maluje typa-narodnika, jakim jon tady pawinien byŭ być, kab moh śkirawać tahočasnaje bieluruskaje žyćcio na darohu nacyjanalna-socyjalnaha wyzwaleńnia: "Sielanin na Biełarusi žywie ŭ ciažkich umowach. Jaho dušyć małaziamielle i bieźziamielle. Jon wiadzie ciažkuju baraćbu za swajo isnawańnie u niawynosnaj biednaści, u ciemnacie i nieświadomaści. U swaje časy narodnik u styli Marcinkiewiča byŭ pierakanany, što pryčyna ciažkoha stanu sielanina kryjecca u nadužyćciach błahich panoŭ, akanomaŭ, arandaroŭ i druhich padpankaŭ. Nie takija nastroi i pierakonańni narodnika 80-ch i 90-ch hadoŭ. Jon dobra razumieje, što harapašnikusielaninu žywiecca na Biełarusi drenna nie ad hetych drobnych nadužyćciaŭ, a ad taho, što jon wynosić na swaim karku sučasny jamu ład žyćcia, pabudowany na ekonomičnaj eksploatacyi i na palityčnym pryhniacieńni pracoŭnych mas. Što datyčyć da Biełarusi, to na jaje abšary ekonomičnaja eksploatacyja i palityčny ucisk mocna źwiazany z nacyjanalnym pryhniacieńniem. Papiaredniaja historyja astawiła tut ciažkuju spadčynu: socyjalny<noinclude></noinclude> 4h9i5id01wj95giyfddlcfatdadgl2i 88290 88221 2022-08-20T10:30:31Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> III. ZARODKI BIEŁARUSKAJ LITERATURY I BIEŁARUSKAJ HRAMADZKAJ DUMKI DA FR. BAHUŠEWIČA. Praŭda, prad Fr. Bahušewičam i ŭ čas jaho, nia hledziačy na tuju ciemru-niawolu, jakaja panawała tady nad Biełarusiaj, užo była biełaruskaja literatura, ale dumkaj swajej jana nie dasiahała istotnych patreb, sapraŭdnych idealaŭ biełaruskaha narodu. Adny aŭtary henych literaturnych tworaŭ (Eneida, Taras na Parnasie) Biełarusa wystaŭlali tolki na śmiech i žarty, druhija (J. Barščeŭski, A. Rypinski, I. Čečat, P. Špileŭski) razhladali Biełarusa i jaho žyćcio, jak pradmiet nawukowych dośledaŭ i wyražali ščyruju spahadliwaść u jahonaj ciažkoj doli, inšyja-ž uznoŭ (W. D.-Marcinkiewič), ad dušy spahadajučy narodu, daradžali jamu hadzicca z złoj dolaj - mačychaj. Praf. U. Ihnatoŭski daskanalna maluje typa-narodnika, jakim jon tady pawinien byŭ być, kab moh śkirawać tahočasnaje bieluruskaje žyćcio na darohu nacyjanalna-socyjalnaha wyzwaleńnia: "Sielanin na Biełarusi žywie ŭ ciažkich umowach. Jaho dušyć małaziamielle i bieźziamielle. Jon wiadzie ciažkuju baraćbu za swajo isnawańnie u niawynosnaj biednaści, u ciemnacie i nieświadomaści. U swaje časy narodnik u styli Marcinkiewiča byŭ pierakanany, što pryčyna ciažkoha stanu sielanina kryjecca u nadužyćciach błahich panoŭ, akanomaŭ, arandaroŭ i druhich padpankaŭ. Nie takija nastroi i pierakonańni narodnika 80-ch i 90-ch hadoŭ. Jon dobra razumieje, što harapašnikusielaninu žywiecca na Biełarusi drenna nie ad hetych drobnych nadužyćciaŭ, a ad taho, što jon wynosić na swaim karku sučasny jamu ład žyćcia, pabudowany na ekonomičnaj eksploatacyi i na palityčnym pryhniacieńni pracoŭnych mas. Što datyčyć da Biełarusi, to na jaje abšary ekonomičnaja eksploatacyja i palityčny ŭcisk mocna źwiazany z nacyjanalnym pryhniacieńniem. Papiaredniaja historyja astawiła tut ciažkuju spadčynu: socyjalny<noinclude></noinclude> 6f8i7qscslle1ruxntkwcn58u5eavwj 104 20562 88222 58305 2022-08-20T08:19:56Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>ja hrupiroŭki, panujučyja ekonomična i palityčna na Biełarusi, naležać da druhich nacyj, kulturna wyšejšych ad biełaruskaj nacyi, da katoraj u swajej masie naleźyć biełaruski sielanin. Biełaruski sielanin ekonomična j palityčna pryhniatajecca polskim ci ruskim panam i ruskim čynoũnikam, a razam z im pryhniatajecca jaho mowa j kultura. Pan i wuradnik bačyć u wasobie sielanina nia tolki pradstaŭnika asobnaj socyjalnaj hrupy, ale j pradstaŭnika asobnaj nacyi. Jany dušać jaho z hetych dwuch bakoŭ. Takim sposabam narodnictwa kanca XIX st. na Biełarusi znou, jak i raniej, pawinna było pastawić radam sialanskaje socyjalnaje pytańnie i biełaruskaje nacyjanalnaje pytańnie. Narodnictwa, takim čynam, razam z tym było j biełaruskim rucham. Samo saboj zrazumiela, što narodnik na Biełarusi, kali chacieu blizka padyjści da sielanina i być dla jaho zrazumiełym, to jon pawinien byŭ źwiarnucca da jaho i pisać ab im u tej mowie, jakoj dumaje i haworyć sielanin. A sielanin na Biełarusi karystaŭsia swajej "prostaj", biełaruskaj mowaj. Kali narodnik u centralnaj Rasiei piša parusku, to dla biełaruskaha narodnika abawiazkowa biełaruskaja mowa. Kali narodniku Rasiei ruskaj mowy abaraniać nia treba, to narodniku Biełarusi prychodzicca abaraniać biełaruskuju mowu, katoraja uciskajecca razam z biełaruskim sielaninam. Typowym pradstaŭnikom biełaruskaha narodnictwa, a razam z tym i biełaruskaha ruchu henaha času źjaŭlajecca Francišak Bahušewič".<ref>У. Ігнатоўскi, tam-ža, str. 181-182.</ref> Sapraŭdy, Fr. Bahušewič pieršy raskryŭ prad narodam usiu nahuju trahičnaść jaho pałažeńnia, pakazaŭ ideały narodnaha adradžeńnia i wysoka zatknuŭ wiechi na šlachu da ich. "Pieršyja prajawy biełaruskaha kulturnaha świedamaha separatyzmu - piša Al. Ćwikiewic my adnosim značna dalej, heța da pieršych čym heta pryniata, my adnosim dziesiacihodździaŭ XIX wieku, kali ŭ muroch Wilenskaha Uniwersytetu załažyŭsia hurtok biełaruskich (rutenskich) adradžencaŭ u asobach Ihnata Daniłowiča, ks. Michała Babroŭskaha, Jazepa Jarašewiča dy inšych. Prajawy hetaj śwadomaści my bačym zatym na<noinclude></noinclude> n2f6nwfwhdmkircmyvkazhf82m9vi7e 88289 88222 2022-08-20T10:29:56Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>ja hrupiroŭki, panujučyja ekonomična i palityčna na Biełarusi, naležać da druhich nacyj, kulturna wyšejšych ad biełaruskaj nacyi, da katoraj u swajej masie naleźyć biełaruski sielanin. Biełaruski sielanin ekonomična j palityčna pryhniatajecca polskim ci ruskim panam i ruskim čynoŭnikam, a razam z im pryhniatajecca jaho mowa j kultura. Pan i wuradnik bačyć u wasobie sielanina nia tolki pradstaŭnika asobnaj socyjalnaj hrupy, ale j pradstaŭnika asobnaj nacyi. Jany dušać jaho z hetych dwuch bakoŭ. Takim sposabam narodnictwa kanca XIX st. na Biełarusi znou, jak i raniej, pawinna było pastawić radam sialanskaje socyjalnaje pytańnie i biełaruskaje nacyjanalnaje pytańnie. Narodnictwa, takim čynam, razam z tym było j biełaruskim rucham. Samo saboj zrazumiela, što narodnik na Biełarusi, kali chacieu blizka padyjści da sielanina i być dla jaho zrazumiełym, to jon pawinien byŭ źwiarnucca da jaho i pisać ab im u tej mowie, jakoj dumaje i haworyć sielanin. A sielanin na Biełarusi karystaŭsia swajej "prostaj", biełaruskaj mowaj. Kali narodnik u centralnaj Rasiei piša parusku, to dla biełaruskaha narodnika abawiazkowa biełaruskaja mowa. Kali narodniku Rasiei ruskaj mowy abaraniać nia treba, to narodniku Biełarusi prychodzicca abaraniać biełaruskuju mowu, katoraja uciskajecca razam z biełaruskim sielaninam. Typowym pradstaŭnikom biełaruskaha narodnictwa, a razam z tym i biełaruskaha ruchu henaha času źjaŭlajecca Francišak Bahušewič".<ref>У. Ігнатоўскi, tam-ža, str. 181-182.</ref> Sapraŭdy, Fr. Bahušewič pieršy raskryŭ prad narodam usiu nahuju trahičnaść jaho pałažeńnia, pakazaŭ ideały narodnaha adradžeńnia i wysoka zatknuŭ wiechi na šlachu da ich. "Pieršyja prajawy biełaruskaha kulturnaha świedamaha separatyzmu - piša Al. Ćwikiewic my adnosim značna dalej, heța da pieršych čym heta pryniata, my adnosim dziesiacihodździaŭ XIX wieku, kali ŭ muroch Wilenskaha Uniwersytetu załažyŭsia hurtok biełaruskich (rutenskich) adradžencaŭ u asobach Ihnata Daniłowiča, ks. Michała Babroŭskaha, Jazepa Jarašewiča dy inšych. Prajawy hetaj śwadomaści my bačym zatym na<noinclude></noinclude> qug34gzlja4xfpu6bis15v4sfdxgeo0 104 20563 88223 58306 2022-08-20T08:21:46Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>ŭsim praciahu XIX st., ad prac Jana Čečata da wieršaŭ Dunina-Marcinkiewiča. Ale pieršaje sapraŭdnaje wyjaŭlennie biełaruskaje idei i świadomaje zaćwierdžańnie jaje, jak idei nie prowincyjalna-polskaj i nie prowincyjalna-rasiejskaj, a samastojnaj, niezaležnaj ad taho i druhoha boku, my adnosim da 70 hadoŭ, da dziejnaści Bahušewiča".<ref>А. Цьвікевiч, tam-ža, str. 186-187.</ref> A Kazimir Swajak razhladaje hetu sprawu jašče hlybiej, bo siahaje jašče u dalejšuju minuŭščynu. "My chočam - kaža jon dajści da wysnawu u hetych uwahach, što Bahušewič byŭ tym pieršaradnym piśmiennikam narodnym, ad katoraha pačynajucca adrodziny bielaruskaha piśmienstwa. Kažu adrodziny (nie naradziny), bo swajo piśmienstwa my ŭžo mieli. Ale toje piśmienstwa mieła niejki falšywy padkład, kali prajšło biaz śledu. Piśmienstwa toje chawajecca u hrob razam sa swaimi twarcami. A twarcami jaho byli akurat tyja ludzi, patomki katorych pašli ŭ prymaki da čužyncaŭ i da ich kultury. Była heta pierš-najpierš biełaruskaja šlachta, katoraja, pierastajučy być biełaruskaj, schawała i toje piśmienstwa ŭ archiwy. Piśmienstwa relihijnaje trywała jašče ŭ znosinach kaścielnych, ale i na jaho pryšou čarod, kali cary rasiejskija skasawali Uniju i mowu biełaruskuju pastaralisia zamianić rasiejskaj. Woś lažyć toje staroje piśmienstwa ŭ archiwach i nichto jaho nia krataje - chiba myš, abo jaki časam cikawy wučony. Jość twory tam usiakija. Aproč aktaŭ uradawych (da kanca wieku XVII), hramat kniažych i karaleŭskich, lažyć tam i taja literatura carkoŭnaja: pamiatka zmahańnia Unii za swajo isnawańnie. Jość tam i literatura pryhožaja, u tworach jakoj piśmienniki šukajuć charastwa. Toje staroje biełaruskaje piśmienstwa nia miela padkładu u tak zwanym prostym narodzie u jaho pohladzie na pryrodu, poupym fantazii, u jaho tej prostaj filozofii i zatoje zhinula. A kali rewalucyja francuskaja ruchnula sa swaimi prawami" čaławieka pa Eŭropie i prymusiła hladzieć kryšku inačaj i na wiaskouca, tady adkrylisia wočy piśmiennikaŭ našaha brata. Ale na žal nia było ŭžo kamu tady pisać pabiełarusku: adny pisali parasiejsku, druhija papolsku. Čerpali tady z našaha ludu "piosnki wieśniacze", pokazki i pierarab-<noinclude></noinclude> l983emrecbylptz7gtlq7viz6p8ytsc 104 20564 88232 58307 2022-08-20T08:27:23Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>lali na swoj ład, a Biełarus nie źwiartaŭ uwahi, što jaho skarb paezii ludowaj raźbirajuć i pryswojwajuć - swaich piśmiennikaŭ nia mieŭ. Až niekatorym sumlennie zwarušyłaś i začali pisać papielarusku. Byli heta: Barščeŭski, Marcinkiewič i inšyja znanyja našy piśmieńniki. Bralisia jany adnak za piaro chutčej dla zabawy, jak z patreby; narod jašče spaŭ, abo lepš skazać-stahnaŭ u panščynie. I woś u kancy wystupaje Bahuševič jak piśmiennik idei asobnaści biełaruskaha narodu"...<ref>Kaz. Swajak, tam ža.</ref> Hetyja wialikija biełaruska-adradženskija dumki Fr. Bahušewiča znachodzim u halounych wydanych dahetul jaho tworach: ,,Biełaruskaja Dudka" (Krakaŭ, 1894) i ,,Smyk biełaruski" (Paznań, 1896). Abiedźwie knižycy padpisany wydumanym proźwiščam: pieršaja proźwiščam Maciej Buračok, druhaja Symon Reŭka z pad Barysawa. Niekatoryja twory Fr. Bahušewiča jašče niedrukawany i dahetul znachodziacca u rukapisie, jak napr. "Biełaruskaja Skrypka", jakuju maje u swaim archiwie wiedamy i zasłužany pioner biełaruskaha ruchu prof. Br. Epimach Šypiłła. Aprača hetaha jość takža Bahušewiča niekalki žartaŭliwych apawiadańniaŭ prozaj. drukawanych u "Našaj Niwie" za 1907 h.: "Świedka" (u No 9), "Palasouščyk" (u Nr. 10), "Dziadzina" (u Nr. 25). Piaru Bahušewiča ŭrešcie naleža wierš: "Jaśnie Wialmožnaj Pani Areščysie", nadrukawany u „Варце" (1918, Nr. 1) i ŭ "Časopisi" (1920, Nr. 2). Warta tut takža adznačyć dumku praf. Karskaha, jaki kaža, što z imiem Bahušewiča zlučajuć jašče dwa maleńkija twory: niewialičkaje apawiadańnie prozaj: "Tralalonočka" i, napisanaje ŭ formie praklamacyi, apawiadańnie ab začynieńni kaścioła ŭ Krožach 1863 h., ale peŭnych wiestak ab prynaležnaści hetych tworaŭ Bahušewiču niama.<ref>Карскій. Белоруссы, т. III, вып. 3. str. 194-195. (Cytujem pawodle Piotuchowiča: "Нарысы"... str. 87).</ref> Haloŭnyja-ž twory Bahušewiča, jak my ŭžo uspomnili, u "Dudcy" i ŭ "Smyku", dyk na padstawie ich i budziem sudzić my ab jahonaj tworčaści.<noinclude></noinclude> 4rug09d0aerbmyfedes7swd6vr3r9y7 104 20565 88233 58308 2022-08-20T08:30:47Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> IV. BAHUŠEWIČ, JAK BIEŁARUSKI NARODNIK-PATRYJOT. Užo ŭ pradmowie da "Dudki", napisanaj prozaj, piaśniar jasna i śmieła zajaŭlaje ab samabytnaści biełaruskaha narodu, jaki, jak wykazwaje, maje swaju ułasnuju mowu, historyju, kulturu, terytoryju i hałosna zaklikaje Biełarusaŭ, kab šanawali swaju mowu i hetym imknulisia da žyćcia, da adradžeńnia. "Šmat było takich narodaŭ, - kaža Bahušewič - što stacili najpierš mowu swaju, jak toj čaławiek prad skanańniem, katoramu mowu zajmaje, a potym i zusim zamiorli. Nie pakidajcie-ž mowy našaj biełaruskaj, kab nia umiorli! Paznajuć ludziej ci pa haworcy, ci pa adziežy, chto jakuju nosie: oto-ž haworka, jazyk i jość adzieža dušy... Moža chto spytaje: hdzie-ž ciapier Biełarus? Tam, bratcy, jana, dzie naša mowa žywie"... Pośle hetych asnaŭnych dumak ab biełaruskim narodzie i pośle zakliku jaho da nacyjanalnaha adradžeńnia, u pieršym wieršy ("Maja Dudka") spatykajem haloŭnyja tony dudki-liry pieśniara Fr. Bahušewiča. Śpiarša jon dumaje zajhrać na wiasioły ład: <poem>„Ech, skruču ja dudku! - kaža jon - Takoje zajhraju, Što usim budzie čutka, Ad kraju da kraju!.. Nu, dyk hraj-ža dudka! Kab-ža była čutka... Kab ty tak ibrała, Kab ziamla skakała! Zajhraj tak wiasioła, Kab usie ukoła, Uziaŭšysia u boki, Dy pašli u skoki"...</poem><noinclude></noinclude> 86ksbxc31yawx4fac7dafw4vezwm9wi 104 20566 88234 58311 2022-08-20T08:33:29Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>21 Ale nia słuchaje dudka pieśniara, anijak jana nia moža zajhrać wiasioła. Dyk pytaje jon u dudki: <poem>,,...Čamu-ž nia hraješ? Chiba ty nia znaješ, nia wiedaješ chiba, Što jak taja ryba Dy na lodzie bjecca, Tak woś ja, zdajecca, Sorak hadoŭ bjusia, Nijak nie źwiarnusia, Nijak nie natraplu Wadzicy choć kaplu, Dy takoj wadzicy, Dy z takoj krynicy, Što jak chto napjecca, Dyk wolnym stajecca"...</poem> Dy ničoha heta ŭhawarywańnie nie pamahaje. Čuje piaśniar, što zajhrać jamu na dudcy-wiesiałušcy nia ŭdasca, što treba jamu šukać inšaj dudki. <poem>,,Kinu-ž dudku tuju, A zrablu druhuju. Ciapier zrablu dudku Ad žalu, ad smutku.</poem> A woś i henaja nowaja dudka, woś henaja žalejka smutnaja! Ciapier užo muzyka wyjdzie, bo piaśniar užo jasna bača, što jon maje na dudcy swajej wyihrawać. Ciapier piaśniar akančalna kaža jej: <poem>,,Što-dzień i što-nočy Płač, jak maje wočy, Nad narodu dolaj, I płač što-raz bolej... Hałasi, jak matka, Chawajučy dzieci - Dzień, druhi i treci. Ibrai śloznym tonam Nad narodu skonam!".</poem> Woś-ža piaśniar maje piajać <poem>,,Nad narodu dolai, Nad narodu skonam"</poem> i hetym samym budzić narod biełaruski na nacyjanalnaha wyzwaleńnia, da žyćcia, bo znašoŭ jon tuju žadanuju<noinclude></noinclude> 9t3rrte2qhb8pav2nxf4g837h7y7ykj 88235 88234 2022-08-20T08:33:51Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>21 Ale nia słuchaje dudka pieśniara, anijak jana nia moža zajhrać wiasioła. Dyk pytaje jon u dudki: <poem>,,...Čamu-ž nia hraješ? Chiba ty nia znaješ, nia wiedaješ chiba, Što jak taja ryba Dy na lodzie bjecca, Tak woś ja, zdajecca, Sorak hadoŭ bjusia, Nijak nie źwiarnusia, Nijak nie natraplu Wadzicy choć kaplu, Dy takoj wadzicy, Dy z takoj krynicy, Što jak chto napjecca, Dyk wolnym stajecca"...</poem> Dy ničoha heta ŭhawarywańnie nie pamahaje. Čuje piaśniar, što zajhrać jamu na dudcy-wiesiałušcy nia ŭdasca, što treba jamu šukać inšaj dudki. <poem>,,Kinu-ž dudku tuju, A zrablu druhuju. Ciapier zrablu dudku Ad žalu, ad smutku.</poem> A woś i henaja nowaja dudka, woś henaja žalejka smutnaja! Ciapier užo muzyka wyjdzie, bo piaśniar užo jasna bača, što jon maje na dudcy swajej wyihrawać. Ciapier piaśniar akančalna kaža jej: <poem>,,Što-dzień i što-nočy Płač, jak maje wočy, Nad narodu dolaj, I płač što-raz bolej... Hałasi, jak matka, Chawajučy dzieci - Dzień, druhi i treci. Ihrai śloznym tonam Nad narodu skonam!".</poem> Woś-ža piaśniar maje piajać <poem>,,Nad narodu dolai, Nad narodu skonam"</poem> i hetym samym budzić narod biełaruski na nacyjanalnaha wyzwaleńnia, da žyćcia, bo znašoŭ jon tuju žadanuju<noinclude></noinclude> mtppy2fijuajp0hb38ge725jgbbhn8x 88236 88235 2022-08-20T08:34:05Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Ale nia słuchaje dudka pieśniara, anijak jana nia moža zajhrać wiasioła. Dyk pytaje jon u dudki: <poem>,,...Čamu-ž nia hraješ? Chiba ty nia znaješ, nia wiedaješ chiba, Što jak taja ryba Dy na lodzie bjecca, Tak woś ja, zdajecca, Sorak hadoŭ bjusia, Nijak nie źwiarnusia, Nijak nie natraplu Wadzicy choć kaplu, Dy takoj wadzicy, Dy z takoj krynicy, Što jak chto napjecca, Dyk wolnym stajecca"...</poem> Dy ničoha heta ŭhawarywańnie nie pamahaje. Čuje piaśniar, što zajhrać jamu na dudcy-wiesiałušcy nia ŭdasca, što treba jamu šukać inšaj dudki. <poem>,,Kinu-ž dudku tuju, A zrablu druhuju. Ciapier zrablu dudku Ad žalu, ad smutku.</poem> A woś i henaja nowaja dudka, woś henaja žalejka smutnaja! Ciapier užo muzyka wyjdzie, bo piaśniar užo jasna bača, što jon maje na dudcy swajej wyihrawać. Ciapier piaśniar akančalna kaža jej: <poem>,,Što-dzień i što-nočy Płač, jak maje wočy, Nad narodu dolaj, I płač što-raz bolej... Hałasi, jak matka, Chawajučy dzieci - Dzień, druhi i treci. Ihrai śloznym tonam Nad narodu skonam!".</poem> Woś-ža piaśniar maje piajać <poem>,,Nad narodu dolai, Nad narodu skonam"</poem> i hetym samym budzić narod biełaruski na nacyjanalnaha wyzwaleńnia, da žyćcia, bo znašoŭ jon tuju žadanuju<noinclude></noinclude> nmo0vzpsa4zra0j7x1ffroztfbhemre 104 20567 88237 58310 2022-08-20T08:41:06Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>krynicu z wadzicaj, jakoj jość nacyjanalnaje adradžeńnie biełaruskaha narodu. I sapraŭdy, u pieršuju badaj čarhu ŭ henaj dudcy-liry čujem ''tony narodnyja'', jak asnaŭnyja dla ŭsiestaronnaha adradžeńnia narodu, tony poŭnyja haračaj lubowi da rodnaj krainy. Hledziačy na šeraje, harotnaje žyćcio swajho narodu, woka pieśniara mimawolna prykowywaje biednaja, krywaja, parosšaja mocham, z zatknionymi anučami woknami, sialanskaja chata. Ubohi, ale rodny abraz hety, wyklikaje ŭ poeta takuju luboŭ da hetaj chaty, što jon u wiersy "Maja chata" pryrakaje nikoli nie pakidać jaje, a kali-b jana i całkom zawaliłasia, a jon byŭ-by siłaj zmušany pakinuć jaje, i tady jon prydzie na toje miesca i budzie nanowa budawać swaju ułasnuju, rodnuju chatu. <poem>„Kiepska maja chata, padwalina zhniła, I dymna i zimna, a jana mnie miła... ...Mnie daražejšy wuhoł tety zhniły, Kamień pry darozie, piasok la mahiły, Jak čužoje pole, jak dom murawany! Nie addam za surdut kaptan swoj padrany... A choć siłaj nawat adarwali-b z domu, Kaliści wiarnuŭsia-b, jak miadźwiedź da łomu. Zawalicca j chata, zarastuć pakosy, Usio-b ja wiarnuusia, choć holy, dy bosy! Nasiek-by biarwieńnia, naciahaŭ-by mochu, Znoŭ-by skleciŭ chatu jakkolwiek patrochu"...</poem> A lohka dadumacca, što hena chata - heta symbol tahočasnaj padniawolnaj, staptanaj Biełarusi. Adnak sum z pryčyny niadoli hetaj Biełarusi dalej ciśnie dušu poeta. Jamu, jak sam skaržycca ŭ wieršy: "Dumka", ''„markotna i na płač zabiraje".'' I woś inšy, taki blizki i taki jamu rodny, abrazok kidajecca poetu ŭ woka. Jon bača płakučuju biarozku i žyćcio swajo, žyćcio biełaruskaha narodu, raŭniaje da doli jejnaj. Jon, paciešyŭšy biarozku, što <poem>...,,Świet z joj nia zhinie, Wiecier jak pawieje, šyšački raśkinie, Choćby ty zasochła, wyraście was bolej",</poem><noinclude></noinclude> du9n17v3vk5dqnill8yt7f0dsodj8kp 104 20568 88238 58312 2022-08-20T08:44:22Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>paciašaje i siabie, bo choć, jak kaža, razyšlisia pa ŭsim świecie dzietki jahony, ale ŭsio-ž twierdzie, što <poem>..."Rana ci pozna, tyki mnie zdajecca, Kožny zanudzicca, da domu prybjecca".</poem> Ad imia ŭsiaho narodu biełaruskaha, jak dobry baćka jahony, jakoha syny na słužbie ŭ čužyncaŭ, pramaŭlaje tut paet i wyražaje wieru ŭ pawarot ich na backaŭskaje ŭłonnie. Dy nia tolki swoj sum nad zaniepadam narodu, swaju luboŭ da jaho i wieru ŭ adradžeńnie wyihrawaje na swajej dudcy paet. U jaje tonach čujem my takža praktyčnyja rady. Woś na wuzkaj darozie, jak čytajem u wiersy "Padarožnyja žydy", dwa wazaki spatkalisia, abodwa, u roznyja starony, padarožnych žydoŭ wiazučyja. Abodwa wazaki, nia chočučy ŭstupić z darohi, pačali złość swaju spahaniać na žydoch:<noinclude></noinclude> nvwzdj5olcfvlo56y6fjjv7jbng51dd 104 20569 88242 58313 2022-08-20T08:48:28Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> ''"Ty bješ majho, a ja twajmu addam".'' Urešcie žydy zamianilisia wazami, wazaki tady pierastali ich bić, usie zajechali kudy treba biez biady, dyj bližej wazakom damou stała. Da arhanizacyi na hruncie narodnym, da supolnaha słužeńnia swaim narodnym ideałam, kančajučy heta apawiadańnie, tak kliča swoj narod Fr. Bahušewič: <poem>„A što, kab tak i my zrabili, A moža-by i nas nia bili?".</poem> A woś maci nad kałyskaj piaje pieśniu-kałychanku synku swajmu. Cely roj dumak snujecca ŭ haławie jaje ab budučynie swajho dziciaci. Moža budzie syn jaje: '',,...Panam, ci wialikim kapitanam",'' a staraja maci budzie ŭ jaho ŭ pašanie i ŭ dastatku dažywać wiek swoj... dy nie! Proč honie maci hetyja dumki ad siabie, bo z panstwam złučana zdrada narodu i kali tak staniecca, jana <poem>,,Žabrujučy pojdzie ŭ wiosku, Budzie prasić Matku Bosku, Kab zabycca jej ab synie, Kab nia wiedać, hdzie jon zhinie!"</poem> I ŭrešcie woś jak hena biełaruskaja maci konča swaju kałychanku: <poem>,,Oj, nia budź ty lepiej panam, Ni wialikim kapitanam, Budź čym matańka radziła, Kab u hości nie chadziła, Kab wiek z taboj wiekawała, Harawała, pracawała"...</poem> Hetak Maci-Biełaruś pramaŭlaje praz dudku - liru pieśniara da swaich renehataŭ, adstupnikaŭ. Dy ŭsio nawokal daje pieśniaru natchnieńnie lubowi da swajho narodu, natchnieńnie wyrazić žudasnaje pałažeńnie jaho. Woś bača jon chmarki, što imknucca pa niebie adna za adnej u dal bieskaniečnuju, chmarki biazdomnyja, bo nia wiedama na't, dzie zawuć ich "tutejšymi".<noinclude></noinclude> qtc5upt3fi5q4ybffkgo94w3l1d8aa7 88244 88242 2022-08-20T08:48:47Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> ''"Ty bješ majho, a ja twajmu addam".'' Urešcie žydy zamianilisia wazami, wazaki tady pierastali ich bić, usie zajechali kudy treba biez biady, dyj bližej wazakom damoŭ stała. Da arhanizacyi na hruncie narodnym, da supolnaha słužeńnia swaim narodnym ideałam, kančajučy heta apawiadańnie, tak kliča swoj narod Fr. Bahušewič: <poem>„A što, kab tak i my zrabili, A moža-by i nas nia bili?".</poem> A woś maci nad kałyskaj piaje pieśniu-kałychanku synku swajmu. Cely roj dumak snujecca ŭ haławie jaje ab budučynie swajho dziciaci. Moža budzie syn jaje: '',,...Panam, ci wialikim kapitanam",'' a staraja maci budzie ŭ jaho ŭ pašanie i ŭ dastatku dažywać wiek swoj... dy nie! Proč honie maci hetyja dumki ad siabie, bo z panstwam złučana zdrada narodu i kali tak staniecca, jana <poem>,,Žabrujučy pojdzie ŭ wiosku, Budzie prasić Matku Bosku, Kab zabycca jej ab synie, Kab nia wiedać, hdzie jon zhinie!"</poem> I ŭrešcie woś jak hena biełaruskaja maci konča swaju kałychanku: <poem>,,Oj, nia budź ty lepiej panam, Ni wialikim kapitanam, Budź čym matańka radziła, Kab u hości nie chadziła, Kab wiek z taboj wiekawała, Harawała, pracawała"...</poem> Hetak Maci-Biełaruś pramaŭlaje praz dudku - liru pieśniara da swaich renehataŭ, adstupnikaŭ. Dy ŭsio nawokal daje pieśniaru natchnieńnie lubowi da swajho narodu, natchnieńnie wyrazić žudasnaje pałažeńnie jaho. Woś bača jon chmarki, što imknucca pa niebie adna za adnej u dal bieskaniečnuju, chmarki biazdomnyja, bo nia wiedama na't, dzie zawuć ich "tutejšymi".<noinclude></noinclude> 2f8kdyssu6um4lsyvvmch3eq58epthm 104 20570 88245 58314 2022-08-20T08:53:05Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>,,Latučy - kaža da ich paet - ziamlu rosicie. Až šumiać listki, zielanieje les; Umirajučy žyćcio nosicie, Usiamu žyćcio, Sabie tolki kres!"</poem> Tak i z narodam biełaruskim. Jon maje wialikija ŭ sabie talenty, wialikija siły duchowyja u nutry swaim kryje, dy usio heta idzie na karyść čužyncam, a dla siabie astajecca tolki spustašeńnie. Uznou-ža ziamla, swaja rodnaja ziamla, pawodle Bahušewiča maje čaradziejskuju siłu. Kali hłynuć jaje trocha, dyk jana leča čaławieka ad tuhi pa rodnaj krainie, a nawat ad chwaroby ciažkoj. Ab hetym nam hawora praz dudku-liru Bahušewiča nawabraniec, jakoha carskija ułady zabrali u wojska i za admowy adstupicca ad swajej unijackaj wiery, na doŭhija hady służyć sasłali ŭ Sibir, a jaki tam wyžyŭ i ščaśliwa damoŭ wiarnuŭsia, bo mieŭ z saboj žmieńku rodnaj ziamlicy. <poem>"Tyki-ž zapisali, što ja katalik I prysiahu dali ŭ kaściele Da słužby niejak chutka prywyk, Hadoŭ z dziesiać słužyŭ tykiele. Ale sasłali mianie za karu Za tysiaču mil! Wun až kudy! Nia być i z cialatami tam Makaru, Tam nie zachodziać nawat žydy!... A pošaść jak pojdzie na lud, Dyk mruć, jak atruty ŭziali! Pamior-by to musić ja tut, Kab nia žmieńka tej rodnaj ziamli. Jak pačnie raźbirać i mianie, Dyk krošku jaje u wadzie Hłynieš, dyk pot až linie, I chwarobu rukoj raźwiadzie! A druhim što dawaŭ, dyk nie Nie pamoh i nia škodziŭ nikomu, Bo ziamla nie pa ich, a pa mnie"...</poem> Wyihrać hetkija matywy na dudcy-liry padyktawała pieśniaru jaho biezhraničnaja luboŭ da ŭsiaho biełaruskaha, da ŭsiaho rodnaha!... Ureście, u wieršy "Chreśbiny Maciuka", Fr. Bahušewič atkrywaje zasłonu na biełaruskaje nacyjanalnaje<noinclude></noinclude> ejsol35wdatsjglpa55fvxcgxe29rmn 88291 88245 2022-08-20T10:31:24Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>,,Latučy - kaža da ich paet - ziamlu rosicie. Až šumiać listki, zielanieje les; Umirajučy žyćcio nosicie, Usiamu žyćcio, Sabie tolki kres!"</poem> Tak i z narodam biełaruskim. Jon maje wialikija ŭ sabie talenty, wialikija siły duchowyja u nutry swaim kryje, dy usio heta idzie na karyść čužyncam, a dla siabie astajecca tolki spustašeńnie. Uznou-ža ziamla, swaja rodnaja ziamla, pawodle Bahušewiča maje čaradziejskuju siłu. Kali hłynuć jaje trocha, dyk jana leča čaławieka ad tuhi pa rodnaj krainie, a nawat ad chwaroby ciažkoj. Ab hetym nam hawora praz dudku-liru Bahušewiča nawabraniec, jakoha carskija ułady zabrali u wojska i za admowy adstupicca ad swajej unijackaj wiery, na doŭhija hady słužyć sasłali ŭ Sibir, a jaki tam wyžyŭ i ščaśliwa damoŭ wiarnuŭsia, bo mieŭ z saboj žmieńku rodnaj ziamlicy. <poem>"Tyki-ž zapisali, što ja katalik I prysiahu dali ŭ kaściele Da słužby niejak chutka prywyk, Hadoŭ z dziesiać słužyŭ tykiele. Ale sasłali mianie za karu Za tysiaču mil! Wun až kudy! Nia być i z cialatami tam Makaru, Tam nie zachodziać nawat žydy!... A pošaść jak pojdzie na lud, Dyk mruć, jak atruty ŭziali! Pamior-by to musić ja tut, Kab nia žmieńka tej rodnaj ziamli. Jak pačnie raźbirać i mianie, Dyk krošku jaje u wadzie Hłynieš, dyk pot až linie, I chwarobu rukoj raźwiadzie! A druhim što dawaŭ, dyk nie Nie pamoh i nia škodziŭ nikomu, Bo ziamla nie pa ich, a pa mnie"...</poem> Wyihrać hetkija matywy na dudcy-liry padyktawała pieśniaru jaho biezhraničnaja luboŭ da ŭsiaho biełaruskaha, da ŭsiaho rodnaha!... Ureście, u wieršy "Chreśbiny Maciuka", Fr. Bahušewič atkrywaje zasłonu na biełaruskaje nacyjanalnaje<noinclude></noinclude> nlf8zd0pl6dgl3eo5mhpzhp3piyax4g 104 20571 88246 58315 2022-08-20T08:56:23Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>žyćcio na hruncie šyrejšym, na hruncie histaryčna-palityčnym. Biełaruski siarmiažny narod, zdradžany swaimi aświečanymi klasami-bajarstwam, duchawienstwam i miaščanstwam jašče za časaŭ polskaha nad Biełarusiaj panawańnia, zahubiŭ swoj nacyjanalny woblik i wiedaŭ ab sabie tolki toje, što jon tutejšy, nijaki tam prybyš, adwiečny žychar swajho kraju. Kali-ž na Biełaruś pryšło panawańnie Rasiei, pałažeńnie Biełarusa ŭ jaho nacyjanalnym żyćci pačało źmianiacca jašče bolš na horšaje. Zacirańnie biełaruskaha imieni pačało jašče bolš uhłyblacca. Pieršyja šahi rasiejskaj palityki da Biełarusaŭ pašli ŭ kirunku zaličańnia Biełarusaŭ, dziela adnarodnaści wiery, prawasłaŭnych da Rasiejcaŭ, a katalikoŭ da Palakoŭ. Hetkaja rasiejskaja palityka, užo i tak apalačanyah katalikoŭ Biełarusaŭ, dalej papichała ŭ polskija abojmy, a prawasłaŭnych - u rasiejskija. Kali-ž ŭ 1839 h. nastupiła skasawannie Unii i pryšło žorstkaje nawaročwańnie Biełarusaŭ unijataŭ na rasiejskaje Prawasłaŭje, jany, ratujučy swaju wieru, kidali abrad uschodni, prymali łacinski, zabiwalisia jašče dalej pad kryły polskaści i pawialičwali rady katalikoŭ Biełarusaŭ, jakim urad, uwažajučy ich uścia-ž za Palakoŭ, u polskim łacinstwie dawaŭ jašče supakoj. Ale pośle druhoha polskaha paŭstańnia (1863), rasiejskaja palityka pryšła da prakanańnia, što tyja kataliki, jakija žywuć u Biełarusi i haworać mowaj biełaruskaj, heta üsiožtaki nie Palaki, što sapraŭdy jany Rasiejcy i što u kaściele u dadatkowych nabaženstwaah pawinna dla ich užywacca mowa rasiejskaja, a praz heta pawinna adbywacca zbližeńnie z Prawasłaŭjem i urešcie dałučeńnie ich da Prawasłaŭja. Woś-ža, kali ŭ 70-ch i 80-ch hadoch XIX stalećcia rasiejski urad pawioŭ u kirunku hetkich swaich dumak palityku na Biełarusi, kataliki Biełarusy jašče bolš prylipli da adnawiernaj polščyny i nawat užo pačali kazać ab sabie, što jany polskija, što jany polskaj wiery. I woś praz wusny Bahušewiča Biełarus katalik Maciej ab hetym nam i hawora. Na pytańnie staršyni kazakoŭ, chto jon taki, Maciej adkazwaje:<noinclude></noinclude> c3v5xa6fpeewnqfkdxpafo9zf19uw9t 88286 88246 2022-08-20T10:26:16Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>žyćcio na hruncie šyrejšym, na hruncie histaryčna-palityčnym. Biełaruski siarmiažny narod, zdradžany swaimi aświečanymi klasami-bajarstwam, duchawienstwam i miaščanstwam jašče za časaŭ polskaha nad Biełarusiaj panawańnia, zahubiŭ swoj nacyjanalny woblik i wiedaŭ ab sabie tolki toje, što jon tutejšy, nijaki tam prybyš, adwiečny žychar swajho kraju. Kali-ž na Biełaruś pryšło panawańnie Rasiei, pałažeńnie Biełarusa ŭ jaho nacyjanalnym żyćci pačało źmianiacca jašče bolš na horšaje. Zacirańnie biełaruskaha imieni pačało jašče bolš uhłyblacca. Pieršyja šahi rasiejskaj palityki da Biełarusaŭ pašli ŭ kirunku zaličańnia Biełarusaŭ, dziela adnarodnaści wiery, prawasłaŭnych da Rasiejcaŭ, a katalikoŭ da Palakoŭ. Hetkaja rasiejskaja palityka, užo i tak apalačanyah katalikoŭ Biełarusaŭ, dalej papichała ŭ polskija abojmy, a prawasłaŭnych - u rasiejskija. Kali-ž ŭ 1839 h. nastupiła skasawannie Unii i pryšło žorstkaje nawaročwańnie Biełarusaŭ unijataŭ na rasiejskaje Prawasłaŭje, jany, ratujučy swaju wieru, kidali abrad uschodni, prymali łacinski, zabiwalisia jašče dalej pad kryły polskaści i pawialičwali rady katalikoŭ Biełarusaŭ, jakim urad, uwažajučy ich uścia-ž za Palakoŭ, u polskim łacinstwie dawaŭ jašče supakoj. Ale pośle druhoha polskaha paŭstańnia (1863), rasiejskaja palityka pryšła da prakanańnia, što tyja kataliki, jakija žywuć u Biełarusi i haworać mowaj biełaruskaj, heta ŭsiožtaki nie Palaki, što sapraŭdy jany Rasiejcy i što u kaściele u dadatkowych nabaženstwaah pawinna dla ich užywacca mowa rasiejskaja, a praz heta pawinna adbywacca zbližeńnie z Prawasłaŭjem i urešcie dałučeńnie ich da Prawasłaŭja. Woś-ža, kali ŭ 70-ch i 80-ch hadoch XIX stalećcia rasiejski urad pawioŭ u kirunku hetkich swaich dumak palityku na Biełarusi, kataliki Biełarusy jašče bolš prylipli da adnawiernaj polščyny i nawat užo pačali kazać ab sabie, što jany polskija, što jany polskaj wiery. I woś praz wusny Bahušewiča Biełarus katalik Maciej ab hetym nam i hawora. Na pytańnie staršyni kazakoŭ, chto jon taki, Maciej adkazwaje:<noinclude></noinclude> cfiesa6w948ad9hy256es7phm3i8ca7 88292 88286 2022-08-20T10:31:56Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>žyćcio na hruncie šyrejšym, na hruncie histaryčna-palityčnym. Biełaruski siarmiažny narod, zdradžany swaimi aświečanymi klasami-bajarstwam, duchawienstwam i miaščanstwam jašče za časaŭ polskaha nad Biełarusiaj panawańnia, zahubiŭ swoj nacyjanalny woblik i wiedaŭ ab sabie tolki toje, što jon tutejšy, nijaki tam prybyš, adwiečny žychar swajho kraju. Kali-ž na Biełaruś pryšło panawańnie Rasiei, pałažeńnie Biełarusa ŭ jaho nacyjanalnym žyćci pačało źmianiacca jašče bolš na horšaje. Zacirańnie biełaruskaha imieni pačało jašče bolš uhłyblacca. Pieršyja šahi rasiejskaj palityki da Biełarusaŭ pašli ŭ kirunku zaličańnia Biełarusaŭ, dziela adnarodnaści wiery, prawasłaŭnych da Rasiejcaŭ, a katalikoŭ da Palakoŭ. Hetkaja rasiejskaja palityka, užo i tak apalačanyah katalikoŭ Biełarusaŭ, dalej papichała ŭ polskija abojmy, a prawasłaŭnych - u rasiejskija. Kali-ž ŭ 1839 h. nastupiła skasawannie Unii i pryšło žorstkaje nawaročwańnie Biełarusaŭ unijataŭ na rasiejskaje Prawasłaŭje, jany, ratujučy swaju wieru, kidali abrad uschodni, prymali łacinski, zabiwalisia jašče dalej pad kryły polskaści i pawialičwali rady katalikoŭ Biełarusaŭ, jakim urad, uwažajučy ich uścia-ž za Palakoŭ, u polskim łacinstwie dawaŭ jašče supakoj. Ale pośle druhoha polskaha paŭstańnia (1863), rasiejskaja palityka pryšła da prakanańnia, što tyja kataliki, jakija žywuć u Biełarusi i haworać mowaj biełaruskaj, heta ŭsiožtaki nie Palaki, što sapraŭdy jany Rasiejcy i što u kaściele u dadatkowych nabaženstwaah pawinna dla ich užywacca mowa rasiejskaja, a praz heta pawinna adbywacca zbližeńnie z Prawasłaŭjem i urešcie dałučeńnie ich da Prawasłaŭja. Woś-ža, kali ŭ 70-ch i 80-ch hadoch XIX stalećcia rasiejski urad pawioŭ u kirunku hetkich swaich dumak palityku na Biełarusi, kataliki Biełarusy jašče bolš prylipli da adnawiernaj polščyny i nawat užo pačali kazać ab sabie, što jany polskija, što jany polskaj wiery. I woś praz wusny Bahušewiča Biełarus katalik Maciej ab hetym nam i hawora. Na pytańnie staršyni kazakoŭ, chto jon taki, Maciej adkazwaje:<noinclude></noinclude> 85h5omtoci5k93otadf48cytcgwey67 104 20572 88247 58316 2022-08-20T08:59:59Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>,,Tutejšy, kažu ja, swoj čaławiek, Syn baćki swajho, a baćka dziaciej, Tut i radziŭsia, tut i žywu wiek, Jurkam zwać baćku, a ja dyk Maciej".