Wikipedia bxrwiki https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D1%8E%D1%83%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D2%BB%D0%B0%D0%BD MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Меди Тусхай Хэлэлсэхэ Хэрэглэгшэ Хэрэглэгшые хэлэлсэхэ Википеэди Википеэди тухай хэлэлсэхэ Файл Файл хэлэлсэхэ MediaWiki MediaWiki хэлэлсэхэ Загбар Загбар хэлэлсэхэ Туһаламжа Туһаламжа хэлэлсэл Категори Категори хэлэлсэхэ TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета Япон Улас 0 1741 69971 69772 2022-07-24T05:43:42Z Earl of Caningham and Viscount Wotter 13841 Обновить информацию wikitext text/x-wiki {{Улас |буряад_нэрэ = '''Япон Улас'''<br />[[Файл:Я᠋᠋пУ мб.png]] |уугуул_нэрэ = '''日本国''' |богони_нэрэ = Япон |һүлдын_зураг = Imperial Seal of Japan.svg |symbol_type =Эзэн хаанай гэр бүлын һүлдэ |тугай_зураг = Flag of Japan.svg |түрын_уряа = |түрын_дуулал = {{lang-jap|君が代|きみがよ}} → Кими га ё<br/>«Эзэн дээдэһээ танай хаан түрэ барилга»<br/><center>[[File:Kimi ga Yo instrumental.ogg]]</center> <!-- |Аудио=--> |засаглалай_хэлбэри = [[Арадшалһан дэглэм]] |газарай_зураг = Japan on the globe (de-facto) (Japan centered).svg |албан_ёһоной_хэлэн = [[Япон хэлэн]], [[Хаан|Хаанай Улас]] |үндэһэ_язгуур = 98.5% - [[Япон үндэһэтэн]]<br>&nbsp;&nbsp;1.5% - бусад арад түмэн |тогтносон_үйл_явдал1 = 1911 12 һара 29 үдэр |Сүвэрэнитэт = Сүвэрэнитэт |ниислэл_хото = [[Тоокёо]] |тэргүүнэй_класс1 = [[Түрын тэргүүн|Эзэн хаан]] |тэргүүнэй_класс2 = [[Юрэнхы һайд]] |тэргүүнэй_нэрэ1 = [[Нарухито]] |тэргүүнэй_нэрэ2 = [[Фумио Кисида]] |хуули_тогтоогшо =Коккай → «Уласай Хурал» |түүхэн_утга = Түүхэ |түүхэн_огноо1 ={{МЭҮ|660|2-дугаар һарын 11}} |түүхэн_үйл1 =Түрэ улас үүһэһэн домогто үдэр |түүхэн_огноо2 =[[1890]] - 11-дугаар һарын 29 |түүхэн_үйл2 =1890 оной үндэһэн хуули |түүхэн_огноо3 =[[1947]] - 5-дугаар һарын 3 |түүхэн_үйл3 =1947 оной үндэһэн хуули |газар_нютаг_км2 = 377,944 |уһанай_процент = 0.8 % |хүн_амай_тоосоо = 1,339,724,852 хүн<ref>{{cite web|url=http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm |title=Official Japan Statistics Bureau estimate |publisher=Statistics Bureau |accessdate=25 August 2010}}</ref> |хүн_ам_тооцоолсон_он = 2011 |хүн_амай_нягтрал_нэгжэ_км2 = 139.6 |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс =10 |хүн_амын_тооллого =128,056,026<ref>{{cite web|url=http://www.e-stat.go.jp/SG1/estat/ListE.do?bid=000001029548&cycode=0|title=Preliminary Counts of the Population and Households |publisher=Statistics Bureau |accessdate=February 25, 2011}}</ref> |хүн_ам_тоолсон_он =2010 |хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 =337.1 |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс =36 |ДНБ_ХАЧ =$4.396 их наяд<ref name=imf2>{{cite web |title=Japan|publisher=International Monetary Fund|accessdate=30 September 2011 |year=2011 |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo//02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=158&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=65&pr1.y=19}}</ref> |ДНБ_ХАЧ_он =2011 |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ =4 |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд =$34,362<ref name=imf2/> |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ =25 |ДНБ_нэрлэсэн =$5.855 ехэ наяд<ref name=imf2/> |ДНБ_нэрлэсэн_он =2011 |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ =3 |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд =$45,774<ref name=imf2/> |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ =18 |ХТББИ =37.6<ref>{{cite web|title=World Factbook: Gini Index|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html|publisher=[[CIA]]|accessdate=11 May 2011}}</ref> |Илтгэлцүүр_он =2008 |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ ={{increase}} 0.884<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2010|year=2010|publisher=[[United Nations|UN]]|accessdate=5 November 2010}}</ref> |ХХИ_он =2011 |ХХИ_ангилал =<span style="color:#090;">онсо һайн</span> |ХХИ_эрэмбэ =11 |мүнгэн_тэмдэгтэ = [[Иена]] (¥) |мүнгэн_тэмдэгтэ_код = JPY |интернет_домэйн = [[.jp]] |телефоной_код = +81 |сагай_бүһэ = [[Гринвичэй сагай бүһэ]]һээ +9 |зүүлтэ = }} '''Япон''' ({{lang-jap|日本|にほん|にっぽん}}, Ниппон, Ниһон), албан ёһоор '''Япон Улас''' ({{lang-jap|日本国|にほんこく}} {{audio|help=no|Ja-nippon_nihonkoku.ogg|''Ниппон кокү''}} али ''Ниһон кокү'') — [[Ази]] ([[Еврази]]ин) дурна хэһэгтэ [[Номгон далай]]н зүүн хэһэгтэ [[ольтирог|Япон ольтирогто]] оршохо аралай улас юм. == Орошол == Япон [[Дэлхэйн 2-дугаар дайн]]ай дараа зохёоһон [[Японой Үндэһэн Хуули]]да үндэһэлэн шүүхэ, гүйсэдхэхэ, хуули тогтоохо эрхэ мэдэлые хэрэгжүүлдэг [[Үндэһэн Хуулита Хаанта Засагта Улас]] байгаад Үндэһэн Хуулидань [[Түрын тэргүүн]] гэжэ хэн болохые заагаагүй болобошье Япон Уласай арад түмэнэй эб нэгэдэлэй бэлгэ тэмдэг болохо эзэн хааниинь түрын тэргүүн гэжэ хэлэжэ болохо юм. Япон Улас эдэй засагай шадабхаараа дэлхэйдэ [[Американ Нэгэдэһэн Улас|АНУ]] ба [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|БНХАУ]] дараа 3-рто ородог, [[Ехэ Найман]]ай нэгэ гэшүүн улас юм. Азиин сор ганса үндэр хүгжэлтэй орон хэдышье [[түүхэй эд]], [[хүнэһэн]], [[эршэм хүсэн]]эй 80-һаа үлүү хубиие [[импорт|хилын саанаһаа асардаг]], гадаада худалдаанһаа хамааралтай улас болоно. Японой [[хүн зон]]иинь Һонсюү аралаар түбэлэрэн һуудаг [[япон үндэһэтэн|япон]], [[Окинава]] аралда оршон һууха [[Рюүкюү]] болон [[Һоккайдоо]] (Айнү Мосир), [[Сахалин]]һаа гаралтай [[айнү]], [[орок]] (уйльта), [[нивх]] зэргэ жэжэг үндэһэтэнүүдһээ бүридэнэ. Албан ёһоной хэлэниинь япон хэлэн байгаад [[рюүкюү хэлэн]], [[айнү хэлэн]] зэргэ үсөөн ярилсагша бүхы хэлэнүүд оршодог. Газарзүйн байрлалай хубида газараар хиллэдэг орон байхагүй болоод [[Япон тэнгис]]ээр [[Солонгосой хахад арал]] ([[Бүгэдэ Найрамдаха Солонгос Улас|БНСУ]], [[Бүгэдэ Найрамдаха Арадшалһан Солонгос Арад Улас|БНАСАУ]]), [[Оросой холбоото улас|ОХУ]] (ОХУнь хадаа Япон тэнгисһээ гадна [[Агнууриин тэнгис]]ээр хилэ ниилэнхэй байна), [[Дурнада Хитадай тэнгис]]ээр [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|БНХАУ]], [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Улас]] ([[Тайвань]]) зэргэ уласуудтай хиллэнэ. Тэрэшэлэн үмэнэ этэгээдэдэ байха Огасавара олтирогоор [[Микронэзи]] ([[Умарада Марианай аралнууд]]) уластай хиллэдэг. == Уласай нэрэ == [[Файл:Satellite image of Japan in May 2003.jpg|thumb|Замбуулинһаа абаһан Японой зураг]] Албан ёһоной нэрэнь ''Япон Улас'' (Дэлхэйн 2-р дайнһаа үмэнэ нэрэнь [[Японой эзэнтэ гүрэн]]). Мүн эртэ сагта Ямато гэхэ зэргээр нэрлэгдэжэ байгаа. Японоор 日本 (албан ёһоор {{Audio|Ja-nippon(日本).ogg|''Ниппон''}}, аман яряанай хэлээр {{Audio|Ja-nihon(日本).ogg|''Ниһон''}} гэжэ дуудагдана, «Наранай үндэһэн/үзүүр/гарбал» гэхэ удхатай) гэжэ нэрлэгдэдэг. Гэхэдээ түүхэн уламжалалһаа үзэбэл Ниппон гэдэг нэрэнь арай эртэ бии болоо. Япон хүнүүд өөр тухайгаа ''ниһондзин'' ({{lang-jap|日本人|にほんじん}}) гэжэ хэлэдэг, өөрынгөө хэлэеэ — ''ниһонго'' ({{lang-jap|日本語|にほんご}}). Энэхүү нэрэнь анха [[645 он]]ой 7-р һарада Солонгосой хахад аралда оршон байһан [[Когурё]] болон [[Пэкче]] уласуудай элшэдэ хандаһан бэшэгтэ «Бурханай һорболжото Наранай үндэһэн уласай эзэн хаан» гэжэ хэрэглэгдэһэн гэжэ үзэдэг. Албан ёһоной англи нэршэлынь ''Japan'' байгаад '''JPN''' гэжэ тобшолно. Джэпэн ({{lang-en|Japan}}), Жапон ({{lang-fr|Japon}}), Япан ({{lang-de|Japan}}), Джапонэ ({{lang-it|Giappone}}), Хапон ({{lang-es|Japón}}), Япония ({{lang-ru|Япония}}), Ипүн ({{lang-tha|ญี๋ปุ่น}}) зэргэ нэрэнүүдынь эртын [[хитад хэлэн]] [[У бүлэг]]эй үгэһээ үндэһэтэй, [[Марко Поло]]ор Cipangu гээд бэшэгдэһэн, Европодо түгэгдэһэн байгаа. Мүнөөнэй [[Шанхай аялгуу]]да Zeppen [zəʔpən] гэжэ дуудагдана. [[Малай хэлэн]]эй үгэ Jepang хадаа Хитадай урда зүг эрье шадарай аялгуунуудһаа зээлигдэһэн байгаа, миньнань али нинбо магад, энэ үгэеэ 16-р зуунай Малаккада ошоһон Португалиин далайшад Европода асаржа, Англи хэлэнэй һорболжо бэшэгсоо 1565 ондо Giapan гэжэ бэшэгдэһэн. Харин [[ханзы үзэг]] хэрэглэдэг байһан уласуудта тухайн ханз үзэгэй уг хэлэн дэхэ дуудалга болохо Ильбон ({{lang-ko|일본}}; 日本), Жибэн ({{lang-zho|日本}}, ''Rìběn''), Нят Бан ({{lang-vie|''Nhật Bản''}}; 日本) зэргээр дуудадаг байна. Монголшуудшье мүн адли нэрэнэйнь удхаар «Наранай Улас, Мандажа байһан наранай орон» гэжэ нэрлэхэнь бии. == Ниислэл == [[Ниислэл]] хотонь [[Тоокёо]] (Дуудалгадынь ойртуулха үүдэнһээ Токио гэжэ бэшэхэһээ зайлаба)-нь [[Ниислэл хотонуудай хүн зон|Дэлхэйн хамагай томо хото]]нуудай нэгэ юм. [[Японой эзэн хаанай ордон|Эзэн хаанай ордонһоо]] гадна Уласай Хурал <small>(Парламент)</small>, [[Засагай газар]], [[Дээдэ Шүүхэ]] зэргэ газарнууд байрлаха туд ороной улас түрэ, эдэй засагай гол түб гэдэг удхаараа яаха аргагүй ниислэл хото мүн болобошье ниислэлынь Тоокёо хото мүн гэхэ хуулиин заалта үгы. == Томохон хотонууд == Япон Уласта ниислэл Тоокёоһоо гадна 2 саяһаа дээшэ хүн зонтой дарааха хотонууд бии. * [[Ёкоhама]]： 3 сая 500 мянга оршом; * [[Оосака]]： 2 сая 600 мянга оршом; * [[Нагоя]]： 2 сая 100 мянга оршом. == Түүхэ == [[Файл:Japan-CIA_WFB_Map.png|thumb|right|250px|Япон ороной газарай зураг]] Японой нютаг дээрэ оршожо байһан анханай уласынь түүхын һорболжо бэшэгүүдтэ дуридһанаар 701 ондо үндэһэлэгдэһэн Гэнкоо ёоси ({{lang-jap|原稿用紙|げんこうようし}}) болобошье эртын уласууд Кинай ({{lang-jap|畿内|きない}}) (мүнөө Кинки ({{lang-jap|近畿|きんき}}) (Кёото, Оосака, Нара) түбтэй байһан болоод Кантооһоо умара (хойто), Кюүсюү гээд үмэнэдэ (урда) хэһэг Яматода багтадаггүй байгаа. Түүхын ябасада ойро хүршэ [[Эмиси]], [[Һаято]] зэргэ үндэһэтэнүүдые нэгэдхэн газар нютагаа тэлэһээр байһан болоод энэ хугасаада гадаада оронтой хэһэн дайн гэбэл [[Солонгосой хахад арал]] болон [[Юан Улас|Юан гүрэнтэй]] хэһэн хэдэн удаагай дайнһаа хэтэрхэгүй байгаа. Иимээр 1872 ондо мүнөөнэй газар нютагаа нэгэдхэбэ. Дээрэһээнь 20-р зуунай эхин гэхэдэ [[Тайвань]], Солонгосой хахад аралые нэгэдхэжэ, [[Номгон далай]]н аралнуудые колонишолжо, тоглооной улас болохо [[Манжа гүрэн]] уласаар дамжуулан Хитадай нэгэ хэһэгые захирша эзэрхэг түримхэй <small>(империалис)</small> уласай түрэхые олоһон болоод 1936 ондо уласайнгаа албан ёһоной нэрые '''Японой эзэнтэ гүрэн''' болгоһон түүхэтэй. Япон 1945 ондо Дэлхэйн 2-дугаар дайн (Номгон далайн дайн)-да ялагдаһанаар тэрхүү эзэмшэл нютагуудаа ехэнхииень алдажа, [[Американ Нэгэдэһэн Улас|АНУ]] тэргүүтэй Холбоотонуудай удирлагад ороһон юм. Дайнай дарааха Япон Улас сэргэжүүлхэ үзэлтэн <small>(милитарист)</small> үзэлээһээ татхалзан, 1947 оной 5-дугаар һарын 3-нда хүсэнтэй болоһон Японой Үндэһэн Хуулидаа түрын дээдэ эрхые арад түмэн эдэлнэ гэжэ заажа, Үндэһэн хуулита хаанта засагта арадшалһан улас болоһон билээ. Иимээр 1952 оной 4-дүгээр һарын 28-нда Япон Уластай байгуулха энхэтайбанай гэрээ (Сан-Францискын гэрээ) батлагдаһанаар дахин тусгаар тогтонолоо олоһон юм. Улас байгуулагдаһан огноог Европын литээр [[660 он]]ой [[1-р һарын 1]] гэжэ үзэдэг байна. == Газарзүй == Япон Улас [[Һоккайдоо]], [[Һонсюү]], [[Сикокү]], [[Кюүсюү]] гэһэн 4 томо арал болон [[Огасавара олтирог]], [[Рюүкюү аралнууд]] зэргэ жэжэг аралнуудһаа тогтоно. Газар нютагай хэмжээнь ойролсоогоор 378 мянган [[дүрбэлжэн модо]]. [[Оросой холбоото улас]]тай [[Курилын аралнууд]] (үмэнэ хэһэгэй аралнууд), [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|БНХАУ]] болон [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Улас]] [[Тайвань]]тай [[Сенкаку олтирог]], [[Бүгэдэ Найрамдаха Солонгос Улас|БНСУ]]-тай [[Такэсима арал]] зэргэ маргаантай газар нютаг бии. Үмэнэ талаараа [[Филиппиниин тэнгис]], дурна (зүүн) талаараа [[Номгон далай]], үрнэ умара талаараа [[Япон тэнгис]], үрнэ (баруун) талаараа [[Дурнада Хитадай тэнгис]], умара талаараа [[Агнууриин тэнгис]]ээр хүреэлэгдэнэ. Японой аралнуудынь [[Евразиин табсан]], [[Номгон далайн табсан]], [[Филиппиниин тэнгисэй табсан]], [[Умарада Америкын табсан]]гуудай заагта оршохо тула [[газар хүдлэлтэ]] ойро ойрохон болохо байгаад дэлхэй дээрэ болодог газар хүдлэлтын хүсэнэй <small>(энергиин)</small> 10-20 хубинь түблэрдэг гэжэ үзэдэг. Тэрэшэлэн [[Галта