Википеди cewiki https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B0%D0%B3%D3%80%D0%BE MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Медиа Белхан Дийцаре Декъашхо Декъашхочун дийцаре Википеди Википедин дийцаре Файл Файлан дийцаре MediaWiki MediaWiki дийцаре Кеп Кепан дийцаре ГӀо ГӀо дийцаре Категори Категорин дийцаре Ков Ков дийцаре TimedText TimedText talk Модуль Модулин дийцаре Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 6659 8682590 8642464 2022-08-17T13:27:05Z 185.51.76.140 wikitext text/x-wiki {{Тайп |Тайпан таксон = Къена [[тайпа]] |ЦӀе = Шоной |Шин цӀе = |Сурт = |Шоралла = 300px |Суьртан куьг = |Кхин цӀераш = Шоьной |Экзоэтнонимаш = |Раса = [[Кавказан раса|кавказан]] |Тукхам = [[нохчмахкахой]] |Бухара тоба = |Мотт = нохчмахкахойн лер |Йоза = |Дин = [[ислам]] ([[суннизм]]) |Дуьххьара хьахадар = |Къам = [[нохчий]] |Тайпан юкъа догӀу = |Дай = |ТӀаьхье = |Гергарло = |Таханлера дӀасакхалхар = {{RUS}}: хууш дац<br /> {{Байракх а, мохк а|Нохчийчоь}}: хууш дац<br /> {{Байракх а, мохк а|ДегӀаста}}: хууш дац<br /> {{Байракх а, мохк а|Урдан}}: хууш дац<br /> |Хьалхалера дӀасакхалхар = [[Къилбаседа Кавказ]]:<br /> • шира. мохк [[Нохч-Мохк]] |Викиларма = }} '''''Шуоной{{sfn|Сулейманов|2006|с=317}}''''' — [[нохчмахкахой]]н тукхумара [[нохчий]]н [[тайпа]]. Тайпанан мохк бу [[Нажи-Йуьртан кӀошт]]ан Шоьна<ref>[https://books.google.ru/books?id=vZMbAAAAMAAJ&q=%D1%88%D1%83%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B9&dq=%D1%88%D1%83%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwi_9uPI-q_RAhUCdCwKHX7KC3oQ6AEIGzAA Наталия Георгиевна Волкова — Етнический состав населения Северного Кавказа: в ХӀХ-начале XX века]</ref>.Тайпа юкъадогӀу Q1 гаплотобан. Декъало некъашка: ИсмаӀал-некъе (Q1a), МоукӀи-некъе (Q1a)<ref>https://www.familytreedna.com/public/chechen-noahcho/default.aspx?section=yresults</ref>. == Географи == Шоьна лаьтта Нажи-Йуьртан кӀоштахь, Коьжалг-дукъ тӀехь. Доза ду: Ӏаларца а, Сесанца а — малхбалехь, [[ГӀоьрдала|ГӀоьрдалца]] — къилбехахь, Эна-Кхаьллаца а, Ялхой-Мохкца а малхбузехь. Шоьнахь Шоной боцурш кхин а беха: [[БелгӀатой]], Зилой, ЖӀай{{sfn|Сулейманов|1997|с=304}}. === Шоной беха меттигаш === Бехаш бу Гумс а, Мичик а хишна йисттерачу эвланашкахь. Шьоной беха меттигаш: [[Акхболт-Йурт]] (Хаси-Эвлан кӀошт), Бена-Йурт, Гелдаган{{sfn|Сулейманов|1997|с=497}}, Гуьмсе, ГӀойтӀа, Гезлой-эвла, Керл-Шоьна, Дубовски{{sfn|Сулейманов|1997|с=643}}, Джалка, Дойкар-йурт, Курдюковски, Къедин-Йурт{{sfn|Сулейманов|1997|с=541}}, Комсомольск, Калиновски, Ӏелин-Йурт, Соьлжа, Лаха Невре{{sfn|Сулейманов|1997|с=559}}, Мескер-йурт, Майртуп, Мескита, Новр-ГӀала, Ойтара, Ойсхара, Орз-ГӀала, Нойбоьра{{sfn|Сулейманов|1997|с=510}}, Ишхой-йурт, Илисхан-йурт, Хьаьнгиш-Йурт, [[ЧӀулга-Йурт]], Шела{{sfn|Сулейманов|1997|с=487}}, Шелковски, Новошедрински, Чечана, Энгель-Йурт, Цоци-йурт, Ӏазамат-Йурт{{sfn|Сулейманов|1997|с=551}}, кхин а беха Урданехь<ref>[http://checheninfo.ru/10795-istoriya-sela-shuani-i-shuanincev.html История села Шуани и шуанинцев] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170114082836/http://checheninfo.ru/10795-istoriya-sela-shuani-i-shuanincev.html |date=2017-01-14 }}</ref>. === Топонимаш === Шоьна цӀе йолуш эвланаш йу [[Балкхаройчоь|Балкхаройчохь]] а, ГӀалгӀайчохь а, Кхарачайхь а, Гуьржийчохь а{{sfn|Сулейманов|1997|с=304}}: * Шоана — ГӀалгӀайчуьра Армхин аьтту бердаца йолу эвла. Шоанара акъари тӀе кхелхина ШанхоевгӀеран фамилеш. * ТӀерча [[Шоьна]] — Шоьнан къилбаседехьара меттиг — «Шоьнан турс» йа «Лакхара Шоьна». Оцу меттиган кхин цӀе йу — [[Наьрт]]аш даьхнача. Цигахь карадо шира мелхан кешнаш, гӀирсан оьздангаллин хӀуманаш, эчиган тарраш, борзанан а, [[цӀеста]]н а хӀуманаш, тӀулган кохьарш, мокхаз уьрсаш{{sfn|Сулейманов|1997|с=305}}. * ТӀера Шоьна — Шоьнан малхбален йист{{sfn|Сулейманов|1997|с=305}}. * Шуона эвла — [[Ишхой-Йурт]]ан къилбаседа йистехь 1845 шо кхачале лаьттина