</poem> Ale tamu mała hetaha, jamu nie ab heta idzie, - ,,Jon kipić horaj, pytajučy łaje, Kryčyć i bjecca i ŭ twar šturchaje. - Dy chto ty, dy chto ty - ci ruski, ci nie... Da ty - jon kaža mnie - wiery jakoj? Ci ty prasłaŭny, ci ty palak?"</poem> Maciej dalej jašče prabuje rastłumačyć jamu, što jon, jak užo kazaŭ, jość tutejšy čaławiek, ale za heta kazakmisyjanar łupcuje jaho nahajkaj, dyk Maciej i kaža: <poem>,,Ja kažu betak: kali-ž užo tak, Što waspan bjessia biaz daj pryčyny, To musić i praŭda, što ja palak I budu palak ja ad hetaj hadziny".</poem> Urešcie horki raskaz swoj Maciej zawiaršaje sławami: <poem>Woś tak to chryścili mianie kazaki Z tutejšaha, dy ŭ palaki!"</poem> Sapraŭdy, u hetym wiersy Fr. Bahušewič pamastacku, poŭny ahidy i horkaj satyry, pakazaŭ nam, jak carskaja palityka Biełarusaŭ prawasłaŭnych z „tutejšych" pierarablała na Rasiejcaŭ, a Biełarusaŭ katalikoŭ, z tychža "tutejšych" na Palakoŭ, atkrywajučy prad narodam badaj najhlybiejšuju ranu ŭ nacyjanalnym žyćci jahonym i hetym budziačy ŭ im hłybokaje abureńnie na hetki prosta žudasny narodny los swoj. Słowam, z usiaho hetaha, što my ŭ duža ahraničanaj miery skazali ab narodnictwie Fr. Bahušewiča, jasna rysujecca ŭ dušy našaj strojny i jarki abraz Wialikaha Biełarusa narodnika patryjota.<noinclude></noinclude> kehy2crycj0tfzi3wfcd6bmu1e44nnh 104 20573 88249 58317 2022-08-20T09:03:48Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> V. FR. BAHUŠEWIČ I SOCYJALNYJA IDEAŁY. Nie adny narodna-patryjotyčnyja piaje pieśni Fr. Bahušewič, ''piaje jon takža i pieśni socyjalnyja'', nastrojena jaho dumka ŭ wialikaj miery i na matywy hramadzkija. Ale ahułam treba skazać, što matywy nacyjanalnyja i socyjalnyja ŭ Fr. Bahušewiča łučacca razam i adzin druhoha dapaŭniajuć. Praŭda, u asnowu adradžeńnia biełaruskaha narodu Bahušewič kładzie jaho mowu, jak dušu jaho nacyjanalnaści, ale adnačasna raskrywaje prad narodam usie jaho złybiedy socyjalnyja, jakich, jak kaža prosty haspadarski rozum, kali narod nie pazbudziecca, nie adrodzicca i nacyjanalna. I sapraŭdy, praca dziela poŭnaha adradžeńnia narodu ŭ kirunku wyklučna socyjalnym, choć i daść časta jamu karyści materjalnyja, dyk u wapošnim wyniku nastupić śmierć nacyjanalnaja hetaha narodu i, što za hetym idzie, uznoŭ paniawoleńnie socyjalnaje. Z druhoha-ž uznoŭ boku praca dla hetaha adradžeńnia narodu wyklučna ŭ kirunku tolki nacyjanalnym, nie rażbiwajučy socyjalnaj niawoli, nia snujučy prad narodam idealu socyjalnaj sprawiadliwaści i woli, nie zmahajučysia za štodzienny chleb dla jaho, praca takaja da henaj mety - poŭnaha adradžeńnia narodu takža dawiaści nia moža. Asabliwa heta praŭdziwaje u žyćci narodu biełaruskaha. Dyk zrazumiełaja reč, što Bahušewič, duša jakoha, jak lustra adbiwała hetaje žyćcio, u tworčaści swajej miž matywami nacyjanalnymi i socyjalnymi ahulam kažučy, rezkaj linii nie prawodziŭ i snuje ich pierawažna razam, upieramiežku. Woś-ža paznajomiŭšysia z Bahušewičam, jak z narodnikam-patryjotam, paznajomimsia z im takža, jak z hramadzianinam, jak baraćbitom za lepšuju dolu narodu. Biednata narodu ekanamičnaja, padniawoleńnie hramadzkaje stali ŭdziačnym pradmietam pieśniaŭ-dumkaŭ Fr. Bahušewiča. Pradusim, jak bačym z wieršu "Hora", adahnać ad siabie dumaje piaśniar narodnaje hora. Kidaje jon jaho ŭ rečku, u wahoń, wiazie ŭ les i prywiazwaje da pnia,<noinclude></noinclude> 0fv0upsz3qbvuevuu8h4hvq550atzx1 88293 88249 2022-08-20T10:32:24Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> V. FR. BAHUŠEWIČ I SOCYJALNYJA IDEAŁY. Nie adny narodna-patryjotyčnyja piaje pieśni Fr. Bahušewič, ''piaje jon takža i pieśni socyjalnyja'', nastrojena jaho dumka ŭ wialikaj miery i na matywy hramadzkija. Ale ahułam treba skazać, što matywy nacyjanalnyja i socyjalnyja ŭ Fr. Bahušewiča łučacca razam i adzin druhoha dapaŭniajuć. Praŭda, u asnowu adradžeńnia biełaruskaha narodu Bahušewič kładzie jaho mowu, jak dušu jaho nacyjanalnaści, ale adnačasna raskrywaje prad narodam usie jaho złybiedy socyjalnyja, jakich, jak kaža prosty haspadarski rozum, kali narod nie pazbudziecca, nie adrodzicca i nacyjanalna. I sapraŭdy, praca dziela poŭnaha adradžeńnia narodu ŭ kirunku wyklučna socyjalnym, choć i daść časta jamu karyści materjalnyja, dyk u wapošnim wyniku nastupić śmierć nacyjanalnaja hetaha narodu i, što za hetym idzie, uznoŭ paniawoleńnie socyjalnaje. Z druhoha-ž uznoŭ boku praca dla hetaha adradžeńnia narodu wyklučna ŭ kirunku tolki nacyjanalnym, nie raźbiwajučy socyjalnaj niawoli, nia snujučy prad narodam idealu socyjalnaj sprawiadliwaści i woli, nie zmahajučysia za štodzienny chleb dla jaho, praca takaja da henaj mety - poŭnaha adradžeńnia narodu takža dawiaści nia moža. Asabliwa heta praŭdziwaje u žyćci narodu biełaruskaha. Dyk zrazumiełaja reč, što Bahušewič, duša jakoha, jak lustra adbiwała hetaje žyćcio, u tworčaści swajej miž matywami nacyjanalnymi i socyjalnymi ahulam kažučy, rezkaj linii nie prawodziŭ i snuje ich pierawažna razam, upieramiežku. Woś-ža paznajomiŭšysia z Bahušewičam, jak z narodnikam-patryjotam, paznajomimsia z im takža, jak z hramadzianinam, jak baraćbitom za lepšuju dolu narodu. Biednata narodu ekanamičnaja, padniawoleńnie hramadzkaje stali ŭdziačnym pradmietam pieśniaŭ-dumkaŭ Fr. Bahušewiča. Pradusim, jak bačym z wieršu "Hora", adahnać ad siabie dumaje piaśniar narodnaje hora. Kidaje jon jaho ŭ rečku, u wahoń, wiazie ŭ les i prywiazwaje da pnia,<noinclude></noinclude> 7ltz17yc3enpxr8kc0jb4on3yxzbn1p 104 20574 88250 58318 2022-08-20T09:09:24Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>zakopywaje ŭ ziamlu, wiazie ŭ Ameryku, ale ničoha nie pamahaje hora ŭścia-ž da jaho waročajecca: <poem>...,,Niama pakoju: Z horam loh i z horam ŭstaŭ, Musić Boh jaho z dušoiu Razam woźmie, razam daŭ".</poem> Nia mohučy adahnać ad siabie hora, piaśniar astajecca z im i wykazwaje ŭsiu žudaść jaho. U wieršy "Durny mužyk, jak warona" śmiajecca piaśniar z doli Biełarusa, śmiajecca horka, praz ślozy. <poem>„Dyk kryčycie-ž, bicie ŭ zwony: Durny mužyk, jak warona!"</poem> Bo jak-ža nie śmiajacca i nia płakać! - pracuje narod ciažka, pracuje biespatolna, ale z pładoŭ pracy jahonaj karystajuć inšyja, a sam jon uścia-ž ciomny, hałodny, apuščany, pahardžany. <poem>„Hladzi, hory parazryty, A čyhunkaj świet abwity: Ŭsio z mužyckaj ciažkaj pracy, Usie jeduć u pałacy, U mužyka-ž niama bileta! Ci-ž nia durań mužyk heta?"</poem> Na takoje niesprawiadliwaje hramadzkaje žyćcio Biełarusa piaśniar u wieršy „Boh nia roŭna dziele" aburajecca da hłybini serca, dy jšče jarčej wyražaje halitu Biełarusa, raŭniajučy jaje z bleskam i lišnim dastatkam panujučych klasaŭ. <poem>„Čym to dziejecca na świecie, Što níarouna dziele Boh? Adzin chodzie u sajecie, U zołacie z pleč da noh, A druhomu, kab prykrycca Choć anučaj wielki trud; Uwieś jak rešata ćwicicca, Adny łaty, adzin brud!"...</poem> Paniawoleńnie hramadzkaje papichaje narod u dalejšuju niadolu, u proćmu zaniepadu takža maralnaha. Niazwyčajna wobrazna, wostra i hnieŭna wykazwaje heta piaśniar u wiersy, „Čaho biažyš, mužyčok".<noinclude></noinclude> 9wxzwsfezvsy4kzwuy4v3ers58ddn1o 104 20575 88251 58319 2022-08-20T09:15:19Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>,,Čaho ty pješ, mužyčok? - Bo ja chleba nia jem. Za što ty bješ, mužyčok? - Bo ja sam toje mieŭ. Na što ty kraŭ, mužyčok? - Bo swajho ja nia znaŭ. Čaho ty łhaŭ, mužyčok, - Bo chtoś praŭdu ukraŭ"... Cierpić narod pradusim ad panoŭ, jakija, zdradziušy jaho i pierajšoŭšy na słužbu čužyncam, pawoli i sami zdemaralizawalisia ad zbytkaŭ, stracili čeść čaławieka i stalisia hodnyja i pahardy i žalu, a narod dalej znosiŭ kryčačuju niesprawiadliwaść swajho pałažeńnia. Jarka maluje piaśniar usio heta, u wiersy "Niemiec", apiswajučy, jak ad pana dwor pierachodziŭ z ruk u ruki, da žyda i da niemca i apisańnie heta kančaje horkaj uwahaj: <poem>„Žyd panam zrabiŭsia, Niemiec jašče bolšy, A mužyk byŭ holy, - ciapier jašče holšy!</poem> Bačyŭ takža Fr. Bahušewič, skolki hramadzkaha hora pieražywaje Biełarus ad čužoj, warožaj, biazdušnaj carskaj biurokracyi, ad uradaŭ, ad čynawiectwa i ŭ tworach swaich prypaminaŭ heta narodu. Woś adzin biaz daj pryčyny, jak apiswaje wierš "Jak praŭdy šukajuć", upisany ŭ świedki i abwinawačany, pa sudoch <poem>"Ad Kalad až da Pakrowa chadziŭ", "Što mieŭ, to pradaŭ, pierajeŭ, Pa sudoch ahaleŭ, Jak šeść razaŭ zhareŭ",</poem> druhi daje ŭradoŭcu chabara, jak bačym z wieršu „U sudzie" i praz taho-ž uradoŭca pad sud addajecca: <poem>"A akcyznik Jaśkoŭ braŭ z jabo kubana, Dyj danios, dyj zławiu, jak toj wouk barana. A brachaŭ, dyk brachaŭ i siabie ŭsio chwaliŭ, A taho-ž nie skazaŭ, jak Panturku daiŭ",</poem> hety, jak pakazwaje wierš "Kiepska budzie", cierpić sapraŭdnaje piekła pa wastrohach wialikaj Rasiei za toje, što budučy nia ŭpisany ŭ metryki, padazrajecca čy-<noinclude></noinclude> 55tp0m6yawrw2itfmw02fp5lzoj0idg 88252 88251 2022-08-20T09:15:35Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>,,Čaho ty pješ, mužyčok? - Bo ja chleba nia jem. Za što ty bješ, mužyčok? - Bo ja sam toje mieŭ. Na što ty kraŭ, mužyčok? - Bo swajho ja nia znaŭ. Čaho ty łhaŭ, mužyčok, - Bo chtoś praŭdu ukraŭ"...</poem> Cierpić narod pradusim ad panoŭ, jakija, zdradziušy jaho i pierajšoŭšy na słužbu čužyncam, pawoli i sami zdemaralizawalisia ad zbytkaŭ, stracili čeść čaławieka i stalisia hodnyja i pahardy i žalu, a narod dalej znosiŭ kryčačuju niesprawiadliwaść swajho pałažeńnia. Jarka maluje piaśniar usio heta, u wiersy "Niemiec", apiswajučy, jak ad pana dwor pierachodziŭ z ruk u ruki, da žyda i da niemca i apisańnie heta kančaje horkaj uwahaj: <poem>„Žyd panam zrabiŭsia, Niemiec jašče bolšy, A mužyk byŭ holy, - ciapier jašče holšy!</poem> Bačyŭ takža Fr. Bahušewič, skolki hramadzkaha hora pieražywaje Biełarus ad čužoj, warožaj, biazdušnaj carskaj biurokracyi, ad uradaŭ, ad čynawiectwa i ŭ tworach swaich prypaminaŭ heta narodu. Woś adzin biaz daj pryčyny, jak apiswaje wierš "Jak praŭdy šukajuć", upisany ŭ świedki i abwinawačany, pa sudoch <poem>"Ad Kalad až da Pakrowa chadziŭ", "Što mieŭ, to pradaŭ, pierajeŭ, Pa sudoch ahaleŭ, Jak šeść razaŭ zhareŭ",</poem> druhi daje ŭradoŭcu chabara, jak bačym z wieršu „U sudzie" i praz taho-ž uradoŭca pad sud addajecca: <poem>"A akcyznik Jaśkoŭ braŭ z jabo kubana, Dyj danios, dyj zławiu, jak toj wouk barana. A brachaŭ, dyk brachaŭ i siabie ŭsio chwaliŭ, A taho-ž nie skazaŭ, jak Panturku daiŭ",</poem> hety, jak pakazwaje wierš "Kiepska budzie", cierpić sapraŭdnaje piekła pa wastrohach wialikaj Rasiei za toje, što budučy nia ŭpisany ŭ metryki, padazrajecca čy-<noinclude></noinclude> lmzdcc7rqyfzjx5yzy1g7pw5qtsemqx 104 20576 88253 58320 2022-08-20T09:19:57Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>nawiectwam, što skrywajecca ad wojska, a jakoha tłumačeńni, chto jon - całkom pad uwahu nie biarucca: <poem>...,,Lepšy ŭ chacie choład, U darozie wielki hoład, Najciažejša praca ŭ poli, Jak u toj astrožnaj doli!... Papytalisia, raskuli i dadomu paciahnuli. A mnie kaža: ty, bradziažka, Schawaŭ zwańnie, budzie ciažka, Sorak rozah, potym roty, Skažy lepiej, - adkul, chto ty? A ŭsio piša, piša, piša I nahoj usio kałyša",</poem> heny ŭznoŭ, jak čytajem u wieršy "Wastroh", traplaje ŭ turmu tolki za toje, što praz niaświedamaść, aručy swaju niwu, złamaŭ słupok, što stajaŭ sparachnieušy pry hranicy jaho pola i, straciušy ciarpliwaść pry śpisawanni ŭradnikam pratakołu, čynna jaho zniawažyŭ: <poem>„Dyk mianie ŭ wastrob toj-ža čas zapiarci I sudzić najsražej pa wialikaj staćci!",</poem> a inšy ŭrešcie, jak bačym z wieršu "Skacinnaja apieka", byŭ bity za niaŭwažnaje abchodžańnie z kaniom, pasadžany na kolki dzion u wastroh, a koń toj za hety čas zdoch, bo nichto nie pakarmiŭ jaho. <poem>"Wot dyk dažyŭsia! I znali-b ich złydni, Što i nad kabyłaj takaja apieka, Što z holadu zdochła, pastajaŭšy try dni, Ale bić nia možna! Mianie-ž, čaławieka, Zbili, jak chacieli i dabro mnie hinie, I niama apieki nada mnoj nijakaj"...</poem> Fr. Bahušewic, wykazwajučy narodu jaho ciažkoje socyjalnaje pałažeńnie, winu takoha pałažeńnia bačyć nie ŭ narodzie, a ŭ tych warožych siłach, jakija narod akružali. Aprača pryčyn charaktaru čysta palityčna-ekanamičnaha, takoj blizkaj pryčynaj byŭ niedachwat aświty. Z jakoj achwotaj išou-by Biełarus da aświety, kali-b jana była padana ŭ rodnaj mowie i kali-b atkryła wočy narodu, rysuje nam wierš "Nia čurajsia".<noinclude></noinclude> 48xg4vxzyv90rf6ztgc1blnt67bnfd0 104 20577 88254 58321 2022-08-20T09:24:28Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>,,Nia dziwisia, panok, jak žywu Mnie nichto nie pamoh budawać, Choć laniwym na świecie sływu, A mahu świet karmić - hadawać. Ty-ž paznaŭ, što u knižkach staić; A tam rozumu šmat ad wiakoŭ I ŭsio možaš pa knižkach rabić, A hdzie-ž knižka dla nas, mužykoŭ?" "Strašnaja praŭda! - kaža piaśniar naš Kaz. Swajak, razwažajučy hety wiers. - Usie, chto waładaŭ nami, tolki staralisia wyssać z trudu našaha najbolšuju karyść, a kali stawili jakuju budoŭlu dla kultury, dyk mieryli jaje na swoj kapył i na jaho kroili duchoŭnyja i ekanamičnyja patreby Biełarusa. I woś dziwa! Najpierš botam na hety kapył staŭsia naš niekališni prawadyr hramadziansta-biełaruski šlachcic, a paśla na toj-ža kapył pašoŭ mieščanin, a ŭ kancy pryjšła čarada i na sielanina. Ale hety schamianuŭsia, žachnuŭsia, bačačy, jak daloka zajšli šaŭcy duš ludzkich i - jak Bahušewič - kinuŭ swaim prawadyrom u wočy zdradu i... pajšoŭ swajej darohaj".<ref>Fr. Bahušewič piaśniar biełaruski. "Krynica", 1920, Nr Nr. 2, 3, 4 i 5.</ref> Nia hledziačy adnak na biespraświetnuju ciemnatu, jakaja spawiła dušu Biełarusa, duša heta kryje ŭ sabie šmat świedamaści ab swaim pałažeńni, šmat hłybokaj pryrodnaj mudraści. Praz usie hetyja hramadzkija złybiedy, u jakich apynuŭsia Biełarus, piaśniar bača, što usio-ž jany niazdolny całkom zabić u narodzie pačućcia sprawiadliwaści, pačućcia tej kryŭdy, jakuju jon znosiŭ, zabić lepšaj častki dušy narodu. Wiers "Woŭk i awiečka" apiswaje, jak woŭk, zabraŭšy barančyka, prychodzie da matki, prosiačy jaje, kab jana pašła ŭ adwiedziny da synka, kab pahladzieła, jak jamu ŭ waŭkoŭ dobra, jak jon užo susim staŭsia da ich padobnym. Ale awiečka waŭka paznała i jaho namowaŭ nie pasłuchała. <poem>"I awiečka, choć durnaja, A waŭka paznaje" - kaža piaśniar.</poem><noinclude></noinclude> 641t26kvpvt9511q56wbay04do5p193 88255 88254 2022-08-20T09:24:45Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>,,Nia dziwisia, panok, jak žywu Mnie nichto nie pamoh budawać, Choć laniwym na świecie sływu, A mahu świet karmić - hadawać. Ty-ž paznaŭ, što u knižkach staić; A tam rozumu šmat ad wiakoŭ I ŭsio možaš pa knižkach rabić, A hdzie-ž knižka dla nas, mužykoŭ?"</poem> "Strašnaja praŭda! - kaža piaśniar naš Kaz. Swajak, razwažajučy hety wiers. - Usie, chto waładaŭ nami, tolki staralisia wyssać z trudu našaha najbolšuju karyść, a kali stawili jakuju budoŭlu dla kultury, dyk mieryli jaje na swoj kapył i na jaho kroili duchoŭnyja i ekanamičnyja patreby Biełarusa. I woś dziwa! Najpierš botam na hety kapył staŭsia naš niekališni prawadyr hramadziansta-biełaruski šlachcic, a paśla na toj-ža kapył pašoŭ mieščanin, a ŭ kancy pryjšła čarada i na sielanina. Ale hety schamianuŭsia, žachnuŭsia, bačačy, jak daloka zajšli šaŭcy duš ludzkich i - jak Bahušewič - kinuŭ swaim prawadyrom u wočy zdradu i... pajšoŭ swajej darohaj".<ref>Fr. Bahušewič piaśniar biełaruski. "Krynica", 1920, Nr Nr. 2, 3, 4 i 5.</ref> Nia hledziačy adnak na biespraświetnuju ciemnatu, jakaja spawiła dušu Biełarusa, duša heta kryje ŭ sabie šmat świedamaści ab swaim pałažeńni, šmat hłybokaj pryrodnaj mudraści. Praz usie hetyja hramadzkija złybiedy, u jakich apynuŭsia Biełarus, piaśniar bača, što usio-ž jany niazdolny całkom zabić u narodzie pačućcia sprawiadliwaści, pačućcia tej kryŭdy, jakuju jon znosiŭ, zabić lepšaj častki dušy narodu. Wiers "Woŭk i awiečka" apiswaje, jak woŭk, zabraŭšy barančyka, prychodzie da matki, prosiačy jaje, kab jana pašła ŭ adwiedziny da synka, kab pahladzieła, jak jamu ŭ waŭkoŭ dobra, jak jon užo susim staŭsia da ich padobnym. Ale awiečka waŭka paznała i jaho namowaŭ nie pasłuchała. <poem>"I awiečka, choć durnaja, A waŭka paznaje" - kaža piaśniar.</poem><noinclude></noinclude> l45dmkuqpd1ma9u2by1ykg1ewb7xl3z 104 20578 88256 58322 2022-08-20T09:29:42Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Sapraŭdy, za durnuju awiečku byŭ užo narod naš uwažany, ale jak-ža mylaŭsia toj, chto tak dumaŭ! Biełarus urešcie, jakoha za hniły kałok toj u wastroch asudzili, słuchajučy swajho abwinawačańnia dumaŭ. <poem>,,Čytaje jon hetak, a mnie dyk zdajecca, Što z našaha brata i praŭdy śmiajecca"...</poem> "Składanaja historyja Biełarusi - kaža K. Swajak, - choć mała chto ab jej pisaŭ i mała chto pisaŭ ab jej sprawiadliwa. Składanaja jana, kali wyrabiła taki charaktar čaławieka, jakoha typ dajeć nam Bahušewič u swaich wieršach. Taki cichi nastroj na woka, a kolki schawanaj mocy i siły; taki žurliwy, až da bieznadziejnaści, a kolki świetłych dumak i mudraści! Budźcie łaskawy, źbiarycie z paezii Bahušewiča ŭsie prykazki i wyražeńnia prostaj narodnaj mudraści, a nia treba budzie i Salamona. Možna skazać biez źwialičeńnia, što Biełarus, nia majučy aświety i knižki, mieŭ jaje adnak z samoha žyćcia, jakoje wučyła jaho, jak tłumačyć roznyja prajawy ludzkoha zmahańnia za byt. Maje jon zakrytyja wočy, kab dziwić toje strojnaje charastwo pryrody, jakoje pawodle jaho dumki, musić mieć niejkaha kiraŭnika dziela ŭtrymańnia paradku miž tysiačami-tysiač stwarenniaŭ. Paradak maralny jość tak patrebny čaławieku, što łomiačy jaho, čaławiek stajecca duchowa ślapym. U hetym ustanoŭlenym Boham ładzie, - pawodle dumki "ргоstaha" čaławieka, najbolš škody robiać "pany", heta znača ludzi, jakich papsawała bahaćcie... Tak, Bahušewič swaimi wieršami pakazuje, što mudraha świetahladu „prostaha" čaławieka nie kranula mačycha złaja dola: što jon nawat u tej złoj doli nawučyusia widzieć mnoha z taho, što "zakryta ad wačej wučonych".<ref>Kaz. Swajak, tam-ža.</ref> Žudasnaje ŭrešcie socyjalnaje pałažeńnie Biełarusa wyklikaje ŭ pieśniara wieru ŭ akančalnuju pieramohu sprawiadliwaści, a tak-ža aburennie na tych, što narod niawolać i spohad da padniawolanaha narodu. Jon bača, ščaśliwa i lohka ŭmirajučym adnaho, a ŭ wialikich trudoch druhoha. Woś što ab hetym znachodzim u wieršy: "Nia usim adna śmierć"<noinclude></noinclude> nq3ztgm6d9yua5mq3vw4u1f84by3kcp 104 20579 88257 58323 2022-08-20T09:33:58Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>,,..Pan rawie, Umirać ani myśle sabie; Až kašulu parwaŭ, koŭdru rwie; I ŭsio hrošy pad brucha hrabie... Ja-ž piarwiej mužyka aprastała, Kaža śmierć - jon dyk lohka ŭmior, Klikaŭ śmierć, bo chleba nia stała, Jon prad tym i ŭ spowiedzi byŭ: Umiraŭ, jak zasnuŭ"...</poem> Padobnyja-ž dumki spatykajem i ŭ wieršy: „Byŭ u čyscy". Piaśniar u čyscy bača najbolš panoŭ, a sialan zusim nia mnoha: <poem>,,Z mužykoù tut nia nadta, kab šmat, A ŭsio bolš dyk bahatych panoŭ. Na ziamli adciarpieŭšy naš brat, Na toj świet, jak pa maśle pajšou!"...</poem> Usio heta dobra, skaža čytać, što Bahušewič pieršy, tak śmieła, hłyboka, wysoka pa miastacku apisaŭ, ci lepš skazać, apłakaŭ niadolu biełaruskaha narodu, wykazaŭ jaje pryčyny, a tak-ža admalawaŭ zdarowuju ab hetym usim dumku taho-ž narodu, ale ci sapraŭdy pakazaŭ jon choć zbolšaha tyja šlachi, što wiaduć narod da wyzwaleńnia, ci klikaŭ jon narod swoj da baraćby za swaju wolu? Woś-ža na słušnaje heta pytańnie, jakoje samo naprašajecca pry bližejšym razhladzie tworstwa Bahušewiča i adkaz na jakoje dla lepšaha paznańnia pieśniara abawiazkawa patrebny, adkazać treba, ahulam kažučy, paćwiardžajuča. Praŭda, Bahušewič nadta mała zaklikaje da čynu, ale zatoje nadta šmat što narodu razjaśniaje. I slušna. Hetak pastupaje Bahušewič, jak hłyboki znaŭca tahočasnych warunkaŭ palityčna-hramadzkaha žyćcia i dušy narodu. Klikać padniawoleny, biazsilny narod da wyzwaleńnia z niawoli, nie pakazaŭšy jamu pradusim ideałaŭ jahonych, nie uświedamiušy jaho, jak śled, nacyjanalna i socyjalna - reč nierealnaja. Woś-ža ŭsiestaronniaje ŭświedamleńnie narodu ab tym, chto jon i ab jaho trahičnym pałažeńni - heta haloŭnaja meta tworstwa Bahušewiča. Piaśniar dobra razumieŭ, što raskryć prad narodam jaho nacyjanalnuju samabytnaść, a tak-ža ŭsio biazdolle, u jakim jon apynuŭsia i pakazać jamu ŭsio heta, jak hańbu jaho, jak ździek, jak niesprawiadliwaść<noinclude></noinclude> hagmwcuduzwveftk557h5rpdv4rlv68 88287 88257 2022-08-20T10:26:56Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>,,..Pan rawie, Umirać ani myśle sabie; Až kašulu parwaŭ, koŭdru rwie; I ŭsio hrošy pad brucha hrabie... Ja-ž piarwiej mužyka aprastała, Kaža śmierć - jon dyk lohka ŭmior, Klikaŭ śmierć, bo chleba nia stała, Jon prad tym i ŭ spowiedzi byŭ: Umiraŭ, jak zasnuŭ"...</poem> Padobnyja-ž dumki spatykajem i ŭ wieršy: „Byŭ u čyscy". Piaśniar u čyscy bača najbolš panoŭ, a sialan zusim nia mnoha: <poem>,,Z mužykoŭ tut nia nadta, kab šmat, A ŭsio bolš dyk bahatych panoŭ. Na ziamli adciarpieŭšy naš brat, Na toj świet, jak pa maśle pajšou!"...</poem> Usio heta dobra, skaža čytać, što Bahušewič pieršy, tak śmieła, hłyboka, wysoka pa miastacku apisaŭ, ci lepš skazać, apłakaŭ niadolu biełaruskaha narodu, wykazaŭ jaje pryčyny, a tak-ža admalawaŭ zdarowuju ab hetym usim dumku taho-ž narodu, ale ci sapraŭdy pakazaŭ jon choć zbolšaha tyja šlachi, što wiaduć narod da wyzwaleńnia, ci klikaŭ jon narod swoj da baraćby za swaju wolu? Woś-ža na słušnaje heta pytańnie, jakoje samo naprašajecca pry bližejšym razhladzie tworstwa Bahušewiča i adkaz na jakoje dla lepšaha paznańnia pieśniara abawiazkawa patrebny, adkazać treba, ahulam kažučy, paćwiardžajuča. Praŭda, Bahušewič nadta mała zaklikaje da čynu, ale zatoje nadta šmat što narodu razjaśniaje. I slušna. Hetak pastupaje Bahušewič, jak hłyboki znaŭca tahočasnych warunkaŭ palityčna-hramadzkaha žyćcia i dušy narodu. Klikać padniawoleny, biazsilny narod da wyzwaleńnia z niawoli, nie pakazaŭšy jamu pradusim ideałaŭ jahonych, nie uświedamiušy jaho, jak śled, nacyjanalna i socyjalna - reč nierealnaja. Woś-ža ŭsiestaronniaje ŭświedamleńnie narodu ab tym, chto jon i ab jaho trahičnym pałažeńni - heta haloŭnaja meta tworstwa Bahušewiča. Piaśniar dobra razumieŭ, što raskryć prad narodam jaho nacyjanalnuju samabytnaść, a tak-ža ŭsio biazdolle, u jakim jon apynuŭsia i pakazać jamu ŭsio heta, jak hańbu jaho, jak ździek, jak niesprawiadliwaść<noinclude></noinclude> p77zs63euimehenz91rltanq556uyvc 104 20580 88258 58324 2022-08-20T09:36:14Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>supiarečnuju z prawam pryrodnym i Božym - heta toje samaje, što i nawučyć narod nie ciarpieć dalej hetkaha swajho pałažeńnia. Dy aprača hetaha padychodu da narodu, jakoha całkom chapaje, kab abudzić narod da lepšaha žyćcia, Bahušewič zusim pazytyŭna kliča narod da baraćby za swaju samastojnaść. U pradmowie da "Dudki" jon zaklikaje narod zachawać swaju mowu biełaruskuju, jak istotnuju aznaku žyćcia jaho. Ale idziom dalej. Woś pryjaždžaje carski ŭradnik i piša pratakoł za pawiernuty praz niaświedamaść hraničny hniły kałok. Aburennie narodu wialikaje. Adzin z ich hetak znamianita pramaŭlaje da ŭradnika praz wusny Bahušewiča: <poem>,,Prybluda, schawajsia, adkul ty pryšou? U nas užo dosyć takich prybyšou, I kožny zhnije, što jak toj koł tut ŭbiŭsia, A zrubleny pień tam zhnije, dzie radziŭsia!"</poem><noinclude></noinclude> 4e51e9c6i2ukehtdnzzj9zmhgtz8i6t 104 20581 88259 58325 2022-08-20T09:42:36Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> A što rabić treba z carskim woraham - prybłudam, piaśniar dalej nia kaža. Kazać heta jon liča lišnim. Jon dobra wiedaje, što narodnaja mudraść biełaruskaja sama dahadajecca, što rabić z takim škodnikam. Uznoŭ-ža Biełarus Alindarka, kinuty ŭ carskuju turmu, razwažaje wolnaść, jak wialikuju cennaść, prypaminajučy ab ptušcy ŭ kletcy, ab lisicy, da kała prywiazanaj, ab hadzinie miadziancy, u šklanym načynni zakrytaj i dumki swaje kiruje da wolnaści čaławieka: <poem>,,Widzieŭ ptušku ja u kletcy, Jak haloŭkaj potul bjecca - Až kryłočkam zatrapoča I skanaje... žyć nia choča!... Raz lisicu adkapaŭšy, Prywiazali my da koła: Stała hryści što papaŭšy, Sabie brucha rasparoła, Rastrybušyłaś na čaści, Kab nia žyć tak, choć prapaści!... Našto hadzinu, miadzianku Puści ŭ šklanaje načynnie Sama siabie biez prastanku Budzie žalić, pokul zhinie!... Jak užo-ž skacina taja, Abo hadzina praklata, I ta canu woli znaje, Sto-ž dla našaha to brata, Mieŭšy rozum nie skaciny, Jak znać wolu my pawinny?"...</poem> Skazana, zdajecca, jasna. Wolnaść narodu pawinny zdabywać my canoj žyćcia swajho, kali inšaha niama wychadu. Dy toj-ža Alindarka hetyja dumki wyskazwaje wyrazna, kali jon hnany z wastrohu ŭ wastroh, apynuŭšysia pad jasnym niebam na ŭłonie pryrody, zapłakaŭ i tak kazaŭ: <poem>"Woś zdajecca-b i nia jeŭšy Byŭ-by syty na swabodzie, Jak toj krolik u harodzie. Tut, zdajecca, i skanaŭby, Za swabodu žyćcio daŭby!"...</poem><noinclude></noinclude> p1rt2u1gtbbsyvyqsfsuc5zh7bhbejp 104 20582 88260 58326 2022-08-20T09:44:15Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Słowam, kali chto choča znajści ŭ Bahušewiča wychad z niawoli dla biełaruskaha narodu šlacham baraćby, šlacham rewalucyi - znajdzie i hetki. U tworach Bahušewiča znachodzim zaklik takža i da rewalucyi dziela narodnaha wyzwaleńnia, ale zaklik hety nie pustoha demahoha, ale narodnaha mudraca, jakim sapraŭdy byŭ piaśniar naš, jaki, jak wiedajem, čynna wystupaŭ prociŭ carskaha paniawolennia. Dobra, musić, razumieje narod dumki swajho narodnaha Baćki, kali, pierawažna ŭ Zachodniaj Biełarusi, šyrokija biełaruskija sialanskija masy twory jaho ŭmiejuć na pamiać, jakija pierachodziać z wusnaŭ u wusny i, kali badaj usie sučasnyja biełaruskija starejšyja pracaŭniki na rodnaj niwie ŭzialisia za płuh dziakujučy "Dudcy" i "Smyku" Bahušewiča, jakija pieršyja adkryli im wočy na toje, što rabić jany majuć, jak syny padniawolnaj Biełarusi.<noinclude></noinclude> 124fdjf7sss76wk1zsi78ws9dqbnql5 104 20583 88261 58327 2022-08-20T09:47:20Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> VI. FR. BAHUŠEWIČ I RELIHIJNA-ETYČNYJA IDEAŁY. Budziačy narod swoj da žyćcia, Fr. Bahušewič u swaich tworach sapraŭdy źwiarnuŭ hetaha narodu ŭwahu na asnaŭnyja padstawy narodnaha adradžeńnia. Wośža hetaj padstawaj, aprača nacyjanalnaha samapačućcia i socyjalnaj sprawiadliwaści, jość takža žyćcio u narodzie relihijnaje. I sapraŭdy, Fr. Bahušewič, jak Baćka duchowy, jak Patryjarch adradžeńnia biełaruskaha narodu, razhladaŭ žyćcio hetaha narodu u cełaści, usiestaronna, nie prapuskajučy ŭ im niwodnaj jaho składowaj asnaŭnoj čaściny. Dyk nia dziwa, što ''ŭ tonach jaho tworčaści čujem takža i tony relihijnyja i etyčnyja''. Ale jak matywy narodnyja i socyjalnyja ŭ Fr. Bahušewiča časta bywajuć miž saboj pieraplecieny i nieraździelnyja, taksama i matywy relihijna-etyčnyja ŭ jaho łučacca časta ŭ niešta adno sucelnaje z matywami hramadzkimi, praz što relihija i etyka ŭ pieśniara źjaŭlajucca elementami ŭsioabymajučymi, źjaŭlajucca tym, čym jany jość sapraŭdy. Relihija dla Bahušewiča nia jość niečym adarwanym, niečym tolki čysta asabistym, ale jość pradusim padstawaj, złučwom i zawiaršeńniem jak žyćcia nacyjanalnaha, tak i ahulam hramadzkaha. U asnowie kožnaj nacyjanalnaści Fr. Bahušewič bača Boha. U pradmowie swajej da „Dudki" jon kaža: ''„Naša mowa dla nas świataja, bo jana nam ad Boha danaja, jak i inšym dobrym ludcam"... '' Dumki hetyja jość wysoka relihijnyja, zhodnyja z dumkaj chryścijanstwa, pawodle jakoha, choć świet i roznyja ŭ im pryrodnyja źjawiščy kirujucca swaimi prawami, ale ŭ asnowie hetych prawoŭ i źjawiščaŭ, a takža aŭtaram ich jość Najwyšejšaja Istota, Pramudry Twarec usiebytu. U relihii piaśniar znachodzie supakoj i rounawahu dušy swajej, kali jaje mučajuć i chwalujuć narodnyja złybiedy. Jak sam pryznajecca ŭ wieršy "Dumka", ciažka jamu na dušy:<noinclude></noinclude> jhgp4luz6e9st2lriuhpebrbis1y4mz 104 20584 88262 58328 2022-08-20T09:51:38Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>"Musić duša čuje jakojeści hora"... Tak ciažka, zdajecca, kab hrechu nie bajaŭsia Ci ŭ piatlu palezby, ci ŭ wadu schawaŭsia-b!"</poem> Da supakoju-ž jon dachodzie, razwažajučy dalej u tym-ža wieršy hetak: <poem>"Choćby bardžej stała, što stacca musie, Kab tak nie ciahnuła za serca, jak lina; Biadawać nia pierša, ja i nie bajusia: Niachaj usio zhinie, dyk duša-ž nia hlina!... Dyk što-ž mnie da toha, čabo mnie žurycca? U mianie nia budzie - znajduć ludzi chleba, Na biadu mnie plunuć, Bohu pamalicca, Da słušnaha času dažywu, jak treba!"</poem> Asabliwa wysoka stawie piaśniar relihiju i etyku i sapraŭdy pamastacku, z dziŭnym realizmam wykazwaje ab ich swaje dumki u wieršy „Chreśbiny Maciuka". Tut aŭtar z wostraj ironijaj, z śmiecham praz ślozy wykazwaje swaju ahidu da ŭžywańnia relihii dziela metaŭ pryziemnych, palityčnych i što hetkaja "relihijnaja palityka", jak niemaralnaja, u wyniku swaim na mocy zakonu reakcyi, wiadzie da skutku adwarotnaha, da skutku jaŭna supiarečnaha, jak z samoj relihijaj, tak i z zwyčajnaj pryrodnaj sprawiadliwaściaj. Woś carskaja čynawiectwa, siarod jakoha ŭ našym krai asabliwa adznačaŭsia kniaź Chawanski, pry pomačy harelki i nahajki zmušaje unijataŭ biełarusaŭ prymać Prawasłaŭje. Prociŭ hwałtaŭ hetych spraciulajucca jany ŭsiej siłaj dušy swajej, wiery swajej nie zdradžajuć, ale zatoje prytuplajuć, a časta i traciać całkom pačućcio swajo nacyjanalnaje. ''"Nu što-ž nadumaŭsia, hatoŭ?'' pytaje Chawanski Biełarusa Macieja, zmušajučy jaho adračysia swajej wiery. <poem>„Nadumaŭś, kažu, kab sto katoŭ Drali mnie skuru, piakli na ahniu, Ja wiery swajej tyki nie źmianiu!"