уула|галта уулын]] эдэбхитэй бүһэ ушарһаа [[аршаан|халуун аршаан]] ехэтэй. === Захын сэгүүд === ;Дурнада сэг : [[Тоокёо]], [[Минамитори|Маркус арал]] (Үмэнэдэ Шубуун арал) (24°16’59"N, 153°59’11"E) :* [[Оросой холбоото улас]]тай маргаантай нютаг болохо [[Курилын аралнууд]]ай [[Шумшу арал]]ай ({{lang-jap|占守島|しゅむしゅとう}} ''Сюмүсю-тоо'') Оһакудзаки (50°N, 155°E) гэжэ үзэхэ ябадал бии. ;Үрнэдэ сэг : Окинава аймаг, [[Ёнагүни арал]], Нисидзаки (24°26’58"N, 122°56’01"E) ;Үмэнэдэ сэг : [[Тоокёо]], [[Окинотори арал]] (20°25’31"N, 136°04’11"E) ;Умарада сэг : Һоккайдоо, Корицкий хушуун ({{lang-jap|カムイワッカ岬}} ''Камойвакка'') (45°33’28"N, 148°45’14"E) :* Уг аралынь япон хүнүүд амидардаг хэдышье ОХУ-тай маргаантай хэбээр байгаа тула үүниие оруулахагүй гэжэ үзэбэл Һоккайдоо, [[Вакканай дүүргэ]], Бэнтэн арал, ([[Сооя]]；45°31’13"N, 141°56’27"E) === Уур амисхал === Ехэнхи нютагынь [[дулаан бүһэ]]дэ хамаараха байгаад үмэнэдэ хэһэгэй аралнуудынь халуун, умарада хэһэгынь сэрүүн бүһэдэ хамаардаг. Үбэлэй уларилда [[Сибириин ехэ даралта|Сибириин ехэ даралтын]] нүлөөгөөр үрнэ умараһаа ерэхэ һалхин [[Япон тэнгис]]эй шииглэг агаарые абшарха тула Япон тэнгис таладаа саһа ехэ унана. Харин Номгон далай таладаа сэлмэг үдэр олошордог. Зун [[Номгон далайн ехэ даралта|Номгон далайн ехэ даралтын]] нүлөө ехэдэжэ, халуун шииглэг үдэрнүүд үргэлжэлнэ. Гэхэдээ нютагай умарада хэһэгээрынь [[Агнууриин тэнгисэй ехэ даралта|Агнууриин тэнгисэй ехэ даралтын]] нүлөөгөөр сэрүүн байдаг. Япон тэнгис таладаа үбэл саһа ехэ унадаг, 6, 7-р һарада (Окинавада 5, 6-р һара) агаарай ехэ даралтын шугамай нүлөөгөөр [[борооной уларил]] боложо, зун, намарай заагаар үмэнэ талаһаа ерэхэ [[Тайфун]] зэргын нүлөөгөөр харисангы хура тунадаһа ехэтэй бүһэ нютагай тоодо ороно. == Түрын байгуулал == Түрын дээдэ эрхэ арад түмэнэй гарта байха болоод эзэн хааниинь улас түрын эрхэгүй, зүбхэн арад түмэнэй бэлгэ тэмдэг болоно. Уласай Хуралынь үлүү эрхэ эдлэхэ байгаад [[Японой Уласай Хуралай Түлөөлэгшэдэй танхим|түлөөлэгшэдэй танхим]] болон [[Японой Уласай Хуралай Зүблэхүүдын танхим|зүблэхүүдын танхим]] гэһэн 2 танхимтай. Хуули тогтоохо засаглалһаа гадна Гүйсэдхэхэ засаглал болон Шүүхэнь тусдаа оршохо болобошье шүүхэ засаглалынь харисангы сула байгаад гүйсэдхэхэ засаглалынь хүсэтэй байдагаараа [[Германи]]тай түһэтэй. Япон улас 2005 оной 6-дугаар һарын 1-нэй байдалаар 2,374 дүүргэ тосхон (740 дүүргэ, 1,303 хотохон, 331 тосхон) -hоо бүрилдэхэ болоод һүүлэй жэлнүүдтэ хото тосход нэгэдэхэнь олшоржо байна. Тэрэшэлэн ниислэл Тоокёо хотодо [[тусхай дүүргэ]]үүд (23) бии. Тэрэшэлэн Япон улас засаг захиргаанай өөрөө ударидаха ёһо бүхы 47 аймагта ({{Ruby-ja|県}}, ''кэн'') хубаагдана. Японой Уласай Хуралда 1955 онһоо хойшо ехэнхидээ Японой Либерал Арадшалһан Нам олонхи боложо засагай газараа бүридүүлжэ байһан болоод энэ хугасаа соо ганса удаа 1993 оной һунгууляар һүрэг хүсэн боложо байна. Мүнөө Коомэйтоо нам (Шударга ёһо нам)-тай эбсэжэ засагай эрхые барижа байгаа болобошье Японой Арадшалһан Нам жэлһээ жэлдэ хүсэрхэгжэжэ, аажамаар 2 намын журамда <small>(систеэмэдэ)</small> шэлжэжэ байна. == Засаг захиргаанай хубаарми == [[Файл:Regions and Prefectures of Japan (ru).svg|thumb|400px|right|Японой засаг захиргаанай хубаари]] === Һоккайдоо === * [[Һоккайдоо бүһэ]] — 1.'''