эвла{{sfn|Сулейманов|1997|с=514}}. * Шоной эвла — 1845 шарахь [[Яьсси]]н аьрру агӀора керла йиллина эвла. * Шона Ӏола — ЧӀуорчу Бассахьан къилба-малхбузера меттиг. == Этимологи == [[Вайнехан меттанаш|Вайнехан меттанийн]] материалашца этноним йогӀу Гуьржийчуьра [[Шоной (къам)|Шоной]] (Сваны) къомаца (гӀалгӀай — «шоьй», бацой — «шуоно//суоно, свано»), оцу дашехь «шу//шоь» гу, айайелла меттиг йу (дуста «шуьто» — Нохчийчоьнан [[лам|ломан]] кӀоштан вахархо, «шу тӀе» — лам тӀе, гу тӀе). Кхин а варианташ йалайо [[талламхо]]ша, масала, «шоьнарг» нохчийн маттахь олу стечу шоьх, этнониман кхин вариант, «шун» — пхьегӀа, [[шун|текхь]]; «шуоной» — пхьегӀаш йийриш. == ГӀарабевлла тайпанан нах == * [[Гlунаш-Хьаьжи]] — (Карамыш-Хьаьжи, тиллин цlе) Акх-Орда (Золотой-Орда) хиллачу Тохтамыш заман пачхьалкхехь ваьхна. Тlема политикан сурхо. Силседанар кавказехь, 4 Карачибекехь цхьаъ волуш. * [[Асан-бек]] — 14 бӀешо ханчохь Кемах гӀалара векал, иштта дуьххьара йохкаэцаран некъ болина орьсийн куьйгалхочунца Иван 3. Каспий хӀорда чечен-гӀайренехь шен дакъа долуш хилла ву бохуш дуьцу. * [[Шонойн Моца|Шамилев Моца]] — [[Кавказ]]ера тӀаьххьара (1932 шо) [[имам]]<ref>[https://books.google.ru/books?id=NoksAQAAIAAJ&q=%D0%9C%D1%83%D1%86%D1%83+%D0%A8%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D1%91%D0%B2&dq=%D0%9C%D1%83%D1%86%D1%83+%D0%A8%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D1%91%D0%B2&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiqo9fs0bLRAhWCDiwKHS4jBAEQ6AEILjAE В. В. Марущенко — Сверный Кавказ: трудный путь к миру — Страница 33]</ref>, Беркхана некъехь хилла. * [[Уллубий-Молла]] — Кавказа тӀеман Ӏовхойн махкара Шемалан наиб. ДӀавоьллина Шемара Кунейтрахь. * [[Уьда-Молла]] — Кавказа тӀеман декъашхо. ДӀавоьллина Нажи-кӀоштара Шоьнахь * [[Усман Майртупара]] — Кавказа тӀеман Майртупа кӀошта наиб. * [[Оьздамир Цоци-Ойлара]] — Кавказа тӀеман Цоциойла кӀошта наиб. * [[Мусткъи Мохьмад]] — Кавказа тӀеман Ичкерий кӀошта наиб. ДӀавоьллина Нажи-кӀоштара Шоьнахь. * [[Осман Мутуев]] — Мути Ӏуспа, Терка-йистера гӀараваьлла обарг. ДӀавоьллина Азамат-ойлахь. * [[Муса Къазим]] — (18..-1912) Шейх Накъшбанди тӀарикъат некъе, авлияъ ларалуш хилла ву. Ваьхна Шемара Кунейтрахь. * [[Таймасхи Егитхан]] — (179..-18..) Кунта-Хьаьжи мурид, авлияъ ларалуш хилла ву. Ваьхна Азамат-ойлахь. * [[Кусаев, Ӏадиз Джабраилович]] — нохчийн поэт, йаздархо, журналист. ССРС журналистийн бертан декъашхо (1970), [[Российн журналистийн Союз]]ан декъашхо (1995), ССРС яздархойн бертан декъашхо (1990), Российн яздархойн бертан декъашхо (1990), [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]] оьздангаллин хьакъдолу белхало (1990). 2003 шарахь РФ оьздангаллин министралло совгӀат дина «Оьздангаллера [[кхиам]]ашна» цӀе йолу къастаман хьаьркаца. <gallery perrow="12" widths="200px" heights="200px"> Кусаев, Адиз Джабраилович.JPG|Кусаев Ӏадиз </gallery> == Силсил == 1.Шуоно 2.Шема — Мукlа 3.Туга — Тlакха 4. Танкха — Чина 5. Орза — Дучlа 6. Даа — Ада 7. Гlача — Чара 8. Дана 9. Кума Лекхара дай цlераш гуттура шира лоруш ю. Беркхана некъийн силсил: Жанхот — Хоша (1830 шарахь гергга [[чӀир]]ан вийна ДегӀастанахь лечкъина Ӏаш) — кӀентий БецӀи, Олхазур, Шемал — Шемалан кӀентий МоьцӀа (МацаевгӀар, [[Нойбоьра]]хь беха), Моцу, Джамал, Якъуб, Хасал — Моцун кӀентий ИбрахӀим, ИсмаӀил, Абубакар. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == * {{публикация|книга | автор = [[Сулейманов, Ахьмад Сулейманович|Сулейманов А. С.]] | заглавие = Топонимия Чечни | ссылка = http://www.zhaina.com/motherland/163-toponimija-chechni.html | вид = топоним. слов | издание = | место = [[Нальчик]] | издательство = «Эль-Фа» | год = 1997 | страниц = 685 | тираж = 1000 | isbn = 5-88195-263-4 | ref = Сулейманов }} * {{книга | автор = [[Сулейманов, Ахьмад Сулейманович|Сулейманов А. С.]] | заглавие = Топонимия Чечни | ответственный = Ред. Т. И. Бураева | ссылка = https://books.google.ru/books?id=fkwMAQAAMAAJ&dq=%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F+%D1%87%D0%B5%D1%87%D0%BD%D0%B8+2006&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjcjNDKgJTaAhWLFiwKHWZFDuYQ6AEIKDAA | место = Грозный | издательство = ГУП "Книжное издательство" | год = 2006 | тираж = 5000 | страниц = 711 | isbn = 5-98896-002-2 | ref = Сулейманов }} * {{публикация|книга | автор = [[Убушаев, Владимир Бадахаевых|Убушаев В. Б.]] | заглавие = Национальная политика советского государства: репрессии против народов и проблемы их возрождения : материалы международной научной конференции | ссылка = https://elibrary.ru/item.asp?id=19683647 | вид = | издание = | место = [[Элиста]] | издательство = Кальмгу | год = 2003 | страниц = 257 | тираж = | isbn = 5-230-20177-0 | ref = Убушаев }} {{кечдар}} {{Нохчийн тайпанаш}} [[Категори:Нохчийн тайпанаш]] eeyuvnjnysrgo3l3ezqhp7vc7bi2oxt 0 10236 8682604 8673762 2022-08-17T18:48:26Z Саид Мисарбиев 12762 wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} {{Арахьара медиафайлаш |audio1 = [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%93%D0%B8%D0%BC%D0%BD_%D0%A7%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8.ogg Гимн Чеченской Республики] }} '''Но́хчийн Респу́блика, Но́хчийчоь''' ({{lang-ru|Чеченская Республика, Чечня}}){{ Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Росси|Российн Федерацин]] [[Российн Федерацин субъекташ|субъект]], цунна юкъара [[Российн Федерацин юкъара республика|республика]]. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 165 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча чаккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀачоь]]нан а юкъара доза ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}). 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт тӀехь куьг яздира, цул тӀаьхьа майда нийса гайта йолийра ({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}, {{sfn0|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}).</ref>. Къилбаседехьара къилбехьа яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехахь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. 1,4 млн сов вахархо ву, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[Тӏуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-Лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстойн-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{Арахьара хьажоргаш}} {{Нохчийн Республика}} {{Российн федерацин регионаш}} {{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}} {{Кавказ}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] dpajfoq2i0sdz0vqsfm7pe0z869t32l 8682606 8682604 2022-08-17T18:51:55Z Саид Мисарбиев 12762 wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Файл:Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Но́хчийн Респу́блика, Но́хчийчоь''' ({{lang-ru|Чеченская Республика, Чечня}}){{ Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Росси|Российн Федерацин]] [[Российн Федерацин субъекташ|субъект]], цунна юкъара [[Российн Федерацин юкъара республика|республика]]. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 165 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча чаккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀачоь]]нан а юкъара доза ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}). 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт тӀехь куьг яздира, цул тӀаьхьа майда нийса гайта йолийра ({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}, {{sfn0|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}).</ref>. Къилбаседехьара къилбехьа яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехахь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. 1,4 млн сов вахархо ву, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[Тӏуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-Лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстойн-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{Арахьара хьажоргаш}} {{Нохчийн Республика}} {{Российн федерацин регионаш}} {{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}} {{Кавказ}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] ohwdgjjiktmsj272djw5yaa7onzgj6b 8682607 8682606 2022-08-17T19:22:45Z Саид Мисарбиев 12762 /* Лакхара дакъа */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. 1,4 млн сов вахархо ву, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[Тӏуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-Лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстойн-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{Арахьара хьажоргаш}} {{Нохчийн Республика}} {{Российн федерацин регионаш}} {{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}} {{Кавказ}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] 720yhbu4j2yoijtwh2usiyozykgupp8 8682608 8682607 2022-08-17T19:25:32Z Саид Мисарбиев 12762 /* Лакхара дакъа */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[Тӏуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-Лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстойн-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{Арахьара хьажоргаш}} {{Нохчийн Республика}} {{Российн федерацин регионаш}} {{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}} {{Кавказ}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] 653svx0timssfbixaf45rco2keu3qci 8682609 8682608 2022-08-17T19:43:27Z Саид Мисарбиев 12762 /* Геологи а, рельеф а */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-Лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстойн-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{Арахьара хьажоргаш}} {{Нохчийн Республика}} {{Российн федерацин регионаш}} {{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}} {{Кавказ}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] sh0gi6nreqzwqp3rvd8p1q2j5220mb0 8682611 8682609 2022-08-17T19:46:21Z Саид Мисарбиев 12762 /* Геологи а, рельеф а */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстойн-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{Арахьара хьажоргаш}} {{Нохчийн Республика}} {{Российн федерацин регионаш}} {{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}} {{Кавказ}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] 4kgzykxb5ffjljd61dxlkgf9gpbra83 8682612 8682611 2022-08-17T19:47:41Z Саид Мисарбиев 12762 /* Геологи а, рельеф а */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстой-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{Арахьара хьажоргаш}} {{Нохчийн Республика}} {{Российн федерацин регионаш}} {{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}} {{Кавказ}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] 4zecm1k9kao77z496a7a7xmcf0tpqkd 8682614 8682612 2022-08-17T20:17:42Z Саид Мисарбиев 12762 /* Дийнаташ а, ораматаш а */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстой-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. Нохчийчоьнан ламанан хьаннийн дийнаташ дукха а, бес-бесара а йу. Уггаре йоккха экха — къорачу хьаннашкахь а, готта кегъелла дечигаш чуихна тархий Ӏаннашкахь а йеха ча. Хотешкахь аган тарло лу. Хьаннашкахь дукха йу наллаш. Къора боьранашкахь деха акха цициг, наггахь ган тарло цӀокъ, ламанан хьаннашкахь йеха борз, цхьогал, пхьагал, сай, масар, шоьккари, салор, чагӀалкх, даӀам, шаткъа. Ламанан хьаннашкахь дикка дукха олхазарш ду. Кхузахь деха хьуьнан-хьозарчий, пеночки, цӀирцӀирхьоза, берцанкхокхий, поползнеш, хенакӀураш, левстигаш, сойканаш, бухӀанаш<ref name="Ш.Б.А.">''Ахмадов Ш. Б.'' Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002</ref>{{rp|42}}. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{Арахьара хьажоргаш}} {{Нохчийн Республика}} {{Российн федерацин регионаш}} {{Къилбаседа Кавказан Федералан гуо}} {{Кавказ}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] 7sdfd34bwycym9s5ye5l0js9smwzu7b 8682615 8682614 2022-08-17T20:29:54Z Саид Мисарбиев 12762 /* Хьажоргаш */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстой-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. Нохчийчоьнан ламанан хьаннийн дийнаташ дукха а, бес-бесара а йу. Уггаре йоккха экха — къорачу хьаннашкахь а, готта кегъелла дечигаш чуихна тархий Ӏаннашкахь а йеха ча. Хотешкахь аган тарло лу. Хьаннашкахь дукха йу наллаш. Къора боьранашкахь деха акха цициг, наггахь ган тарло цӀокъ, ламанан хьаннашкахь йеха борз, цхьогал, пхьагал, сай, масар, шоьккари, салор, чагӀалкх, даӀам, шаткъа. Ламанан хьаннашкахь дикка дукха олхазарш ду. Кхузахь деха хьуьнан-хьозарчий, пеночки, цӀирцӀирхьоза, берцанкхокхий, поползнеш, хенакӀураш, левстигаш, сойканаш, бухӀанаш<ref name="Ш.Б.А.">''Ахмадов Ш. Б.'' Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002</ref>{{rp|42}}. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{АХь}} {{Кавказ}} {{Нохчийчоь}} {{Къилбаседа-Кавказан федералан гуо}} {{Российн Федерацин субъекташ}} [[Категори:Нохчийчоь| ]] 2t0czz1w27luff2u4o81rd1qbrj004r 8682616 8682615 2022-08-17T20:34:42Z Саид Мисарбиев 12762 /* Билгалдахарш */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстой-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. Нохчийчоьнан ламанан хьаннийн дийнаташ дукха а, бес-бесара а йу. Уггаре йоккха экха — къорачу хьаннашкахь а, готта кегъелла дечигаш чуихна тархий Ӏаннашкахь а йеха ча. Хотешкахь аган тарло лу. Хьаннашкахь дукха йу наллаш. Къора боьранашкахь деха акха цициг, наггахь ган тарло цӀокъ, ламанан хьаннашкахь йеха борз, цхьогал, пхьагал, сай, масар, шоьккари, салор, чагӀалкх, даӀам, шаткъа. Ламанан хьаннашкахь дикка дукха олхазарш ду. Кхузахь деха хьуьнан-хьозарчий, пеночки, цӀирцӀирхьоза, берцанкхокхий, поползнеш, хенакӀураш, левстигаш, сойканаш, бухӀанаш<ref name="Ш.Б.А.">''Ахмадов Ш. Б.'' Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002</ref>{{rp|42}}. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == ;Комментареш {{билгалдахарш|group="комм."}} ;Хьосташ {{билгалдахарш|3}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{АХь}} {{Кавказ}} {{Нохчийчоь}} {{Къилбаседа-Кавказан федералан гуо}} {{Российн Федерацин субъекташ}} [[Категори:Нохчийчоь| ]] oblrhr3lq3ekctn3985vmrs8nw8a467 8682628 8682616 2022-08-18T04:31:51Z Саид Мисарбиев 12762 /* Дин */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстой-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. Нохчийчоьнан ламанан хьаннийн дийнаташ дукха а, бес-бесара а йу. Уггаре йоккха экха — къорачу хьаннашкахь а, готта кегъелла дечигаш чуихна тархий Ӏаннашкахь а йеха ча. Хотешкахь аган тарло лу. Хьаннашкахь дукха йу наллаш. Къора боьранашкахь деха акха цициг, наггахь ган тарло цӀокъ, ламанан хьаннашкахь йеха борз, цхьогал, пхьагал, сай, масар, шоьккари, салор, чагӀалкх, даӀам, шаткъа. Ламанан хьаннашкахь дикка дукха олхазарш ду. Кхузахь деха хьуьнан-хьозарчий, пеночки, цӀирцӀирхьоза, берцанкхокхий, поползнеш, хенакӀураш, левстигаш, сойканаш, бухӀанаш<ref name="Ш.Б.А.">''Ахмадов Ш. Б.'' Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002</ref>{{rp|42}}. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. ==== Къоьзана-Ӏам ==== 2015 шарахь дӀайиллина Нохчийн Республикин къилбехахь лаьтта туристийн-рекреацин кластер «[[Къоьзана-Ӏам]]»<ref group="комм.">«[[Къоьзана-Ӏам]]» курортан базехь хилла хьалхара йиллина республикин шахматийн турнир, план йу и турнир хӀора шарахь йан а, цуьнан дуьненайукъара статус йан а ({{cite web|title=Нохчийн Государственная Телерадиокомпания "Грозный"|url=https://grozny.tv/news.php?id=31270|date=2019-03-25|accessdate=2019-03-26|lang = ru}}).</ref>{{sfn|О туризме. Министерство ЧР по туризму|2013}}. Луучарна Ӏоман ши берд вовшахтесна [[зиплайн]] йу{{sfn|Нунуев|2017|с=146—149}}. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == ;Комментареш {{билгалдахарш|group="комм."