...</poem> Na heta pačuŭsia zahad: padać rozah i pačałosia katawannie Macieja, jaki tak razwažaje: <poem>„I bjuć - nie balić, choć za serca biare: Za što-ž jon mnie heta dy skuru dziare? Jak kryknu ja beta: bej, biciež macniej, Macniejsy ad wiery wašaj Maciej!"</poem><noinclude></noinclude> tuu9z59mojxe5erv7ysi0sjnj4ul5w0 104 20585 88263 58329 2022-08-20T09:55:35Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Pryhoža tut maluje nam piaśniar Biełarusa Macieja, jak typa hłyboka relihijnaha i etyčnaha. Takich Maciejau było u nas lehijony, katoryja nie pałochajučysia fizyčnaj siły z boku carskich uładaŭ, nia zdradzili swajej wiery i adnačasna wykazali, jak pierawaračwańnie Biełarusaŭ na Prawasłaŭje, majučy na mecie lahčej abmaskalić ich, pryčynilasia da spolonizawańnia i zrabiła Biełarusam wialikuju histaryčnuju kryŭdu, na doŭhi čas balamuciačy i łamajučy narodnuju dušu našu. Nia mienš takža wostra praz wusny nawabranca ŭ wiersy "Swaja Ziamla" wystupaje Fr. Bahušewič prociŭ hwaltaŭ u sprawach relihii, prociŭ pustoj farmalistyki ŭ žyćci relihijnym i rysuje pryhožy etyčny typ Biełarusa katalika, stojkaha ŭ swajej wiery, jakoha carskija ŭłady zmušajuć prysiahać u carkwie. <poem>„Ja katalik - kaža jon - hatoŭ pamahać I ludziam i caru daju abiacańnie, Ale prad Boham swaim, u kaściele, Jak Boh prykazaŭ, u swajej wiery, Bo Boh u mianie ŭ sercy tykiele, A wašamu Bohu, dyk treba papiery".</poem> Wiera ŭ Boha, jak u Najwyšejšuju Sprawiadliwaść, jakaja pamahaje pieranosić ciarpieńni i ŭ akančalnym wyniku ludzkich adnosinaŭ zaŭsiody pieramahaje, siamtam jarkaj zorkaj źjaje ŭ tworach Bahušewiča. Kali niezapisanaha ŭ metryki chlapca (wierš „Kiepska Budzie") haniajuć pa wastrohach niawinna, jon, dziakuiučy swajej wiery, z dziŭnym supakojem pieranosie swajo turemnaje žyćcio, poŭny siły duchowaj. <poem>„Abudziŭsia ja z dziwieńnia: Hladzić u ščelačku pramieńnie! Ja padumaŭ - łaska-ž Boža I siudy praleźci moža... Mnie zrabilasia wiasioła, Nie bajusia ja nikoha, Znoŭ ražaniec, "Boh uciečka" Blaju sabie jak, awiečka"...</poem> Ajčym-ža jaho, starajučysia ab zwalnieńnie chłopca, ani na chwilinu nie sumniewajecca ŭ dobry wynik, bo kaža: <poem>„Boh pamoža prociŭ siły, Praŭda wyjdzie, jak z mahiły!"</poem><noinclude></noinclude> 82mnb89x9mn79hnau1pyy66r05wxcc4 104 20586 88264 58330 2022-08-20T09:57:04Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> I sapraŭdy tak chutka stałasia. Chłapiec urešcie apynuŭsia na swabodzie. Hlyboki takža nastroj etyčny, abwiejeny relihijaj, spatykajem u Bahušewiča u wieršy "Chciwiec i skarb na światoha Jana". Woś chciwiec, žadajučy nažyć bahaćcie, źniośsia z złymi duchami, ale ŭ rezultacie byŭ abmanuty i tolki zahubiŭ dušu swaju:<noinclude></noinclude> e0cutx0hkl7t9q79tgdmbrujbzh7sgp 104 20587 88265 58331 2022-08-20T10:00:28Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude><poem>„U miachu ŭsio treski, a hrošy nia stała, A duša za čary na wieki prapała!... Woś chciwaść na hrošy dawiała da zhuby, Niama ŭ świecie lepiej, jak swoj hrošyk luby!"</poem> Ale najbolš hłyboka i ciopła Fr. Bahušewič maluje swaje adnosiny da relihii ŭ wiersy "Praŭda" ŭ hetkaj malitwie da Boha: <poem>„Dyk pašli-ž ty Boža, Praŭdu swaju tuju, Z nieba na ziamielku ślaźmi zalituju! Pasylaŭ ty Syna, - Jaho nie paznali: Mučyli za Praŭdu, siłaj pakanali; Pašli-ž ciapier Ducha, dy pašli biaz cieła, Kab usia ziamielka adnu Praŭdu mieła!"</poem> „Narod biaz wiery - kaža K. Swajak - heta wydumka, a historyja wuča, što narody hinuć razam z ich bahami. Zabijcie ŭ dušy narodu Boha - pierastanie taki narod isnawać. Rymlanie, kali zawajowywali jaki świežy narod - zabirali ŭ jaho bahoŭ, kab tym chutčej źlić jaho ŭ wadnej masie dziaržawy. Chto patrapić zabić Boha ŭ dušy čaławieka, sapsuć jaho malitwu i pracu, toj psuje fundament našaha roźwitku. Na ščaście Biełarus byŭ i jość relihijnym i Bahušewič, adbiwajučy jaho dušu ŭ pieśniach, nia moh jaho zrabić biazwiercam. Relihija zasiadaje ŭ najtajniejšaj hłybinie ducha i ništo nie sarwie našych adnosin da Boha... Bahušewič piaśniar prosty, a jaho pieśnia raźniasłasia pa ŭsim našym Krai, a deklamacyja jaho wieršaŭ wyzywaje ślozy ŭ sialan: tak umieŭ jon zaleźci u dušu našaha brata. I možam u pracy nad Biełarusam užywać roznych sposabaŭ, ale jak wykiniem relihiju sprawa prapaščaja; kažuć, što čaławiek jość z natury relihijny; mo' i praŭda, ale Bielarus wiery nawučyŭsia z žyćcia: kali-b nia wiera u Boha i Jahony Ahlad, treba jamu było-b daŭno ŭžo zrabić samahubstwa. Jon žywie wieraj u tryumf sprawiadliwaści, a tryumf sprawiadliwaści biazbožnaj - śmiechu wart"...<ref>Kaz. Swajak, tam-ža.</ref> Woś-ža hetak Fr. Bahušewič dumaŭ i čuŭ, kali ŭ wieršach swaich tak pryhoža i ciopła adniośsia da relihii.<noinclude></noinclude> 3hxqk05q8smr8cpng7cwxkw746l9820 104 20588 88266 58332 2022-08-20T10:03:05Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> VII. BAHUŠEWIČ, JAK PAET. I tak, jak bačym z papiarednich našych razwažańniaŭ ab Fr. Bohušewiču, źmiest jaho tworaŭ pradusim hramadzki. Apiawaje jon žyćcio Biełarusa nacyjanalnaje, socyjalnaje, relihijna-maralnaje. I reč dziunaja - Bahušewič tak praniaty horam narodu, što strun liry jaho nie kranuli ani krasa pryrody, ani čary žanočaha kachańnia. Dwa hetyja žaroły, jakija zwyčajna dajuć šmat natchnieńnia dla poetyčnaj tworčaści, Bahušewiča nia ŭzrušyli. Nie da ich jamu było! Praŭda, pryrody u niekatorych swaich wieršach Bahušewič krychu datykaje, ale zaraz-ža matywy krasy jaje pieraplataje matywami socyjalnymi. Takim čynam samastojnaha miesca dla pryrody u tworach Bahušewiča nie znachodzim. Matywaŭ-ža ab žanočym kachańni susim tam nie spatykajem. Žančynu Bahušewič maluje z punktu hramadzka-etyčnaha. Jon wostra wyśmiejwaje i hanić žančynu za jaje zwodnictwa i škodnuju jazyčliwaść ("Hdzie čort nia moža, tam babu pašle“ i „Byŭ u Čyscy), i z hłybokaj spahadliwaściaj adnosicca da ŭdawy i da ciažkoj udowinaj doli ("Udawa"), a takža z wialikim pačućciom pašany maluje žančynu, jak matku i patryjotku ("Kałychanka"). Dyk słušna kaža praf. M. Piotuchowič, što na liry Bahušewiča "mocna hučeli tolki struny hramadzkaha aburennia, dla inšych, bolš piaščotnych melodyj heta lira była hłuchaja. Nia ŭ postaci pieknaj i pryhožaj dziaŭčyny z wiankom na haławie, z pachniučymi kwietkami u rukach stanawicca prad nami muza paety, ale ŭ postaci niejkaj schimnicy, dabrawolna pryniaŭšaj na siabie wialiki učynak apiawańnia narodnaha hora. Ad tworaŭ Bahušewiča pawiewaje niejkim ducham mastackaha ascetyzmu".<ref>M. Пioтуxовіч, tam-ža, str. 102.</ref> Ale piarojdziem da razhladu wonkahawa boku tworaŭ Bahušewiča i sposabaŭ jaho pisańnia. Woś-ža pradusim musim adznačyć, što mowa Bahušewičawych tworaŭ - heta biełaruskaja narodnaja mo-<noinclude></noinclude> f4b6640m3z0otrhna52nrgerl024ih7 104 20589 88275 58333 2022-08-20T10:11:29Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>wa Ašmianščyny. Naleža jana da taho asiarodka mowy biełaruskaha narodu, jaki uwajšou u asnowu biełaruskaj mowy literaturnaj. Mowa Bahušewiča dawoli čystaja. Praŭda, spatykajem tam krychu polonizmaŭ, a jašče mienš rusycyzmaŭ, ale heta jak-by świedama, dziela jomkaści, kali apiswaje piaśniar polskich panoŭ, ci maskoŭskich uradoŭcaŭ. „Što datyča formy, dyk najlepš udajecca Bahušewiču - jak dobra śćwiardžaje heta K. Swajak - forma na ład narodnaj pieśni, tak što i twory swaje jon praznačaje na hetu metu. Wieršy ŭ "Dudcy" zdajucca da žalejki, a ŭ "Smyku" da skrypki. I, paminajučy takuju pieśniu, jak ,Swatanaja", jakuju kožnaja wioska moža swajej asobnaj notaj zapiajać, dačakalisia siarod Biełarusaŭ swajej noty pieśni: "Hora" i "Nia čurajsia".<ref>Kaz. Swajak, tam-ža.</ref> I sapraŭdy, u „Smyku“, paśla pieršaha wieršu "Smyk", dziewiać nastupnych - heta wieršy na ład narodnych pieśniaŭ, jakija u niekatorych miajscoch Zachodniaj Biełarusi narod naš piaje, jak swaje ŭžo ŭlasnyja. Zdarałasia heta nam čuć asabista ŭ Dziśnienščynie. Dalej, twory Bahušewiča adznačajucca časta dziunaj wobraznaściaj i symbolikaj. Ab hetym haworać wieršy: "Maja chata", "Chmarki", "Kałychanka" i inš. Spatykajem tam takža wialikaje ŭmieńnie pieśniara niekulkimi karotkimi, ale wielmi darečnymi wyražeńniami admalawać abraz, jaki nazaŭsiody astajecca ŭ pamiaci: <poem>"Usio piša, piša, piša I nahoj usio kałyša"</poem> kaža piaśniar u wieršy "Kiepska budzie" ab tym maładym sudowym uradoucy, što biazdušna wypytywaje wiedamaha ŭžo nam niaščasnaha Alindarku. Abo ŭznou hetak piaśniar dabitna maluje djabła, z jakim zhawarawaŭsia chciwiec: <poem>,,Portački, jak dudki, sam jakiś cybaty, I šklanyja wočy, zzadu chwost kurtaty".</poem> Charakternaj takža rysaj formy poezii Bahušewiča jość lubaść hawaryć nie ad siabie, ale ad niekaha inšaha, ad narodu. Swaju asobu piaśniar chawaje staranna, a hawaryć u swaich wieršach pierawažna zahadwaje na-<noinclude></noinclude> 7u7h728jw2t8t1fvb3p4zyrmqxx0ruy 104 20590 88277 58334 2022-08-20T10:14:31Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>rodu. Hetak zbudawanyja wieršy: "Jak praŭdy šukajuć“, "U sudzie", "Kiepska budzie", "U wastrozie" i šmat inšych. Piaśniar naš hetkim čynam z narodam stanowić niešta adno sucelnaje, niepadzielnaje. Dziela hetaha abrazy žyćcia narodu u paezii Bahušewiča praŭdziwyja, malaŭničyja, jarkija. Hetaja kazaŭby adnalitaść psychiki pieśniara z psychikaj narodu spryjaje jamu zakranuć świet narodnaj fantazii, jak šukańnie u kupalskuju noč skarbu ("Chciwiec i skarb na światoha Jana"), apisannie čyscu ŭ formie narodnaj fantazii ("Byŭ u čyscy"), ašukańnie čaławiekam djabła ("Ballada"). Wielmi takža lubaj formaj tworstawa Bahušewiča żjaŭlajecca satyra, wyśmiejwańnie worahaŭ narodu i ulasnych jaho drennych staron, jak heta bačym u wieršach: "Swatany", "Panskaja laska" "Panskaje ihryšča", "Skacinnaja apieka", "Žydok“, "Dzie čort nia moža, tam babu pašle" i šmat inšych.<noinclude></noinclude> bndi7jibfit878svnwlygjui2os6yqy 88278 88277 2022-08-20T10:16:10Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>rodu. Hetak zbudawanyja wieršy: "Jak praŭdy šukajuć“, "U sudzie", "Kiepska budzie", "U wastrozie" i šmat inšych. Piaśniar naš hetkim čynam z narodam stanowić niešta adno sucelnaje, niepadzielnaje. Dziela hetaha abrazy žyćcia narodu ŭ paezii Bahušewiča praŭdziwyja, malaŭničyja, jarkija. Hetaja kazaŭby adnalitaść psychiki pieśniara z psychikaj narodu spryjaje jamu zakranuć świet narodnaj fantazii, jak šukańnie u kupalskuju noč skarbu ("Chciwiec i skarb na światoha Jana"), apisannie čyscu ŭ formie narodnaj fantazii ("Byŭ u čyscy"), ašukańnie čaławiekam djabła ("Ballada"). Wielmi takža lubaj formaj tworstawa Bahušewiča żjaŭlajecca satyra, wyśmiejwańnie worahaŭ narodu i ulasnych jaho drennych staron, jak heta bačym u wieršach: "Swatany", "Panskaja laska" "Panskaje ihryšča", "Skacinnaja apieka", "Žydok“, "Dzie čort nia moža, tam babu pašle" i šmat inšych.<noinclude></noinclude> cs169h92tvraw887ops2m8o4i0e5n22 88294 88278 2022-08-20T10:33:00Z Nejurist 840 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>rodu. Hetak zbudawanyja wieršy: "Jak praŭdy šukajuć“, "U sudzie", "Kiepska budzie", "U wastrozie" i šmat inšych. Piaśniar naš hetkim čynam z narodam stanowić niešta adno sucelnaje, niepadzielnaje. Dziela hetaha abrazy žyćcia narodu ŭ paezii Bahušewiča praŭdziwyja, malaŭničyja, jarkija. Hetaja kazaŭby adnalitaść psychiki pieśniara z psychikaj narodu spryjaje jamu zakranuć świet narodnaj fantazii, jak šukańnie u kupalskuju noč skarbu ("Chciwiec i skarb na światoha Jana"), apisannie čyscu ŭ formie narodnaj fantazii ("Byŭ u čyscy"), ašukańnie čaławiekam djabła ("Ballada"). Wielmi takža lubaj formaj tworstawa Bahušewiča źjaŭlajecca satyra, wyśmiejwańnie worahaŭ narodu i ulasnych jaho drennych staron, jak heta bačym u wieršach: "Swatany", "Panskaja laska" "Panskaje ihryšča", "Skacinnaja apieka", "Žydok“, "Dzie čort nia moža, tam babu pašle" i šmat inšych.<noinclude></noinclude> lbwp4y9tyq9tcqp2cki7qm5bsl3p5i6 104 20591 88279 58335 2022-08-20T10:17:17Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> Karystajecca ŭrešcie Bahušewič u swajej tworčaści žartam, bajkaj pierasypajučy ich bujna biełaruskaj narodnaj pahaworkaj, paraŭnańniem, prykładam. Woś bolš-mienš tyja sposaby, jakich užywaje Bahušewič, kab pradstawić ciažkoje žyćcio biełaruskaha narodu i zaachwocić jaho da žyćcia lepšaha. Dakanaŭ hetaha jon sapraŭdy pamastacku, u sapraŭdy poetyckaj formie. Ale jość i zahany Bahušewičawaha wieršu, choć, praŭda, niaznačnyja. Pradusim u wieršach swaich Bahušewič u mnohich sławach stawić polskija abo rasiejskija naciski. Hałoŭnaj adnak zahanaj jaho tworaŭ jość toje, što jon niezaŭsiody dbaje ab rounaj miery. Nadta mahčyma, što wina u hetym nie aŭtara, a kaho inšaha. Nie zabywajmo, što "Dudka" i "Smyk" drukawalisia zahranicaj, u Krakawie i Paznani, i što wydańniem ich mahli zajmacca ludzi mała znajomyja z biełaruskaj mowaj. Nia majučy adnak nijakich rukapisaŭ pieśniara našaha, trudna sudzić ab hetym. Adnak, nia hledziačy na niekatoryja šurpataści u wersyfikacyi Bahušewiča, jość u jaho mnoha wieršaŭ, jakija swajej miłahučnaściaj, taničnaściaj nia horšyja za wieršy lepšych siańniešnich našych pieśniaroŭ.<noinclude></noinclude> a17v3d6pic5zh94yeo1yg8ne9czp80p 104 20592 88280 58336 2022-08-20T10:18:39Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude> VIII. ZNAČENNIE BAHUŠEWIČA. Słowam, Fr. Bahušewič pieršy ŭ bielaruskim adradžeńni tak hłyboka i usiestaronna i sapraŭdy pamastacku raskryŭ prad narodam usiu trahiedyju jaho žyćcia nacyjanalnaha, socyjalnaha i relihijnaha, a takža hłyboka, jasna i pamastacku pastawiŭ prad narodam u hetych-ža halinach žyćcia wysokija ideały. Dziela hetaha značeńnie Bahušewiča dla bielaruskaha narodu zrazumiełaje. Značeńnie heta, jak kaža naš piśmiennik i pieršy historyk bielaruskaj literatury M. Harecki- "duža wialikaje. Jano wialikaje z histaryčna-literaturnaha pohladu, asabliwa ad ščylnaha źwiazku z našym nacyjanalna-socyjalnym adradžeńniem, duchounym baċkam katoraha i jość Bahušewič. Jon-pieršy ŭsienarodny biełaruski prawadyr i pieršy biełaruski piaśniar-rewolucyjaner. Jon pieršy nacyjanalny biełaruski poet, dahetul adzin z samych wialikich u hetym značeńni... Literaturnaje značeńnie jaho nia było aceniena jak maje być, i cikaŭna, što narod skarej za intelihientnych krytykaŭ pačuŭ jaho wielič. Paškodzili jaho literaturnaj sławie čytańniki-šlachtuny, katoryja pa staroj pamiaci i ŭ bahušewickaj paezii šukali, i ŭ hetym ,,śloznym tonie" znachodzili tolki žarty. Paškodziła joj i adarwanaść Bahušewiča ad maskoŭskaj i polskaj literatury, adsutnaść źwiazkaŭ u paeta z wydatnymi čužymi piśmieńnikami i adsutnaść toj świadomaj bielaruskaj intelihiencyi, katoraja acanila-b pieśniara i ab sławie jaho pierakazała-b čužyncam. Razumiejecca, što pa literaturnaj zdolnaści i tolki pa čysta mastackamu značeńniu z Bahušewičam niama<noinclude></noinclude> oeiusz9c4893hba0jnsjs4exg8wntrc 104 20593 88281 58337 2022-08-20T10:20:54Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>što i raŭnawać našych raniejšych za jaho pieśniarou. Ale i siarod paźniejsych za jaho našych piśmiennikaŭ kali i jość kolki imienniaŭ dužejšych za jaho pa zdolnaści čysta piaśniarskaj, dyk roŭnych jamu pa nacyjanalna-socyjalnaj samabytnaści pakul što nie źjawiłasia, i usie iduć pa toru, dzie jaho śled byŭ pieršy i najdužejšy. Bahušewič skirawaŭ našu literaturu na peŭny naturalistyčny šlach i źwiazaŭ jaje z narodam".<ref>М. Гарэцкі - Гісторыя беларускае літэратуры. Вiльня, 1921, str. 117.</ref> Urešcie musim zaznačyć, što ideały, dadzienyja nam Fr. Bahušewičam, ad śmierci jakoha minuła sioleta 30 hadoŭ, aktualnyja i ciapier, poŭnyja jašče siańnia źmiestu i značeńnia. Dy i nia skora źmiest tworaŭ jaho wyčarpajecca. Staniecca heta tolki tady, kali narod biełaruski dasiahnie toje, da čaho jaho Fr. Bahušewič kliča, kali dasiahnie usiestaronnuju swaju nacyjanalnuju samabytnaść. Tak hłybokija, tak płodnyja dumki Patryjarcha biełaruskaha adradžeńnia Fr. Bahušewiča! Woś-ža siańnia bajawym pawinna być zadańniem pradusim biełaruskaj intelihiencyi zaznajomić šyrokija našy narodnyja masy z tworami Fr. Bahušewiča i samoj stacca nieadłučnym pryjacielem i kulturnym prawadnikom swajho narodu zhodna zaklikam taho-ž narodu praz wusny pieśniara ŭ wieršy: "Nia čurajsia": <poem>"Nia čurajsia mianie, paničok, Što dałoń pakrywajuć mazoli; Mazol pracawitych značok, Nie zarazić ciabie jon nikoli. To medal za trudy i za muku, Nie chwaroba jakaja z zarazy. Nia stydajsia padać ty mnie ruku, Bo na hetaj ruce niama skazy!"...</poem> Uwieś narod biełaruski pawinien čytać i pieračytywać Fr. Bahušewiča i štoraz hłybiej paznawać jaho. A<noinclude></noinclude> p24ma8lfhl3kz3yh0y47xeapofnevak 104 20594 88282 58338 2022-08-20T10:21:59Z Nejurist 840 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Nejurist" /></noinclude>źmiest jahonaha wieršu "Achwiara", jaki jość badaj ahulnaj syntezaj dumak usiej tworčaści Bahušewiča, pakinuty nam jak testament baćki swaim dzieciam, pawinien być adbity na sercach biełaruskaha narodu: <poem>,,Malisia-ž, babulka, da Boha, Kab ja panam nikoli nia byŭ: Nie žadaŭ-by čužoha, Swajo dzieła, jak treba rabiŭ... Kab ludziej pryznawaŭ za bratoŭ, A babactwa swajo mieň za ich, Kab za kraj byŭ umierci hatoŭ, Kab nia prahnuŭ ajčyny čužych. Kab ja Boha swajho nie akpiŭ, Kab nia zdradziŭ za hrošy swoj lud, Kab swajho ja dabra nie prapiŭ I nizašto nia mieŭ čužy trud!"...</poem> Wilnia, 10.X.1930. Ad. Stankiewič.<noinclude></noinclude> 5k7wr5fwfoticpjxza6txsusx2jhn0t 14 24546 88168 69698 2022-08-19T22:11:07Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1954]] [[Катэгорыя:1954]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1954]] j03rt67zz3bsd7ukz6le92n1n817gji 0 24547 88170 69700 2022-08-19T22:12:09Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Яну Райнісу | аўтар = Язэп Пушча | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | крыніца = https://knihi.com/Jazep_Pusca/Viersy.html#chapter133 | анатацыі = | дата = 1957 }} О не, не музы гэты спеў жывы прынеслі, А Беларусь і Латвія з лясоў Наддзвіння. Устрапянулася душа народнай песні, І не сціхае водгулле і пошчак дзіўны. Крышыўся лёд ад бурнай хвалі напрадвесні, У садзе маладым у рост ішлі прышчэпы... Народы нашы чорнай долі здзек атрэслі, І больш гісторыя кайданаў не пачэпіць. Я добра помню дваццаць шосты год у Мінску, Калі Ян Райніс Беларусь абняў аберуч: «Сябры, і мой народ у светлы дзень свой верыць!» Купала здравіцу падняў з паклонам нізкім: «Браты, віном паэзіі сагрэем сэрцы, Народам нашым жыць і жыць, не ведаць смерці!» 5/XІ-1957 г., Чаадаева [[Катэгорыя:Вершы Язэпа Пушчы]] [[Катэгорыя:Творы пра аўтараў]] [[Катэгорыя:Творы 1957 года]] rpufx5ut9fybb3r7l4kqk54s64kfl2n 14 24548 88172 69701 2022-08-19T22:12:59Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1957]] [[Катэгорыя:1957]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1957]] 2fvdtvpcfvqent9q5p65tezwl7jrqxe 14 24554 88174 69708 2022-08-19T22:14:31Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1961]] [[Катэгорыя:1961]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1961]] 8dvtynezf5627isj6rcr5zhd56c0luz 0 24556 88167 69711 2022-08-19T22:10:17Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Смерць тырана | аўтар = Язэп Пушча | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | крыніца = https://knihi.com/Jazep_Pusca/Viersy.html#chapter58 | анатацыі = | дата = 1953 }} Нязвыклы дзень: тыран сканаў, На твары чорная сляза; Яе нікому не злізаць. З касою смерць каля вакна. Яна вартуе, каб не ўстаў Тыран расправу учыняць. Сляза на твары, а чыя? Сказаць пра гэта жах і страх. Народная сляза і кроў: Бацькоў, і матак, і дзяцей. Ён адбіраў жыццё ў людзей І куляй цэліўся у скронь. Вартуй жа, смерць, ўсю ноч і рань, Каб больш не ўстала яго здань. [[Катэгорыя:Вершы Язэпа Пушчы]] [[Катэгорыя:Творы пра Іосіфа Сталіна]] [[Катэгорыя:Творы 1953 года]] knm7yy9plrdn2iwd1zdwqac7dpi7w75 14 24557 88165 69712 2022-08-19T22:08:50Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1953]] [[Катэгорыя:1953]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1953]] 0vwnx3cqqiolece9crgxhff7ydnwjt2 14 24558 88175 69713 2022-08-19T22:14:45Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1962]] [[Катэгорыя:1962]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1962]] 1h8gmxo72ov0ljv6fxy8i9aup38uma2 0 24561 88171 69720 2022-08-19T22:12:44Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Сяргею Ясеніну | аўтар = Язэп Пушча | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | крыніца = https://knihi.com/Jazep_Pusca/Viersy.html#chapter124 | анатацыі = | дата = 1957 }} Іду шырокім окскім плёсам, Пяскі варушацца, не спяць. Ака з маім гамоніць лёсам, І травы устаюць спяваць. Бягуць насустрач песні хвалі, І подых ветру над Акой. Быліны славу захавалі Над гэтай рускаю ракой. Лясы Мяшчэрскія шумелі, Вітаў іх Мурамец Ілья. Паклон вам нізкі, сосны, елі, Паклон, расійская зямля! Твае блакітныя нябёсы Смяюцца сонцам па вясне. Тут часта клён з бярозкай босай Зялёны узнімаюць смех. Тут любяць шапацець асіны, Калі вятры цалуюць іх... Спяваў ад сэрца ты Расіі, І ў сэрцах голас твой не сціх. Ішоў свавольны, светла-русы І маладой вясне быў рад. Любілі мы на Беларусі Твой рускі ў песнях жар і лад. І ты хадзіў на окскіх плёсах, Пяскі слядоў не замялі. Вялікую вясну і восень Уславіў песняй на зямлі. На ніве роднай песні сеяў Пяснярскай шчодраю рукой. Я чую голас твой, Ясенін, Над светлай рускаю ракой! [[Катэгорыя:Вершы Язэпа Пушчы]] [[Катэгорыя:Творы пра аўтараў]] [[Катэгорыя:Творы 1957 года]] qhp89wnibdiyidlsop2i5vcfg07pkxz 0 28744 88153 87177 2022-08-19T19:35:21Z Gleb Leo 2440 Gleb Leo перанёс старонку [[«Залëты», аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча]] у [[«Залёты», аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча]], не пакінуўшы перасылкі wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = "Залёты", аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча | аўтар = Янка Купала | секцыя = Артыкул | папярэдні = | наступны = | крыніца = | год = 1915 }} «ЗАЛЁТЫ», АПЕРЭТКА ВІНЦУКА ДУНІНА-МАРЦІНКЕВІЧА {{Эпіграф|10|...y адраджэнні ўсякага народа (украінцы) тэатр - сіла непамерная, а ў адраджэнні беларусаў, пры іх псіхіцы, пры іх дэмакратызме, ён можа сыграць вялікую ролю. |14|Максім Гарэцкі}} 25 студзеня Беларускі музыкальна-драматычны гурток выставіў на сцэне аперэтку «Залёты», напісаную каля паўвека таму назад (у 1870 г.) праз В. Марцінкевіча, - толькі музыку да слоў аперэткі п. М. Кімант дапасавала цяпер. Змест аперэткі дужа просты: Сабковіч, дабіўшыся праўдай і няпраўдай «з пастуха» да панства, дзеля збольшання свайго багацця хоча жаніцца з Адэляй, дачкой шанаванага ў павеце суддзі. Але дзякуючы сваёй хцівасці, Сабковіч па дарозе ў сваты к Адэлі купляе крадзенага каня, што і губіць яго ў тым часе, калі ён госціць у суддзі. К таму ж Маршалак раскрывае перад суддзёю ўсю горкую мінуўшчыну Сабковіча. Аўтар аперэткі В. Марцінкевіч, сам шляхціц, шчыра стаяў на стражы інтарэсаў гербоўнай шляхты-паноў, і хаця бачыў усе іх недастаткі, усё ж такі ў сваіх творах выказваў думку, што ўся бяда беларускай беднаты паходзіць не ад паноў, а ад панскіх слуг: аканомаў, цівуноў і іншай марноты. Пры шчырай сваёй прыхільнасці да народа Марцінкевіч не мог стаць усёй душою на старане дэмасу, на старане толькі што выпушчанага з-пад панскай няволі мужыка-беларуса. Для Марцінкевіча гэты мужык ёсць мужык: можна даць яму і асвету, можна яму пазволіць дайсці да сякога-такога дабрабыту, але няможна дапусціць яго да раўні з панамі. Нават у сваіх літарацкіх працах гэта дзяльба панскіх ад мужыцкіх душ перабягае скрозь чырвонай нітачкай, асабліва ў творах сцэнічных. Гэтак у «Залётах» паны, і той нават пан з мужыкоў Сабковіч, павінны гаварыць па-польску<ref>«Залëты» у арыгінале напісаны мешанай мовай - беларускай і польскай.</ref>, а толькі слугі іх гавораць па-беларуску, ды нягледзячы на тое, што ў той час шмат дзе па якіх дварах паны гаварылі паміж сабой па-беларуску. Марцінкевіч бачыў, што сярод мужыкоў пачынаецца эвалюцыя, што колькісотлетняя паншчына не забіла да апошняга ў мужыцкай душы жадання падняцца вышэй са свайго паніжэння, са сваёй беднаты-цемнаты. Паяўляюцца сабковічы, тыя сабковічы-мужыкі, што багацеюць дабром з крыўдай для разбагацеўшых паноў на мужыцкім дабры. Калізіі гэтай Марцінкевіч яшчэ не хоча ці не можа ўразумець, яшчэ аўтара не патрапіла захапіць хваля вызвольнага ветру з Захаду. І Сабковіч у «Залётах» - гэта ёсць шэльма з шэльмаў, узвялічаны аўтарам да нейкага горшага гатунку карыкатуры, а не чалавека з яго добрымі і благімі старонамі. Марцінкевіч не мог падмеціць другі сабковічаў, другіх дарабковічаў, дарабковічаў не золата, а духу! А ужо былі на Беларусі і такія, - узяць бы хоць Сыракомлю. Для тых часоў, для сучасных Марцінкевічу чытачоў і слухачоў, «Залёты» напэўна мелі вялікую вартасць, бо напісаны былі не для шырокага беларускага грамадзянства, а толькі для часткі яго, для той касты, што умела чытаць і мела за што хадзіць у тэатры. Для цяперашняга беларускага грамадзянства «Залёты» ёсць ні болей ні меней як сумны ўспамін тых часоў, калі людзі думалі і верылі, што ў адных станоў белая косць у целе, а у другіх - чорная. Сягоння пачынае рунець другая рунь, выходзяць на поле бітвы за лепшую долю для чалавецтва іншыя сабковічы, сабковічы духу, і чакаюць не «Залётаў», а вяселля, на якім бы адбылося вялікае свята, свята беларускай вызваленай з пут векавечных душы. Былі залёты пакляпаць мужычка белай рукой па зморшчаным твары ды паказаць яму, як гэта нягодна выбівацца з мужыкоў у паны, дый толькі залёты і засталіся. Выстаўлены «Залёты» на сцэне былі старанна. Відаць, працаўнікі гуртка не жалелі ні працы, ні часу, каб толькі ўсё добра сышло, каб толькі добра... Але, дзе гэтага «але» няма, апрача двух-трох артыстаў, аб іншых трудна было падумаць, што гэта іграюць беларусы і па- беларуску са сцэны гавораць. Бедная ты мова беларуская, як цябе людзі не ўмеюць шанаваць! Ігра артыстаў была добрая, або, скарэй, добрае старанне, каб добра сыграць. К. Душэўскі пастараўся стварыць Сабковіча такога, які нябожчыку аўтару напэўна падабаўся бы. Ягучанская ў ролі Даміцэлі троху заядавіта, як выпадае для сястры, кпіла з брата, але ўсё ж такі міла вабіла вока сваёй ігрой. Дужа быў сімпатычны Страздэс, каторы такога слаўнага адтварыў Петрука, што не адна паненка у залі пальчыкі, гледзячы, аблізвала. 3. Бядуля даў тыповага нашага беларускага Мордку і сваёй стараннай ігрой вызываў у публікі шчыры «смех скрозь слёзы». Баневічанка сумленна старалася выказаць настроі пакрыўджанай праз Сабковіча Марысі. Вітась складна прадставіў Гапона, бацьку Марысі, у каторага апошнюю кабылку ўкралі, Маркевічанка, выказаўшая ўжо сваю артыстычную здольнасць у ролі Паўлінкі, міла выпаўніла ролю Куліны, жонкі Гапона. Слабодскі за добрыя спевы ў ролі студэнта Стася атрымаў ад публікі пахвалу - «брава!». Адэлю вытварыла Марачэўская добрай і кахлівай дзяўчынай. Маркевіч важны быў бы Маршалак, каб толькі не гаварыў са сцэны, як прадвадзіцель дваранства, «врэмя», «судья». Бурбіс, як і заўсёды, не папусціў сябе ў крыўду і ў ролі суддзі. Барташэвіч быў ключвойтам, як і трэба быць ключвойту. У сімпатычным Адольфку грым здрадзіў Бурбісовую, каторая, паміма вялікай працы каля устройства гэтага вечара, патрапіла яшчэ і добра сыграць сваю ролю на сцэне. Вось гэтак болей-меней выдаецца ігра артыстаў. Месца не пазваляе выказаць тут болей лепшыя ці слабейшыя староны іх ігры. Музыку, як я ўжо ўспомніў, напісала да «Залётаў» п. М. Кімант і сама, не жалеючы працы і часу, павывучвала, як трэба пяяць, артыстаў, падчас не знаючых нотаў. За гэту шчырую працу п. М. Кімант належыцца шчырае дзякуй. Што да самай музыкі, то трудна большага вымагаць. Каб у нас быў свой Манюшка і свае Шаляпіны, то, можа, усё іначай было бы, а так прыходзіцца дзякаваць за тое, што ёсць, ды чакаць не «Залётаў», а «Вяселля». 5ats80ak3ix4c1xd6jsc42m9d6xvclg 88154 88153 2022-08-19T19:35:43Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = "Залёты", аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча | аўтар = Янка Купала | секцыя = Артыкул | папярэдні = | наступны = | крыніца = | год = 1915 }} «ЗАЛЁТЫ», АПЕРЭТКА ВІНЦУКА ДУНІНА-МАРЦІНКЕВІЧА {{Эпіграф|10|...y адраджэнні ўсякага народа (украінцы) тэатр - сіла непамерная, а ў адраджэнні беларусаў, пры іх псіхіцы, пры іх дэмакратызме, ён можа сыграць вялікую ролю. |14|Максім Гарэцкі}} 25 студзеня Беларускі музыкальна-драматычны гурток выставіў на сцэне аперэтку «Залёты», напісаную каля паўвека таму назад (у 1870 г.) праз В. Марцінкевіча, - толькі музыку да слоў аперэткі п. М. Кімант дапасавала цяпер. Змест аперэткі дужа просты: Сабковіч, дабіўшыся праўдай і няпраўдай «з пастуха» да панства, дзеля збольшання свайго багацця хоча жаніцца з Адэляй, дачкой шанаванага ў павеце суддзі. Але дзякуючы сваёй хцівасці, Сабковіч па дарозе ў сваты к Адэлі купляе крадзенага каня, што і губіць яго ў тым часе, калі ён госціць у суддзі. К таму ж Маршалак раскрывае перад суддзёю ўсю горкую мінуўшчыну Сабковіча. Аўтар аперэткі В. Марцінкевіч, сам шляхціц, шчыра стаяў на стражы інтарэсаў гербоўнай шляхты-паноў, і хаця бачыў усе іх недастаткі, усё ж такі ў сваіх творах выказваў думку, што ўся бяда беларускай беднаты паходзіць не ад паноў, а ад панскіх слуг: аканомаў, цівуноў і іншай марноты. Пры шчырай сваёй прыхільнасці да народа Марцінкевіч не мог стаць усёй душою на старане дэмасу, на старане толькі што выпушчанага з-пад панскай няволі мужыка-беларуса. Для Марцінкевіча гэты мужык ёсць мужык: можна даць яму і асвету, можна яму пазволіць дайсці да сякога-такога дабрабыту, але няможна дапусціць яго да раўні з панамі. Нават у сваіх літарацкіх працах гэта дзяльба панскіх ад мужыцкіх душ перабягае скрозь чырвонай нітачкай, асабліва ў творах сцэнічных. Гэтак у «Залётах» паны, і той нават пан з мужыкоў Сабковіч, павінны гаварыць па-польску<ref>«Залёты» у арыгінале напісаны мешанай мовай - беларускай і польскай.</ref>, а толькі слугі іх гавораць па-беларуску, ды нягледзячы на тое, што ў той час шмат дзе па якіх дварах паны гаварылі паміж сабой па-беларуску. Марцінкевіч бачыў, што сярод мужыкоў пачынаецца эвалюцыя, што колькісотлетняя паншчына не забіла да апошняга ў мужыцкай душы жадання падняцца вышэй са свайго паніжэння, са сваёй беднаты-цемнаты. Паяўляюцца сабковічы, тыя сабковічы-мужыкі, што багацеюць дабром з крыўдай для разбагацеўшых паноў на мужыцкім дабры. Калізіі гэтай Марцінкевіч яшчэ не хоча ці не можа ўразумець, яшчэ аўтара не патрапіла захапіць хваля вызвольнага ветру з Захаду. І Сабковіч у «Залётах» - гэта ёсць шэльма з шэльмаў, узвялічаны аўтарам да нейкага горшага гатунку карыкатуры, а не чалавека з яго добрымі і благімі старонамі. Марцінкевіч не мог падмеціць другі сабковічаў, другіх дарабковічаў, дарабковічаў не золата, а духу! А ужо былі на Беларусі і такія, - узяць бы хоць Сыракомлю. Для тых часоў, для сучасных Марцінкевічу чытачоў і слухачоў, «Залёты» напэўна мелі вялікую вартасць, бо напісаны былі не для шырокага беларускага грамадзянства, а толькі для часткі яго, для той касты, што умела чытаць і мела за што хадзіць у тэатры. Для цяперашняга беларускага грамадзянства «Залёты» ёсць ні болей ні меней як сумны ўспамін тых часоў, калі людзі думалі і верылі, што ў адных станоў белая косць у целе, а у другіх - чорная. Сягоння пачынае рунець другая рунь, выходзяць на поле бітвы за лепшую долю для чалавецтва іншыя сабковічы, сабковічы духу, і чакаюць не «Залётаў», а вяселля, на якім бы адбылося вялікае свята, свята беларускай вызваленай з пут векавечных душы. Былі залёты пакляпаць мужычка белай рукой па зморшчаным твары ды паказаць яму, як гэта нягодна выбівацца з мужыкоў у паны, дый толькі залёты і засталіся. Выстаўлены «Залёты» на сцэне былі старанна. Відаць, працаўнікі гуртка не жалелі ні працы, ні часу, каб толькі ўсё добра сышло, каб толькі добра... Але, дзе гэтага «але» няма, апрача двух-трох артыстаў, аб іншых трудна было падумаць, што гэта іграюць беларусы і па- беларуску са сцэны гавораць. Бедная ты мова беларуская, як цябе людзі не ўмеюць шанаваць! Ігра артыстаў была добрая, або, скарэй, добрае старанне, каб добра сыграць. К. Душэўскі пастараўся стварыць Сабковіча такога, які нябожчыку аўтару напэўна падабаўся бы. Ягучанская ў ролі Даміцэлі троху заядавіта, як выпадае для сястры, кпіла з брата, але ўсё ж такі міла вабіла вока сваёй ігрой. Дужа быў сімпатычны Страздэс, каторы такога слаўнага адтварыў Петрука, што не адна паненка у залі пальчыкі, гледзячы, аблізвала. 