[[Һоккайдоо]]''' === Һонсюү === * [[Тооһокү бүһэ|Дурна умара бүһэ]] — 2.'''[[Аомори]]''' — 3.'''[[Иватэ]]''' — 4.'''[[Мияги]]''' — 5.'''[[Акита]]''' — 6.'''[[Ямагата]]''' — 7.'''[[Фүкүсима]]''' * [[Кантоо бүһэ]] — 8.'''[[Ибараки]]''' — 9.'''[[Тотиги]]''' — 10.'''[[Гүмма]]''' — 11.'''[[Сайтама]]''' — 12.'''[[Тиба]]''' — 13.'''[[Тоокёо]]''' — 14.'''[[Канагава]]''' * [[Тюүбү бүһэ|Түбэй бүһэ]] ** [[Һокүрикү бүһэ]] — 16.'''[[Тояма]]''' — 17.'''[[Исикава]]''' — 18.'''[[Фүкүи]]''' ** [[Коосинъэцү бүһэ]] — 19.'''[[Яманаси]]''' — 20.'''[[Нагано]]''' — 15.'''[[Ниигата]]''' ** [[Тоокай бүһэ]] — 21.'''[[Гифү]]''' — 22.'''[[Сидзүока]]''' — 23.'''[[Айти]]''' * [[Кинки бүһэ]] — 24.'''[[Миэ]]''' — 25.'''[[Сига]]''' — 26.'''[[Кёото]]''' — 27.'''[[Оосака]]''' — 28.'''[[Хёого]]''' — 29.'''[[Нара]]''' — 30.'''[[Вакаяма]]''' * [[Тюүгокү бүһэ]] — 31.'''[[Тоттори]]''' — 32.'''[[Симанэ]]''' — 33.'''[[Окаяма]]''' — 34.'''[[Хиросима]]''' — 35.'''[[Ямагүти]]''' === Сикокү === * [[Сикокү бүһэ]] — 36.'''[[Токүсима]]''' — 37.'''[[Кагава]]''' — 38.'''[[Эхимэ]]''' — 39.'''[[Кооти]]''' === Кюүсюү === * [[Кюүсюү бүһэ]] — 40.'''[[Фүкүока]]''' — 41.'''[[Сага]]''' — 42.'''[[Нагасаки]]''' — 43.'''[[Күмамото]]''' — 44.'''[[Ооита]]''' — 45.'''[[Миядзаки]]''' — 46.'''[[Кагосима]]''' — 47.'''[[Окинава]]''' == Эдэй засаг, ажа үйлэдбэри == ''Дэлгэрэнгы [[Японой эдэй засаг]] сэдэбые үзэгты'' Япон улас [[Дотоодын Ниитэ Бүтээгдэхүүн]]эй хэмжээгээрээ дэлхэйдэ 2-рто ородог. Мүнгэнэй нэгэжэнь [[иена]] (¥, эн, en, {{Ruby-ja|円|えん}}) (юань). Юрэнхыдээ [[Байгаалиин баялиг]] хомоһо болобошье [[гахюур]]ай <small>(цемеэнтын)</small> [[түүхэй эд]], [[шэл]] зэргээр баялиг. Эртэ сагта [[алтан]], [[мүнгэн]], [[зэд]], [[шулуун нүүрэһэн]] ехэ хэмжээгээр олборлодог байһан түүхэтэй. [[Газарай тоһон]], [[ашагта малтамал]] зэргые хилын саанаһаа асарлан [[автомашина]], [[сахилгаан бараан]], [[хубилхы ухаанай бүтээгдэхүүн]] зэргые үйлдэбэрлэн хилын саана гаргадаг. [[Гадаада худалдаан]]ай гол түншүүдынь [[АНУ]], [[Дурна Ази]], [[Зүүн Урда Зүгэй Ази]], [[Европын холбоон]], [[Саудиин Араб]], [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|БНХАУ]] гэхэ мэтэ. [[Гадаада худалдаанай тэнсэл]]ынь ашагтай байдаг. == Һуурин зон == * 126,925,843 ([[2000 он]] [[Һуурин зоной тоололго]]); * Ойролсоогоор 127 сая 670 мянга (2004 оной 2-дахи һара); * Үүнэй дотор Японой эргэнэй харьяалал бүхы хүмүүн 98,9 % (2003 оной 8-дахи һара). Оршон үедэ түрэлтэ үсөөржэ, хүн зонниинь хүгшэржэ байгаа үндэһэтэн юм. Ниитэ хүн зонниинь 2007 онһоо багадажа эхилнэ гэжэ үзэжэ байһаншье, али хэдынгээ 2005 онһоо багадажа эхилһэн байна. Энэнь улас даяар 5-н жэл тутамда нэгэ удаа ябагдадаг [[хүн зоной тоололго һудалгаа]] ({{Ruby-ja|国勢調査|こくせいちょうさ}})-гаар маша тодорхой