}} ;Хьосташ {{билгалдахарш|3}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{АХь}} {{Кавказ}} {{Нохчийчоь}} {{Къилбаседа-Кавказан федералан гуо}} {{Российн Федерацин субъекташ}} [[Категори:Нохчийчоь| ]] azl02lot3zfqwe5s0kustgk1kn357np 8682631 8682628 2022-08-18T04:49:32Z Саид Мисарбиев 12762 /* Истори */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстой-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. Нохчийчоьнан ламанан хьаннийн дийнаташ дукха а, бес-бесара а йу. Уггаре йоккха экха — къорачу хьаннашкахь а, готта кегъелла дечигаш чуихна тархий Ӏаннашкахь а йеха ча. Хотешкахь аган тарло лу. Хьаннашкахь дукха йу наллаш. Къора боьранашкахь деха акха цициг, наггахь ган тарло цӀокъ, ламанан хьаннашкахь йеха борз, цхьогал, пхьагал, сай, масар, шоьккари, салор, чагӀалкх, даӀам, шаткъа. Ламанан хьаннашкахь дикка дукха олхазарш ду. Кхузахь деха хьуьнан-хьозарчий, пеночки, цӀирцӀирхьоза, берцанкхокхий, поползнеш, хенакӀураш, левстигаш, сойканаш, бухӀанаш<ref name="Ш.Б.А.">''Ахмадов Ш. Б.'' Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002</ref>{{rp|42}}. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === ССРС йоьхначул тӀаьхьа === ==== 1991 шеран «Нохчийн революци» а, маршо кхайкхор а. НГӀАССР йохар ==== {{See also|Нохчийн къоман дерригкъоман конгресс}} === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. ==== Къоьзана-Ӏам ==== 2015 шарахь дӀайиллина Нохчийн Республикин къилбехахь лаьтта туристийн-рекреацин кластер «[[Къоьзана-Ӏам]]»<ref group="комм.">«[[Къоьзана-Ӏам]]» курортан базехь хилла хьалхара йиллина республикин шахматийн турнир, план йу и турнир хӀора шарахь йан а, цуьнан дуьненайукъара статус йан а ({{cite web|title=Нохчийн Государственная Телерадиокомпания "Грозный"|url=https://grozny.tv/news.php?id=31270|date=2019-03-25|accessdate=2019-03-26|lang = ru}}).</ref>{{sfn|О туризме. Министерство ЧР по туризму|2013}}. Луучарна Ӏоман ши берд вовшахтесна [[зиплайн]] йу{{sfn|Нунуев|2017|с=146—149}}. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == ;Комментареш {{билгалдахарш|group="комм."}} ;Хьосташ {{билгалдахарш|3}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{АХь}} {{Кавказ}} {{Нохчийчоь}} {{Къилбаседа-Кавказан федералан гуо}} {{Российн Федерацин субъекташ}} [[Категори:Нохчийчоь| ]] 9kotn36rjrd4causiapdu0tzrvqldfd 8682633 8682631 2022-08-18T05:07:42Z Саид Мисарбиев 12762 /* 1991 шеран «Нохчийн революци» а, маршо кхайкхор а. НГӀАССР йохар */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстой-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. Нохчийчоьнан ламанан хьаннийн дийнаташ дукха а, бес-бесара а йу. Уггаре йоккха экха — къорачу хьаннашкахь а, готта кегъелла дечигаш чуихна тархий Ӏаннашкахь а йеха ча. Хотешкахь аган тарло лу. Хьаннашкахь дукха йу наллаш. Къора боьранашкахь деха акха цициг, наггахь ган тарло цӀокъ, ламанан хьаннашкахь йеха борз, цхьогал, пхьагал, сай, масар, шоьккари, салор, чагӀалкх, даӀам, шаткъа. Ламанан хьаннашкахь дикка дукха олхазарш ду. Кхузахь деха хьуьнан-хьозарчий, пеночки, цӀирцӀирхьоза, берцанкхокхий, поползнеш, хенакӀураш, левстигаш, сойканаш, бухӀанаш<ref name="Ш.Б.А.">''Ахмадов Ш. Б.'' Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002</ref>{{rp|42}}. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === ССРС йоьхначул тӀаьхьа === ==== 1991 шеран «Нохчийн революци» а, маршо кхайкхор а. НГӀАССР йохар ==== {{See also|Нохчийн къоман дерригкъоман конгресс}} [[Перестройка]] йолайеллачул тӀаьхьа 1980-гӀа шерашна йуккъехь [[ССРС]] дукхаха республикашкахь (царна йукъахь Нохч-ГӀалгӀайчохь а) жигара бевлира къаьмнийн боламаш. 1990 шеран ноябрехь Соьлжа-ГӀалин циркан гӀишлон чохь дӀабаьхьира Хьалхара Нохчийн Къоман Гулам, цигахь хаьржира [[Нохчийн къоман дерригкъоман конгресс]]ан (НКъДК) Кхочушдаран комитет. НКъДК Ӏалашо йара Нохчийчоь [[РСФСР]] йукъара хьов, амма [[ССРС]] йукъара а арайаккхар. Цуьнан коьртехь вара советийн ТӀеман-ХӀаваан ницкъийн [[инарла-майор]] [[Дудаев, Жовхар Мусан воӀ|Дудаев Жовхар]]. НКъДК а, коьртехь [[Завгаев, Докка ГӀапурин воӀ|Завгаев Докка]] волу [[НГӀАССР]] официалан Ӏедалшна йукъахь дов доладелира. 