3. Бядуля даў тыповага нашага беларускага Мордку і сваёй стараннай ігрой вызываў у публікі шчыры «смех скрозь слёзы». Баневічанка сумленна старалася выказаць настроі пакрыўджанай праз Сабковіча Марысі. Вітась складна прадставіў Гапона, бацьку Марысі, у каторага апошнюю кабылку ўкралі, Маркевічанка, выказаўшая ўжо сваю артыстычную здольнасць у ролі Паўлінкі, міла выпаўніла ролю Куліны, жонкі Гапона. Слабодскі за добрыя спевы ў ролі студэнта Стася атрымаў ад публікі пахвалу - «брава!». Адэлю вытварыла Марачэўская добрай і кахлівай дзяўчынай. Маркевіч важны быў бы Маршалак, каб толькі не гаварыў са сцэны, як прадвадзіцель дваранства, «врэмя», «судья». Бурбіс, як і заўсёды, не папусціў сябе ў крыўду і ў ролі суддзі. Барташэвіч быў ключвойтам, як і трэба быць ключвойту. У сімпатычным Адольфку грым здрадзіў Бурбісовую, каторая, паміма вялікай працы каля устройства гэтага вечара, патрапіла яшчэ і добра сыграць сваю ролю на сцэне. Вось гэтак болей-меней выдаецца ігра артыстаў. Месца не пазваляе выказаць тут болей лепшыя ці слабейшыя староны іх ігры. Музыку, як я ўжо ўспомніў, напісала да «Залётаў» п. М. Кімант і сама, не жалеючы працы і часу, павывучвала, як трэба пяяць, артыстаў, падчас не знаючых нотаў. За гэту шчырую працу п. М. Кімант належыцца шчырае дзякуй. Што да самай музыкі, то трудна большага вымагаць. Каб у нас быў свой Манюшка і свае Шаляпіны, то, можа, усё іначай было бы, а так прыходзіцца дзякаваць за тое, што ёсць, ды чакаць не «Залётаў», а «Вяселля». pl4xujcfkuiipmv1h50e8opp9px2val 88155 88154 2022-08-19T19:37:19Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = "Залёты", аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча | аўтар = Янка Купала | секцыя = Артыкул | папярэдні = | наступны = | крыніца = | год = 1915 }} {{Цэнтар|«ЗАЛЁТЫ», АПЕРЭТКА ВІНЦУКА ДУНІНА-МАРЦІНКЕВІЧА}} {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Эпіграф|10|...y адраджэнні ўсякага народа (украінцы) тэатр - сіла непамерная, а ў адраджэнні беларусаў, пры іх псіхіцы, пры іх дэмакратызме, ён можа сыграць вялікую ролю. |14|Максім Гарэцкі}} 25 студзеня Беларускі музыкальна-драматычны гурток выставіў на сцэне аперэтку «Залёты», напісаную каля паўвека таму назад (у 1870 г.) праз В. Марцінкевіча, - толькі музыку да слоў аперэткі п. М. Кімант дапасавала цяпер. Змест аперэткі дужа просты: Сабковіч, дабіўшыся праўдай і няпраўдай «з пастуха» да панства, дзеля збольшання свайго багацця хоча жаніцца з Адэляй, дачкой шанаванага ў павеце суддзі. Але дзякуючы сваёй хцівасці, Сабковіч па дарозе ў сваты к Адэлі купляе крадзенага каня, што і губіць яго ў тым часе, калі ён госціць у суддзі. К таму ж Маршалак раскрывае перад суддзёю ўсю горкую мінуўшчыну Сабковіча. Аўтар аперэткі В. Марцінкевіч, сам шляхціц, шчыра стаяў на стражы інтарэсаў гербоўнай шляхты-паноў, і хаця бачыў усе іх недастаткі, усё ж такі ў сваіх творах выказваў думку, што ўся бяда беларускай беднаты паходзіць не ад паноў, а ад панскіх слуг: аканомаў, цівуноў і іншай марноты. Пры шчырай сваёй прыхільнасці да народа Марцінкевіч не мог стаць усёй душою на старане дэмасу, на старане толькі што выпушчанага з-пад панскай няволі мужыка-беларуса. Для Марцінкевіча гэты мужык ёсць мужык: можна даць яму і асвету, можна яму пазволіць дайсці да сякога-такога дабрабыту, але няможна дапусціць яго да раўні з панамі. Нават у сваіх літарацкіх працах гэта дзяльба панскіх ад мужыцкіх душ перабягае скрозь чырвонай нітачкай, асабліва ў творах сцэнічных. Гэтак у «Залётах» паны, і той нават пан з мужыкоў Сабковіч, павінны гаварыць па-польску<ref>«Залёты» у арыгінале напісаны мешанай мовай - беларускай і польскай.</ref>, а толькі слугі іх гавораць па-беларуску, ды нягледзячы на тое, што ў той час шмат дзе па якіх дварах паны гаварылі паміж сабой па-беларуску. Марцінкевіч бачыў, што сярод мужыкоў пачынаецца эвалюцыя, што колькісотлетняя паншчына не забіла да апошняга ў мужыцкай душы жадання падняцца вышэй са свайго паніжэння, са сваёй беднаты-цемнаты. Паяўляюцца сабковічы, тыя сабковічы-мужыкі, што багацеюць дабром з крыўдай для разбагацеўшых паноў на мужыцкім дабры. Калізіі гэтай Марцінкевіч яшчэ не хоча ці не можа ўразумець, яшчэ аўтара не патрапіла захапіць хваля вызвольнага ветру з Захаду. І Сабковіч у «Залётах» - гэта ёсць шэльма з шэльмаў, узвялічаны аўтарам да нейкага горшага гатунку карыкатуры, а не чалавека з яго добрымі і благімі старонамі. Марцінкевіч не мог падмеціць другі сабковічаў, другіх дарабковічаў, дарабковічаў не золата, а духу! А ужо былі на Беларусі і такія, - узяць бы хоць Сыракомлю. Для тых часоў, для сучасных Марцінкевічу чытачоў і слухачоў, «Залёты» напэўна мелі вялікую вартасць, бо напісаны былі не для шырокага беларускага грамадзянства, а толькі для часткі яго, для той касты, што умела чытаць і мела за што хадзіць у тэатры. Для цяперашняга беларускага грамадзянства «Залёты» ёсць ні болей ні меней як сумны ўспамін тых часоў, калі людзі думалі і верылі, што ў адных станоў белая косць у целе, а у другіх - чорная. Сягоння пачынае рунець другая рунь, выходзяць на поле бітвы за лепшую долю для чалавецтва іншыя сабковічы, сабковічы духу, і чакаюць не «Залётаў», а вяселля, на якім бы адбылося вялікае свята, свята беларускай вызваленай з пут векавечных душы. Былі залёты пакляпаць мужычка белай рукой па зморшчаным твары ды паказаць яму, як гэта нягодна выбівацца з мужыкоў у паны, дый толькі залёты і засталіся. Выстаўлены «Залёты» на сцэне былі старанна. Відаць, працаўнікі гуртка не жалелі ні працы, ні часу, каб толькі ўсё добра сышло, каб толькі добра... Але, дзе гэтага «але» няма, апрача двух-трох артыстаў, аб іншых трудна было падумаць, што гэта іграюць беларусы і па- беларуску са сцэны гавораць. Бедная ты мова беларуская, як цябе людзі не ўмеюць шанаваць! Ігра артыстаў была добрая, або, скарэй, добрае старанне, каб добра сыграць. К. Душэўскі пастараўся стварыць Сабковіча такога, які нябожчыку аўтару напэўна падабаўся бы. Ягучанская ў ролі Даміцэлі троху заядавіта, як выпадае для сястры, кпіла з брата, але ўсё ж такі міла вабіла вока сваёй ігрой. Дужа быў сімпатычны Страздэс, каторы такога слаўнага адтварыў Петрука, што не адна паненка у залі пальчыкі, гледзячы, аблізвала. 3. Бядуля даў тыповага нашага беларускага Мордку і сваёй стараннай ігрой вызываў у публікі шчыры «смех скрозь слёзы». Баневічанка сумленна старалася выказаць настроі пакрыўджанай праз Сабковіча Марысі. Вітась складна прадставіў Гапона, бацьку Марысі, у каторага апошнюю кабылку ўкралі, Маркевічанка, выказаўшая ўжо сваю артыстычную здольнасць у ролі Паўлінкі, міла выпаўніла ролю Куліны, жонкі Гапона. Слабодскі за добрыя спевы ў ролі студэнта Стася атрымаў ад публікі пахвалу - «брава!». Адэлю вытварыла Марачэўская добрай і кахлівай дзяўчынай. Маркевіч важны быў бы Маршалак, каб толькі не гаварыў са сцэны, як прадвадзіцель дваранства, «врэмя», «судья». Бурбіс, як і заўсёды, не папусціў сябе ў крыўду і ў ролі суддзі. Барташэвіч быў ключвойтам, як і трэба быць ключвойту. У сімпатычным Адольфку грым здрадзіў Бурбісовую, каторая, паміма вялікай працы каля устройства гэтага вечара, патрапіла яшчэ і добра сыграць сваю ролю на сцэне. Вось гэтак болей-меней выдаецца ігра артыстаў. Месца не пазваляе выказаць тут болей лепшыя ці слабейшыя староны іх ігры. Музыку, як я ўжо ўспомніў, напісала да «Залётаў» п. М. Кімант і сама, не жалеючы працы і часу, павывучвала, як трэба пяяць, артыстаў, падчас не знаючых нотаў. За гэту шчырую працу п. М. Кімант належыцца шчырае дзякуй. Што да самай музыкі, то трудна большага вымагаць. Каб у нас быў свой Манюшка і свае Шаляпіны, то, можа, усё іначай было бы, а так прыходзіцца дзякаваць за тое, што ёсць, ды чакаць не «Залётаў», а «Вяселля». {{Выроўніваньне-канец}} [[Катэгорыя:Публіцыстыка Янкі Купалы]] [[Катэгорыя:Творы пра Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] [[Катэгорыя:Творы 1915 года]] fe46afr8fxv2syfghljzx51ku56i9qz 88156 88155 2022-08-19T19:37:43Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = "Залёты", аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча | аўтар = Янка Купала | секцыя = Артыкул | папярэдні = | наступны = | крыніца = | год = 1915 }} {{Цэнтар|«ЗАЛЁТЫ», АПЕРЭТКА ВІНЦУКА ДУНІНА-МАРЦІНКЕВІЧА}} {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Эпіграф|10|...y адраджэнні ўсякага народа (украінцы) тэатр - сіла непамерная, а ў адраджэнні беларусаў, пры іх псіхіцы, пры іх дэмакратызме, ён можа сыграць вялікую ролю. |14|Максім Гарэцкі}} 25 студзеня Беларускі музыкальна-драматычны гурток выставіў на сцэне аперэтку «Залёты», напісаную каля паўвека таму назад (у 1870 г.) праз В. Марцінкевіча, - толькі музыку да слоў аперэткі п. М. Кімант дапасавала цяпер. Змест аперэткі дужа просты: Сабковіч, дабіўшыся праўдай і няпраўдай «з пастуха» да панства, дзеля збольшання свайго багацця хоча жаніцца з Адэляй, дачкой шанаванага ў павеце суддзі. Але дзякуючы сваёй хцівасці, Сабковіч па дарозе ў сваты к Адэлі купляе крадзенага каня, што і губіць яго ў тым часе, калі ён госціць у суддзі. К таму ж Маршалак раскрывае перад суддзёю ўсю горкую мінуўшчыну Сабковіча. Аўтар аперэткі В. Марцінкевіч, сам шляхціц, шчыра стаяў на стражы інтарэсаў гербоўнай шляхты-паноў, і хаця бачыў усе іх недастаткі, усё ж такі ў сваіх творах выказваў думку, што ўся бяда беларускай беднаты паходзіць не ад паноў, а ад панскіх слуг: аканомаў, цівуноў і іншай марноты. Пры шчырай сваёй прыхільнасці да народа Марцінкевіч не мог стаць усёй душою на старане дэмасу, на старане толькі што выпушчанага з-пад панскай няволі мужыка-беларуса. Для Марцінкевіча гэты мужык ёсць мужык: можна даць яму і асвету, можна яму пазволіць дайсці да сякога-такога дабрабыту, але няможна дапусціць яго да раўні з панамі. Нават у сваіх літарацкіх працах гэта дзяльба панскіх ад мужыцкіх душ перабягае скрозь чырвонай нітачкай, асабліва ў творах сцэнічных. Гэтак у «Залётах» паны, і той нават пан з мужыкоў Сабковіч, павінны гаварыць па-польску<ref>«Залёты» у арыгінале напісаны мешанай мовай - беларускай і польскай.</ref>, а толькі слугі іх гавораць па-беларуску, ды нягледзячы на тое, што ў той час шмат дзе па якіх дварах паны гаварылі паміж сабой па-беларуску. Марцінкевіч бачыў, што сярод мужыкоў пачынаецца эвалюцыя, што колькісотлетняя паншчына не забіла да апошняга ў мужыцкай душы жадання падняцца вышэй са свайго паніжэння, са сваёй беднаты-цемнаты. Паяўляюцца сабковічы, тыя сабковічы-мужыкі, што багацеюць дабром з крыўдай для разбагацеўшых паноў на мужыцкім дабры. Калізіі гэтай Марцінкевіч яшчэ не хоча ці не можа ўразумець, яшчэ аўтара не патрапіла захапіць хваля вызвольнага ветру з Захаду. І Сабковіч у «Залётах» - гэта ёсць шэльма з шэльмаў, узвялічаны аўтарам да нейкага горшага гатунку карыкатуры, а не чалавека з яго добрымі і благімі старонамі. Марцінкевіч не мог падмеціць другі сабковічаў, другіх дарабковічаў, дарабковічаў не золата, а духу! А ужо былі на Беларусі і такія, - узяць бы хоць Сыракомлю. Для тых часоў, для сучасных Марцінкевічу чытачоў і слухачоў, «Залёты» напэўна мелі вялікую вартасць, бо напісаны былі не для шырокага беларускага грамадзянства, а толькі для часткі яго, для той касты, што умела чытаць і мела за што хадзіць у тэатры. Для цяперашняга беларускага грамадзянства «Залёты» ёсць ні болей ні меней як сумны ўспамін тых часоў, калі людзі думалі і верылі, што ў адных станоў белая косць у целе, а у другіх - чорная. Сягоння пачынае рунець другая рунь, выходзяць на поле бітвы за лепшую долю для чалавецтва іншыя сабковічы, сабковічы духу, і чакаюць не «Залётаў», а вяселля, на якім бы адбылося вялікае свята, свята беларускай вызваленай з пут векавечных душы. Былі залёты пакляпаць мужычка белай рукой па зморшчаным твары ды паказаць яму, як гэта нягодна выбівацца з мужыкоў у паны, дый толькі залёты і засталіся. Выстаўлены «Залёты» на сцэне былі старанна. Відаць, працаўнікі гуртка не жалелі ні працы, ні часу, каб толькі ўсё добра сышло, каб толькі добра... Але, дзе гэтага «але» няма, апрача двух-трох артыстаў, аб іншых трудна было падумаць, што гэта іграюць беларусы і па- беларуску са сцэны гавораць. Бедная ты мова беларуская, як цябе людзі не ўмеюць шанаваць! Ігра артыстаў была добрая, або, скарэй, добрае старанне, каб добра сыграць. К. Душэўскі пастараўся стварыць Сабковіча такога, які нябожчыку аўтару напэўна падабаўся бы. Ягучанская ў ролі Даміцэлі троху заядавіта, як выпадае для сястры, кпіла з брата, але ўсё ж такі міла вабіла вока сваёй ігрой. Дужа быў сімпатычны Страздэс, каторы такога слаўнага адтварыў Петрука, што не адна паненка у залі пальчыкі, гледзячы, аблізвала. 3. Бядуля даў тыповага нашага беларускага Мордку і сваёй стараннай ігрой вызываў у публікі шчыры «смех скрозь слёзы». Баневічанка сумленна старалася выказаць настроі пакрыўджанай праз Сабковіча Марысі. Вітась складна прадставіў Гапона, бацьку Марысі, у каторага апошнюю кабылку ўкралі, Маркевічанка, выказаўшая ўжо сваю артыстычную здольнасць у ролі Паўлінкі, міла выпаўніла ролю Куліны, жонкі Гапона. Слабодскі за добрыя спевы ў ролі студэнта Стася атрымаў ад публікі пахвалу - «брава!». Адэлю вытварыла Марачэўская добрай і кахлівай дзяўчынай. Маркевіч важны быў бы Маршалак, каб толькі не гаварыў са сцэны, як прадвадзіцель дваранства, «врэмя», «судья». Бурбіс, як і заўсёды, не папусціў сябе ў крыўду і ў ролі суддзі. Барташэвіч быў ключвойтам, як і трэба быць ключвойту. У сімпатычным Адольфку грым здрадзіў Бурбісовую, каторая, паміма вялікай працы каля устройства гэтага вечара, патрапіла яшчэ і добра сыграць сваю ролю на сцэне. Вось гэтак болей-меней выдаецца ігра артыстаў. Месца не пазваляе выказаць тут болей лепшыя ці слабейшыя староны іх ігры. Музыку, як я ўжо ўспомніў, напісала да «Залётаў» п. М. Кімант і сама, не жалеючы працы і часу, павывучвала, як трэба пяяць, артыстаў, падчас не знаючых нотаў. За гэту шчырую працу п. М. Кімант належыцца шчырае дзякуй. Што да самай музыкі, то трудна большага вымагаць. Каб у нас быў свой Манюшка і свае Шаляпіны, то, можа, усё іначай было бы, а так прыходзіцца дзякаваць за тое, што ёсць, ды чакаць не «Залётаў», а «Вяселля». {{Выроўніваньне-канец}} ----------- {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Публіцыстыка Янкі Купалы]] [[Катэгорыя:Творы пра Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] [[Катэгорыя:Творы 1915 года]] s9z4cbtln00bxi697d8araublp8l9jf 88195 88156 2022-08-20T06:26:36Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = "Залёты", аперэтка Вінцука Дуніна-Марцінкевіча | аўтар = Янка Купала | секцыя = Артыкул | папярэдні = | наступны = | крыніца = Наша Ніва, 1915, №5 | год = 1915 }} {{Цэнтар|«ЗАЛЁТЫ», АПЕРЭТКА ВІНЦУКА ДУНІНА-МАРЦІНКЕВІЧА}} {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Эпіграф|10|...y адраджэнні ўсякага народа (украінцы) тэатр - сіла непамерная, а ў адраджэнні беларусаў, пры іх псіхіцы, пры іх дэмакратызме, ён можа сыграць вялікую ролю. |14|Максім Гарэцкі}} 25 студзеня Беларускі музыкальна-драматычны гурток выставіў на сцэне аперэтку «Залёты», напісаную каля паўвека таму назад (у 1870 г.) праз В. Марцінкевіча, - толькі музыку да слоў аперэткі п. М. Кімант дапасавала цяпер. Змест аперэткі дужа просты: Сабковіч, дабіўшыся праўдай і няпраўдай «з пастуха» да панства, дзеля збольшання свайго багацця хоча жаніцца з Адэляй, дачкой шанаванага ў павеце суддзі. Але дзякуючы сваёй хцівасці, Сабковіч па дарозе ў сваты к Адэлі купляе крадзенага каня, што і губіць яго ў тым часе, калі ён госціць у суддзі. К таму ж Маршалак раскрывае перад суддзёю ўсю горкую мінуўшчыну Сабковіча. Аўтар аперэткі В. Марцінкевіч, сам шляхціц, шчыра стаяў на стражы інтарэсаў гербоўнай шляхты-паноў, і хаця бачыў усе іх недастаткі, усё ж такі ў сваіх творах выказваў думку, што ўся бяда беларускай беднаты паходзіць не ад паноў, а ад панскіх слуг: аканомаў, цівуноў і іншай марноты. Пры шчырай сваёй прыхільнасці да народа Марцінкевіч не мог стаць усёй душою на старане дэмасу, на старане толькі што выпушчанага з-пад панскай няволі мужыка-беларуса. Для Марцінкевіча гэты мужык ёсць мужык: можна даць яму і асвету, можна яму пазволіць дайсці да сякога-такога дабрабыту, але няможна дапусціць яго да раўні з панамі. Нават у сваіх літарацкіх працах гэта дзяльба панскіх ад мужыцкіх душ перабягае скрозь чырвонай нітачкай, асабліва ў творах сцэнічных. Гэтак у «Залётах» паны, і той нават пан з мужыкоў Сабковіч, павінны гаварыць па-польску<ref>«Залёты» у арыгінале напісаны мешанай мовай - беларускай і польскай.</ref>, а толькі слугі іх гавораць па-беларуску, ды нягледзячы на тое, што ў той час шмат дзе па якіх дварах паны гаварылі паміж сабой па-беларуску. Марцінкевіч бачыў, што сярод мужыкоў пачынаецца эвалюцыя, што колькісотлетняя паншчына не забіла да апошняга ў мужыцкай душы жадання падняцца вышэй са свайго паніжэння, са сваёй беднаты-цемнаты. Паяўляюцца сабковічы, тыя сабковічы-мужыкі, што багацеюць дабром з крыўдай для разбагацеўшых паноў на мужыцкім дабры. Калізіі гэтай Марцінкевіч яшчэ не хоча ці не можа ўразумець, яшчэ аўтара не патрапіла захапіць хваля вызвольнага ветру з Захаду. І Сабковіч у «Залётах» - гэта ёсць шэльма з шэльмаў, узвялічаны аўтарам да нейкага горшага гатунку карыкатуры, а не чалавека з яго добрымі і благімі старонамі. Марцінкевіч не мог падмеціць другі сабковічаў, другіх дарабковічаў, дарабковічаў не золата, а духу! А ужо былі на Беларусі і такія, - узяць бы хоць Сыракомлю. Для тых часоў, для сучасных Марцінкевічу чытачоў і слухачоў, «Залёты» напэўна мелі вялікую вартасць, бо напісаны былі не для шырокага беларускага грамадзянства, а толькі для часткі яго, для той касты, што умела чытаць і мела за што хадзіць у тэатры. Для цяперашняга беларускага грамадзянства «Залёты» ёсць ні болей ні меней як сумны ўспамін тых часоў, калі людзі думалі і верылі, што ў адных станоў белая косць у целе, а у другіх - чорная. Сягоння пачынае рунець другая рунь, выходзяць на поле бітвы за лепшую долю для чалавецтва іншыя сабковічы, сабковічы духу, і чакаюць не «Залётаў», а вяселля, на якім бы адбылося вялікае свята, свята беларускай вызваленай з пут векавечных душы. Былі залёты пакляпаць мужычка белай рукой па зморшчаным твары ды паказаць яму, як гэта нягодна выбівацца з мужыкоў у паны, дый толькі залёты і засталіся. Выстаўлены «Залёты» на сцэне былі старанна. Відаць, працаўнікі гуртка не жалелі ні працы, ні часу, каб толькі ўсё добра сышло, каб толькі добра... Але, дзе гэтага «але» няма, апрача двух-трох артыстаў, аб іншых трудна было падумаць, што гэта іграюць беларусы і па- беларуску са сцэны гавораць. Бедная ты мова беларуская, як цябе людзі не ўмеюць шанаваць! Ігра артыстаў была добрая, або, скарэй, добрае старанне, каб добра сыграць. К. Душэўскі пастараўся стварыць Сабковіча такога, які нябожчыку аўтару напэўна падабаўся бы. Ягучанская ў ролі Даміцэлі троху заядавіта, як выпадае для сястры, кпіла з брата, але ўсё ж такі міла вабіла вока сваёй ігрой. Дужа быў сімпатычны Страздэс, каторы такога слаўнага адтварыў Петрука, што не адна паненка у залі пальчыкі, гледзячы, аблізвала. 3. Бядуля даў тыповага нашага беларускага Мордку і сваёй стараннай ігрой вызываў у публікі шчыры «смех скрозь слёзы». Баневічанка сумленна старалася выказаць настроі пакрыўджанай праз Сабковіча Марысі. Вітась складна прадставіў Гапона, бацьку Марысі, у каторага апошнюю кабылку ўкралі, Маркевічанка, выказаўшая ўжо сваю артыстычную здольнасць у ролі Паўлінкі, міла выпаўніла ролю Куліны, жонкі Гапона. Слабодскі за добрыя спевы ў ролі студэнта Стася атрымаў ад публікі пахвалу - «брава!». Адэлю вытварыла Марачэўская добрай і кахлівай дзяўчынай. Маркевіч важны быў бы Маршалак, каб толькі не гаварыў са сцэны, як прадвадзіцель дваранства, «врэмя», «судья». Бурбіс, як і заўсёды, не папусціў сябе ў крыўду і ў ролі суддзі. Барташэвіч быў ключвойтам, як і трэба быць ключвойту. У сімпатычным Адольфку грым здрадзіў Бурбісовую, каторая, паміма вялікай працы каля устройства гэтага вечара, патрапіла яшчэ і добра сыграць сваю ролю на сцэне. Вось гэтак болей-меней выдаецца ігра артыстаў. Месца не пазваляе выказаць тут болей лепшыя ці слабейшыя староны іх ігры. Музыку, як я ўжо ўспомніў, напісала да «Залётаў» п. М. Кімант і сама, не жалеючы працы і часу, павывучвала, як трэба пяяць, артыстаў, падчас не знаючых нотаў. За гэту шчырую працу п. М. Кімант належыцца шчырае дзякуй. Што да самай музыкі, то трудна большага вымагаць. Каб у нас быў свой Манюшка і свае Шаляпіны, то, можа, усё іначай было бы, а так прыходзіцца дзякаваць за тое, што ёсць, ды чакаць не «Залётаў», а «Вяселля». {{Выроўніваньне-канец}} ----------- {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Публіцыстыка Янкі Купалы]] [[Катэгорыя:Творы пра Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] [[Катэгорыя:Творы 1915 года]] 5re958li0audroj121jodct7tkwfmg8 104 29363 88239 87516 2022-08-20T08:47:03Z Gleb Leo 2440 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="2" user="Gleb Leo" /></noinclude>Прыклад: арол пад старасьць сьлепнець, а лечыцца тым, што тройчы купаецца ў чыстай вадзе,—дык вось і людзям трэба змываць грахі свае. {{выява з подпісам|месца=цэнтр|шырыня=400px|выява=Гісторыя беларускае літэратуры (1921). Выява 1.jpg|подпіс=Прыклад пісьма з Тураўскага Эвангельля.}} {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Сьвецкія пераклады.'''}} Прыйшлі да нас у дужа меншай лічбе, чымся творы царкоўныя. Сюды належаць: 1) гістарычныя творы візантыйскіх пісьменьнікаў, ці кронікі і 2) чыста-сьвецкія творы з зусім невялічкім уплывам царкоўнасьці ці й без таго—повесьці.<noinclude></noinclude> mkxs6suc0qevwai327kqozqv26shgsb 88241 88239 2022-08-20T08:48:14Z Gleb Leo 2440 /* Не вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Gleb Leo" /></noinclude>Прыклад: арол пад старасьць сьлепнець, а лечыцца тым, што тройчы купаецца ў чыстай вадзе,—дык вось і людзям трэба змываць грахі свае. {{выява з подпісам|месца=цэнтр|шырыня=400px|выява=Гісторыя беларускае літэратуры (1921). Выява 1.jpg|подпіс=Прыклад пісьма з Тураўскага Эвангельля.}} {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Сьвецкія пераклады.'''}} Прыйшлі да нас у дужа меншай лічбе, чымся творы царкоўныя. Сюды належаць: 1) гістарычныя творы візантыйскіх пісьменьнікаў, ці кронікі і 2) чыста-сьвецкія творы з зусім невялічкім уплывам царкоўнасьці ці й без таго—повесьці.<noinclude></noinclude> 1jus44vaezcaoagejq8no4lrnb0hg8i 104 29370 88240 87532 2022-08-20T08:47:56Z Gleb Leo 2440 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="2" user="Gleb Leo" /></noinclude>яна ў Ерусалім, дзе, нейкі час пажыўшы, і памёрла. Цела яе было перанесена ў лаўры Кіева і пралежала там болей за 7½ вякоў, аж да 1910 г., калі яго прывязьлі ў родны Полацак. {{выява з подпісам|месца=зьлева|шырыня=250px|выява=Гісторыя беларускае літэратуры (1921). Выява 2.jpg|подпіс=Афрасіньня Полацкая.}}{{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Лазар Богуш.'''}} Даражэннай памяткай беларускага мастацтва 12-га веку ёсьць крыж, зроблены у 1161 годзе полацкім майстрам Лазарам Богушам для Афрасіньні Полацкай у царкву Сьвятога Спаса. Увесь крыж абкладзен залатымі і пазалачаванымі лістамі, абсыпан дарагім каменьнем і ўнізан жомчугам. На лістах зроблена дваццаць невялічкіх абразочкаў. Кожны абразочак з візантыйскай перагародчатай эмалі; асабліва вызначаецца абраз Ісуса Хрыста, на каторым рука з блаславеньнем складзена з самых дробненькіх каменьчыкаў. Увесь крыж удоўжкі 11 з пал. вяршкоў. Абразкі падпісаны: Матфеос, Лукас, Маркос і г. д. Тут-жа ёсьць напіс у стара-беларускай мове, мешанай з царкоўна-славянскаю, што ў 1161 годзе „покладаеть Офросінья“ гэты „чьстьныі крсть“, што „акованьне“ каштавала 140 грывен (1400 рублёў), што будзе праклят той, хто вынясець яго з манастыра. Унізе подпіс майстра Лазара Богуша. {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Клімент Смаляціч.'''}} († 1147 г.). У той-жа час мелі колькі выдатных людзей і смаленскія крывічы. Дайшло да нас „{{Разьбіўка|Пасланьне}}“ мітрапаліта смаленскага Клімента Смаляціча. Аўтор пішаць нейкаму Хаме, што дарма той вінаваціць яго ў нахіле „удаваць філёзофа“. Для нас відаць з „Пасланьня“, што Клімент Смаляціч пісаў ад Гомэра, Арыстоталя і Платона і ня быў працівен, каб разглядаць сьвятое пісьмо не па букве, а па змыслу—усё гэта сьведчыць аб<noinclude></noinclude> 9guh1sie62xcemukklk5oq4x79pzlzv 88243 88240 2022-08-20T08:48:33Z Gleb Leo 2440 /* Не вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Gleb Leo" /></noinclude>яна ў Ерусалім, дзе, нейкі час пажыўшы, і памёрла. Цела яе было перанесена ў лаўры Кіева і пралежала там болей за 7½ вякоў, аж да 1910 г., калі яго прывязьлі ў родны Полацак. {{выява з подпісам|месца=зьлева|шырыня=250px|выява=Гісторыя беларускае літэратуры (1921). Выява 2.jpg|подпіс=Афрасіньня Полацкая.}}{{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Лазар Богуш.'''}} Даражэннай памяткай беларускага мастацтва 12-га веку ёсьць крыж, зроблены у 1161 годзе полацкім майстрам Лазарам Богушам для Афрасіньні Полацкай у царкву Сьвятога Спаса. Увесь крыж абкладзен залатымі і пазалачаванымі лістамі, абсыпан дарагім каменьнем і ўнізан жомчугам. На лістах зроблена дваццаць невялічкіх абразочкаў. Кожны абразочак з візантыйскай перагародчатай эмалі; асабліва вызначаецца абраз Ісуса Хрыста, на каторым рука з блаславеньнем складзена з самых дробненькіх каменьчыкаў. Увесь крыж удоўжкі 11 з пал. вяршкоў. Абразкі падпісаны: Матфеос, Лукас, Маркос і г. д. Тут-жа ёсьць напіс у стара-беларускай мове, мешанай з царкоўна-славянскаю, што ў 1161 годзе „покладаеть Офросінья“ гэты „чьстьныі крсть“, што „акованьне“ каштавала 140 грывен (1400 рублёў), што будзе праклят той, хто вынясець яго з манастыра. Унізе подпіс майстра Лазара Богуша. {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Клімент Смаляціч.'''}} († 1147 г.). У той-жа час мелі колькі выдатных людзей і смаленскія крывічы. Дайшло да нас „{{Разьбіўка|Пасланьне}}“ мітрапаліта смаленскага Клімента Смаляціча. Аўтор пішаць нейкаму Хаме, што дарма той вінаваціць яго ў нахіле „удаваць філёзофа“. Для нас відаць з „Пасланьня“, што Клімент Смаляціч пісаў ад Гомэра, Арыстоталя і Платона і ня быў працівен, каб разглядаць сьвятое пісьмо не па букве, а па змыслу—усё гэта сьведчыць аб<noinclude></noinclude> blfphlwwrykuyw8p5bw27seefhaei1r 10 29389 88205 87675 2022-08-20T07:51:23Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{ліцэнзія | выява = PD-icon.svg | катэгорыя= PD-old | тэкст = {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Творы гэтага аўтара, апублікаваныя да 1 студзеня {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-95}} года знаходзяцца|{{ns:Portal}}=Некаторыя або ўсе творы, пералічаныя на партале былі апублікаваныя да 1 студзеня {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-95}} года і знаходзяцца|Гэты твор быў апублікаваны да 1 студзеня {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-95}} года і знаходзіцца}} ў '''{{Спасылка на Вікіпедыю|грамадскім набытку|Грамадскі набытак|Грамадзкі набытак}}''' ўва ўсім свеце, бо аўтар памёр, прынамсі 100 гадоў таму. {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Пераклады і рэдакцыі, апублікаваныя пазней могуць абараняцца аўтарскім правам. Пасмяротныя творы могуць абараняцца аўтарскім правам [[w:List of countries' copyright length based on publication and creation dates|у залежнасці ад часу публікацыі адносна смерці аўтара]] ў некаторых краінах і рэгіёнах.}} }}<noinclude> {{Дакумэнтацыя}} [[Катэгорыя:Шаблоны:Аўтарскія правы]] </noinclude> 05kped864o3nshnw0uxzx2ktionz6d5 88206 88205 2022-08-20T07:51:45Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{ліцэнзія | выява = PD-icon.svg | катэгорыя= PD-old | тэкст = {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Творы гэтага аўтара, апублікаваныя да 1 студзеня {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-95}} года знаходзяцца|{{ns:Portal}}=Некаторыя або ўсе творы, пералічаныя на партале, былі апублікаваныя да 1 студзеня {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-95}} года і знаходзяцца|Гэты твор быў апублікаваны да 1 студзеня {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-95}} года і знаходзіцца}} ў '''{{Спасылка на Вікіпедыю|грамадскім набытку|Грамадскі набытак|Грамадзкі набытак}}''' ўва ўсім свеце, бо аўтар памёр, прынамсі 100 гадоў таму. {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Пераклады і рэдакцыі, апублікаваныя пазней могуць абараняцца аўтарскім правам. Пасмяротныя творы могуць абараняцца аўтарскім правам [[w:List of countries' copyright length based on publication and creation dates|у залежнасці ад часу публікацыі адносна смерці аўтара]] ў некаторых краінах і рэгіёнах.}} }}<noinclude> {{Дакумэнтацыя}} [[Катэгорыя:Шаблоны:Аўтарскія правы]] </noinclude> mrc6014iu4bemfcwfij3q67icyzzbca 104 29541 88231 87957 2022-08-20T08:27:10Z Gleb Leo 2440 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Gleb Leo" /></noinclude><section begin="падрыхтаваньне"/>Статута (16 ст.), але ўжо ў 15 сталецьці яна стаяла вельмі высака. Прыкладам, з вялікай лічбы памятак, можа быць мова „Праўнага ліста караля Казіміра“, каторы пачынаўся так: {{Водступ|2|em}}<small>Казімір, божаю міласьцю кароль польскі, вялікі князь літоускі і руські, княжа прускае, і жамаідзві, і іных, чынім знамяніта сім нашым лістом… іж мы з князьмі і з паны радаю нашага Вялікага Князьства Літоускага і з усім паспольствам сагадаушы, урадзілі есьмо так.</small> {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Летапісі-кронікі.'''}} Характэрнаю азнакаю кронік беларускага гаспадарства ёсьць тое, што ўсе яны пісаны ў чыстай і прыгожай беларускай мове. Летапісных зборнікаў за 15-е, 16-е і 17-е сталецьці маем шмат. Прыкладам можа быць {{Разьбіўка|Летапісь Аўрамкі}} (напісана ў 15 веку ў Смаленску, цяпер на сховах у Віленскай публічнай бібліатэцы) або {{Разьбіўка|Летапісец вялікага князьства Літоўскага}} (16 века, цяпер на сховах у бібліатэцы Красінскіх у Варшаве) і іншыя. У гэнай другой кроніцы летапісец выводзіць род нашых князёў ад рымскіх цэсараў, даець аб пачатках Літвы цікаўны, больш баечнага характару пераказ. Так пісаць ён мог толькі ведаючы латынь. Значыцца, апісаная ім на гістарычны лад байка радзілася з пашырэньнем на Беларусі ўплываў рымскай культуры. Тут-жа ёсьць апавяданьне аб сьвятой Праксэдзе Полацкай, пахаванай у Рыме, жыцьцё каторай падобна да жыцьця сьвятой Афрасіньні Полацкай. <section end="падрыхтаваньне"/> <section begin="золата"/>{{Цэнтар|'''Залатая пара.'''<br />(16 век).|памер=120%}} {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Далейшае разьвіцьце старадаўнай літэратурнай мовы.'''