болоно. Тэрэшэлэн [[Саппоро]], [[Сэндай]], [[Тоокёо]], [[Сайтама]], [[Тиба]], [[Кавасаки]], [[Ёкоһама]], [[Нагоя]], [[Кёото]], [[Оосака]], [[Кообэ]], [[Хиросима]], [[Китакюүсюү]], [[Фүкүока]] зэргэ саяһаа дээшэ хүн зон бүхы хотонуудта хүн зоной түблэрэлтэ ябагдажа байна. Газар нютагайнь 10 хубидань хүн зоной 90 хубинь амидардаг гэһэн тоо баримта байдаг юм байна. Үүнэй нүгөө талада хүдөө орон нютагта хүн зоной һиирэгшэл, хүгшэрэлтэ газар абажа байна. [[Дэлхэйн Элүүр Мэндын Байгуулалга]] (ВОЗ, WHO)-ын һудалгаанһаа үзэбэл жибэншүүдэй дундажа наһалалта эрэгтэйшүүд: 78.4, эмэгтэйшүүд 85.3 (2001 он) гү, али дэлхэйдэ хамагай ута наһалдаг үндэһэтэн юм. Тэрэшэлэн дундажа «элүүр амидарал» гэһэн эрэгтэйшүүд 72.3, эмэгтэйшүүд 77.7 (2001 он) байдагынь мүн лэ дэлхэйдэ тэргүүлэхэ үзүүлэлтэ байна. === Угсаатан === * Япон хүн (日本人 ниһондзин) — 125 182 000 (1993) * Япон Уласай хитад ([[Япон хэлэн|яп.]] {{Ruby-ja|華僑|かきょう}} какёо, {{Ruby-ja|在日中国人|ざいにちちゆうこくしん}} дзайнити тюүгокүдзин, [[Хитад хэлэн|хит.]] 日本華僑 Японой хужаа (Rìběn huáqiáo)) — 560 741 (2006) ([[:en:Chinese people in Japan]]) * Айнү (アイヌ) — 50 000 айнүгүүд, 150 000 — 1 000 000 айнү уг гарбалтай Япон хүнүүд ([[:ru:Айны]]) * [[Нивх]] — үсөөн * Орок — ? * Рюүкюү хүн ({{Ruby-ja|琉球民族|りゅうきゅうみんぞく}}) — Амами хүн (≈130 000), Окинава хүн (> 2 000 000), Мияко хүн (55 783), Яэяма хүн (44650) ([[:en:Ryukyuans]]) * Японой солонгос — 659 314 (1994) ([[:en:Koreans in Japan]]) == Хэлэн яряан == Албан ёһоной болбосоролые [[япон хэлэн|япон хэлээр]] олгодог болобошье [[Уласай Хурал]]да [[айну хэлэн]] болон [[окинава аялгуу]] ([[рюүкюү хэлэн]]) хэрэглэхые зүбшөөрһэн байдаг. Англи хэлые [[дунда һургуули]]һаа эхилжэ заадаг болобошье хүн зоной англи хэлэнэй мэдэлиг юрэнхыдөө һайн бэшэ. == Шажан шүтэлгэ == {{main|Японой Буддын шажан}} [[Синтоо]], Хитад, Солонгос, Энэдхэгһээ ерэһэн [[Буддын шажан]]да дабхар шүтэлэгтэй гэжэ өөһэдөө тодорхойлхо хүн олон тула энэ хоёр шажанай һүзэгтэнүүдэй тоое нэмэбэл 200 сая болодог байна. Тэрэшэлэн [[католик]], [[протестант]] зэргэ [[Христосай шажан]]танууд байха болобошье хүн зоной 1%-дашье хүрэхэгүй болобошье [[зула һарын баяр]] зэргэ Христосай шажанай зан үйлэ үргэн тархаба. [[Ислам шажан]], [[Жүүдэй шажан]] шүтэдэг хүн бараг үгы гэхэдэ болоно<ref>[http://www.sem40.ru/ourpeople/world/japan/ Евреи в Японии]</ref><ref>[https://eleven.co.il/article/15234 Электронная еврейская энциклопедия. Япония]</ref>. == Болбосорол == * [[Бэшэг үзэгтэ тайлагдаһан байдал]]: 100 % (эрэ: 100 %, эмэ: 100 %、[[2000 он]]). [[1990 он]]до 99,8 % (эрэ: 99,9 %, эмэ: 99,7 %) байһан ажа. * [[Һуури болбосорол]]: [[Бага һургуули]] 6 жэл, [[дунда һургуули]] 3 жэл. Дунда һургуули түгсэгшэдэй 96%-нь [[ахалха һургуули]]да дэбшэн һуралсадаг. == Соёл, зан заншал == * [[Японой соёл]], [[Япон уран зураг]], [[Японой кино урлаг]], [[Японой арадай дуу хүгжэм]], [[Синтоо]] * [[Японой хүүхэлдэй]], [[Оригами]] * [[Ноо]], [[Кёогэн]], [[Кабүки]], [[Бүнракү]], [[Ракүго]], [[Мандзай]] * [[Һайку]], [[Танка]], [[Вака]], [[Дууша