}} Калі беларускае жыцьцё ўсё шырэй набіралась эўропэйскасьці, мова наша, як мова нацыянальна-літэратурная, запанавала ў соймах і ратушах. Спачатку мова кніжная зусім мала адрозьнівалась ад народнае мовы. Але „дзеля таго, што народная мова ня мела патрэбных слоўных тэрмінаў, выказуючых новыя разуменьні, прышлося браць іх з другіх моў, а ў першую чаргу з польскай і праз яе з заходня-эўропэйскіх моў, бо з імі былі знаёмы праз Польшчу вышэйшыя і сярэднія станы на Беларусі. Потым, дзякуючы пашырэньню палітычнай і рэлігійнай вуніі з Польшчай (у канцы 16 века), калі ўмацаваўся на Беларусі польскі каталіцызм, уплыў польскай мовы на народ і духавенства стаў вельмі прыметны. З гэтай прычыны, апрацаваная к канцу 16-га века беларуская літэратурная мова была перасыпана полёнізмамі, галоўным чынам у слоўніку ([[Аўтар:Яўхім Карскі|Е. Карскі''). Офіцыяльнае поле яе пашырэньня было зацьверджана законам.<section end="золата"/><noinclude></noinclude> qr16bzw1r8pcwvs0sxdufzu883jfru2 104 29594 88115 2022-08-19T12:01:18Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>па вопратцы і старанна разьлічаць, колькі ў яго застаецца прыпасаў да новага ўраджаю. і вот ён сьціскаецца, як кажуць, зацягвае сабе дзягу на 4-6 тыдняў, каб потым на працягу аднаго тыдню паесьці, як трэба. Калі зьявілася гандлёвая, менавая гаспадарка, чаго нехапала, можна было купіць на рынку; натуральна, што гэты звычай страціў свой сэнс, ва ўсякім разе, для заможных кляс, і вот у гэты час, калі маса насяленьня пачынае пасьціць цэлы год,-нашыя сяляне даўгі час пасьля таго і тады елі, як трэба, толькі ў рэдкія сьвяты,-заможныя людзі пачынаюць усё больш і больш нядбайна адносіцца да посту. Смутны час, г. зн. народная рэволюцыя пачатку XVІІ веку, як думалі тагочасныя набожныя пісьменьнікі, была карай, насланай на багатыроў іменна за гэтыя грахі. І калі парадак пасьля смуты быў адноўлен, г. зн. зноў запанавала прыгоннае права, а разам з ім запанаваў гандлёвы капітал, дык першы час вышэйшыя клясы выяўлялі вялікую набожнасьць, і царква карысталася такой уладай і уплывам, як ніколі раней. Патрыарх быў другім царом. За першым Раманавым гэтаму вельмі дапамагала яшчэ і тое, што патрыарх даводзіўся цару бацькам, але так было і за другім (Аляксеем Міхайлавічам), калі патрыарх Нікан ня быў родны цару, значыцца, гэта быў уплыў ня бацькі, а ўплыў царквы. Само па сабе зразумела, што пры гэтым у руках царквы пачалі зьбірацца вялізныя багацьці. Але ўстрыманьне, на якое сябе ахвяроўвала новае грамадзтва, пачало рабіцца прыкрым. Аскетычная плынь зноў пачала слабнуць. Зноў пачалі дрэнна захоўваць пасты, скарачалі даўгую царкоўную службу, выстаяць яе на нагах таксама было свайго роду пакутай. А галоўнае, цывільнай уладзе пачаў рабіцца прыкрым той уплыў, які набыла царква. Патрыарх Нікан, пакладаючыся на нібыта нязьмерную сілу царквы, папрабаваў выйсьці на барацьбу з цывільнай уладай. Але тут адразу-ж выявілася, што сіла гэта была не ў выабражэньні людзей, а ў тых матэрыяльных сродках, якія былі ў іх руках. Царква была зусім бясьсільнай супроць дзяржавы Раманавых з яе вялізнымі грашовымі сродкамі, чыноўніцтвам, войскам і г. д. Ніхто з царкоўных людзей і не падумаў паўстаць на абарону Нікана, і вышла, што якога-небудзь сапраўднага супраціўленьня ўладзе цара ніхто зрабіць ня мог. А цар, карыстаючыся сваімі гандлёвымі сувязямі і грашовымі сродкамі, бяз клопату наняў другіх патрыархаў, усходніх, якія ў праваслаўнай царкве былі старэйшыя за Нікана, склікаў царкоўны сабор і пастановай самой царквы засудзіў чалавека, які адважыўся падтрымліваць самастойнасьць гэтай царквы супроць цара. Наступныя патрыархі ўжо не адважваліся ісьці супроць царскай улады, а ў пачатку ХVІІІ веку і самая пасада патрыарха была скасована. Замест яе быў створан сынод, г. зн. сход архірэяў, а да іх быў прыстаўлен назіральнік ад цывільнай улады, обэр-прокурор сьвяцейшага сыноду, з чыноўнікаў,<noinclude></noinclude> kotdw7may4j43651slq8vx1trezhiw7 104 29595 88118 2022-08-19T12:06:57Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>які поўнаўладна кіраваў праваслаўнай царквой, скідаў і назначаў архірэяў таксама, як назначалі і скідалі губэрнатараў. Пасьля гэтага кіраўніцтва праваслаўнай царквой зрабілася проста адным з міністэрстваў расійскай дзяржавы, або Расійскай імпэрыі, як яна пачала называцца спачатку XVІІІ веку. Але калі, такім чынам, вышэйшыя клясы вельмі лёгка кідалі тую фальшывую набожнасьць, якую яны пачалі выяўляць пасьля рэволюцыі, дык прыгнечаныя і задушаныя гандлёвым капіталам грамадзкія пласты, наадварот, з надзеяй зварачаліся іменна да царквы, якая зносіла прыгнечаньне ад цывільнае дзяржавы, як і яны, нібы падзяляючы іх лёс. Само па сабе зразумела, што гэтая царква ня была тэй скарбовай офіцыяльнай царквой, дзе ўсім кіраваў обэр-прокурор. Гэтая скарбовая царква народнай царквы не прызнавала. Яна назвала народную царкву расколам, а людзей, якія засталіся вернымі старой царкве, стараверамі, раскольнікамі. Гэтых раскольнікаў дзяржава пазбаўляла розных правоў, настаўнікаў расколу, г. зв. духавенства гэтай народнай царквы садзілі ў турмы, каралі сьмерцю і г. д., але зьнішчыць гэтым народную веру не маглі, і яна трымалася на працягу цэлых сталецьцяў. Гэтая вера, зразумела, была такім самым цёмным анімізмам, як і ўсё так звавае праваслаўе наагул. Раскольнікі таксама верылі ў мноства духаў, сьвятых і нячысьцікаў, якія акружалі чалавека, і за дапамогай розных знахарскіх сродкаў, модлаў, абрадаў ды інш. стараліся набыць уладу над гэтымі духамі. Але тое, што гэтую царкву прыціскалі, прасьледвалі, надавала ёй у масах павагу і спачуцьцё, бо гэтая царква і масы зьяўляліся афярамі аднае і тае самае сілы-гандлёвай буржуазіі, якая расла, і моцна зьвязанай з ёю памешчыкай клясы. У барацьбе з уціскам тагочаснага гандлёвага капіталу раскольніцкія грамады самі хутка зрабіліся сілай, якая зьбірала гэты самы гандлёвы капітал. Цьвярозыя раскольнікі, якія любілі працу, якія моцна трымаліся адзін за аднаго, якія выступалі аб'яднана, зьявіліся надзвычайнымі ашчаднікамі. Вялізныя падпольныя сувязі народнай царквы, што зьвязалі у адно цэлае Паволжа і Памор'е, Магілеўскую губэрню і Ніжагародзкую, былі вельмі добрай глебай і для экономічнай сувязі. Таму ў навейшы час раскол і ўяўляўся народу, як нейкая купецкая вера. Але яго заснавальнікі ў XVІ веку былі ня купцы, а пераважна выхадцы з нізоў гарадзкога насяленьня: рознага роду рамесьнікі, кавалі, цесьлі і т. п., а таксама людзі тагочаснай інтэлігенцыі, г. зн. пераважна з дробнага, нячыноўнага духавенства. У асобных выпадках, як гэта бывае ў кожным рэлігійным руху, мы сустракаем сярод гэтых дэмократычных элемэнтаў і выхадцаў з вышэйшых пластоў грамадзтва, як вядомая баярыня Марозава, зусім таксама, як праз 200 год паміж рэволюцыйнымі соцыялістымі мы знойдзем дачок генэралаў і тайных<noinclude></noinclude> 6kpifb9lr4d1s1aqgpr08mf6pca95r7 0 29596 88119 2022-08-19T12:07:56Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «{{Загаловак | назва = З чужыны | аўтар = Алаіза Пашкевіч | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1909 год }} * Беларуская моладзь (часопіс)/1976...» wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = З чужыны | аўтар = Алаіза Пашкевіч | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1909 год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/1—2/Пагоня|Пагоня]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восень 1976 — зіма 1977. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/1—2|№1, 2 (43, 44)]]}} [[Катэгорыя:Вершы Алаізы Пашкевіч]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] 07z64v7iae2x0j2fiq2pn1w7byus26x 88120 88119 2022-08-19T12:08:12Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = З чужыны | аўтар = Алаіза Пашкевіч (Цётка) | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = 1909 год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/1—2/З чужыны|З чужыны]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Восень 1976 — зіма 1977. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/1—2|№1, 2 (43, 44)]]}} [[Катэгорыя:Вершы Алаізы Пашкевіч]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] enx70gdtaaelqj3xyjkpa24iy4cpcl0 104 29597 88121 2022-08-19T12:11:22Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>саветнікаў. Але ні ў тым, ні і другім выпадку гэта не зьмяняе характару руху, як дэмократычнага. Аднак з расколу не магла пайсьці дэмократычная рэволюцыя накштал тэй, якая страсянула асновы Маскоўскай дзяржавы ў першыя гады ХVІІ веку. Можна сказаць, што ў раскол людзі пайшлі з роспачы, ад няўдачы гэтай рэволюцыі. Раскол загадзя засудзіў Маскоўскую цывільную дзяржаву, абвяшчаючы яе справай антыхрыста. Але гэтым самым ён прызнаў, што гэтую цывільную дзяржаву ён не пераможа, і раскол змагаўся з гандлярскай дзяржавай Раманавых, не нападаючы на яе, а ўцякаючы ад яе, якраз таксама, як уцякалі раней сяляне ад прыгоннага права. Праўда, у асобных выпадках раскольнікі хапаліся за зброю, у тых выпадках, калі дзяржава даганяла іх і там, куды яны ўцяклі, і не давала ім жыць. Шмат раскольнікаў было ў войску Сьцяпана Разіна. і некаторыя з разінцаў абаранялі потым апошнюю крэпасьць раскольнікаў на поўначы-Салавецкі манастыр, якую царскаму войску прышлося браць зброяй. і ў наступных народных рухах XVІІІ веку, аж да пугачоўшчыны, раскольнікі заўсёды йгралі ролю элемэнтаў, якія спачувалі руху і былі варожыя ўраду. Але паставіць на месца гандлёвай бюорократычнай дзяржавы што-небудзь новае яны зусім ня мелі сілы, ды і зусім пра гэта ня думалі. Наадварот, як мы ўжо зазначалі, у політычным жыцьці раскольніцкія грамады ўсё больш і больш дастасоўваліся да гэтай дзяржавы і зрабіліся «вялікімі назьбіральнікамі» таго самага гандлёвага капіталу. Раскол, такім чынам, павінен быў застацца і застаўся чыста духоўным паўстаньнем, напамінаючы ў гэтым выпадку першапачатковае хрысьціянства, якое таксама кончыла тым, што дапасавалася да ладу Рымскай імпэрыі і таксама не праяўляла ніякіх спробаў зьмяніць самую дзяржаву. '''Паўночная вайна і Расійская імпэрыя.''' Барацьба за Бальтыцкае мора была вялікай спробай для дзяржавы Раманавых. Ад таго, як гэта барацьба кончыцца, залежала, ці вытрымае гэтая новая будова, ці яна разваліцца, і руіны яе расьцягнуць другія, больш шчасьлівыя супраціўнікі. Такі канец быў магчымы. Гандлёвая капіталістычная дзяржава, Польшча, якая паўстала раней Маскоўскай, іменна такім чынам развалілася ў канцы XVІІІ веку, і астачы яе разабралі сабе суседзі. Маскоўская дзяржава была больш шчасьлівай. Тая вайна, ад якой залежала яе існаваньне, урэшце, стварыла надзвычайна спрыяльныя ўмовы для яе далейшага разьвіцьця і, ужываючы выраз аднаго поэты, які выхваляў тую эпоху, выкавала яе, як молат куе сталь. Вайна гэта ня была выпадковай і нечаканай. Маскоўская дзяржава да яе рыхтавалася паволі і асьцярожна, зьбіраючы сілу і старанна тоячы свае замеры. Цар Пётра, даўно ўжо надумаўшы вайну і завязаўшы для гэтага<noinclude></noinclude> iq408e8clttmthi1b2bvvmyvo63f72n 0 29598 88122 2022-08-19T12:12:37Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «{{Загаловак | назва = Хрыстос Уваскрос! | аўтар = Сяргей Палуян | секцыя = Абразок | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = ? год }} * Беларуская моладзь (ча...» wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Хрыстос Уваскрос! | аўтар = Сяргей Палуян | секцыя = Абразок | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = ? год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976—1977/3/Хрыстос Уваскрос!|Хрыстос Уваскрос!]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Вясна 1976. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976/3|№3 (41)]]}} [[Катэгорыя:Сяргей Палуян]] [[Катэгорыя:Паэзія ў прозе]] [[Катэгорыя:Абразок]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] sey7wyxm20jcbg21gnhtfg6zdoh0yeb 88126 88122 2022-08-19T12:21:26Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Хрыстос Уваскрос! | аўтар = Сяргей Палуян | секцыя = Абразок | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. | дата = ? год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976/3/Хрыстос Уваскрос!|Хрыстос Уваскрос!]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Вясна 1976. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1976/3|№3 (41)]]}} [[Катэгорыя:Сяргей Палуян]] [[Катэгорыя:Паэзія ў прозе]] [[Катэгорыя:Абразок]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] d5j7ko85xt04hezr305of4ubyf7l0k3 104 29599 88124 2022-08-19T12:20:23Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>саюз з Польшчай і Даніяй, двума другімі супраціўнікамі Швэцыі ў барацьбе за Бальтыцкае мора, адначасна асыпаў швэдзкага пасла ў Маскве рознымі ласкавымі словамі, езьдзіў да яго ў госьці, пеставаў яго дзяцей і г. д., стараючыся гэтым паказаць, што ў швэдаў няма лепшага сябры, чым Маскоўскі цар. «Ня гледзячы на усе гэтыя меры асьцярогі, добра падрыхтавацца да вайны Маскоўскай дзяржаве не ўдалося. Занадта была цяжкая задача. Швэцыя нашага часу маленькая, вельмі адукаваная, але зусім бясьсільная, з боку вайсковага, краіна, якая за апошнія 40 год страшэнна баялася імпэратарскай Расіі і поўзала часамі каля яе ног. Швэцыя 200 год таму назад была адной з самых вялікіх, калі ня самай вялікай, вайсковай дзяржавай Эўропы. На працягу ХVІІ веку яна вытрымала славутную 30-гадовую вайну, у часе якой швэдзкая армія заняла першае месца сярод эўропэйскіх армій таго часу. Гэта было найлепш узброенае, найлепш дысцыплінаванае і організаванае войска. Рыхтуючыся на бой з гэтым, па тагочаснаму, асілкам, Маскоўская дзяржава старанна запасалася ўсімі найноўшымі, для таго часу, вынайдзеньнямі. Стары кнотавы мушкет Смутнага часу зьмяніўся крэмневай стрэльбай. На канцы гэтай стрэльбы быў прышрубован штых, галоўнае вайсковае вынайдзеньне таго часу. Справа ў тым, што пяхота ХVІІ веку на ўмела яшчэ злучаць халодную зброю з агнястрэльнай. Палавіна была ўзброена агнястрэльнай зброяй-мушкетамі, а палавіна пікамі. Такім чынам, калі войска страляла і калі яно білася ў грудзі, аднолькава палавіна сілы прападала дарма. Штых даў магчымасьць адначасна і страляць, і калоць і, такім чынам, падвоіў сілу пяхоты. Трэба адзначыць, што шведы ня ўсвоілі гэтага вынайдзеньня, а ў Маскве гэта скарысталі: салдаты Пётры мелі на стрэльбах штыхі. Ня гледзячы на ўсё гэта, старая моцная швэдзкая армія была дужэйшая, чым маладое маскоўскае войска, і ў першым-жа баі, пад Нарвай (1700 г.), войска Пётры было разьбіта нашчэнт, ад яго арміі бадай нічога не засталося. Маскоўская дзяржава здавалася на краі пагібелі, але на шчасьце Масквы швэды ня лічылі яе сваім галоўным ворагам. Прывыкшы ваяваць на захадзе, яны куды больш увагі зварачвалі на датчан, на палякаў і на саксонцаў, якія злучыліся з апошнімі. Разьбіўшы маскоўскую армію і лічачы справу на ўсходзе скончанай, швэдзкай кароль Карл XІІ пайшоў з сваім войскам на берагі Віслы, даўшы Маскве некалькі год на тое, каб акрыяць, выкарыстаць практыку першых год вайны і стварыць новую армію. Калі швэды хапіліся і зразумелі зробленую памылку, было ўжо позна. Маскоўскае войска тымчасам моцна асела на берагох фінскай затокі, куды Пётра перанёс і сваю галоўную кватэру. У сьцены заваяванай ім швэдзкай крэпасьці, з якой ён потым зрабіў новую сталіцу расійскай дзяржавы, Карлу XІІ прышлося пракладаць сабе шлях з Польшчы цераз паўднёвую граніцу Маскоўскай дзяр-<noinclude></noinclude> earhdvv1sqh1pdagm38al62c3g8hfla 0 29600 88127 2022-08-19T12:24:35Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «{{Загаловак | назва = Credo | аўтар = Максім Багдановіч | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | год = ? год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1975/3/Credo|Credo]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Вясна 1975. — Беларуская моладзь (ча...» wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Credo | аўтар = Максім Багдановіч | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | год = ? год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1975/3/Credo|Credo]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Вясна 1975. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1975/3|№3 (37)]]}} [[Катэгорыя:Вершы Максіма Багдановіча]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] imy2iidrhk1x5uqvjs2ezjddmgrnh35 0 29601 88128 2022-08-19T12:25:34Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «{{Загаловак | назва = Музыка | аўтар = Максім Багдановіч | секцыя = Апавяданьне | папярэдні = | наступны = | год = 1907 год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1975/3/Музыка|Музыка]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Вясна 1975. — Бе...» wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Музыка | аўтар = Максім Багдановіч | секцыя = Апавяданьне | папярэдні = | наступны = | год = 1907 год }} * [[Беларуская моладзь (часопіс)/1975/3/Музыка|Музыка]] // {{Fine|[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]. — Вясна 1975. — [[Беларуская моладзь (часопіс)/1975/3|№3 (37)]]}} [[Катэгорыя:Проза Максіма Багдановіча]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] 3lqs54fkh2wndu1k7sdvbgfaa2u1r88 0 29602 88133 2022-08-19T12:42:29Z Gleb Leo 2440 Gleb Leo перанёс старонку [[Дудар (Вацлаў Ластоўскі)]] у [[Дудар (Ластоўскі)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Дудар (Ластоўскі)]] gr86n32m2jys50omryi6rbcikizaelv 104 29603 88135 2022-08-19T13:06:17Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>жавы. Тут, праўда, ён знайшоў сабе саюзьніка ў асобе ўкраінскай казацкай старшыні, якая пасьпеўшы расчаравацца ў маскоўскіх царох моцна падпарадкавала сабе ўкраінскае паспольство (сялянства) і жадала эксплуатаваць яго самастойна. Але і гэтая дапамога ня выратавала швэдаў, і ў баі пад Палтавай (1709 г.) швэдзкая армія была разьбіта таксама грунтоўна, як за дзевяць год перад гэтым маскоўская армія над Нарвай. Ролі зусім перамяніліся. З абароннай Масква зьмянілася ў наступальную. Маскоўская дзяржава за панаваньне Раманавых зьмянілася ў Расійскую імпэрыю, з сталіцай на беразе Бальтыцкага мора, Пецярбургам. Яшчэ 12 год пасьля Палтаўскай бітвы цягнулася вайна. Швэды знаходзілі сабе яшчэ саюзьнікаў, перш за ўсё ў асобе туркаў, якія адзін раз чуць ня прыкончылі Пётру і яго армію ў час паходу на Румынію (так зв. Пруцкі паход 1711 г.). Але канчатковыя вынікі ўсё больш і больш складаліся на карысьць Пётры. Урэшце, у 1721 г., згодна з Ністадзкім мірам, Швэцыя павінна была прызнаць сябе пераможанай, і Маскоўская дзяржава зрабілася аднэй з вялікіх бальтыцкіх дзяржаваў. К гэтаму часу у руках новай Расійскай імпэрыі было ня толькі вусьце Нявы з Пецярбургам і Кронштадтам, але і цэлы шэраг бальтыцкіх партоў: Выбарг, Рыга і Рэвель. Паўночны канец вялікага воднага шляху, які зьвязвае Эўропу і Азію, Бальтыцкае мора з Касьпійскім, быў цяпер моцна ў маскоўскіх руках. Заставалася цяпер замацаваць сваё становішча на паўднёвым канцы шляху, дзе Маскве раней належала толькі Астрахань. Апошні паход Пётры быў накіраваны супроць Пэрсіі і яго задачай было: захапіць Касьпійскае мора таксама моцна ў рукі расійскага гандлёвага капіталу, як перад гэтым была захоплена ўсходняя частка Бальтыцкага. Гэты пэрсыйкі паход Пётры быў менш удачны, чым вялікая Паўночная вайна, але ўсё такі транзытны-перадатковы-гандаль азіяцкімі таварамі, галоўным чынам шоўкам (які тады каштаваў надзвычайна дорага, так што гандаль шоўкам быў бадай ці не галоўным гандлем у Эўропе, як кажа адзін падарожнік) застаўся ў маскоўскіх руках. Маскоўскі гандлёвы капітал удала вытрымаў спробу і мог цяпер не баяцца ні Швэцыі ні Польшчы. У наступных войнах XVІІІ сталецьця гэтыя абодвы, некалі магутныя, праціўнікі Масквы, ад якіх бегла расійская армія, адзін з якіх заўладаў на час нават Масквой, усё больш і больш слабеюць, да тых пор, пакуль Швэцыя не дайшла да таго ганебнага становішча, аб якім я казаў вышэй, а Польшча проста дасталася Расійскаму цару, які зрабіўся расійскім імпэратарам. У Паўночнай вайне канчаткова складаецца і ўвесь мэханізм гандлёвой бюрократычнай дзяржавы, заснованай Раманавымі. Мы напомнім у некалькіх словах яго соцыяльна-экономічную (гаспадарчую і грамадзкую) аснову. Мы памятаем, што гандлёвы капітал не організоўваў сам вытворчасьці. У яго руках былі толькі ўсе<noinclude></noinclude> 2x6marjfnjo0nsat8v0q5vi28kiee6b 104 29604 88136 2022-08-19T13:26:00Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>сродкі збыту і абмену. Гандлёвы капітал скупляў гатовыя тавары, зробленыя, вытвараныя самастойна дробнымі гаспадарамі, сялянамі і рамесьнікамі. Гэтым дробным гаспадаром не патрэбны людзі, якія скупляюць, яны маглі-б прадаваць свае тавары самі і ўвесь прыбытак палажыць у сваю кішэню, або маглі-б самі іх спажыць. і таму іх трэба прымусіць прадаць свае продукты; для гэтага гандлёвы капітал утварае моцную цэнтральную гладу, з добра організаваным, на ўзор купецкай канторы, чыноўніцтвам, з неабмежаванымі поліцэйскімі поўнамоцтвамі, з жорсткім, не народным, а таксама чыноўніцкім судом, які дзейнічае сакрэтна, і толькі карае публічна. Адначасна ён падтрымлівае на вёсцы прыгоннае права, за дапамогай памешчыкаў, прымушаючы сялян аддаваць збожжа ды іншую сырызну, выбіваючы яе з сялян розгамі памешчыцкіх стайняў. Усё гэта складалася ўжо ў Маскоўскай дзяржаве XVІІІ веку, але ўсё гэта было яшчэ ў хаотычным (неорганізаваным) стане. Моцная цэнтральная ўлада ўжо была, але яна была яшчэ акружана старымі фэўдальнымі ўстановамі, якія зусім ня былі патрэбны гандлёваму капіталу. Побач з царом існавала баярская дума, куды людзі назначаліся паводле іх пахаджэньня. Дума не магла, зразумела, ісьці супроць царскае ўлады, але гэтае лішняе кола, якое рыпела і паволі круцілася, абцяжала ход усяе машыны. У часе Паўночнай вайны баярская дума зьнікае канчаткова, і на яе месцы зьяўляецца сэнат, складзены з чыноўнікаў, назначаных царом бяз увагі на іх пахаджэньне і абавязаных бясспрэчна выконваць царскія загады. Сэнат-гэта сход царскіх прыказчыкаў. Побач з ім і пад яго контролем, з пярэстай купкі маскоўскіх прыказаў, якія паўсталі выпадкова і загадвалі ўсім на сьвеце-і судом, і зборам падаткаў, і войскам, кожным пакрысе, паўстае зграбная сыстэма колегій, папярэднікаў наступных міністраў, паміж якімі дзяржаўныя справы былі разьмеркаваны ў строгім парадку. Была свая колегія для суда - юстыц-колегія, свая колегія для збору дзяржаўных прыбыткаў, свая для выдаткаў, свая для контролю. Надзвычайна характэрным для ўсяе сыстэмы зьяўляецца вялікая колькасьць колегій з чыста гаспадарчым прызначэньнем. Была ўтворана свая колегія для кіраўніцтва горнымі заводамі (бэр-колегія), фабрыкамі (мануфактур-колегія), свая для загадваньня гандлем (комэрц-колегія). Якраз таксама былі організаваны і ўсе іншыя галіны кірауніцтва дзяржавай. Гарады былі канчаткова аддадзены пад загад мясцовага купецтва. У першы час была ўтворана нават чыста клясавая купецкая ўсерасійская ўстанова-ратуша, нешта накшталт цэнтральнай колегіі гасьцей, якая забірала прыбыткі з усяе Расіі. Але ў часе вайны гэты орган быў нявыгодны, таму і быў заменены адпаведнымі колегіямі. У руках купецтва засталося толькі кіраваньне на месцах у асобных гарадох. Што тычыцца вёскі, дык яна была аддадзена пад поўны загад памешчыкаў, у рукі якіх пасьля гэтага пераходзіць самая галоўная функцыя - кіраўніцтва на<noinclude></noinclude> 9kfkzmpgfj0vpyq4o8fzq4kvmxo687d 0 29605 88137 2022-08-19T13:30:58Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «{{Загаловак | назва = І прыйдзе | аўтар = Янка Купала | сэкцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | год = 1926 год | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. }} * Беларус (газета)/1954/3/І прыйдзе|І пры...» wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = І прыйдзе | аўтар = Янка Купала | сэкцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | год = 1926 год | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. }} * [[Беларус (газета)/1954/3/І прыйдзе|І прыйдзе]] // {{Fine|[[Беларус (газета)|Беларус]]. — 1 жніўня 1954. — [[Беларус (газета)/1954/3|№3 (49)]]}} [[Катэгорыя:Вершы Янкі Купалы]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] qj85v4si5m3dr1xco0w2siwtothiu00 104 29606 88148 2022-08-19T18:09:50Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>гічным і ўрачыстым выглядам, — быў юнак, мужны юнак, — так мне пра яго казалі, — які, яшчэ хлапчуком, любіў чытаць і разважаць пра смелыя геройскія ўчынкі ў часе караблекрушэнняў. Ах, я чуў яго гаворку!.. Я чуў яго гаворку!.. І ён успомніў аб гэтым у фатальную гадзіну, бо ён не страціў мужнасці і бадзёрасці, калі самыя адважныя сэрцы і самыя выпрабаваныя людзі палі духам. Адважным ён быў не толькі таму, што на сухазем'і аставаліся тыя, каго ён кахаў. Не! Такая была яго прырода! Я гэта заўважаў у рысах яго твара — шмат разоў! — і тады я думаў, што ён проста прыгожы, няхай благаславіць яго бог! — І ён выратаваўся? — усклікнула Фларэнс. — Ён выратаваўся? — Гэты адважны юнак, — прадаўжаў капітан, — … глядзіце на мяне, любачка! Не аглядвайцеся… У Фларэнс ледзь хапіла сіл запытацца: — Чаму? — Таму, што там нічога няма, дарагая мая, — сказаў капітан. — Не палохайцеся, любачка! Не палохайцеся дзеля Уольра, які быў дарагім усім нам! Дык вось гэты юнак, — прадаўжаў капітан, — працаваў разам з адважнымі, падбадзёрваў нясмелых, ні разу не паскардзіўся і не праяўляў ніякага страху і падтрымліваў бадзёры дух ва ўсіх матросаў, што прымусіла іх паважаць яго, нібы ён быў адмірал, — гэты юнак, кажу я, другі памочнік і адзін матрос толькі і ўцалелі з усіх, хто быў на барту судна, — адзіныя стварэнні, што асталіся жывымі, якія прывязалі сябе да абломкаў разбітага карабля і насіліся па бурлівым моры. — Яны выратаваліся? — усклікнула Фларэнс. — Дні і ночы насіліся яны на гэтых абломках па неабсяжным моры, — сказаў капітан, — і нарэшце… не, не пазірайце туды, любачка!.. нарэшце, паказаўся парус, і яны былі падняты на борт двое, што асталіся жывымі, адзін памёршы. — Хто з іх памёр? — усклікнула Фларэнс. — Не той юнак, пра якога я гаварыў, — сказаў капітан. — Пачакайце яшчэ хвілінку, мая маленькая лэдзі! Падбадзёрцеся!.. Будучы на барту гэтага карабля, яны накіраваліся ў доўгае плаванне, бо не было дзе прыстаць, і ў часе гэтага плавання марак, якога падабралі разам з ім, памёр. Але ён астаўся жывым і… Не разумеючы, што робіць, капітан адрэзаў кавалак хлеба, насадзіў яго на свой кручок (які звычайна служыў яму відэльцам для падсмажвання тоста) і паднёс да агню, з хваляваннем паглядаючы на штосьці, што было за спіной Фаларэнс, і не заўважаючы, як гарыць хлеб. — Ён астаўся жывым, — паўтарыла Фларэнс, — і… — І на гэтым караблі вярнуўся на радзіму, — прадаўжаў капітан, пазіраючы ў тым самым напрамку, — і… не палохайцеся, любачка!.. І высадзіўся на сухазем'е. І аднойчы раніцой, ведаючы,<noinclude></noinclude> g7c0d6g699oivfyxvj1jv8x4iukbb92 104 29607 88149 2022-08-19T18:26:13Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>што сябры лічаць яго памершым, ён асцярожна падышоў да дзвярэй свайго дома, каб разведаць, але змяніў курс, нечакана пачуўшы… — Брэх сабакі? — шпарка падхапіла Фларэнс. — Так! — закрычаў капітан. — Трымайцеся мацней, дарагая мая! Смялей! Не аглядвайцеся! Зірніце сюды, на сцяну! Каля яе, на сцяне, быў відаць нейчы цень. Фларэнс усхапілася, азірнулася і моцна крыкнула, убачыўшы Уолтэра. Яна думала аб ім толькі як аб браце, аб браце, які ўстаў з магілы, аб браце, які пацярпеў крушэнне, выратаваўся і вярнуўся да яе, і кінулася ў яго абдымкі. Здавалася, ён быў адзінай яе надзеяй, яе ўцехай, прыстанішчам і сапраўдным абаронцам. Капітан Катль, канчаткова страціўшы галаву, паспрабаваў выцерці лоб абгарэўшым тостам, насаджаным на кручок, але, пераканаўшыся, што гэты прадмет не падыходзіць для гэтай мэты, паклаў тост у тулью глянцавітага капялюша, не без цяжкасцей надзеў глянцавіты капялюш на галаву, паспрабаваў праспяваць вершык з «Красуні Пег», спатыкнуўся на першым-жа слове і пайшоў у краму. Адтуль ён неўзабаве вярнуўся з расчырванелым і запэцканым тварам і ў зусім размякшым накрухмаленым каўнерыку і сказаў: — Уольр, мой хлопчык, вось маленькая маёмасць, якую я хацеў-бы перадаць у сумеснае ўладанне! Капітан таропка паказаў вялікі гадзіннік, чайныя лыжкі, шчыпцы для цукру і чайніцу, і, паклаўшы ўсе гэтыя рэчы на стол, згарнуў іх сваёй вялізнай рукой у капялюш Уолтэра. Пасля капітан Катль так супакоіўся, што мог вызваліцца ад тосту, што быў у капялюшы, і заняць месца за чайным сталом; але з аднаго боку Уолтэр ухапіўся за яго плячо, а з другога боку Фларэнс са слязмі на вачах шаптала віншаванні, і капітан зноў уцёк і адсутнічаў добрых дзесяць хвілін. Але ніколі яшчэ фізіяномія капітана не ззяла і не блішчэла так, як у той момант, калі ён стала заняў месца за чайным сталом, пераводзячы позірк з Фларэнс на Уолтэра і з Уолтэра на Фларэнс. Капітан вельмі добра разумеў — хоць увесь час быў перапалоханым і не раз уцякаў не надоўга ў краму — разумеў, што яны гутарылі пра небараку старога дзядзьку Соля і абмяркоўвалі падрабязнасці, якія мелі дачыненні да яго знікнення; што адсутнасць старога і нягоды Фларэнс стрымлівалі іх радасць; што яны вызвалілі Дыагена, якога капітан загадзя завабіў наверх, баючыся, каб ён зноў не забрахаў. Але яму і ў галаву не прыходзіла, што Уолтэр глядзеў на Фларэнс неяк па-новаму і нібы з вялікай адлегласці. Не прыходзіла ў галаву, што Уолтэр часта паглядаў на любы твар, але, калі яна падымала на Уолтэра вочы, той унікаў сустракаць яе адкрыты позірк, які гаварыў аб сястрыной<noinclude></noinclude> jc9v80lpyp1ctldeu2mu4c2q8n23nwr 104 29608 88150 2022-08-19T18:44:37Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>любові. Такую мажлівасць капітан мог дапусціць не больш, чым паверыць, што каля яго знаходзіцца не сам Уолтэр, а яго здань. Яны засядзеліся да позняга часу. Капітан ахвотна прасядзеў-бы так цэлы тыдзень. Але Уолтэр устаў і пачаў развітвацца. — Вы ідзеце, Уолтэр! — усклікнула Фларэнс. — Куды? — Часова ён павесіў свой ложак за рогам у Бролі, маленькая лэдзі, — адказаў капітан. — На адлегласці воклічу, Радасць Сэрца! — Вам праз мяне даводзіцца ісці, Уолтэр, — сказала Фларэнс. — Ваша месца заняла беспрытульная сястра. — Дарагая міс Домбі, — нерашуча адазваўся Уолтэр, — калі не будзе дзёрзкасцю называць вас так… — Уолтэр! — усклікнула яна са здзіўленнем. — Цяпер, калі я маю магчымасць бачыць вас і гаварыць з вамі, я надзвычай шчаслівы, разумеючы, што магу зрабіць вам маленькую паслугу. Куды-б я толькі не пайшоў і чаго-б я не зрабіў дзеля вас! Яна ўсміхнулася і назвала яго братам. — Вы так змяніліся, — сказаў Уолтэр. — Я змянілася! — перапыніла яна. — Для мяне, — ціха сказаў Уолтэр, нібы разважаючы ўголас, — для мяне змяніліся. Я пакінуў вас, калі вы былі дзіцём, а цяпер бачу вас… О, зусім іншай… — Але па-ранейшаму вашай сястрой, Уолтэр. Вы не забыліся, што мы абяцалі адзін аднаму, пры развітанні? — Хіба можна забыцца! — Але больш ён нічога не дадаў. — Уолтэр! — праз слёзы сказала Фларэнс. — Любы брат! Пакажыце мне які-небудзь шлях у жыцці… які-небудзь скромны шлях, каб я магла ісці гэтым шляхам адна, працаваць і думаць часамі пра вас, як пра чалавека, які абароніць мяне і паклапоціцца аба мне, як аб сястры! О, дапамажыце мне, Уолтэр, мне так патрэбна дапамога! — Міс Домбі! Фларэнс! Я гатоў памерці за вас! Але ў вас ёсць сябры, гордыя і багатыя. Ваш бацька… — Не, не! Уолтэр! — Яна ўскрыкнула і сціснула галаву рукамі з такім жахам, што ён замёр на месцы. — Не гаварыце гэтага слова! З таго часу ён ніколі не мог забыцца яе голасу і позірку, калі яна прымусіла яго замоўкнуць. Ён адчуваў: каб пражыў ён яшчэ сто год — ніколі яму гэтага не забыцца. Яна прытулілася сваім ціхманым тварам да пляча капітана і расказала, як і чаму яна ўцякла. Калі-б кожная пралітая ёю пры гэтым горкая сляза была праклёнам, які падае на галаву таго, каго яна не называла і не ганьбіла, — са страхам падумаў Уолтэр, — для яго гэта было-б лепш, чым страціць такую глыбокую і моцную любоў. — Годзе, любачка! — сказаў капітан, калі яна змоўкла; а пакуль яна гаварыла, капітан слухаў яе з надзвычайнай увагай,<noinclude></noinclude> r9r08viyhopl2y2dhnjospqmbakfll8 104 29609 88151 2022-08-19T19:07:58Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>ссунуўшы на бок глянцавіты капялюш і разявіўшы рот. — Стоп, стоп, мой скарб! Уольр, мой дарагі хлопчык, адчальвайце на гэту ноч, а красуню пакіньце на маю апеку. Уолтэр абодвума рукамі ўзяў яе руку, паднёс да губ і пацалаваў. Цяпер ён ведаў, што яна і напраўду была беспрытульнай уцякачкай. {{Цэнтар|'''''РАЗДЗЕЛ L'''''}} {{Цэнтар|'''''Нараканні містэра Тутса.'''''}} На мансардзе ў доме Драўлянага Мічмана пуставаў пакой, які ў ранейшыя часы служыў Уолтэру спальняй. Разбудзіўшы капітана досвіткам, Уолтэр прапанаваў перанесці туды з маленькай гасцінай найлепшую мэблю для ўпрыгожання пакоя, каб Фларэнс, прачнуўшыся, магла заўладаць ёю. З прычыны таго, што для капітана Катля нішто не магло быць прыемнейшым, як расчырванецца і задыхацца, папрацаваўшы дзеля такой справы, то ён (як казаў сам) пачаў з ахвотай, і гадзіны праз дзве мансарда ператварылася ў своеасаблівую каюту на сухазем'і, упрыгожаную адмысловымі рэчамі з гасцінай, уключаючы нават татарскі фрэгат. Ніякія ўгаварванні Уолтэра не маглі прымусіць капітана завесці вялікі гадзіннік, узяць назад чайніцу або дакрануцца да шчыпцоў для цукру і чайных лыжак. — Не, мой хлопчык, — нязменна адказваў капітан на такую просьбу, — гэту маленькую маёмасць я перадаў у сумеснае ўладанне. Перасяленне Фларэнс у іншы, больш адасоблены пакой, было зручным для яе і ў той-жа час давала магчымасць пасадзіць Мічмана на звычайны яго назіральны пост, а таксама зняць акяніцы з вокнаў крамы. — Капітан Катль, — задуменна сказаў Уолтэр, калі яны стаялі ў дзвярах крамы, адпачываючы пасля працы і пазіраючы на знаёмую старую вуліцу, — было яшчэ вельмі рана, — увесь гэты час не было ніякіх вестак пра дзядзю Соля? — Ніякіх, мой хлопчык, — адказаў капітан, ківаючы галавой. — Выправіўся шукаць мяне, добры, слаўны стары, — сказаў Уолтэр, — а вам ні разу не напісаў! Але чаму? Вось тут, у гэтым пісьме, якое вы перадалі мне, — ён дастаў з кішэні пакет, распячатаны ў прысутнасці мудрага Бансбі, — ён кажа, што вы можаце лічыць яго памёршым, калі ні разу не пачуеце пра яго да таго дня, як распячатаеце гэты пакет. Барані нас бог ад такога няшчасця! Але-ж вы-б пачулі пра яго, нават калі-б ён і напраўду памёр! Вядома, хто-небудзь напісаў-бы вам па яго жаданню,<noinclude></noinclude> 8g16guxdrg2w1szm9jpsygfouunedok 104 29610 88152 2022-08-19T19:28:39Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>калі-б ён сам не мог гэта зрабіць, і паведаміў-бы: «такога та чысла памёр у маім доме» або «у мяне на руках», або яшчэ што-небудзь накшталт гэтага: «містэр Саламон Джылс з Лондана, які прасіў перадаць вам сваё апошняе прывітанне і апошнія свае пажаданні». На капітана, які да гэтага часу ніколі яшчэ не дасягаў такіх вышынь рабіць вывад, утварыла велізарнае ўражанне шырокая перспектыва, што адкрылася перад ім, і ён адказаў, глыбокадумна ківаючы галавой: — Добра сказана, мой хлопчык, добра сказана! — Вось аб чым я думаў, або, правільней, шмат аб чым я думаў, — чырванеючы, сказаў Уолтэр, — у гэту бяссонную ноч, і я цвёрда веру, капітан Катль, што мой дзядзя Соль жыве і вернецца да нас. Але чаму дзядзя не напісаў вам, хоць ён бясспрэчна збіраўся гэта зрабіць, або як ён мог памерці, а вы аб гэтым не даведаліся ад каго-небудзь іншага, — я зусім не разумею! Капітан Катль, ківаючы галавой, заўважыў, што нават Джэк Бансбі гэтага не разумеў, а ён таксама мог выказаць добра аснашчоную думку. — Каб мой дзядзя быў лёгкадумным юнаком, якога вясёлая кампанія захацела-б завабіць у якую-небудзь карчму, каб там расправіцца з ім і заўладаць грашыма, што былі пры ім, — сказаў Уолтэр, — або каб ён быў гуллівым матросам, які сышоў на бераг і мае ў кішэні пенсію за два-тры месяцы, я-б мог падумаць, што ён знік бясследна. Але я не магу гэтаму паверыць, ведаючы, які ён быў… і які ён ёсць, спадзяюся. — Уольр, мой хлопчык, як-жа гэта вы ў такім выпадку тлумачыце? — запытаўся капітан, пазіраючы на яго пільна і будучы ў задуменні. — Капітан Катль, — адказаў Уолтэр, — я не ведаю, чым гэта вытлумачыць. Напэўна, ён ні разу і не напісаў. Гэта-ж бясспрэчна? — Калі-б Соль Джылс што-небудзь напісаў, мой хлопчык, то дзе-ж яго пасланне? — запытаўся капітан, прыводзячы грунтоўны довад. — Скажам, ён даручыў яго каму-небудзь, — сказаў Уолтэр, — а той забыўся пра пісьмо, або выкінуў яго па неахайнасці, або згубіў. Нават такая здагадка здаецца мне больш правільнай, чым тое — другое — меркаванне. Карацей кажучы, капітан Катль, я не магу думаць пра другое меркаванне, не магу і не хачу гэтага. — Гэта, ведаеце, надзея, Уольр, — глыбокадумна заўважыў капітан, — надзея! Гэта яна вас натхняе. — Яшчэ адно слова пра дзядзю, капітан Катль. Я думаю, не можа быць, каб ён паслаў пісьмо звычайным чынам — праз паштовую кантору або з паштовым параходам. Разумееце?<noinclude></noinclude> oeoylhbdj2r1qklxczyvw3iim7vhdh9 104 29611 88157 2022-08-19T19:47:21Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> — Так, так, мой хлопчык, — згодліва сказаў капітан. — І вы не маглі правароніць пісьмо. Праўда? — Уольр, — сказаў капітан, дарэмна стараючыся прыняць злосны выгляд, — хіба я не быў напагатове, чакаючы вестак ад чалавека навукі, старога Соля Джылса, вашага дзядзі, хіба я не быў напагатове, днём і ўночы, з таго часу, як яго страціў? Хіба не было ў мяне цяжка на сэрцы і хіба я не чакаў увесь час яго і вас? У сне і ўяўна хіба не стаяў я на сваім пасту і хіба зняславіўся-б да таго, каб яго пакінуць, пакуль гэты Мічман яшчэ цэлы і непашкоджаны? — О, так, капітан Катль! — усклікнуў Уолтэр, схапіўшы яго за руку. — Ведаю! І ведаю таксама, колькі адданасці і шчырасці ва ўсім, што вы гаворыце і адчуваеце. Я ў гэтым упэўнены. А вы не сумняваецеся ў маёй упэўненасці, таксама як і ў тым, што я пераступіў цераз парог гэтых дзвярэй і зноў трымаю ў сваёй руцэ гэту сумленную руку. Вы-ж не сумняваецеся? — Не, не, Уольр, — адказаў капітан з прасвятлеўшай фізіяноміяй. — Больш я не рызыкую рабіць ніякіх меркаванняў, — сказаў Уолтэр, моцна паціскаючы жорсткую руку капітана, які ў сваю чаргу з няменшай ахвотай паціснуў яму руку. — Дадам толькі адно, капітан Катль: даруй божа, каб я дакрануўся да маемасці ў майго дзядзі! Усё, што ён тут пакінуў, знаходзіцца пад апекай самага сумленнага з усіх кіраўнікоў і лепшага з усіх людзей, і калі гэтага чалавека завуць не Катль, то значыцца няма ў яго імя! А цяпер, лепшы з сяброў, пагаворым пра… міс Домбі. Штосьці змянілася ў манеры Уолтэра, перш чым ён прамовіў гэтыя два словы, а калі ён іх сказаў, даверлівасць і бадзёрасць як быццам пакінулі яго. — Я думаў, перш чым міс Домбі спыніла мяне ўчора вечарам, калі я загаварыў пра яе бацьку… вы памятаеце, як была справа? — пачаў Уолтэр. Капітан вельмі добра гэта памятаў і кіўнуў галавою. — Так, перш я думаў, — прадаўжаў Уолтэр, — што на нас ляжыць цяжкі абавязак пераканаць яе, каб яна перагаварыла са сваімі сябрамі і вярнулася дадому. Капітан слабым голасам прамармытаў: «Стоп!» або «Трымайся мацней!» або яшчэ нешта, што належала ў даным выпадку, але з прычыны вялікай збянтэжанасці, выкліканай падобным паведамленнем, голас у яго быў такі слабы, што можна было толькі здагадвацца. — Але з гэтым скончана! — сказаў Уолтэр. — Цяпер я думаю інакш. Калі гэта не так, лепш мне зноў апынуцца на тым абломку разбітага судна, на якім я з дня свайго выратавання так часта плаваў у сне па хвалях, астацца на ім, пайсці на дно і памерці!<noinclude></noinclude> 48lfdiijt2pka7owh78dqlw22l1sr6m 104 29612 88158 2022-08-19T20:06:42Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> — Ура, мой хлопчык! — усклікнуў капітан у парыве нястрымнага захаплення. — Ура! Ура! Ура! — Падумаць толькі, што яна, такая юная, такая добрая і цудоўная, — прадаўжаў Уолтэр, — якой прызначан быў іншы лёс, павінна ўступіць у барацьбу з гэтым жорсткім светам! Але мы бачылі тое бяздонне, якое адрэзала яе ад усяго мінулага, хоць ніхто, апрача яе самой, не ведаў глыбіні гэтага бяздоння. І звароту няма. Капітан Катль, не зусім разумеючы сэнс гэтых слоў, паставіўся да іх з вялікім ухваленнем і заўважыў глыбока спачувальным тонам, што вецер дзьме спадарожны. — Ёй не варта аставацца тут адной, праўда, капітан Катль? — з хваляваннем запытаўся Уолтэр. — Дапраўды, мой хлопчык, я гэтага не ведаю, — адказаў капітан. — Вы цяпер тут і можаце быць ёй кампаніяй, і калі вас злучае… — Дарагі капітан Катль! — запярэчыў Уолтэр. — Вы кажаце я цяпер тут! Міс Домбі па шчырасці сваёй і нявіннасці глядзіць на мяне як на брата; якое было-б маё каварства, калі-б я прыкінуўся, быццам веру ў свае правы на сваяцкія дачыненні… калі-б я прыкінуўся, быццам забыўся аб тым, што абавязак гонару забараняе мне гэта рабіць! — Уольр, мой хлопчык, — сказаў капітан, зноў выяўляючы некаторыя прызнакі збянтэжанасці, — хіба не можа быць ніякіх правоў, апрача… — О, — усклікнуў Уолтэр. — Няўжо вы хацелі-б, каб яна кінула мяне паважаць — такая, як ''яна!'' — і паміж мною і яе анёлскім тварам назаўсёды спусцілася завеса, калі-б я пачаў дамагацца яе кахання, карыстаючыся тым, што яна, такая даверлівая і такая безабаронлівая, знайшла тут прытулак? Ды што гэта я кажу! Няма-ж на свеце нікога, хто-б асудзіў мяне з большай суровасцю, чым вы, калі-б я мог гэта зрабіць! — Уольр, мой хлопчык, — сказаў капітан, усё больш і больш засмучаючыся, — дык, значыцца, не можа быць ніякіх іншых правоў? Няўжо іх няма, мой хлопчык? Уолтэр махнуў рукой, даючы адмоўны адказ. — Мне здаецца, капітан Катль, — прадаўжаў ён, пераходзячы да новай тэмы размовы з большай бадзёрасцю, каб развесяліць капітана, але яго нішто не магло развесяліць, бо ён быў надта заклапочаны, — мне здаецца, мы павінны знайсці якую-небудзь асобу, якая была-б падыходзячай кампаньёнкай для міс Домбі, пакуль яна жыве тут і якой можна было-б давяраць. Ніхто з яе сваякоў для гэтага не падыходзіць. Міс Домбі, вядома, разумее, што ўсе яны поўзаюць перад яе бацькам. А дзе С'юзен? — Маладая жанчына? — адазваўся капітан. — Мне здаецца, яе зволілі супроць жадання Радасці Сэрца. Я аб ёй сігналізаваў, калі маленькая лэдзі толькі прышла сюды, і маленькая лэдзі<noinclude></noinclude> inm9js8cm2w62ytyfp30ejt4c1ajbn6 0 29613 88159 2022-08-19T22:02:40Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «{{Загаловак | назва = Беларусь. Роля й значэньне яе на Усходзе Эўропы | аўтар = Васіль Захарка | год = 1936 (у друку 1954) | крыніца = [https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=16448 Газэта «Беларус», № 3 (49)-5 (51), 1 жніўня 1954-20 сакавіка 1955 г.] | арыгінал = | пераклад = | сэкцыя...» wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Беларусь. Роля й значэньне яе на Усходзе Эўропы | аўтар = Васіль Захарка | год = 1936 (у друку 1954) | крыніца = [https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=16448 Газэта «Беларус», № 3 (49)-5 (51), 1 жніўня 1954-20 сакавіка 1955 г.] | арыгінал = | пераклад = | сэкцыя = Публіцыстыка | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На жаль, твор падаецца ня цалкам, будзем вельмі ўдзячныя, калі Вы дадасьцё адсутныя ўрыўкі дадзенай публікацыі. }} {{Калёнтытул|right='''В. Захарка'''<ref>Друкуючы ніжэй у скароце інфармацыйны даклад, чытаны нябожчыкам прэзыдэнтам БНР В. Захаркам у Празе 6-га сьнежня 1936-га году на паседжаньні „Таварыства Вывучэньня Казацтва”, быў прызначаны для надрукаваньня асобнай брашурай у выданьнях Таварыства. Але з прычын тэхнічных цяжкасьцяў гэта ня было зьдзейсьнена. Рукапіс дакладу пасьля сьмерці Прэзыдэнта знаходзіўся ў Архіве Таварыства і быў вывезены разам з казацкім архівам на Захад. У 1948-м годзе ў Нямеччыне рукапіс быў перададзены Замежнаму Сэктару БНЦ. Таварыства Вывучэньня Казацтва, дасылаючы гэты рукапіс БНЦ, зазначае, што „перадае рукапіс Беларусам у вадзнаку асаблівых сымпатыяў Казакоў да Беларускага народу і ягонага нацыянальна-вызвольнага змаганьня”. — '''Рэд.'''</ref><br />{{лінія|6em|прагал=0}}}} {{цэнтар|'''{{Разьбіўка|Беларусь}}'''|памер=140%}} {{цэнтар|'''роля й значэньне яе на Усходзе Эўропы'''|памер=120%}} {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Водступ|2|em}}Этнаграфічная тэрыторыя Беларусі на цяперашні час шмат зьменшылася з прычыны асыміляцыі беларускіх {{Абмылка|плямяў|племяў}}, асабліва, Севяранаў і Драўлянаў, із суседнімі народамі, найперш народам Ўкраінскім і Маскоўскім. {{Водступ|2|em}}Цяпер гэтая тэрыторыя займае ўсяго толькі 415.447 кв. кілёмэтраў<ref>У прынятых у ЗША мерах — 160.405 кв. міляў. — '''Рэд.'''</ref> з жыхарствам 19.909.300 чалавек. {{Водступ|2|em}}Тая акалічнасьць, што беларускія племі — Крывічы, Радзімічы, Дрыгвічы, Вяцічы й Севяраны ў бальшыні сваёй заставаліся {{Абмылка|намесцы|на месцы}}, на сваёй прабацькаўшчыне, а ня блукалі каляністымі па дзікіх палёх ды лясох, мела той жыватворчы ўплыў, што беларускі народ першы падыйшоў да шырокага грамадзка-дзяржаўнага будаўніцтва ды першы стаў на чале культурнага разьвіцьця ўсходніх Славянаў. {{Водступ|2|em}}Прафэсар А. Нікіцкі сьветчыць, што ў беларускіх, Пскове й Полацку былі яшчэ й да прызваньня князёў свае собскія князі, а таксама была й рэспубліканская форма кіраўніцтва, што набліжалася да формы грэцкіх і рымскіх рэспублікаў. Гэта-ж пра пазьнейшы час пацьвярджае й Нарбут у дачыненьні да Полацку, калі кажа, што „пасьля сьмерці князёў Вячаслава й Давіда Полацкае Княства сталася рэспублікай ды напрацягу дзевяцёх год кіравалася вечам і трыццацьма старэйшынамі” (Уладзіміскі-Буданаў, бач. 60). {{Водступ|2|em}}Лёгка {{Абмылка|сьтвердзіць|сцьвердзіць}} і паводля шмат якіх іншых крыніцаў, што запраўднае народнае кіраваньне з паўнаўладзтвам веча як {{Абмылка|найважнэйшай|найважнейшай}} правадаўнай улады існавала толькі ў тых палітычных саюзах або землях ад Пскова да Смаленску, у якіх галоўным арганізатарам грамадзка-дзяржаўнага жыцьця было беларускае плямя Крывічы, найбольш культурнае з усіх племяў. Так, прыкладам, праф. Уладзімірскі-Буданаў (бал. 59) кажа, што па ўсёй г. зв. Паўночна-Заходняй Русі бярэ перавагу вечавая форма ўлады. Такі дзяржаўны лад усталяваўся ў Пскове і ў Полацку. Сюды-ж часткава даходзіць і Зямля Смаленская. {{Водступ|2|em}}У Кіеве веча мела далёка ня тое значаньне, што ў беларускіх землях. Там яно часта замянялася Баярскай Думай, якая зчасам зусім усунула веча. Што-ж да Суздальскай Зямлі, якая звыкла капіявала {{Абмылка|кеўскія|кіеўскія}} парадкі, асабліва з часоў Андрэя Багалюбскага, дык тут веча зьнікае ў пачатку XIII-га веку, а пазьней імём веча называюць тут паўстаньні й змовы. {{Водступ|2|em}}Да палавіны XIII-га стагодзьдзя Беларускія племі жылі сваім дзяржаўным жыцьцём, самастойна, ў сваіх асобных Землях ці Княствах: Пскоўскім, Полацкім, Смаленскім, Чарнігаўскім, Турава-Пінскім ды інш., а пасьля ў злучэньні ў форме Вялікага Княства Літоўскага, заснаванага ў 1235 г. {{Водступ|2|em}}Назоў Княства „Літоўскім” як піша док. [[Аўтар:Аляксандр Цвікевіч|А. Цьвікевіч]], нельга разумець у цяперашнім сэньсе слова „Літоўскі”, бо фактычна ўсё жыцьцё дзяржавы абапіралася на беларускіх асновах: дзяржаўная мова, суд, законы, школа ды інш., — ўсё было беларускае. Дык '''{{Абмылка|„Літоўскае|„Літоўскае”}}''' і '''значыць''' тое, што цяпер '''беларускае.''' {{Водступ|2|em}}Арганізацыя гэтага Княства цалком лягла на плечы Беларускага народу. Выклікана-ж была гэтая арганізацыя галоўна пагрозай Беларусі з боку Лівонскага нямецкага ордэну Мечаносцаў, які атаўбаваўся ў Прыбалтыцы на берагох Дзьвіны, і Тэўтонскага нямецкага ордэну Крыжакоў, які атаўбаваўся ў Прусах. {{Водступ|2|em}}Арганізацыя новаўтворанай дзяржавы праходзіла вельмі доўга й вымагала ад Беларускага народу нямала працы. Тлумачыцца гэта часткава тым, што вельмі асталыя паганскія балцкія племі, што кіраваліся своймі паганскімі сьвятарамі, ніяк не хацелі выходзіць із своіх цёмных лясоў на сьвятло культуры. {{Водступ|2|em}}Каб мець сабе некаторае ўяўленьне пра інтэлектуальны стан тагачасных Балтаў, мы падаём тут колькі, сьцьвержаньняў пра іх зь гісторыі (І. А. Кацэль „Гісторыя Літвы”, другое выданьне, Коўня, 1922 г.). Там мы бачым: {{Водступ|2|em}}1) Што да XIII-га стагодзьдзя разумовае разьвіцьцё Балтаў было ў дзіцячым стане, і што яны, будучы паганамі, ня ведалі навет годалічэньня. {{Водступ|2|em}}2) Што да паловы XIII-га ст. балты ня ведалі ні гарадоў ні цывільнае ўлады. Іх кіравала вялізаманая колькасьць сьвятароў, на чале якіх быў у кажным племі галоўны сьвятар. {{Водступ|2|em}}3) Што да паловы XIII-га ст. Балты не складалі адзінага палітычнага арганізму; усе яны жылі {{Абмылка|ўразброді|ўразбродзі}} падзяляліся на малыя слабыя племі й навет кланы. Толькі ў XIII-м ст. націск суседзяў, найперш Немцаў, змусіў, балцкія племі да групаваньня і ўтварэньня палітычнага арганізму, на чале з князем Рынгаўдам, які паходзіў, паводле Васкрасенскага летапісу, з роду беларускіх полацкіх князёў. {{Водступ|2|em}}4) Што да канца XIII-га ст. балцкія племі ўпадалі адно па адным: Жэмголы ({{Абмылка|Латыиы|Латышы}}) ад мяча Лівонскага Ордэну, Прусы ад удараў Тэўтонскага Ордэну, а Яцьвягі ад нападу Мазавецкіх і Валынскіх князёў. Беларускія Полацкія князі ў мэтах самааховы ад Немцаў таксама паступова займалі землі Балтаў. {{Водступ|2|em}}5) Што пасьля гэтага кіраўнікі балцкіх {{Абмылка|пллямяў|племяў}} зразумелі ўвесь жах свайго трагічнага стану. Каб уратаваць свой край ад канчальнае згубы, яны мусілі зьвярнуцца да Беларусі ды канчальна паддацца ейнаму кіраўніцтву. {{Водступ|2|em}}6) Што толькі дзякуюючы Беларусам ранейшыя дзікія горды Балтаў, здольныя толькі да набегаў і рабаваньняў, былі ператвораныя ў зладжаныя дружыны, здатныя йсьці ў далёкія даўгія паходы й весьці правільную {{Абмылка|облогу|аблогу}} гарадоў ды {{Абмылка|ўмацваных|ўмацаваных}} замкаў нямецкіх {{Абмылка|рыцараў”|рыцараў}}. {{Водступ|2|em}}7) Што Балты сустрэкаліся зь беларускай даволі ўжо разьвітой дзяржаўнасьцяй у тую пару, калі самі яны яшчэ ня {{Абмылка|вирабілі|вырабілі}} ў сябе нічога трывалага у сфэры дзяржаўных дачыненьняў і людзей” (бач. 90). {{Водступ|2|em}}Гэтыя факты зь гісторыі мы падаём тут, каб імі разьвеяць прыгожыя байкі пра тое, што В. К. Літоўскае забавязанае сваім узьнікненьнем і сваім ростам быццам балцкім князём, якіх фактычна ня было, ды іхным заваёвам, чаго, як мы бачым з вышэй паданага, таксама не магло быць. {{Водступ|2|em}}Там-жа мы бачым, што арганізацыя гаспадарства й замірэньне дзікіх балцкіх племяў забрала шмат часу навет пасьля заснаваньня Вялікага Княства Літоўскага. Гэтая-ж цывілізацыя Балтаў каштавала жыцьця князю Мяндоўгу. {{Водступ|2|em}}Галоўным арганізатарам і заснавальнікам В. К. Літоўскага была паўдзённа-заходняя калёнія Полацкай Зямлі з гарадамі: Наваградкам, Слонімам, Ваўкавыскам, Гораднам, {{Абмылка|володаньні|валоданьні}} якіх ў рознай меры цярпелі як ад націску нямецкіх рыцараў, так і ад набегаў балцкіх племяў, асабліва-ж Яцьвягаў, якія нарэшце ўшчэнт былі вынішчаныя суседзьмі. {{Водступ|2|em}}Такую выдатную ролю заснавальніка дзяржавы гэтая зямля {{Абмылка|на сябе|ўсклала на сябе}} самастойна зь дзьвёх прычынаў: першае, што ёй першым чынам пагражала нямецкая небяспека і таму яна першая павінна была падбаць пра абарону ад гэтае небясьпекі; другое, таму, што якраз у гэты-ж самы час старыя беларускія княствы: Полацкае, Смаленскае ды іншыя былі занятыя абаронаю на іншым фроньце ад нашэсьця татарскіх гордаў. Гэтыя беларускія княствы паступова ўкарэньваюцца ў маладую дзяржаву толькі пасьля таго, як гэтай дзяржаве ўдалося перамагчы ўсе пляменныя звадкі ў балтаў ды змусіць балцкіх сьвятароў і князькоў падпарадквацца славянскай цывілізацыі й беларускаму кіраўніцтву. За такі час трэба ўважаць князёўства Гэдыміна (1316-1341). {{Водступ|2|em}}Першай сталіцай В. Кн. Літоўскага быў горад Наваградак, а пасьля г. Вільня — стары беларускі горад, разбудаваны на беларускай этнаграфічнай тэрыторыі за князёўствам Гэдыміна. Мы {{Абмылка|ўважаэм|уважаем}}, што й гэты факт — заснаваньня сталіцы В. Кн. Літоўскага на беларускай этнаграфічнай тэрыторыі сьветчыць за бесьпярэчны беларускі характар княства ад самога мамэнту ягонага заснаваньня. {{Водступ|2|em}}Найбольшага росквіту й сілы дасягнула новая дзяржава за князёўствам Вітаўта (1392-1430). У гэную пару дзяржаўныя межы Княства сяглі ад Балтыцкага да Чорнага мора. Яны замыкалі ў сабе ня толькі беларускія й балцкія землі, але й большую часьціну {{Абмылка|зямляў|земляў}} тагочаснае Ўкраіны, вызваленых Княствам ад Татараў сілаю зброі. У гэты-ж самы час пад пратэктарам Вялікага Княства было й колькі суседніх княстваў: Пскоўскае, Наўгародзкае, Цьверскае, Крыма-Татарскае Ханства ды інш. {{Водступ|2|em}}У 1561 с. ў склад В. Кн. Літоўскага ўвайшла з добраахвотнае згоды, Лівонія (цяперашнія Лацьвія й Эстонія). Далучэные да В. Кн. Літоўскага Лівоніі, якая шукала тут аховы ад нападаў Івана Грознага, выклікала вайну паміж Маскоўшчынай і Княствам, што трывала ад {{Абмылка|1651|1561}} да 1582 году. {{Водступ|2|em}}Да канца XV стагодзьдзя дзяржава Вялікага Княства была бясспрэчна наймацнейшая з ўсіх сваіх суседзяў. Пра гэта сьветчаць такія факты, як: {{Водступ|2|em}}1) перамога Княствам Польшчы ў вайне за Валынь (1349-1356), у выніку чаго Палякі былі выгнаныя ў 1356 годзе канчальна з Валыні {{Водступ|2|em}}2) двохразовае заняцьце беларускай арміяй Масквы, што адбылося першы раз у 1368 г. а другі раз у 1370 г. {{Водступ|2|em}}3) бязупыннае змаганьне яго з Татарамі ды перамога над Татарскай Ардой, што лало магчымасьць Княству вызваліць ад Татараў У 1362 г. Кіеўшчыну й Падольшчыну, а пазьней Хэрсоншчыну й Кацярынаслаўшчыну, {{Водступ|2|em}}Асабліва часта біў татараў Вялікі Князь Вітаўт, які даходзіў аж да Азову. Татары толькі адзін раз — 19-га жнівеня 1399 г. — разьбілі яго пры {{Абмылка|раццэ|рацэ}} Ворсклі. Аднак-жа й пасьля гэтага Вітаўт утрымаў пры сабе ўсе раней адабраныя ад Татараў Украінскія землі (Шмітт, бал. 213-220). {{Водступ|2|em}}Беларускі народ заўсёды адзначаўся сваім дэмакратызмам, міралюбствам, гуманнасьцяй і рэлігійнай тэлеранцыяй. Гэтыя дабрародныя якасьці ён перанёс із старых сваіх княстваў і ў новаўтвораную ім дзяржаву — Вялікае Княства Літоўскае. {{Водступ|2|em}}Далучаючы да складу дзяржавы новую краіну, гаспадар гэтае дзяржавы — Вялікі Князь — заўсёды даваў такой краіне адпаведную грамату, у якой, паводля звычаёвага парадку, {{Абмылка|гааварылася|гаварылася}}: '''„Гаспадар старыны ня рухае і навіны ня ўводзе”.''' {{Водступ|2|em}}Найлепшы довад усяе каштоўнасьці свабоды, якая існавала ў нашай дзяржаве, даюць вызваленыя ад Татараў Украінскія землі, дзе пад дзяржаўнай рукой беларускага народу нарадзілася й вырасла вольнае ўкраінскае казацтва, што карысталася блізу ўсімі тымі правамі, якія мелі й Беларусы, што несьлі такую самую службу на мяжы з Маскоўшчынай. {{Водступ|2|em}}Нічога падобнага мы ня бачылі, як раней, так і цяпер у суседніх зь Беларусяй Дзяржавах: Маскоўшчыне й Польшчы. У першай зь іх неабмежаваная свабода была толькі аднаму чалавеку — Маскоўскаму Цару, а ў другой — толькі аднэй групе грамадзтва — шляхце. {{Водступ|2|em}}Аб свабодзе ў гэтых дзяржавах можна мяркаваць хоць-бы зь іхнага стаўленьня да рэлігіі іншых народаў. Прыкладам, у маскоўскай дзяржаве, як кажа праф. Пыпін, „заходня-рускіх людзей, што прыходзілі ў Маскву, {{Абмылка|перехрышчалі|перахрышчалі}}, як паганаў, або гарэтыкаў, пакуль нарэшце ўсходнія патрыярхі ўтлумачылі, што перахрышчаваць навет лацінянаў супярэчна з царкоўнымі правіламі”. (А. Н. Пыпін, «Гісторыя Рускай літаратуры”, том II, С.-Пэтэрсбург, 1902 г., бал. 321). {{Водступ|2|em}}Ня лепш, чымся ў цёмнай Маскве, было із грамадзянскімі свабодамі ды рэлігійнай тэларанцыяй і ў „асьвечанай” Польшчы, дзе, як кажуць Ўлад, Грабеньскі й праф. [[Аўтар:Мацвей Любаўскі|М. Любаўскі]], праваслаўныя цэрквы цярпелі ня толькі розны ўціск, але й неверагодныя збэшчаньні, а праваслаўным людзям забаранялася ня толькі вольна правіць Божую службу ў сваіх Цэрквах, але й хаваць сваіх нябожчыкаў на іхных собскіх праваслаўных могілках. (ўлад. Грабеньскі, „Гісторыя Польскага Народу” С.-Пэтэрсбург, 1919 г., бал. 263 і 303. Праф. М. Любаўскі, „Гісторыя Заходніх Славянаў”, Масква, 1918 г., бал. 352 і 328). {{Водступ|2|em}}Наколькі вышэй стала нашая дзяржава за Маскву й Польшчу як у дачыненьні да грамадзкіх свабодаў, так і ў дачыненьні да рэлігійнае {{Абмылка|тэлеранцыі|талеранцыі}}, пацьвярджае яшчэ адзін дакумэнт: „Вялікі князь Гэдымін, адказваючы на адну із шматразовых прапановаў Рымскага Папы аб пашырэньні каталіцтва ў Вялікім Княсьцьве Літоўскім, за што Гэдыміну дакляроўвалася ня толькі карона, але й іншыя даброты, піша: '''„Я казаў, што дазволю хрысьціянам маліцца паводля звычаю іхнае веры: Русінам паводля іхнага звычаю, Паляком паводля іхнага, а мы, Ліцьвіны, будзем маліцца паводля нашага звычаю, бо ўсе мы паважаем аднаго Бога”.''' (Праф. [[Аўтар:Усевалад Ігнатоўскі|У. Ігнатоўскі]], [[Кароткі нарыс гісторыі Беларусі (1921)|Кароткі Нарыс Гісторыі Беларусі]]”, Вільня, 1921, бал. 49). {{Водступ|2|em}}Так было ў Вялікім Княсьцьве Літоўскім на пачатку XIV ст., чаго нельга знайсьці навет у дзясятай часьціне цяпер, у наша XX-е стагодзьдзе, ня толькі ў Маскве, але і ў Польшчы. {{Водступ|2|em}}Калі мы аглянем увесь уклад жыцьця ў В. Кн. Літоўским, дык можам толькі глыбака пашкадаваць, што імкненьням Гэдыміна, Альгерда й Вітаўта злучыць усё ўсходняе славянства вакол Вялікага Княства Літоўскага ня суджана было зьісьціцца. Гэтыя імкненьні былі ўрэшце разьбітыя Масквою пры дапамозе Татараў ды Варшавай. {{Выроўніваньне-канец}} {{цэнтар|''Беларусь и Беларусы на фоне жыцьця щсих усходних Славянаў.''}} {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Водступ|2|em}}Прафэсар М. Любаўскі кажа, што першымі гуртавальнікамі Славянаў паўдзённых прастораў цяперашняй эўрапэйскай Расеі былі Хазары. — „Каган хазарскі быў іхным валадаром”, і што падпарадкаваньне ўладзе кіеўскіх вараскіх людзей для Славянаў паўдня было толькі звычайнаю зьменаю ўлады.” {{Водступ|2|em}}У часе ўпадку хазарскае ўлады Кіеў, як ніводзін із старых гарадоў, быў перапоўнены Варагамі. Яны тут былі гаспадарамі стану й вышэйшымі кіраўнікамі ўсяго паўдня задоўга да закліканьня мітычных вараскіх князёў. Яны тут гэтак умацаваліся, што, як кажа праф. Ўладзімірскі-Буданаў (б. 29), з Варагаў і „Чорных Клобукаў” складаўся ўвесь почат Кіеўскіх князёў. І толькі „ад XI ст. пераважным элемэнтам у княскіх дварох стаецца тубыльны-мясцовы”. {{Водступ|2|em}}Акадэмік Платонаў зазначае, што „ў паданьні летапісу ня {{Абмылка|ўсе|ўсё}} ясна й дакладна. Першае, Рурык, як кажа летапіс, прыйшоў у Ноўгарад з вараскім плямём Русь ў 862 г., тымчасам ведама, што дужае плямя Русь ваявала із Грэкамі на Чорным моры год на дваццаць раней, а на самы Царгорад Русь упяршыню напала ў чырвені 860 г.; другое, паводля летапісу выглядае, што Русь была адным із вараскіх плямёў, адылі ведама, што Грэкі ня блыталі знаёмае ім плямя Русь із Варагамі. Таксама Арабы, што ваявалі на Касьпійскім узьберажжы, ведалі плямя Русь і адразьнялі яго ад Варагаў, якіх яны звалі Ворэнгамі. Гэткім парадкам паданьне летапісу, прызнаўшы Русь адным з вараскіх плямёў, зрабіла нейкую памылку, або недакладнасьць”. {{Водступ|2|em}}Што Кіеў стаўся для Скандынаўскіх Конунгаў першай і галоўнай цытадэляй, у гэтым няма нічога надзвычайнага. Паўдзён із галоўным гандлёвым цэнтрам у Кіеве, у раёне сьвежага гандлёвага шляху „із Варагаў у Грэкі”, надзіў {{Абмылка|сябе|да сябе}} не адных Скандынаваў. Сюды цягнуліся авантурнікі з усіх бакоў у надзеі на спажыву праз набегі й рабаўніцтва. Часта яны йшлі сюды, зусім ня ведаючы дарогі. {{Водступ|2|em}}Умацаваўшыся ў Кіеве, Варагі за князёўства Алега, найбольш ваяўнічага іхнага правадыра, пачалі адсюль, з боку Кіева, а ня з боку Ноўгарада, {{Абмылка|своў|свой}} наступ на захоп напачатку гандлёвых шляхоў, а пасьля й дзяржаўнае ўлады ў гарадох паўночна-заходніх Славянаў: Смаленску, Полацку й Ноўгарадзе. {{Водступ|2|em}}Захоп першага гораду на шляху Смаленск-Ноўгарад, адзначаны й Летапісцам у 882 г. „Олег прия град Смоленск и посади в нем муж свой” (Уладзімірскі-Буданаў, б. 13). {{Водступ|2|em}}Гэткім парадкам, мы бачым, што ніякіх Варагаў ніхто з усходніх Славянаў не заклікаў. Праф. Любаўскі кажа (б. 69), што нарманскія конунгі ў X і XI ст. гайсалі па ўсёй Эўропе із сваймі дружынамі: „Да нас на Русь яны зьявіліся часткава для рабаваньня жыхарства, часткава, як купцы, што гандлявялі зь Бізантыяй і Усходам”. {{Водступ|2|em}}У тым, што плямя Русь перш-на-перш замацавалася ў Кіеве й тут усталіла сваю дзяржаўную ўладу, ня можа быць няпэўнасьці. Гэтым-жа можна вытлумачыць і тую акалічнасьць, што на пачатку нашае гісторыі імём „Русь” даўжэйшы час звалася толькі адна Кіеўская зямля. Землі-ж паўночна-заходніх Славянаў: Смаленск, {{Абмылка|Палацак|Полацак}} і Ноўгарад доўго не хацелі прыймаць гэтага назову. {{Водступ|2|em}}З прычыны захопу варагамі ўсіх галоўных гарадоў усходніх Славянаў, асабліва-ж з прычыны ўкладаньня Алегам угоды із Грэкамі ў 907 г. ад імя ня толькі Кіева, але й некаторых іншых гарадоў, а таксама з прычыны цэнтральнага палажэньня Кіева пасьля прыйма хрысьціянства, часта рабіўся выснаў, што быў такі мамэнт, калі Кіеў быў ня толькі цэнтрам праваслаўя, але й цэнтрам дзяржаўна-палітычнага жыцьця для ўсіх усходніх Славянаў. {{Водступ|2|em}}Цяпер ужо даволі выразна высьветлена, што такі пагляд быў памыльным. Прыкладам праф. Пыпін кажа: „Старавечная Русь ня мела палітычнага цэнтру. Ня толькі Ноўгарад пачуваў сябе незалежным ад Кіева, але й іншыя вялікшыя гарады ахоўвалі мясцовыя інтарэсы; гэта ня было толькі вынікам супарніцтва князёў, а старавечнай аддаленасьцяй земляў і племяў што трымаліся свае дзяржаўнасьці”. (А. Н. Пыпін. „Гісторыя рускай літаратуры”, т. I С.