эмэ|Гэйся]] * [[Сайн ёһо]] * [[Бүсидоо]], [[Самүраи]], [[Ниндзя]], [[Япон сэлэм]], [[Тямбара]] * [[Сүмоо]], [[Бүдоо]], [[Дзюүдоо]], [[Кэндоо]], [[Кюүдоо]], [[Каратэ]], [[Бэе хамгаалха урлаг]] * [[Сёоги]], [[Го даам]] * [[Япон хоол]], [[Япон хубсаһан]] * [[Японой урлаг]] * [[Японой уран барилга]] * [[Японой баяр наадан]] === Дэлхэйн үб === Японой нютаг дэбһэгэр дээрэ [[НҮБ-эй Болбосорол, Соёл, Шэнжэлхэ Ухаанай Байгуулалга|ЮНЕСКО]]-гой [[Дэлхэйн уг баялиг]]эй жагсаалтада бүрэтхэгдэһэн соёлой дурасхаал 10, байгаалиин дурасхаал 3 бии. Дэлгэрэнгые [[Японой Дэлхэйн уг баялиг]] һэдэбһээ үзэнэ үү. === Бүхэ ниитээр тэмдэглэхэ баярнууд === {| border="1" frame="box" rules="all" align="center" cellpadding="2" cellspacing="0" |- ! style="background:#efefef"|Үдэр ! style="background:#efefef"|Баяр ! style="background:#efefef"|Тайлбари |- ||[[1-дүгээр һарын 1]]||[[Шэнэ жэл]]|| |- ||1-дүгээр һарын 2-дохи Дабаа гараг (гарагай хоёр)||[[Наһанда хүрэгһэдэй үдэр]]||Тухайн жэлдэ 20 наһа хүрэһэн хүмүүн тэмдэглэнэ. |- ||[[2-дугаар һарын 11]]||[[Тусгаар тогтонолой үдэр]]|| |- ||3-дугаар һарын 21 оршом||[[Хабарай үдэр һүни тэнсэхэ үдэр]]||Хуушанаар Эзэн хаанай хабарай тайлга |- ||[[4-дүгээр һарын 29]]||[[Сёовагой үдэр]]||Хирохито хаанай түрэһэн үдэр |- ||[[5-дугаар һарын 3]]||[[Үндэһэн хуулиин үдэр]]|| |- ||[[5-дугаар һарын 4]]||[[Ногоон үдэр]]|| |- ||[[5-дугаар һарын 5]]||[[Хүүхэдэй баяр]]|| |- ||7-дугаар һарын 3-дахи Дабаа гараг ||[[Далайн үдэр]]|| |- ||9-дүгээр һарын 3-дахи Дабаа гараг||[[Ахамадай үдэр]]|| |- ||9-дүгээр һарын 23 оршом||[[Намарай үдэр һүни тэнсэхэ үдэр]]||Хуушанаар Эзэн хаанай намарай тайлга |- ||10-дугаар һарын 2-дохи Дабаа гараг||[[Бэеын тамирай үдэр]]|| |- ||[[11-дүгээр һарын 3]]||[[Соёлой үдэр]]||Мэйдзи эзэн хаанай түрэһэн үдэр |- ||[[11-дүгээр һарын 23]]||[[Хүдэлмэриие хүндэтхэхэ үдэр]]|| |- ||[[12-дугаар һарын 23]]||[[Эзэн хаанай түрэһэн үдэр]]|| |} * Баярай үдэр Нима гарагта (гарагай нэгэндэ) таарбал дарааха үдэр гү, али Дабаа гарагтань, тэрэшэлэн баярай үдэрнүүдэй хоорондохо үдэр (5-дугаар һарын 4). Бүхэ ниитын амаралтын үдэр болодог. == Мүн үзэхэ == * [[Японой эзэн хаан]] * [[Үндэһэн хуулита хаанта засагта улас]] * [[Японой Үндэһэн Хуули]] * [[Японой Эзэнтэ Гүрэн]] * [[Японой гадаада харилсаа]] * [[Япон хэлэн]] * [[Ямато]] * [[Айнү]] * [[Рюүкюү]] * [[Камикадзэ]] == Зүүлтэ == {{зүүлтэ}} == Гадаада холбоос == * {{jp icon}} [http://www.kantei.go.jp/ Япон Уласай Юрэнхы Сайт] * {{jp icon}} [http://www.shugiin.go.jp/ Уласай Хуралай Түлөөлэгшэдэй Танхим] * {{jp icon}} [http://www.sangiin.go.jp/ Уласай Хуралай Зүблэхэнүүдэй Танхим] * {{jp icon}} [http://www.courts.go.jp/ Дээдэ Шүүхэ] * {{jp icon}} [http://www.kunaicho.go.jp/ Эзэн хаанай ордон] * {{jp icon}} [http://www.stat.go.jp/ Тоо бүридхэлэй газар] {{Ази}} {{G8}} {{Good article}} {{1000 үгүүлэл}} [[Категори:Япон]] [[Категори:Ехэ Найманай оронууд]] [[Категори:Дурна Азиин оронууд]] [[Категори:Аралай оронууд]] [[Категори:Газар зүй]] 18w3bt33v4w4v6yb9ge9hef8r5bga06