-Пэтэрсбург, 1902 г., б. 316-335). {{Водступ|2|em}}Найбольшага значаньня дасягнула Кіеўская Зямля за часамі князяваньня Ўладзімера (980-1015) і за князяваньня Яраслава (-1054). Аднак-жа й за гэтымі часамі Кіеву ўдалося падпарадкаваць сабе толькі зямлю Драўлянаў ды часьціну зямлі беларускага плямя Дрыгвічы із складу Турава-Пінскага Княства. Ніколі Кіеў ня быў і культурным цэнтрам усіх усходніх Славянаў ды ніяк не перавышаў ў гэтым дачыненьні іншых старых гарадоў: Полацка, Ноўгараду й Смаленска, ня ўлучаючы сюды, ведама, Суздальскае Зямлі. {{Водступ|2|em}}Звычайна прынята думаць, што Кіеў культурна ўзбагаціў сябе пасьля прыняцьця хрысьціянства культурным перайманьнем ад Бізантыі, чаго, зразумела, нельга адмаўляць, але пры гэтым нельга забывацца й на тое, што хрысьціянства, якое прынесла із сабою пераважна злагадненьне звычаяў, сямейных дачыненьняў, падвышэньне маральнасьці, было ад пачатку да канца здабыткам ня толькі аднаго Кіева. Што-ж да Бізантыйскае цывілізацыі, дык Кіеў мае поўнае права прэтэндаваць на пачынальніка запазычаньня гэтае цывілізацыі. Затое іншыя гарады: Пскоў, Ноўгарад, Полацак, Смаленск ня толькі ня былі пазбаўленыя права на перайманьне паміраючае бізантыйскае культуры, але й мелі магчымасьць далучацца да ўзрастаючае заходняй культуры. Так, прыкладам, праф. Уладзімірскі-Буданаў (б. 60) кажа: „Гандаль прыводзіў Наўгародцаў, Псковічаў і Палачанаў, у судотык із свабоднымі ганзэйскімі грамадамі. Не бяручы ад іх нічога ''проста й беспасярэдня'', грамадзяне ўспомненых земляў не маглі не адчуваць ''ускоснага ўплыву'' ад гэтых апошніх”. {{Водступ|2|em}}Наадварот, Кіеў, які быў у навакольлі Азіятаў: Полаўцаў, Печанегаў і Чорных Клобукаў, аніяк ня мог паводля свайго культурнага зьместу перавышаць вышэйназваныя гарады. „З прычынаў-жа няўпыннага дынастычнага змаганьня, што часта канчалася братазабойствам, а затым шырокай і страшэннай {{Абмылка|калатні|калатнёй}} прыдняпранскіх князеў. Кіеў яшчэ на пачатку XII ст. страціў усякае значаньне, як культурнае, гэтак і палітычнае, а стаўся звычайным прымесьцем Смаленску”. (Праф. Любаўскі, б. 111). {{Водступ|2|em}}Захоп Кіева Татарскай Гардой 6 сьнежня 1240 г. нанёс ужо забіючы ўдар і Кіеўскай дзяржаўнасьці і Кіеўскай культуры. У гэтым часе Кіеўскую Зямлю пакінула бальшыня ейнага жыхарства, што эмігравала часткава ў Галіччыну, а часткава ў Смаленскую зямлю. {{Водступ|2|em}}Культурнае, але не дзяржаўнае значаньне Кіева аднавілася, але толькі пасля 1362 г. У гэным годзе Кіеўшчына й Падольшчына былі вызваленыя ад Татараў Вялікім Княствам Літоўскім, што дало ім, як сваім правінцыям, поўнае падтрыманьне, асабліва матэр’яльнае, на адбудову сёлаў і гарадоў. {{Водступ|2|em}}Пасьля вызваленьня Украіны ад Татараў, украінскі народ атрымаў поўнае й нічым неабмежанае права на сваё разьвіцьцё, як {{Абмылка|грамадзка палітычнае|грамадзка-палітычнае}}, так і культурнае, але цяпер усё гэта базавалася на груньце моцна ўсталенае беларускае дзяржаўнасьці, ды даволі высокай на тыя часы беларускай культуры. {{Водступ|2|em}}Беларускаму народу давялося шмат папрацаваць над тым, каб даць належнае жыцьцё ўкраінскім землям, вызваленым ад Татараў. Што станавілі сабой гэтыя землі пасьля студваццацёхдвохгадовага панаваньня ў іх Татарскае Гарды, лепш за ўсё відаць ізь сьветчаньня праф. [[Аўтар:Міхайла Грушэўскі|Грушэўскага]]. Спыняючыся на выніках гаспадараньня Татараў на Падольшчыне, ён кажа: „Падольшчына была нагэтулькі вынішчаная, што там ня было ніводнага гораду, ніводнае цьвярдыні”. Далей ён кажа, што „за колькінаццаць год вычысьцілі Татары увесь край, як шкло”, (Мыхайло Грушэвській, Істория Украіны, Кам’янец, 1919 г. б. 86, 87, 95). Пра вялікі уплыў беларускае культуры на разьвіцьцё ўкраінскага народу й ягонай культуры сьветчыць таксама Расейская Акадэмія Навук. {{Водступ|2|em}}Ў 1904 г. Расейскай Акадаміяй Навук была ўтвораная адмысловая камісія начале з акадэмікам — украінцам Ф. Ю. Коршам, у складзе акадэмікаў: А. С. Фаміцына, В. В. Зяленскага, Ф. Ф. Фартунатава, А. А. Шахматава, А. С. Лапа-Данілеўскага й С. Ф. Ольдэнбурга дзеля разгляду пытаньня аб скасаваньні ўціску украінскага друкаванага слова. У дэталёвым, навукова ўгрунтаваным дакладзе гэтае камісіі, пададзеным Агульнаму Збору Акадэміі, між іншага канстатуецца й тое што ''„кніжная мова ўкраінская выпрацавалася ў XVI і XVII ст. ст. на аснове дзьвюх пісьмовы' моваў — царкоўна-славянскай і заходня-рускай”,'' правільна кажучы ''беларускай''. (Брашураваны даклад „Аб скасаваньні ўціску ўкраінскага друкаванага слова”. Кіеў, 1914 г. б. 25). {{Водступ|2|em}}Здавалася-б, што пасьля гэтага павінны былі-б зусім адпасьці прэтэнзіі Ўкраінцаў хоць-бы на „Літоўскі Статут”. {{Водступ|2|em}}Вышэйпамянёны даклад камісіі Акадэміі Навук асабліва аўтарытэтна й красамоўна сьветчыць пра тую вялікую справу, што была зробленая беларускай культурай на Украіне на працягу больш за пяцьсот год. {{Водступ|2|em}}Хто знаёмы із запраўдным станам рэчаў на старой Украіне, той ніяк ня можа адмаўляць тэй вялікай службы, якую даводзілася Беларусам штодня спраўляць як у Акадэміі Пётры Магілы, адчыненай у 1540 г. і перайменаванай у Духоўную Акадэмію ў 1697 г., так і ўва усіх канцылярыях гэтманскага кіраваньня на Украіне. ([[Аўтар:Васіль Дружчыц|{{Абмылка|Р.|В.}} Друшчыц „[[Палажэньне Літоўска-Беларускай Дзяржавы пасьля Люблінскай вуніі]]”, Працы Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту ў Менску”, 1925 г. № 6-7, б. 216-251). {{Водступ|2|em}}Акадэмія Пётры Магілы, як кажа праф. [[Аўтар:Міхаіл Каяловіч|Каяловіч]], (б. 423), жыла галоўна сьвежымі паданьнямі школаў заходня-рускіх брацтваў, гэта значыцца — традыцыямі беларускіх брацкіх школаў. {{Водступ|2|em}}Разглядаючы пытаньне культурнага развою ўсходніх Славянаў як да татарскага нашэсьця, гэтак і пасьля яго, даводзіцца сцьвердзіць, што Беларусь была заўсёды наперадзе й на гэтым шляху. Гэтак, прыкладам, праф. М. Любаўскі, кажучы аб культуры усходніх Славянаў дататарскае пары, канстатуе, што „шмат якія князі дататарскае эпохі былі шырака асьвечанымі, як на свой час, людзьмі. Гэткімі былі, прыкладам, князі смаленскія Сьвятаслаў Расьціславіч і брат ягоны Раман Расьціславіч, які будаваў школы, дзе трымаў настаўнікаў грэцкіх і лацінскіх. На асьвету ён выдаткаваў свае асабістыя грошы так, што пасьля ягонай сьмерці нічога не засталося ў дзяржаўным скарбе, і Смаляне пахавалі яго на свой кошт”. Калі да гэтага мы ўспомнім такіх асьветнікаў Беларусі, як Еўфрасіньня Полацкая, Клімант Смаляціч, біскуп Кірыла Тураўскі, тады нам зусім дазволена будзе сказаць, што Беларусь паводля свае культуры вышэй стаяла за сваіх суседзяў ня толькі пасьля татарскага нашэсьця, але й да яго. {{Водступ|2|em}}Асабліва вялікая адмена была паміж Беларусяй і Маскоўшчынай, дзе, як кажа праф. Пыпін (б. 232-234), „яшчэ ў другой палавіне XVI ст. былі няпісьменныя навет князі”. {{Водступ|2|em}}Што-ж да часу пасьля татарскага нашэсьця, дык як кажа праф. Каяловіч, у гэтую пару Беларусь, якая здолела абараніць сябе ад Татараў, была „блізу адзіным месцам, дзе маглі перахавацца старыя й пісацца новыя летапісы. Тут на працягу даўжэйшага часу дзяржаўнага йснаваньня Беларусі назьбіралася вялізманая колькасьць розных помнікаў культурнае дзейнасьці Беларускага народу. Трэба толькі пашкадаваць, што ня ўсе яны ацалелі й захаваліся пасьля страты Беларусяй свае дзяржаўнае незалежласьці. Аднак і пасьля польска-маскоўскага пагрому на Беларусі сёе-тое захавалася як ад старых, гэтак і нованапісаных летапісаў: 1) Іпатаўскі Летапіс, які, паводля праф. Каяловіча, „хоць і знойдзены ў Кастрамскім Іпатаўскім Манастыры, але бясспрэчна напісаны ў заходняй Расеі”, 2) Пскоўскі Летапіс, 3) старадаўны летапіс {{Абмылка|паволя|паводля}} сьпісу г. зв. Кэнігсбэрскага або Радзівілаўскага, блізкі да Лаўрэнтаўскага летапісу, 4) Цьверскі летапіс, 5) Супрасьлеўскі, 6) „Кароткі Заходня-рускі летапіс”, які абыймае час ад 1340 году да 1448 г., 7) летапіс, знойдзены ў 1866 г. ў Віцебску, Летапіс Аўраамкі, Я) больш пашыраны „Заходня-рускі Летапіс”, г. з. Летапіс Быхаўца. {{Водступ|2|em}}З усімі гэтымі летапісамі, як кажа праф. Каяловіч, мае цесную сувязь Густынскі летапіс. Закранае беларускія справы й Васкрасенскі летапіс, дзе між іншага адзначаны пачатак літоўскіх князёў, што паходзілі з роду беларускіх полацкіх князёў. {{Водступ|2|em}}Захавалася да нашага часу некаторая частка народнае паэзіі: паэтычных пераказаў, народных легендаў, былічных сказаў і былічных песьняў. Сюды далучаецца, як кажа праф. Каяловіч (б. 71), і ведамае Слова аб Палку Ігравым, якое было знойдзенае ў беларускім зборніку ды апублікаванае пры Кацярыне II у 1180 г. ведамым зьбіральнікам старавечных помнікаў, Мусінам-Пушкінам. {{Водступ|2|em}}У 1864 г. знойдзенае Слова аб Палку Ігравым было выдрукавана Пекарскім пры Акадэміі Навук. Пасьля гэты гістарычны помнік Беларускага народу быў перакладзены ўкраінскім нацыянальным дзеячом Максімовічам у ўкраінскую мову. {{Водступ|2|em}}Як сьветчыць праф. Каяловіч, Слова аб Палку Ігравым мела вялікі ўплыў на далейшую апавядальную літаратуру, асабліва пра Кулікоўскую Бітву 1380 г. Але, як зазначае праф. Каяловіч, і Кулікоўскай біцьве найбольш каротка й ясна, а галоўнае із зразуменьнем значаньня бітвы, дало апісаньне ізноў-жа ў „заходня-рускай” рэдакцыі пераказу аб Кулікоўскай біцьве. (Рукапіс Імпэратарскай Публічнай Бібліятэкі, зборнік із сховішчаў старавечнасьці Пагодзіна). {{Водступ|2|em}}Пачатак гісторыі усходніх Славянаў пакладзены (XVI-XVII ст.) Беларусамі, сярод якіх найбольш вызначыўся на гэтым шляху Феадос Сафановіч. {{Водступ|2|em}}У заходняй Русі, — падчырквае праф. Каяловіч, — шмат было зроблена вялікіх справаў і зьявілася шмат вялікіх людзей, каб народная памяць магла не зварачацца да гэных справаў і да гэных людзей”. (М. О. Каяловіч, „Гісторыя Рускае самасьведамасьці”, С.-Пэтэребург, 1901 г., б. 12-89). {{Водступ|2|em}}Гэтак было, але ня гэтак сталася пасьля заваёвы Беларусі Маскоўшчынай. Беларусь магла йсьці поплеч з усімі культурнымі народамі толькі датуль, пакуль ёй удавалася зьберагчы сваю тэрыторыю ад тых размавітых азіяцкіх гордаў, якія праз даўжэйшы час бязупынна гайсалі ад Амуру да Вугорскае нізіны. Але вось надыйшлі XVI й XVII стагодзьдзі, і там, адкуль ішлі на захад дзікія горды, г. зн. на прасторах ад Амуру да Масквы, выростае новая гарда, што перавышае як сваёй сілай, так і сваймі разбуральнымі якасьцямі, ці адну з вышэйназваных азіяцкіх гордаў. Гэты вялізарны калектыў нявольнікаў Маскоўскага цара пачынае ўжо на пачатку XVI стагодзьдзя моцна ціснуць сваім цяжарам на Вялікае Княства Літоўскае. Дарма што Беларусь давала ўзброены супраціў, які, агулом бяручы, складае 175 год вайны, яна ўсё-ж не магла ўтрымацца. Урэшце цяжкі маскоўскі бот усё-ж стаптаў ня толькі Беларускую Дзяржаву, але й беларускую культуру, ня даўшы на месца яе абсалютна нічога. {{Водступ|2|em}}Заняўшы Беларусь, а пасьля Жмудзь і Польшчу, і баючыся, каб Вялікая Літоўская дзяржава ізноў не ўваскросла — ці то самастойна, ці ў злучэньні із Польшчай, Масква пастаралася ўсё зрабіць, каб гэтага ня здарылася. Асабліва моцна яна тут біла па Беларусі. Такого молата й такіх удараў ня ведае ніводзін край, ніводзін народ з усёй расейскай турмы народаў. {{Водступ|2|em}}Акадэмік Платонаў у сваёй кнізе „Барыс Гадуноў” (1924 г., б. 32). між іншага кажа, што Маскоўскія князі й цары заўсёды вывозілі з заваяваных імі {{Абмылка|краёу|краёў}} уплывовых, небясьпечных для іх людзей, а на месца іх пасялялі жыхароў з Маскоўшчыны. Гэта быў ужо даўна апрабаваны спосаб, які перайшоў у традыцыі Маскоўшчыны і ўжываўся з мэтаю дзяржаўнай асыміляцыі ды зьнішчэньня „сэпаратызму”.<ref>Гэтымі-ж традыцыямі Маскоўскі імпэрыялізм (на сяньня ў хорме расейскага бальшавізму) жыве й дагэтуль, '''Рэд.'''</ref> {{Водступ|2|em}}У Беларусі царскія сатрапы цягам доўгіх гадоў ламалі, палілі й нішчылі найперш ейныя помнікі — дзяржаўныя, грамадзкія й царкоўныя. Але іх было так шмат, што Маскалём давялося беларускія бібліятэкі й архівы ня толькі вывозіць у Кіеў, Маскву й Пецярбург, ды ў іншыя гарады, алей спальваць на месцы. {{Водступ|2|em}}Больш чым адкуль было вывезена зь Беларусі й людзей, ня толькі знаных, уплывовых і агульна ведамых, але й ці малую колькасьць вясковых людзей, зь ліку тых беларускіх масаў, што яшчэ моцна трымаліся сваіх собскіх звычаяў ды не маглі лёгка пагадзіцца з маскоўскай грубасьцяй. Такіх людзей вывозілі зь Беларусі ажна стагодзьдзе. {{Водступ|2|em}}Беларусаў маскалі высялялі із свае Бацькаўшчыны ня толькі за няўпынны супраціў і паўстаньні, што былі ў 1794, 1812, 1830, 1863 гадох, але й бяз жаднай прычыны. Так, прыкладам, ''у 1831-м годзе было вывезена зь Беларусі'' ў губэрні чарнаморскія, бэсарабскія, прыволжацкія ды ў Кубанскія стэпы ''45.000 сем’яў''. Людзі гэтыя, жывучы на сяле, выразьняліся ад сваіх суседзяў-сялян, магчыма толькі тым, што больш за іх памяталі пра былую славу Беларусі. {{Водступ|2|em}}Гэты абуральны акт быў праведзены Маскоўскім урадам пад выглядам палепшаньня матар’яльнага стану высяляных.<ref>А ці ня тое-ж самае робіць і сучасны маскоўскі ўрад, які ад 1930 г. сыстэматычна высяляе зь Беларусі міліёны беларускага народу ў Котлас і '''Сібір,''' а сяньня ў Сярэднюю Азію „для асваеньня цаліны”? '''Рэд.'''</ref>. {{Водступ|2|em}}Такога масавага выгнаньня із свае бацькаўшчыны не перацярпеў ніводзін падбіты Маскалямі народ на ўсёй шырокай прасторы былой Расейскай Імпэрыі. {{Водступ|2|em}}Пасьля зьнішчэньня беларускіх помнікаў і пасьля зачыненьня ўсіх беларускіх школаў, ад пачаткавых да вышэйшых, была агалошана ў 1867-м годзе Й забарона беларускага друкаванага слова. {{Водступ|2|em}}Бязупынны вандалізм Масквы страшэнна абураў Беларускі народ, асабліва вучнёўскую моладзь. Г. Турцэвіч у сваёй кнізе „Хрестоматня по истории Западной России” (б, 756) кажа, што юнацтва ў публічных школах ставіцца да Расеі з пагардай, ня ведаючы Расіян: яно {{Абмылка|ўваже|ўважае}} іх за народ барбарскі, і слова Маскаль сталася звыклым выказам пагарды”. {{Водступ|2|em}}Як ні змагаўся беларускі народ супраць маскоўскага вандалізму, аднак, пазбаўлены школы як беларускай, так і расейскай, кнігі ды інтэлігэнцыі, якая часткава была перабітая ў бязупынных войнах з Маскоўшчынай, а часткава выгнаная з роднага краю, — ён усё-ж за некаторы час быў блізу даведзены маскоўскай уладай да жалюгоднага культурнага ўзроўню маскоўскага селяніна. {{Водступ|2|em}}Забарона беларускай кнігі й школы адкінула ўсю засталую інтэлігенцыю ў польскі лягер. Такім парадкам шматвяковы супраціў Беларусі палянізацыі быў канчальна зламаны. Тыя польска-каталіцкія касьцёлы, якія мы бачым ня толькі ў Горадзенскай, Віленскай і Менскай губэрнях, але навет у Магілеўскай ды Смаленскай у бальшыні з’явіліся там заміж беларускіх дзякуючы маскоўскай палітыцы. {{Водступ|2|em}}Вось што пісаў адзін сучасьнік (Выпель) пра Кіеў за цараваньне Паўла: „Я ў маладосьці сваёй стаўся сьветкаю вялікай мэтамарфозы: старавечная сталіца вялікіх князёў рускіх, якая навет за польскае ўрадаваньне абараніла сябе ад польскага ўплыву, раптам апалячылася”. (Праф. Лаппо, б. 21, 22). {{Водступ|2|em}}Ня меншай свабодай палёнізацыя карысталася й на Беларусі, якая ўдала змагалася зь ёю датуль, пакуль Расея не адабрала ад яе зброі змаганьня: школы, кнігі ды інтэлігенцыі. {{Водступ|2|em}}Найбольшую-ж свабоду атрымаў польскі сейбіт на Беларусі за цараваньнем Алсксандры I. У гэтых часох князь Адам Чартарыскі, асабісты прыяцель цара, паводля праф. І. І. Лаппо, „Не хаваў сваіх мэтаў служэньня польскай справе, але адкрыта рыхтаваў нараджэньне тэй Польшчы „ад мора да мора”, якая была прадуктам творства гэтай ідэі, але ніколі не існавала ў запраўднасьці, бо, як ведама, Вяліка-Літоўская дзяржава захавала сваю дзяржаўную, незалежнасьць аж да самага падзелу саюзнай Рэчы Паспалітай”. {{Водступ|2|em}}Таму й ня дзіва, што ў канцы XVIII ст. абшарнікі з захопленых Расеяй земляў Рэчы Паспалітай падалі расейскаму ўраду адрыс, у якім між іншага казалі: „Жывучы ня ў Польшчы, мы пачуваем сябе быццам у Польшчы, і навет лепш, чымся ў запраўднай Польшчы” (Праф. У. Ігнатоўскі, б. 107). {{Водступ|2|em}}Так пачуваў сябе польскі абшарнік. Як жа ў гэтым самым часе пачуваў сябе беларускі селянін пад „высокай апекай заступнікаў і абаронцаў праваслаўных і праваслаўя” на Беларусі — маскоўскіх цароў і пецярбурскіх імпэратара? Галоўны начальнік краю ў сваім „всеподданейшем докладе” ў 1855-м годзе піша: „У Віцебскай губэрні сяляне блізу ня ведаюць хлеба, жывяцца грыбамі й рознымі сырымі рэчывамі, што выклікае хваробы: галеча страшэнная, а побач раскоша абшарнікаў. Жыцьцёвыя сілы краю зусім вычарпаныя ў маральным і фізычным дачыненьні; рясслабленьне дайшло да скрайных межаў”. (Праф. У. Ігнатоўскі, б. 108). {{Водступ|2|em}}Аб гэтым-жа гаворыць і ведамы расейскі эмігрант [[Аўтар:Іван Тургенеў|І. Тургенеў]] у сваіх запісах, дзе ён кажа: „Адно із сама абуральных злоўжываньняў крыецца ў беларускіх правінцыях (Віцебскай і Магілеўскай), дзе сяляне такія гаротныя, што выклікаюць спачуваньне навет у расейскіх прыгонных”. (Праф. Уладзімерскі-Буданаў, б. 218). {{Водступ|2|em}}Як усё гэта нагадвае сяньняшняе панаваньне Масквы на Беларусі! {{Выроўніваньне-канец}} {{цэнтар|(працяг будзе)}} ----------- {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Крыніцы}} {{Выроўніваньне-канец}} {{PD-US-no-renewal}} [[Катэгорыя:Публіцыстыка Васіля Захаркі]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Геапалітыка]] [[Катэгорыя:Творы 1936 года]] [[Катэгорыя:Творы 1954 года]] [[Катэгорыя:Беларус (газета)]] bcf28i0xr2uty1pqkf0ocw8wyc2i67e 88213 88159 2022-08-20T08:01:55Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Беларусь. Роля й значэньне яе на Усходзе Эўропы | аўтар = Васіль Захарка | год = 1936 (у друку 1954) | крыніца = [https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=16448 Газэта «Беларус», № 3 (49)-5 (51), 1 жніўня 1954-20 сакавіка 1955 г.] | арыгінал = | пераклад = | сэкцыя = Публіцыстыка | папярэдні = | наступны = | анатацыі = На жаль, твор падаецца ня цалкам, будзем вельмі ўдзячныя, калі Вы дадасьцё адсутныя ўрыўкі дадзенай публікацыі. }} {{Калёнтытул|right='''В. Захарка'''<ref>Друкуючы ніжэй у скароце інфармацыйны даклад, чытаны нябожчыкам прэзыдэнтам БНР В. Захаркам у Празе 6-га сьнежня 1936-га году на паседжаньні „Таварыства Вывучэньня Казацтва”, быў прызначаны для надрукаваньня асобнай брашурай у выданьнях Таварыства. Але з прычын тэхнічных цяжкасьцяў гэта ня было зьдзейсьнена. Рукапіс дакладу пасьля сьмерці Прэзыдэнта знаходзіўся ў Архіве Таварыства і быў вывезены разам з казацкім архівам на Захад. У 1948-м годзе ў Нямеччыне рукапіс быў перададзены Замежнаму Сэктару БНЦ. Таварыства Вывучэньня Казацтва, дасылаючы гэты рукапіс БНЦ, зазначае, што „перадае рукапіс Беларусам у вадзнаку асаблівых сымпатыяў Казакоў да Беларускага народу і ягонага нацыянальна-вызвольнага змаганьня”. — '''Рэд.'''</ref><br />{{лінія|6em|прагал=0}}}} {{цэнтар|'''{{Разьбіўка|Беларусь}}'''|памер=140%}} {{цэнтар|'''роля й значэньне яе на Усходзе Эўропы'''|памер=120%}} {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Водступ|2|em}}Этнаграфічная тэрыторыя Беларусі на цяперашні час шмат зьменшылася з прычыны асыміляцыі беларускіх {{Абмылка|плямяў|племяў}}, асабліва, Севяранаў і Драўлянаў, із суседнімі народамі, найперш народам Ўкраінскім і Маскоўскім. {{Водступ|2|em}}Цяпер гэтая тэрыторыя займае ўсяго толькі 415.447 кв. кілёмэтраў<ref>У прынятых у ЗША мерах — 160.405 кв. міляў. — '''Рэд.'''</ref> з жыхарствам 19.909.300 чалавек. {{Водступ|2|em}}Тая акалічнасьць, што беларускія племі — Крывічы, Радзімічы, Дрыгвічы, Вяцічы й Севяраны ў бальшыні сваёй заставаліся {{Абмылка|намесцы|на месцы}}, на сваёй прабацькаўшчыне, а ня блукалі каляністымі па дзікіх палёх ды лясох, мела той жыватворчы ўплыў, што беларускі народ першы падыйшоў да шырокага грамадзка-дзяржаўнага будаўніцтва ды першы стаў на чале культурнага разьвіцьця ўсходніх Славянаў. {{Водступ|2|em}}Прафэсар А. Нікіцкі сьветчыць, што ў беларускіх, Пскове й Полацку былі яшчэ й да прызваньня князёў свае собскія князі, а таксама была й рэспубліканская форма кіраўніцтва, што набліжалася да формы грэцкіх і рымскіх рэспублікаў. Гэта-ж пра пазьнейшы час пацьвярджае й Нарбут у дачыненьні да Полацку, калі кажа, што „пасьля сьмерці князёў Вячаслава й Давіда Полацкае Княства сталася рэспублікай ды напрацягу дзевяцёх год кіравалася вечам і трыццацьма старэйшынамі” (Уладзіміскі-Буданаў, бач. 60). {{Водступ|2|em}}Лёгка {{Абмылка|сьтвердзіць|сцьвердзіць}} і паводля шмат якіх іншых крыніцаў, што запраўднае народнае кіраваньне з паўнаўладзтвам веча як {{Абмылка|найважнэйшай|найважнейшай}} правадаўнай улады існавала толькі ў тых палітычных саюзах або землях ад Пскова да Смаленску, у якіх галоўным арганізатарам грамадзка-дзяржаўнага жыцьця было беларускае плямя Крывічы, найбольш культурнае з усіх племяў. Так, прыкладам, праф. Уладзімірскі-Буданаў (бал. 59) кажа, што па ўсёй г. зв. Паўночна-Заходняй Русі бярэ перавагу вечавая форма ўлады. Такі дзяржаўны лад усталяваўся ў Пскове і ў Полацку. Сюды-ж часткава даходзіць і Зямля Смаленская. {{Водступ|2|em}}У Кіеве веча мела далёка ня тое значаньне, што ў беларускіх землях. Там яно часта замянялася Баярскай Думай, якая зчасам зусім усунула веча. Што-ж да Суздальскай Зямлі, якая звыкла капіявала {{Абмылка|кеўскія|кіеўскія}} парадкі, асабліва з часоў Андрэя Багалюбскага, дык тут веча зьнікае ў пачатку XIII-га веку, а пазьней імём веча называюць тут паўстаньні й змовы. {{Водступ|2|em}}Да палавіны XIII-га стагодзьдзя Беларускія племі жылі сваім дзяржаўным жыцьцём, самастойна, ў сваіх асобных Землях ці Княствах: Пскоўскім, Полацкім, Смаленскім, Чарнігаўскім, Турава-Пінскім ды інш., а пасьля ў злучэньні ў форме Вялікага Княства Літоўскага, заснаванага ў 1235 г. {{Водступ|2|em}}Назоў Княства „Літоўскім” як піша док. [[Аўтар:Аляксандр Цвікевіч|А. Цьвікевіч]], нельга разумець у цяперашнім сэньсе слова „Літоўскі”, бо фактычна ўсё жыцьцё дзяржавы абапіралася на беларускіх асновах: дзяржаўная мова, суд, законы, школа ды інш., — ўсё было беларускае. Дык '''{{Абмылка|„Літоўскае|„Літоўскае”}}''' і '''значыць''' тое, што цяпер '''беларускае.''' {{Водступ|2|em}}Арганізацыя гэтага Княства цалком лягла на плечы Беларускага народу. Выклікана-ж была гэтая арганізацыя галоўна пагрозай Беларусі з боку Лівонскага нямецкага ордэну Мечаносцаў, які атаўбаваўся ў Прыбалтыцы на берагох Дзьвіны, і Тэўтонскага нямецкага ордэну Крыжакоў, які атаўбаваўся ў Прусах. {{Водступ|2|em}}Арганізацыя новаўтворанай дзяржавы праходзіла вельмі доўга й вымагала ад Беларускага народу нямала працы. Тлумачыцца гэта часткава тым, што вельмі асталыя паганскія балцкія племі, што кіраваліся своймі паганскімі сьвятарамі, ніяк не хацелі выходзіць із своіх цёмных лясоў на сьвятло культуры. {{Водступ|2|em}}Каб мець сабе некаторае ўяўленьне пра інтэлектуальны стан тагачасных Балтаў, мы падаём тут колькі, сьцьвержаньняў пра іх зь гісторыі (І. А. Кацэль „Гісторыя Літвы”, другое выданьне, Коўня, 1922 г.). Там мы бачым: {{Водступ|2|em}}1) Што да XIII-га стагодзьдзя разумовае разьвіцьцё Балтаў было ў дзіцячым стане, і што яны, будучы паганамі, ня ведалі навет годалічэньня. {{Водступ|2|em}}2) Што да паловы XIII-га ст. балты ня ведалі ні гарадоў ні цывільнае ўлады. Іх кіравала вялізаманая колькасьць сьвятароў, на чале якіх быў у кажным племі галоўны сьвятар. {{Водступ|2|em}}3) Што да паловы XIII-га ст. Балты не складалі адзінага палітычнага арганізму; усе яны жылі {{Абмылка|ўразброді|ўразбродзі}} падзяляліся на малыя слабыя племі й навет кланы. Толькі ў XIII-м ст. націск суседзяў, найперш Немцаў, змусіў, балцкія племі да групаваньня і ўтварэньня палітычнага арганізму, на чале з князем Рынгаўдам, які паходзіў, паводле Васкрасенскага летапісу, з роду беларускіх полацкіх князёў. {{Водступ|2|em}}4) Што да канца XIII-га ст. балцкія племі ўпадалі адно па адным: Жэмголы ({{Абмылка|Латыиы|Латышы}}) ад мяча Лівонскага Ордэну, Прусы ад удараў Тэўтонскага Ордэну, а Яцьвягі ад нападу Мазавецкіх і Валынскіх князёў. Беларускія Полацкія князі ў мэтах самааховы ад Немцаў таксама паступова займалі землі Балтаў. {{Водступ|2|em}}5) Што пасьля гэтага кіраўнікі балцкіх {{Абмылка|пллямяў|племяў}} зразумелі ўвесь жах свайго трагічнага стану. Каб уратаваць свой край ад канчальнае згубы, яны мусілі зьвярнуцца да Беларусі ды канчальна паддацца ейнаму кіраўніцтву. {{Водступ|2|em}}6) Што толькі дзякуюючы Беларусам ранейшыя дзікія горды Балтаў, здольныя толькі да набегаў і рабаваньняў, былі ператвораныя ў зладжаныя дружыны, здатныя йсьці ў далёкія даўгія паходы й весьці правільную {{Абмылка|облогу|аблогу}} гарадоў ды {{Абмылка|ўмацваных|ўмацаваных}} замкаў нямецкіх {{Абмылка|рыцараў”|рыцараў}}. {{Водступ|2|em}}7) Што Балты сустрэкаліся зь беларускай даволі ўжо разьвітой дзяржаўнасьцяй у тую пару, калі самі яны яшчэ ня {{Абмылка|вирабілі|вырабілі}} ў сябе нічога трывалага у сфэры дзяржаўных дачыненьняў і людзей” (бач. 90). {{Водступ|2|em}}Гэтыя факты зь гісторыі мы падаём тут, каб імі разьвеяць прыгожыя байкі пра тое, што В. К. Літоўскае забавязанае сваім узьнікненьнем і сваім ростам быццам балцкім князём, якіх фактычна ня было, ды іхным заваёвам, чаго, як мы бачым з вышэй паданага, таксама не магло быць. {{Водступ|2|em}}Там-жа мы бачым, што арганізацыя гаспадарства й замірэньне дзікіх балцкіх племяў забрала шмат часу навет пасьля заснаваньня Вялікага Княства Літоўскага. Гэтая-ж цывілізацыя Балтаў каштавала жыцьця князю Мяндоўгу. {{Водступ|2|em}}Галоўным арганізатарам і заснавальнікам В. К. Літоўскага была паўдзённа-заходняя калёнія Полацкай Зямлі з гарадамі: Наваградкам, Слонімам, Ваўкавыскам, Гораднам, {{Абмылка|володаньні|валоданьні}} якіх ў рознай меры цярпелі як ад націску нямецкіх рыцараў, так і ад набегаў балцкіх племяў, асабліва-ж Яцьвягаў, якія нарэшце ўшчэнт былі вынішчаныя суседзьмі. {{Водступ|2|em}}Такую выдатную ролю заснавальніка дзяржавы гэтая зямля {{Абмылка|на сябе|ўсклала на сябе}} самастойна зь дзьвёх прычынаў: першае, што ёй першым чынам пагражала нямецкая небяспека і таму яна першая павінна была падбаць пра абарону ад гэтае небясьпекі; другое, таму, што якраз у гэты-ж самы час старыя беларускія княствы: Полацкае, Смаленскае ды іншыя былі занятыя абаронаю на іншым фроньце ад нашэсьця татарскіх гордаў. Гэтыя беларускія княствы паступова ўкарэньваюцца ў маладую дзяржаву толькі пасьля таго, як гэтай дзяржаве ўдалося перамагчы ўсе пляменныя звадкі ў балтаў ды змусіць балцкіх сьвятароў і князькоў падпарадквацца славянскай цывілізацыі й беларускаму кіраўніцтву. За такі час трэба ўважаць князёўства Гэдыміна (1316-1341). {{Водступ|2|em}}Першай сталіцай В. Кн. Літоўскага быў горад Наваградак, а пасьля г. Вільня — стары беларускі горад, разбудаваны на беларускай этнаграфічнай тэрыторыі за князёўствам Гэдыміна. Мы {{Абмылка|ўважаэм|уважаем}}, што й гэты факт — заснаваньня сталіцы В. Кн. Літоўскага на беларускай этнаграфічнай тэрыторыі сьветчыць за бесьпярэчны беларускі характар княства ад самога мамэнту ягонага заснаваньня. {{Водступ|2|em}}Найбольшага росквіту й сілы дасягнула новая дзяржава за князёўствам Вітаўта (1392-1430). У гэную пару дзяржаўныя межы Княства сяглі ад Балтыцкага да Чорнага мора. Яны замыкалі ў сабе ня толькі беларускія й балцкія землі, але й большую часьціну {{Абмылка|зямляў|земляў}} тагочаснае Ўкраіны, вызваленых Княствам ад Татараў сілаю зброі. У гэты-ж самы час пад пратэктарам Вялікага Княства было й колькі суседніх княстваў: Пскоўскае, Наўгародзкае, Цьверскае, Крыма-Татарскае Ханства ды інш. {{Водступ|2|em}}У 1561 с. ў склад В. Кн. Літоўскага ўвайшла з добраахвотнае згоды, Лівонія (цяперашнія Лацьвія й Эстонія). Далучэные да В. Кн. Літоўскага Лівоніі, якая шукала тут аховы ад нападаў Івана Грознага, выклікала вайну паміж Маскоўшчынай і Княствам, што трывала ад {{Абмылка|1651|1561}} да 1582 году. {{Водступ|2|em}}Да канца XV стагодзьдзя дзяржава Вялікага Княства была бясспрэчна наймацнейшая з ўсіх сваіх суседзяў. Пра гэта сьветчаць такія факты, як: {{Водступ|2|em}}1) перамога Княствам Польшчы ў вайне за Валынь (1349-1356), у выніку чаго Палякі былі выгнаныя ў 1356 годзе канчальна з Валыні {{Водступ|2|em}}2) двохразовае заняцьце беларускай арміяй Масквы, што адбылося першы раз у 1368 г. а другі раз у 1370 г. {{Водступ|2|em}}3) бязупыннае змаганьне яго з Татарамі ды перамога над Татарскай Ардой, што лало магчымасьць Княству вызваліць ад Татараў У 1362 г. Кіеўшчыну й Падольшчыну, а пазьней Хэрсоншчыну й Кацярынаслаўшчыну, {{Водступ|2|em}}Асабліва часта біў татараў Вялікі Князь Вітаўт, які даходзіў аж да Азову. Татары толькі адзін раз — 19-га жнівеня 1399 г. — разьбілі яго пры {{Абмылка|раццэ|рацэ}} Ворсклі. Аднак-жа й пасьля гэтага Вітаўт утрымаў пры сабе ўсе раней адабраныя ад Татараў Украінскія землі (Шмітт, бал. 213-220). {{Водступ|2|em}}Беларускі народ заўсёды адзначаўся сваім дэмакратызмам, міралюбствам, гуманнасьцяй і рэлігійнай тэлеранцыяй. Гэтыя дабрародныя якасьці ён перанёс із старых сваіх княстваў і ў новаўтвораную ім дзяржаву — Вялікае Княства Літоўскае. {{Водступ|2|em}}Далучаючы да складу дзяржавы новую краіну, гаспадар гэтае дзяржавы — Вялікі Князь — заўсёды даваў такой краіне адпаведную грамату, у якой, паводля звычаёвага парадку, {{Абмылка|гааварылася|гаварылася}}: '''„Гаспадар старыны ня рухае і навіны ня ўводзе”.''' {{Водступ|2|em}}Найлепшы довад усяе каштоўнасьці свабоды, якая існавала ў нашай дзяржаве, даюць вызваленыя ад Татараў Украінскія землі, дзе пад дзяржаўнай рукой беларускага народу нарадзілася й вырасла вольнае ўкраінскае казацтва, што карысталася блізу ўсімі тымі правамі, якія мелі й Беларусы, што несьлі такую самую службу на мяжы з Маскоўшчынай. {{Водступ|2|em}}Нічога падобнага мы ня бачылі, як раней, так і цяпер у суседніх зь Беларусяй Дзяржавах: Маскоўшчыне й Польшчы. У першай зь іх неабмежаваная свабода была толькі аднаму чалавеку — Маскоўскаму Цару, а ў другой — толькі аднэй групе грамадзтва — шляхце. {{Водступ|2|em}}Аб свабодзе ў гэтых дзяржавах можна мяркаваць хоць-бы зь іхнага стаўленьня да рэлігіі іншых народаў. Прыкладам, у маскоўскай дзяржаве, як кажа праф. Пыпін, „заходня-рускіх людзей, што прыходзілі ў Маскву, {{Абмылка|перехрышчалі|перахрышчалі}}, як паганаў, або гарэтыкаў, пакуль нарэшце ўсходнія патрыярхі ўтлумачылі, што перахрышчаваць навет лацінянаў супярэчна з царкоўнымі правіламі”. (А. Н. Пыпін, «Гісторыя Рускай літаратуры”, том II, С.-Пэтэрсбург, 1902 г., бал. 321). {{Водступ|2|em}}Ня лепш, чымся ў цёмнай Маскве, было із грамадзянскімі свабодамі ды рэлігійнай тэларанцыяй і ў „асьвечанай” Польшчы, дзе, як кажуць Ўлад, Грабеньскі й праф. [[Аўтар:Мацвей Любаўскі|М. Любаўскі]], праваслаўныя цэрквы цярпелі ня толькі розны ўціск, але й неверагодныя збэшчаньні, а праваслаўным людзям забаранялася ня толькі вольна правіць Божую службу ў сваіх Цэрквах, але й хаваць сваіх нябожчыкаў на іхных собскіх праваслаўных могілках. (ўлад. Грабеньскі, „Гісторыя Польскага Народу” С.-Пэтэрсбург, 1919 г., бал. 263 і 303. Праф. М. Любаўскі, „Гісторыя Заходніх Славянаў”, Масква, 1918 г., бал. 352 і 328). {{Водступ|2|em}}Наколькі вышэй стала нашая дзяржава за Маскву й Польшчу як у дачыненьні да грамадзкіх свабодаў, так і ў дачыненьні да рэлігійнае {{Абмылка|тэлеранцыі|талеранцыі}}, пацьвярджае яшчэ адзін дакумэнт: „Вялікі князь Гэдымін, адказваючы на адну із шматразовых прапановаў Рымскага Папы аб пашырэньні каталіцтва ў Вялікім Княсьцьве Літоўскім, за што Гэдыміну дакляроўвалася ня толькі карона, але й іншыя даброты, піша: '''„Я казаў, што дазволю хрысьціянам маліцца паводля звычаю іхнае веры: Русінам паводля іхнага звычаю, Паляком паводля іхнага, а мы, Ліцьвіны, будзем маліцца паводля нашага звычаю, бо ўсе мы паважаем аднаго Бога”.''' (Праф. [[Аўтар:Усевалад Ігнатоўскі|У. Ігнатоўскі]], [[Кароткі нарыс гісторыі Беларусі (1921)|Кароткі Нарыс Гісторыі Беларусі]]”, Вільня, 1921, бал. 49). {{Водступ|2|em}}Так было ў Вялікім Княсьцьве Літоўскім на пачатку XIV ст., чаго нельга знайсьці навет у дзясятай часьціне цяпер, у наша XX-е стагодзьдзе, ня толькі ў Маскве, але і ў Польшчы. {{Водступ|2|em}}Калі мы аглянем увесь уклад жыцьця ў В. Кн. Літоўским, дык можам толькі глыбака пашкадаваць, што імкненьням Гэдыміна, Альгерда й Вітаўта злучыць усё ўсходняе славянства вакол Вялікага Княства Літоўскага ня суджана было зьісьціцца. Гэтыя імкненьні былі ўрэшце разьбітыя Масквою пры дапамозе Татараў ды Варшавай. {{Выроўніваньне-канец}} {{цэнтар|''Беларусь и Беларусы на фоне жыцьця щсих усходних Славянаў.''}} {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Водступ|2|em}}Прафэсар М. Любаўскі кажа, што першымі гуртавальнікамі Славянаў паўдзённых прастораў цяперашняй эўрапэйскай Расеі былі Хазары. — „Каган хазарскі быў іхным валадаром”, і што падпарадкаваньне ўладзе кіеўскіх вараскіх людзей для Славянаў паўдня было толькі звычайнаю зьменаю ўлады.” {{Водступ|2|em}}У часе ўпадку хазарскае ўлады Кіеў, як ніводзін із старых гарадоў, быў перапоўнены Варагамі. Яны тут былі гаспадарамі стану й вышэйшымі кіраўнікамі ўсяго паўдня задоўга да закліканьня мітычных вараскіх князёў. Яны тут гэтак умацаваліся, што, як кажа праф. Ўладзімірскі-Буданаў (б. 29), з Варагаў і „Чорных Клобукаў” складаўся ўвесь почат Кіеўскіх князёў. І толькі „ад XI ст. пераважным элемэнтам у княскіх дварох стаецца тубыльны-мясцовы”. {{Водступ|2|em}}Акадэмік Платонаў зазначае, што „ў паданьні летапісу ня {{Абмылка|ўсе|ўсё}} ясна й дакладна. Першае, Рурык, як кажа летапіс, прыйшоў у Ноўгарад з вараскім плямём Русь ў 862 г., тымчасам ведама, што дужае плямя Русь ваявала із Грэкамі на Чорным моры год на дваццаць раней, а на самы Царгорад Русь упяршыню напала ў чырвені 860 г.; другое, паводля летапісу выглядае, што Русь была адным із вараскіх плямёў, адылі ведама, што Грэкі ня блыталі знаёмае ім плямя Русь із Варагамі. Таксама Арабы, што ваявалі на Касьпійскім узьберажжы, ведалі плямя Русь і адразьнялі яго ад Варагаў, якіх яны звалі Ворэнгамі. Гэткім парадкам паданьне летапісу, прызнаўшы Русь адным з вараскіх плямёў, зрабіла нейкую памылку, або недакладнасьць”. {{Водступ|2|em}}Што Кіеў стаўся для Скандынаўскіх Конунгаў першай і галоўнай цытадэляй, у гэтым няма нічога надзвычайнага. Паўдзён із галоўным гандлёвым цэнтрам у Кіеве, у раёне сьвежага гандлёвага шляху „із Варагаў у Грэкі”, надзіў {{Абмылка|сябе|да сябе}} не адных Скандынаваў. Сюды цягнуліся авантурнікі з усіх бакоў у надзеі на спажыву праз набегі й рабаўніцтва. Часта яны йшлі сюды, зусім ня ведаючы дарогі. {{Водступ|2|em}}Умацаваўшыся ў Кіеве, Варагі за князёўства Алега, найбольш ваяўнічага іхнага правадыра, пачалі адсюль, з боку Кіева, а ня з боку Ноўгарада, {{Абмылка|своў|свой}} наступ на захоп напачатку гандлёвых шляхоў, а пасьля й дзяржаўнае ўлады ў гарадох паўночна-заходніх Славянаў: Смаленску, Полацку й Ноўгарадзе. {{Водступ|2|em}}Захоп першага гораду на шляху Смаленск-Ноўгарад, адзначаны й Летапісцам у 882 г. „Олег прия град Смоленск и посади в нем муж свой” (Уладзімірскі-Буданаў, б. 13). {{Водступ|2|em}}Гэткім парадкам, мы бачым, што ніякіх Варагаў ніхто з усходніх Славянаў не заклікаў. Праф. Любаўскі кажа (б. 69), што нарманскія конунгі ў X і XI ст. гайсалі па ўсёй Эўропе із сваймі дружынамі: „Да нас на Русь яны зьявіліся часткава для рабаваньня жыхарства, часткава, як купцы, што гандлявялі зь Бізантыяй і Усходам”. {{Водступ|2|em}}У тым, што плямя Русь перш-на-перш замацавалася ў Кіеве й тут усталіла сваю дзяржаўную ўладу, ня можа быць няпэўнасьці. Гэтым-жа можна вытлумачыць і тую акалічнасьць, што на пачатку нашае гісторыі імём „Русь” даўжэйшы час звалася толькі адна Кіеўская зямля. Землі-ж паўночна-заходніх Славянаў: Смаленск, {{Абмылка|Палацак|Полацак}} і Ноўгарад доўго не хацелі прыймаць гэтага назову. {{Водступ|2|em}}З прычыны захопу варагамі ўсіх галоўных гарадоў усходніх Славянаў, асабліва-ж з прычыны ўкладаньня Алегам угоды із Грэкамі ў 907 г. ад імя ня толькі Кіева, але й некаторых іншых гарадоў, а таксама з прычыны цэнтральнага палажэньня Кіева пасьля прыйма хрысьціянства, часта рабіўся выснаў, што быў такі мамэнт, калі Кіеў быў ня толькі цэнтрам праваслаўя, але й цэнтрам дзяржаўна-палітычнага жыцьця для ўсіх усходніх Славянаў. {{Водступ|2|em}}Цяпер ужо даволі выразна высьветлена, што такі пагляд быў памыльным. Прыкладам праф. Пыпін кажа: „Старавечная Русь ня мела палітычнага цэнтру. Ня толькі Ноўгарад пачуваў сябе незалежным ад Кіева, але й іншыя вялікшыя гарады ахоўвалі мясцовыя інтарэсы; гэта ня было толькі вынікам супарніцтва князёў, а старавечнай аддаленасьцяй земляў і племяў што трымаліся свае дзяржаўнасьці”. (А. Н. Пыпін. „Гісторыя рускай літаратуры”, т. I С.-Пэтэрсбург, 1902 г., б. 316-335). {{Водступ|2|em}}Найбольшага значаньня дасягнула Кіеўская Зямля за часамі князяваньня Ўладзімера (980-1015) і за князяваньня Яраслава (-1054). Аднак-жа й за гэтымі часамі Кіеву ўдалося падпарадкаваць сабе толькі зямлю Драўлянаў ды часьціну зямлі беларускага плямя Дрыгвічы із складу Турава-Пінскага Княства. Ніколі Кіеў ня быў і культурным цэнтрам усіх усходніх Славянаў ды ніяк не перавышаў ў гэтым дачыненьні іншых старых гарадоў: Полацка, Ноўгараду й Смаленска, ня ўлучаючы сюды, ведама, Суздальскае Зямлі. {{Водступ|2|em}}Звычайна прынята думаць, што Кіеў культурна ўзбагаціў сябе пасьля прыняцьця хрысьціянства культурным перайманьнем ад Бізантыі, чаго, зразумела, нельга адмаўляць, але пры гэтым нельга забывацца й на тое, што хрысьціянства, якое прынесла із сабою пераважна злагадненьне звычаяў, сямейных дачыненьняў, падвышэньне маральнасьці, было ад пачатку да канца здабыткам ня толькі аднаго Кіева. Што-ж да Бізантыйскае цывілізацыі, дык Кіеў мае поўнае права прэтэндаваць на пачынальніка запазычаньня гэтае цывілізацыі. Затое іншыя гарады: Пскоў, Ноўгарад, Полацак, Смаленск ня толькі ня былі пазбаўленыя права на перайманьне паміраючае бізантыйскае культуры, але й мелі магчымасьць далучацца да ўзрастаючае заходняй культуры. Так, прыкладам, праф. Уладзімірскі-Буданаў (б. 60) кажа: „Гандаль прыводзіў Наўгародцаў, Псковічаў і Палачанаў, у судотык із свабоднымі ганзэйскімі грамадамі. Не бяручы ад іх нічога ''проста й беспасярэдня'', грамадзяне ўспомненых земляў не маглі не адчуваць ''ускоснага ўплыву'' ад гэтых апошніх”. {{Водступ|2|em}}Наадварот, Кіеў, які быў у навакольлі Азіятаў: Полаўцаў, Печанегаў і Чорных Клобукаў, аніяк ня мог паводля свайго культурнага зьместу перавышаць вышэйназваныя гарады. „З прычынаў-жа няўпыннага дынастычнага змаганьня, што часта канчалася братазабойствам, а затым шырокай і страшэннай {{Абмылка|калатні|калатнёй}} прыдняпранскіх князеў. Кіеў яшчэ на пачатку XII ст. страціў усякае значаньне, як культурнае, гэтак і палітычнае, а стаўся звычайным прымесьцем Смаленску”. (Праф. Любаўскі, б. 111). {{Водступ|2|em}}Захоп Кіева Татарскай Гардой 6 сьнежня 1240 г. нанёс ужо забіючы ўдар і Кіеўскай дзяржаўнасьці і Кіеўскай культуры. У гэтым часе Кіеўскую Зямлю пакінула бальшыня ейнага жыхарства, што эмігравала часткава ў Галіччыну, а часткава ў Смаленскую зямлю. {{Водступ|2|em}}Культурнае, але не дзяржаўнае значаньне Кіева аднавілася, але толькі пасля 1362 г. У гэным годзе Кіеўшчына й Падольшчына былі вызваленыя ад Татараў Вялікім Княствам Літоўскім, што дало ім, як сваім правінцыям, поўнае падтрыманьне, асабліва матэр’яльнае, на адбудову сёлаў і гарадоў. {{Водступ|2|em}}Пасьля вызваленьня Украіны ад Татараў, украінскі народ атрымаў поўнае й нічым неабмежанае права на сваё разьвіцьцё, як {{Абмылка|грамадзка палітычнае|грамадзка-палітычнае}}, так і культурнае, але цяпер усё гэта базавалася на груньце моцна ўсталенае беларускае дзяржаўнасьці, ды даволі высокай на тыя часы беларускай культуры. {{Водступ|2|em}}Беларускаму народу давялося шмат папрацаваць над тым, каб даць належнае жыцьцё ўкраінскім землям, вызваленым ад Татараў. Што станавілі сабой гэтыя землі пасьля студваццацёхдвохгадовага панаваньня ў іх Татарскае Гарды, лепш за ўсё відаць ізь сьветчаньня праф. [[Аўтар:Міхайла Грушэўскі|Грушэўскага]]. Спыняючыся на выніках гаспадараньня Татараў на Падольшчыне, ён кажа: „Падольшчына была нагэтулькі вынішчаная, што там ня было ніводнага гораду, ніводнае цьвярдыні”. Далей ён кажа, што „за колькінаццаць год вычысьцілі Татары увесь край, як шкло”, (Мыхайло Грушэвській, Істория Украіны, Кам’янец, 1919 г. б. 86, 87, 95). Пра вялікі уплыў беларускае культуры на разьвіцьцё ўкраінскага народу й ягонай культуры сьветчыць таксама Расейская Акадэмія Навук. {{Водступ|2|em}}Ў 1904 г. Расейскай Акадаміяй Навук была ўтвораная адмысловая камісія начале з акадэмікам — украінцам Ф. Ю. Коршам, у складзе акадэмікаў: А. С. Фаміцына, В. В. Зяленскага, Ф. Ф. Фартунатава, А. А. Шахматава, А. С. Лапа-Данілеўскага й С. Ф. Ольдэнбурга дзеля разгляду пытаньня аб скасаваньні ўціску украінскага друкаванага слова. У дэталёвым, навукова ўгрунтаваным дакладзе гэтае камісіі, пададзеным Агульнаму Збору Акадэміі, між іншага канстатуецца й тое што ''„кніжная мова ўкраінская выпрацавалася ў XVI і XVII ст. ст. на аснове дзьвюх пісьмовы' моваў — царкоўна-славянскай і заходня-рускай”,'' правільна кажучы ''беларускай''. (Брашураваны даклад „Аб скасаваньні ўціску ўкраінскага друкаванага слова”. Кіеў, 1914 г. б. 25). {{Водступ|2|em}}Здавалася-б, што пасьля гэтага павінны былі-б зусім адпасьці прэтэнзіі Ўкраінцаў хоць-бы на „Літоўскі Статут”. {{Водступ|2|em}}Вышэйпамянёны даклад камісіі Акадэміі Навук асабліва аўтарытэтна й красамоўна сьветчыць пра тую вялікую справу, што была зробленая беларускай культурай на Украіне на працягу больш за пяцьсот год. {{Водступ|2|em}}Хто знаёмы із запраўдным станам рэчаў на старой Украіне, той ніяк ня можа адмаўляць тэй вялікай службы, якую даводзілася Беларусам штодня спраўляць як у Акадэміі Пётры Магілы, адчыненай у 1540 г. і перайменаванай у Духоўную Акадэмію ў 1697 г., так і ўва усіх канцылярыях гэтманскага кіраваньня на Украіне. ([[Аўтар:Васіль Дружчыц|{{Абмылка|Р.|В.}} Друшчыц „[[Палажэньне Літоўска-Беларускай Дзяржавы пасьля Люблінскай вуніі]]”, Працы Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту ў Менску”, 1925 г. № 6-7, б. 216-251). {{Водступ|2|em}}Акадэмія Пётры Магілы, як кажа праф. [[Аўтар:Міхаіл Каяловіч|Каяловіч]], (б. 423), жыла галоўна сьвежымі паданьнямі школаў заходня-рускіх брацтваў, гэта значыцца — традыцыямі беларускіх брацкіх школаў. {{Водступ|2|em}}Разглядаючы пытаньне культурнага развою ўсходніх Славянаў як да татарскага нашэсьця, гэтак і пасьля яго, даводзіцца сцьвердзіць, што Беларусь была заўсёды наперадзе й на гэтым шляху. Гэтак, прыкладам, праф. М. Любаўскі, кажучы аб культуры усходніх Славянаў дататарскае пары, канстатуе, што „шмат якія князі дататарскае эпохі былі шырака асьвечанымі, як на свой час, людзьмі. Гэткімі былі, прыкладам, князі смаленскія Сьвятаслаў Расьціславіч і брат ягоны Раман Расьціславіч, які будаваў школы, дзе трымаў настаўнікаў грэцкіх і лацінскіх. На асьвету ён выдаткаваў свае асабістыя грошы так, што пасьля ягонай сьмерці нічога не засталося ў дзяржаўным скарбе, і Смаляне пахавалі яго на свой кошт”. Калі да гэтага мы ўспомнім такіх асьветнікаў Беларусі, як Еўфрасіньня Полацкая, Клімант Смаляціч, біскуп Кірыла Тураўскі, тады нам зусім дазволена будзе сказаць, што Беларусь паводля свае культуры вышэй стаяла за сваіх суседзяў ня толькі пасьля татарскага нашэсьця, але й да яго. {{Водступ|2|em}}Асабліва вялікая адмена была паміж Беларусяй і Маскоўшчынай, дзе, як кажа праф. Пыпін (б. 232-234), „яшчэ ў другой палавіне XVI ст. былі няпісьменныя навет князі”. {{Водступ|2|em}}Што-ж да часу пасьля татарскага нашэсьця, дык як кажа праф. Каяловіч, у гэтую пару Беларусь, якая здолела абараніць сябе ад Татараў, была „блізу адзіным месцам, дзе маглі перахавацца старыя й пісацца новыя летапісы. Тут на працягу даўжэйшага часу дзяржаўнага йснаваньня Беларусі назьбіралася вялізманая колькасьць розных помнікаў культурнае дзейнасьці Беларускага народу. Трэба толькі пашкадаваць, што ня ўсе яны ацалелі й захаваліся пасьля страты Беларусяй свае дзяржаўнае незалежласьці. Аднак і пасьля польска-маскоўскага пагрому на Беларусі сёе-тое захавалася як ад старых, гэтак і нованапісаных летапісаў: 1) Іпатаўскі Летапіс, які, паводля праф. Каяловіча, „хоць і знойдзены ў Кастрамскім Іпатаўскім Манастыры, але бясспрэчна напісаны ў заходняй Расеі”, 2) Пскоўскі Летапіс, 3) старадаўны летапіс {{Абмылка|паволя|паводля}} сьпісу г. зв. Кэнігсбэрскага або Радзівілаўскага, блізкі да Лаўрэнтаўскага летапісу, 4) Цьверскі летапіс, 5) Супрасьлеўскі, 6) „Кароткі Заходня-рускі летапіс”, які абыймае час ад 1340 году да 1448 г., 7) летапіс, знойдзены ў 1866 г. ў Віцебску, Летапіс Аўраамкі, Я) больш пашыраны „Заходня-рускі Летапіс”, г. з. Летапіс Быхаўца. {{Водступ|2|em}}З усімі гэтымі летапісамі, як кажа праф. Каяловіч, мае цесную сувязь Густынскі летапіс. Закранае беларускія справы й Васкрасенскі летапіс, дзе між іншага адзначаны пачатак літоўскіх князёў, што паходзілі з роду беларускіх полацкіх князёў. {{Водступ|2|em}}Захавалася да нашага часу некаторая частка народнае паэзіі: паэтычных пераказаў, народных легендаў, былічных сказаў і былічных песьняў. Сюды далучаецца, як кажа праф. Каяловіч (б. 71), і ведамае Слова аб Палку Ігравым, якое было знойдзенае ў беларускім зборніку ды апублікаванае пры Кацярыне II у 1180 г. ведамым зьбіральнікам старавечных помнікаў, Мусінам-Пушкінам. {{Водступ|2|em}}У 1864 г. знойдзенае Слова аб Палку Ігравым было выдрукавана Пекарскім пры Акадэміі Навук. Пасьля гэты гістарычны помнік Беларускага народу быў перакладзены ўкраінскім нацыянальным дзеячом Максімовічам у ўкраінскую мову. {{Водступ|2|em}}Як сьветчыць праф. Каяловіч, Слова аб Палку Ігравым мела вялікі ўплыў на далейшую апавядальную літаратуру, асабліва пра Кулікоўскую Бітву 1380 г. Але, як зазначае праф. Каяловіч, і Кулікоўскай біцьве найбольш каротка й ясна, а галоўнае із зразуменьнем значаньня бітвы, дало апісаньне ізноў-жа ў „заходня-рускай” рэдакцыі пераказу аб Кулікоўскай біцьве. (Рукапіс Імпэратарскай Публічнай Бібліятэкі, зборнік із сховішчаў старавечнасьці Пагодзіна). {{Водступ|2|em}}Пачатак гісторыі усходніх Славянаў пакладзены (XVI-XVII ст.) Беларусамі, сярод якіх найбольш вызначыўся на гэтым шляху Феадос Сафановіч. {{Водступ|2|em}}У заходняй Русі, — падчырквае праф. Каяловіч, — шмат было зроблена вялікіх справаў і зьявілася шмат вялікіх людзей, каб народная памяць магла не зварачацца да гэных справаў і да гэных людзей”. (М. О. Каяловіч, „Гісторыя Рускае самасьведамасьці”, С.-Пэтэребург, 1901 г., б. 12-89). {{Водступ|2|em}}Гэтак было, але ня гэтак сталася пасьля заваёвы Беларусі Маскоўшчынай. Беларусь магла йсьці поплеч з усімі культурнымі народамі толькі датуль, пакуль ёй удавалася зьберагчы сваю тэрыторыю ад тых размавітых азіяцкіх гордаў, якія праз даўжэйшы час бязупынна гайсалі ад Амуру да Вугорскае нізіны. Але вось надыйшлі XVI й XVII стагодзьдзі, і там, адкуль ішлі на захад дзікія горды, г. зн. на прасторах ад Амуру да Масквы, выростае новая гарда, што перавышае як сваёй сілай, так і сваймі разбуральнымі якасьцямі, ці адну з вышэйназваных азіяцкіх гордаў. Гэты вялізарны калектыў нявольнікаў Маскоўскага цара пачынае ўжо на пачатку XVI стагодзьдзя моцна ціснуць сваім цяжарам на Вялікае Княства Літоўскае. Дарма што Беларусь давала ўзброены супраціў, які, агулом бяручы, складае 175 год вайны, яна ўсё-ж не магла ўтрымацца. Урэшце цяжкі маскоўскі бот усё-ж стаптаў ня толькі Беларускую Дзяржаву, але й беларускую культуру, ня даўшы на месца яе абсалютна нічога. {{Водступ|2|em}}Заняўшы Беларусь, а пасьля Жмудзь і Польшчу, і баючыся, каб Вялікая Літоўская дзяржава ізноў не ўваскросла — ці то самастойна, ці ў злучэньні із Польшчай, Масква пастаралася ўсё зрабіць, каб гэтага ня здарылася. Асабліва моцна яна тут біла па Беларусі. Такого молата й такіх удараў ня ведае ніводзін край, ніводзін народ з усёй расейскай турмы народаў. {{Водступ|2|em}}Акадэмік Платонаў у сваёй кнізе „Барыс Гадуноў” (1924 г., б. 32). між іншага кажа, што Маскоўскія князі й цары заўсёды вывозілі з заваяваных імі {{Абмылка|краёу|краёў}} уплывовых, небясьпечных для іх людзей, а на месца іх пасялялі жыхароў з Маскоўшчыны. Гэта быў ужо даўна апрабаваны спосаб, які перайшоў у традыцыі Маскоўшчыны і ўжываўся з мэтаю дзяржаўнай асыміляцыі ды зьнішчэньня „сэпаратызму”.<ref>Гэтымі-ж традыцыямі Маскоўскі імпэрыялізм (на сяньня ў хорме расейскага бальшавізму) жыве й дагэтуль, '''Рэд.'''</ref> {{Водступ|2|em}}У Беларусі царскія сатрапы цягам доўгіх гадоў ламалі, палілі й нішчылі найперш ейныя помнікі — дзяржаўныя, грамадзкія й царкоўныя. Але іх было так шмат, што Маскалём давялося беларускія бібліятэкі й архівы ня толькі вывозіць у Кіеў, Маскву й Пецярбург, ды ў іншыя гарады, алей спальваць на месцы. {{Водступ|2|em}}Больш чым адкуль было вывезена зь Беларусі й людзей, ня толькі знаных, уплывовых і агульна ведамых, але й ці малую колькасьць вясковых людзей, зь ліку тых беларускіх масаў, што яшчэ моцна трымаліся сваіх собскіх звычаяў ды не маглі лёгка пагадзіцца з маскоўскай грубасьцяй. Такіх людзей вывозілі зь Беларусі ажна стагодзьдзе. {{Водступ|2|em}}Беларусаў маскалі высялялі із свае Бацькаўшчыны ня толькі за няўпынны супраціў і паўстаньні, што былі ў 1794, 1812, 1830, 1863 гадох, але й бяз жаднай прычыны. Так, прыкладам, ''у 1831-м годзе было вывезена зь Беларусі'' ў губэрні чарнаморскія, бэсарабскія, прыволжацкія ды ў Кубанскія стэпы ''45.000 сем’яў''. Людзі гэтыя, жывучы на сяле, выразьняліся ад сваіх суседзяў-сялян, магчыма толькі тым, што больш за іх памяталі пра былую славу Беларусі. {{Водступ|2|em}}Гэты абуральны акт быў праведзены Маскоўскім урадам пад выглядам палепшаньня матар’яльнага стану высяляных.<ref>А ці ня тое-ж самае робіць і сучасны маскоўскі ўрад, які ад 1930 г. сыстэматычна высяляе зь Беларусі міліёны беларускага народу ў Котлас і '''Сібір,''' а сяньня ў Сярэднюю Азію „для асваеньня цаліны”? '''Рэд.'''</ref>. {{Водступ|2|em}}Такога масавага выгнаньня із свае бацькаўшчыны не перацярпеў ніводзін падбіты Маскалямі народ на ўсёй шырокай прасторы былой Расейскай Імпэрыі. {{Водступ|2|em}}Пасьля зьнішчэньня беларускіх помнікаў і пасьля зачыненьня ўсіх беларускіх школаў, ад пачаткавых да вышэйшых, была агалошана ў 1867-м годзе Й забарона беларускага друкаванага слова. {{Водступ|2|em}}Бязупынны вандалізм Масквы страшэнна абураў Беларускі народ, асабліва вучнёўскую моладзь. Г. Турцэвіч у сваёй кнізе „Хрестоматня по истории Западной России” (б, 756) кажа, што юнацтва ў публічных школах ставіцца да Расеі з пагардай, ня ведаючы Расіян: яно {{Абмылка|ўваже|ўважае}} іх за народ барбарскі, і слова Маскаль сталася звыклым выказам пагарды”. {{Водступ|2|em}}Як ні змагаўся беларускі народ супраць маскоўскага вандалізму, аднак, пазбаўлены школы як беларускай, так і расейскай, кнігі ды інтэлігэнцыі, якая часткава была перабітая ў бязупынных войнах з Маскоўшчынай, а часткава выгнаная з роднага краю, — ён усё-ж за некаторы час быў блізу даведзены маскоўскай уладай да жалюгоднага культурнага ўзроўню маскоўскага селяніна. {{Водступ|2|em}}Забарона беларускай кнігі й школы адкінула ўсю засталую інтэлігенцыю ў польскі лягер. Такім парадкам шматвяковы супраціў Беларусі палянізацыі быў канчальна зламаны. Тыя польска-каталіцкія касьцёлы, якія мы бачым ня толькі ў Горадзенскай, Віленскай і Менскай губэрнях, але навет у Магілеўскай ды Смаленскай у бальшыні з’явіліся там заміж беларускіх дзякуючы маскоўскай палітыцы. {{Водступ|2|em}}Вось што пісаў адзін сучасьнік (Выпель) пра Кіеў за цараваньне Паўла: „Я ў маладосьці сваёй стаўся сьветкаю вялікай мэтамарфозы: старавечная сталіца вялікіх князёў рускіх, якая навет за польскае ўрадаваньне абараніла сябе ад польскага ўплыву, раптам апалячылася”. (Праф. Лаппо, б. 21, 22). {{Водступ|2|em}}Ня меншай свабодай палёнізацыя карысталася й на Беларусі, якая ўдала змагалася зь ёю датуль, пакуль Расея не адабрала ад яе зброі змаганьня: школы, кнігі ды інтэлігенцыі. {{Водступ|2|em}}Найбольшую-ж свабоду атрымаў польскі сейбіт на Беларусі за цараваньнем Алсксандры I. У гэтых часох князь Адам Чартарыскі, асабісты прыяцель цара, паводля праф. І. І. Лаппо, „Не хаваў сваіх мэтаў служэньня польскай справе, але адкрыта рыхтаваў нараджэньне тэй Польшчы „ад мора да мора”, якая была прадуктам творства гэтай ідэі, але ніколі не існавала ў запраўднасьці, бо, як ведама, Вяліка-Літоўская дзяржава захавала сваю дзяржаўную, незалежнасьць аж да самага падзелу саюзнай Рэчы Паспалітай”. {{Водступ|2|em}}Таму й ня дзіва, што ў канцы XVIII ст. абшарнікі з захопленых Расеяй земляў Рэчы Паспалітай падалі расейскаму ўраду адрыс, у якім між іншага казалі: „Жывучы ня ў Польшчы, мы пачуваем сябе быццам у Польшчы, і навет лепш, чымся ў запраўднай Польшчы” (Праф. У. Ігнатоўскі, б. 107). {{Водступ|2|em}}Так пачуваў сябе польскі абшарнік. Як жа ў гэтым самым часе пачуваў сябе беларускі селянін пад „высокай апекай заступнікаў і абаронцаў праваслаўных і праваслаўя” на Беларусі — маскоўскіх цароў і пецярбурскіх імпэратара? Галоўны начальнік краю ў сваім „всеподданейшем докладе” ў 1855-м годзе піша: „У Віцебскай губэрні сяляне блізу ня ведаюць хлеба, жывяцца грыбамі й рознымі сырымі рэчывамі, што выклікае хваробы: галеча страшэнная, а побач раскоша абшарнікаў. Жыцьцёвыя сілы краю зусім вычарпаныя ў маральным і фізычным дачыненьні; рясслабленьне дайшло да скрайных межаў”. (Праф. У. Ігнатоўскі, б. 108). {{Водступ|2|em}}Аб гэтым-жа гаворыць і ведамы расейскі эмігрант [[Аўтар:Іван Тургенеў|І. Тургенеў]] у сваіх запісах, дзе ён кажа: „Адно із сама абуральных злоўжываньняў крыецца ў беларускіх правінцыях (Віцебскай і Магілеўскай), дзе сяляне такія гаротныя, што выклікаюць спачуваньне навет у расейскіх прыгонных”. (Праф. Уладзімерскі-Буданаў, б. 218). {{Водступ|2|em}}Як усё гэта нагадвае сяньняшняе панаваньне Масквы на Беларусі! {{Выроўніваньне-канец}} {{цэнтар|(працяг будзе)}} ----------- {{Выроўніваньне-пачатак}} {{Крыніцы}} {{Выроўніваньне-канец}} {{PD-old-70}} {{PD-US-no-renewal}} [[Катэгорыя:Публіцыстыка Васіля Захаркі]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Геапалітыка]] [[Катэгорыя:Творы 1936 года]] [[Катэгорыя:Творы 1954 года]] [[Катэгорыя:Беларус (газета)]] ahdrqpo6q088r95jw9l2tgjue8sm0a1 14 29614 88160 2022-08-19T22:03:57Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:Васіль Захарка]] [[Катэгорыя:Публіцыстыка паводле аўтараў|Захарка, Васіль]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Васіль Захарка]] [[Катэгорыя:Публіцыстыка паводле аўтараў|Захарка, Васіль]] do1thycfxlvqmp2uytf4fzkvlzx7ags 14 29615 88161 2022-08-19T22:04:36Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:Палітыка]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Палітыка]] s1fxdw1pqgtls31c2a69lqoktiaq889 14 29616 88163 2022-08-19T22:06:40Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1947]] [[Катэгорыя:1947]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1947]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1947]] [[Катэгорыя:1947]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1947]] 80e6kzwsndinp3icmc8r60qzks766z1 14 29617 88164 2022-08-19T22:07:29Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]] q0ge5qevwexbgpuc8ip6ku8y6h9bsqk 14 29618 88166 2022-08-19T22:09:20Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]] q0ge5qevwexbgpuc8ip6ku8y6h9bsqk 14 29619 88169 2022-08-19T22:11:15Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]] q0ge5qevwexbgpuc8ip6ku8y6h9bsqk 14 29620 88173 2022-08-19T22:13:23Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]] q0ge5qevwexbgpuc8ip6ku8y6h9bsqk 14 29621 88176 2022-08-19T22:15:26Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1961]] [[Катэгорыя:1961]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1961]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Творы паводле гадоў|1961]] [[Катэгорыя:1961]] [[Катэгорыя:Творы XX стагоддзя|1961]] 8dvtynezf5627isj6rcr5zhd56c0luz 88177 88176 2022-08-19T22:15:36Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]] q0ge5qevwexbgpuc8ip6ku8y6h9bsqk 14 29622 88178 2022-08-19T22:16:02Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:XX стагоддзе]] [[Катэгорыя:Гады]] q0ge5qevwexbgpuc8ip6ku8y6h9bsqk 106 29623 88191 2022-08-20T06:08:39Z Nejurist 840 Новая старонка: «» proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title=Bielaruski chryścijanski ruch |Language=be |Volume= |Author=Адам Станкевіч |Translator= |Editor= |Illustrator= |School= |Publisher= |Address=Вільня |Year=1939 |Key= |ISBN= |OCLC= |LCCN= |BNF_ARK= |ARC= |Source= |Image=1 |Progress=X |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Width= |Css= |Header= |Footer= }} 3lfnjj7p46wq0dealvc9eeo6roum5hx 106 29624 88192 2022-08-20T06:18:49Z Nejurist 840 Новая старонка: «» proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title=Mahnušeŭski. Paŭluk Bachrym. Babroŭski |Language=be |Volume= |Author=Адам Станкевіч |Translator= |Editor= |Illustrator= |School= |Publisher= |Address=Вільня |Year=1937 |Key= |ISBN= |OCLC= |LCCN= |BNF_ARK= |ARC= |Source= |Image=1 |Progress=X |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Width= |Css= |Header= |Footer= }} t4s3d1kmev0bkxxwk4l0cbywsftwsz3 106 29625 88209 2022-08-20T07:59:41Z Nejurist 840 Новая старонка: «» proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title=Адносіны расейскага ўраду да беларускае мовы ў XIX ст |Language=be |Volume= |Author=Аляксандр Шлюбскі |Translator= |Editor= |Illustrator= |School= |Publisher= |Address=Менск |Year=1928 |Key= |ISBN= |OCLC= |LCCN= |BNF_ARK= |ARC= |Source= |Image=1 |Progress=X |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Width= |Css= |Header= |Footer= }} 7t4cpiu0rpjd91uuy4fegenni7rny4b 10 29626 88211 2022-08-20T08:00:26Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «{{ліцэнзія | выява = PD-icon.svg | катэгорыя= PD-old | тэкст = {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Творы гэтага аўтара знаходзяцца|{{ns:Portal}}=Некаторыя або ўсе творы, пералічаныя на партале, знаходзяцца|Гэты твор знаходзіцца}} ў '''{{Спасылка на Вікіпедыю|грамадскім набытку|Грама...» wikitext text/x-wiki {{ліцэнзія | выява = PD-icon.svg | катэгорыя= PD-old | тэкст = {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Творы гэтага аўтара знаходзяцца|{{ns:Portal}}=Некаторыя або ўсе творы, пералічаныя на партале, знаходзяцца|Гэты твор знаходзіцца}} ў '''{{Спасылка на Вікіпедыю|грамадскім набытку|Грамадскі набытак|Грамадзкі набытак}}''' ў краінах, дзе тэрмін аховы аўтарскага права на твор складае 70 гадоў або менш.<br />{{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Пераклады і рэдакцыі, апублікаваныя пазней могуць абараняцца аўтарскім правам. Пасмяротныя творы могуць абараняцца аўтарскім правам [[w:List of countries' copyright length based on publication and creation dates|у залежнасці ад часу публікацыі адносна смерці аўтара]] ў некаторых краінах і рэгіёнах.}} | папярэджаньне = '''''{{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Гэтыя творы|Гэты твор}} не абавязкова ў [[Даведка:Грамадскі_набытак#ЗША|грамадскім набытку]] ў ЗША, калі {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=яны|ён}} быў апублікаваны там цягам 1927—1964 гадоў.''''' }}<noinclude> {{Дакумэнтацыя}} [[Катэгорыя:Шаблоны:Аўтарскія правы]] </noinclude> 3o3t09aipgu71hq9m5tfn89gd8gmgxe 88212 88211 2022-08-20T08:01:34Z Gleb Leo 2440 wikitext text/x-wiki {{ліцэнзія | выява = PD-icon.svg | катэгорыя= PD-old-70 | тэкст = {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Творы гэтага аўтара знаходзяцца|{{ns:Portal}}=Некаторыя або ўсе творы, пералічаныя на партале, знаходзяцца|Гэты твор знаходзіцца}} ў '''{{Спасылка на Вікіпедыю|грамадскім набытку|Грамадскі набытак|Грамадзкі набытак}}''' ў краінах, дзе тэрмін аховы аўтарскага права на твор складае 70 гадоў або менш.<br />{{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Пераклады і рэдакцыі, апублікаваныя пазней могуць абараняцца аўтарскім правам. Пасмяротныя творы могуць абараняцца аўтарскім правам [[w:List of countries' copyright length based on publication and creation dates|у залежнасці ад часу публікацыі адносна смерці аўтара]] ў некаторых краінах і рэгіёнах.}} | папярэджаньне = '''''{{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=Гэтыя творы|Гэты твор}} не абавязкова ў [[Даведка:Грамадскі_набытак#ЗША|грамадскім набытку]] ў ЗША, калі {{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:Author}}=яны|ён}} быў апублікаваны там цягам 1927—1964 гадоў.''''' }}<noinclude> {{Дакумэнтацыя}} [[Катэгорыя:Шаблоны:Аўтарскія правы]] </noinclude> lxm9ifdh3f3oy68ehfjl5imy2v70lyt 14 29627 88215 2022-08-20T08:03:09Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:Аўтары-PD-old]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Аўтары-PD-old]] 5oxjw17c90oe1o0mzaugdi9p4bwquo1 14 29628 88216 2022-08-20T08:05:00Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «[[Катэгорыя:PD-old]]» wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:PD-old]] 2oatc4zmelnle9y271x5bjumhwpiji3 104 29629 88248 2022-08-20T09:03:19Z Gleb Leo 2440 /* Не правераная */ Новая старонка: «каторы пісаў, што пісар земскі маець пісаць усе лісты, выпісы і позвы пабеларуску і беларускімі (кірылаўскімі) літэрамі. Але і ў другіх, ува ўсіх-чыста галінах і праявах літэратуры і жыцьця на Беларусі яна была пашырана, як нацыянальная і літэратурная. З...» proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Gleb Leo" /></noinclude>каторы пісаў, што пісар земскі маець пісаць усе лісты, выпісы і позвы пабеларуску і беларускімі (кірылаўскімі) літэрамі. Але і ў другіх, ува ўсіх-чыста галінах і праявах літэратуры і жыцьця на Беларусі яна была пашырана, як нацыянальная і літэратурная. Законы, дыплёматычная перапіска, урадовае дзелаводзтва, перапіска духоўнага і сьвецкага грамадзянства, літэратурныя творы—усё было пабеларуску. У гэты час пабеларуску гаварылі ў магнацкім хораме і ў мужыцкай хаце. Мова зрабілася багатаю, гібкаю і прыгожаю, высока-разьвітаю і культурнаю. Гады былі ўжо і цьвёрдыя, агульныя, абавязковыя для ўсіх правілы правапісу. {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Літэратура залатой пары.'''}} Калі турэцкая навала задавіла паўдзённа-славянскія гаспадарствы, у нас страціліся зьвязкі з Візантыяю. Беларусь пачала ўсысаць тыя культурныя сокі, якімі гадаваўся Заход. Гэтыя сокі ішлі да нас цераз Польшчу. У канцы 15-га сталецьця зьяўляецца ў нас цераз яе заходня-эўропэйскі {{Разьбіўка|гуманізм}}, каторы даў выдатнага беларускага мужа [[Аўтар:Францыск Скарына|Францыска Скарыну]]. Гуманізм, ці {{Абмылка|адраджэньне|адраджэньне,}} было на Заходзе жывым протэстам проці аскетычнага ідэала сярэдніх вякоў, прыгнятаўшага асобу чалавека. У нас яно ўліло новыя, сьвежыя ручаі ў затхле жыцьця. За гуманістамі прыйшлі незабавам {{Разьбіўка|рэфарматы}}, меўшыя ў нас вялікі пасьпех і даўшыя нам у другой палавіне 16-га сталецьця цэлы рад пісьменьнікаў. Рэфармацыя прыйшла да нас у форме кальвінізму і соцыніянства. Яна спачатку значна памагала культурнаму разьвіццю беларусаў. Працуючы для рэлігіі, нашы протэстанты адчынялі школы і друкавалі кніжкі, паднімалі асьвету, працавалі для пісьменства. Калі значаньне рэформацыі пачало зьмяншацца, патроху запанавала {{Разьбіўка|рэлігійная рэакцыя}}. У канцы 16-га сталецьця зьяўляюцца на Беларусі езуіты, ў большасьці — палякі. Узьнімаецца войстрае змаганьне за веру, на каторае марнуюцца ўсе культурныя сілы. {{Водступ|2|em}}Назовамі твораў і іменьнямі пісьменьнікаў залатая пара надта багата, ня гледзячы на тое, што болей згінула і зьнішчана, чымся дайшло да нас. Асабліва багаты мы старадрукарскімі выданьнямі. Да нашых дзён гэты мнагацэнны скарб быў захован ад вачэй беларускага духа; хавалі яго розныя палітычна-гістарычныя прычыны, каторыя стваралі адсутнасьць гісторыі беларускай літэратуры, як самастойнай навукі. Дзеля цэннасьці твораў або характарыстыкі веку пералічым гэткія рэчы: 1) кнігі Ф. Скарыны, 2) [[Аўтар:Васіль Цяпінскі|В. Цяпінскага і 3) [[Аўтар:Сымон Будны|С. Буднага; 4) „[[Лісты Кміты-Чарнабыльскага|Одпісы]]“ [[Аўтар:Філон Кміта-Чарнабыльскі|Ф. Кміты; 5) „[[Дзённік (Еўлашоўскі)|Дняўнік]]“ [[Аўтар:Фёдар Еўлашоўскі|Т. Еўлатэйскага: б) „[[Прамова Мялешкі|Прамову]]“ [[Аўтар:Іван Мялешка|Мялешкі; 7) вершы [[Аўтар:Андрэй Рымша|А. Рымшы]]; 8) [[Баркулабаўскі летапіс|Баркулабаўскую кроніку]] і 9) [[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]],<noinclude></noinclude> 00kojibj0ocsoxp478bq8c1dbeg6c1u 0 29630 88276 2022-08-20T10:12:41Z Gleb Leo 2440 Новая старонка: «{{загаловак | назва = З майго летапісу | аўтар = Якуб Колас | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | год = 28 траўня 1947 году | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. }} * Беларус (газета)/1957/...» wikitext text/x-wiki {{загаловак | назва = З майго летапісу | аўтар = Якуб Колас | секцыя = Верш | папярэдні = | наступны = | год = 28 траўня 1947 году | анатацыі = На дадзенай старонцы сабраныя ўсе варыянты гэтага твора, якія ёсьць на Вікікрыніцах. }} * [[Беларус (газета)/1957/61/З майго летапісу|З майго летапісу]] // {{Fine|[[Беларус (газета)|Беларус]]. — 30 верасьня 1957. — [[Беларус (газета)/1957/1|№61]]}} [[Катэгорыя:Вершы Якуба Коласа]] [[Катэгорыя:Спісы рэдакцый]] 2nvrne4fkr0dxbc7e5yryqtowws9jgl 0 29631 88283 2022-08-20T10:23:42Z Nejurist 840 Новая старонка: «{{Загаловак | назва = Fr. Bahušewič : jaho žyćcio i tworčaść | аўтар = Адам Станкевіч | секцыя = | папярэдні = | наступны = | крыніца = | год = 1930 }} {{Выроўніваньне-пачатак}} <pages index="Fr. Bahušewič jaho žyćcio i tworčaść.pdf" from="7" to="50" /> {{Выроўніваньне-канец}} Катэгорыя:Творы п...» wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Fr. Bahušewič : jaho žyćcio i tworčaść | аўтар = Адам Станкевіч | секцыя = | папярэдні = | наступны = | крыніца = | год = 1930 }} {{Выроўніваньне-пачатак}} <pages index="Fr. Bahušewič jaho žyćcio i tworčaść.pdf" from="7" to="50" /> {{Выроўніваньне-канец}} [[Катэгорыя:Творы пра Францішка Багушэвіча]] [[Катэгорыя:Творы 1930 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Вільні]] e7c8s9syqt2slzdqkk1ozachane2zcr