1991 шеран 8 июнехь НКъДКас кхайкхадо НГӀАССР Лакхара Кхеташо йожор а, маьрша [[Нохчийн Республика Ичкери|Нохчийн Республика (Нохчи-чоь)]] (НРН) йиллар а<ref name="IGPI">[http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/oct_97/chechen.html IGPI.RU :: Политический мониторинг :: Выпуски политического мониторинга :: Нохчийн республика Ичкерия. Общий обзор]</ref>. Республикехь факт хилла ши Ӏедал хӀоьттира. === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. ==== Къоьзана-Ӏам ==== 2015 шарахь дӀайиллина Нохчийн Республикин къилбехахь лаьтта туристийн-рекреацин кластер «[[Къоьзана-Ӏам]]»<ref group="комм.">«[[Къоьзана-Ӏам]]» курортан базехь хилла хьалхара йиллина республикин шахматийн турнир, план йу и турнир хӀора шарахь йан а, цуьнан дуьненайукъара статус йан а ({{cite web|title=Нохчийн Государственная Телерадиокомпания "Грозный"|url=https://grozny.tv/news.php?id=31270|date=2019-03-25|accessdate=2019-03-26|lang = ru}}).</ref>{{sfn|О туризме. Министерство ЧР по туризму|2013}}. Луучарна Ӏоман ши берд вовшахтесна [[зиплайн]] йу{{sfn|Нунуев|2017|с=146—149}}. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == ;Комментареш {{билгалдахарш|group="комм."}} ;Хьосташ {{билгалдахарш|3}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{АХь}} {{Кавказ}} {{Нохчийчоь}} {{Къилбаседа-Кавказан федералан гуо}} {{Российн Федерацин субъекташ}} [[Категори:Нохчийчоь| ]] lxoxrbbxkazlujv7ml3z1ah26lt1wup 8682634 8682633 2022-08-18T05:23:08Z Саид Мисарбиев 12762 /* 1991 шеран «Нохчийн революци» а, маршо кхайкхор а. НГӀАССР йохар */ wikitext text/x-wiki {{ЦӀе хийцаре|2020-02-20|Нохчийн Республика|}} {{←|Нохчийн Республика}} {{About|историн-географин областаш|Нохчийчоь (историн-географин область)}} {{Российн федерацин субъект |Нохчийн цӀе = Нохчийн Республика |Шен цӀе = Нохчийчоь |Кхечу маттахь цӀе = Чеченская Республика |ХӀост = |Байракх = |ХӀостан шоралла = |Байракхан шоралла = |ХӀостан дӀаяздар = |Байракхан дӀаяздар = |Пачхьалкх = Российн Федераци |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |барам = |CoordScale = |Шатлакхан Илли = Гимн Чеченской Республики.ogg |Йукъайоьду = * [[Къилбаседа-Кавказан федералан гуо]] * [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт]] |Цунна юкъайоду = 15 [[Российн кӀошташ|кӀошт]] а, 3 [[республикин маьӀна долу гӀала]] |Административан центр = [[Соьлжа-ГӀала]] |Йоккха гӀала = |Яккхий гӀаланаш = [[Соьлжа-ГӀала]], [[Хьалха-Марта]], [[Шела]], [[Гуьмсе]] |Кхоллар = 1993 шеран 9 январехь |ДӀаяккхар = |Корта = [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзан]] |Коьртан цӀе = [[Нохчийн Республикин корта|Корта]] |Корта2 = [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|Даудов Мохьмад]] |Коьртан цӀе2 = [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан председатель]] |Корта3 = [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|Хучиев Муслим]] |Коьртан цӀе3 = [[Нохчийн Республикин Правительство|Правительствон председатель]] |ДЧС = |ЕЧС шо = |ЕЧС меттиг =71 |ХӀораннан а сина ДЧС = |ХӀораннан а сина ДЧСн меттиг = |Мотт = |Меттанаш =[[Нохчийн мотт|нохчийн]], [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]]<ref>Конституция Чеченской Республики, ст. 10.</ref> |Бахархой ={{ Бахархой | Чечня | эз }} |Бахархой ларар шо ={{ Бахархой | Чечня | ш }} |Бахархойх процент = |Бахархой меттиг = |Луьсталла = |Луьсталлина меттиг = |Къаьмнийн хӀоттам =[[нохчий]], [[оьрсий]], [[ногӀий]], [[туркой]] |Динан хӀоттам = [[бусалба]], [[керста]] |Майда ={{МайдаРегионаш|Чечня|фс}} |Майдан процент ={{МайдаРегионаш/Место|Чечня}} |Майдан меттиг = |Уггаре йокха локхалла =4493<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=10426 Peakbagger.com]</ref> |Юккъера локхалла = |Уггаре жима локхалла = |Шоралла = |Дохалла = |Карта =Russia Chechnya map locator.svg |Картан барам = |Субъектан карта = |Сахьтан аса =[[Московское время|МСК]] |Доцаяздар = НР |ISO = |FIPS = |Телефонан код =+7 871 |Поштан индексаш = |Интернет-домен = http://grozny.ru/ |Автомобилан код = 20, 95 |Сайт = http://chechnya.gov.ru/ |СовгӀаташ = {{орден Ленина|тип=регион}} {{Орден Трудового Красного Знамени|тип=регион}} {{Орден Октябрьской Революции|1970|тип=регион}} {{орден Дружбы народов|тип=регион}} |Commons категори = |Билгалдахарш = }} '''Нохчийчо́ь''' ({{lang-ru|Чечня}}), официалан цӀе — '''Нохчийн Респу́блика''' {{Дехьадалар|#Этимологи}} — [[Российн Федерацин субъект]], цунна йукъара [[Российн Федерацин йукъара республика|республика]]<ref>[[s:Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]]</ref>. Лаьтта [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбалехь. Майда — 16 171 км²<ref group="комм.">Нохчийн Республикин дозанийн дерриг дохалла ду 841 км. 2018 шо кхаччалц тайп-тайпана хьосташа лора майданах лаьцна тайп-тайпана хаамаш, хӀунда аьлча, чеккхенца хӀоттийна дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]нна а ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=14}}) йукъара доза. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгирин воӀ|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан куьйгалхочо [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Р. А. Кадыровс]] а республикашна йукъахь доза хӀотторан барт тӀехь куьг йаздира, цул тӀаьхьа майда нийсо гайта буьйлабелира({{sfn0|Право.Ru|27.10.2018|c=}}).</ref>. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 170 км гергга, малхбузера малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — [[ГӀалгӀайчоь]]нца, къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан мехкаца]] а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — [[ДегӀаста]]нца; къилба-малхбузехь а, къилбехь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца{{Дехьадалар|#Географи}}. Юкъайоьду [[Къилбаседа-Кавказан Федералан гуо|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн Федерацин Федералан гуонаш|федералан гуона]], [[Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт|Къилбаседа-Кавказан]] [[Российн экономикин кӀошташ яр|экономикин кӀоштан]] дакъа ду. [[1978 шеран РСФСР Конституци|1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин]] хийцамашца, кхоьллина [[1993 шо|1993 шеран]] 9 январехь<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|title=Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России»|publisher=|accessdate=2009-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081223151342/http://constitution.garant.ru/DOC_83098.htm|archivedate=2008-12-23|deadlink=yes}}</ref>. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар{{Дехьадалар|#Истори}}. [[1991 шерал тӀаьхьара Нохчийчоьнан куьйгалла|Республикин корта]] — [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыров]] (2007 шарахь дуьйна), [[Нохчийн Республикин Парламент|Парламентан]] Председатель — [[Даудов, Мохьмад Хожахьмадан воӀ|М. Х. Даудов]] (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — [[Хучиев, Муслим Мохьмадан воӀ|М. М. Хучиев]] (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара [[Суверенитет|суверенни]]<ref>{{cite web |author= |url= http://uchebnik-online.com/133/1491.html|title= Особый статус российских республик}}</ref> республика{{Дехьадалар|#Политикин-административан хӀоттам}}. Бахархой 1,5 млн<ref>{{Cite web|url=https://chechenstat.gks.ru/folder/38713|title=Бахархой|website=chechenstat.gks.ru|access-date=2021-09-30}}</ref> стаг, коьрта шахьар — [[Соьлжа-ГӀала]]. Пачхьалкхан меттанаш: [[Нохчийн мотт|нохчийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а. [[Сахьтан зона]] [[москохан хан|МСК]], [[UTC]] тӀиера дӀахилар ду +3:00. == Этимологи == Республикин [[Нохчийн мотт|нохчийн маттара]] цӀе, ''Нохчийн Республика'' я ''Нохчийчоь'', йоьзна ю [[нохчий]]н [[эндоэтноним]]ца. == Географи == {{main|Нохчийчоьнан географи}} Нохчийн Республика лаьтта [[Российн Европин дакъа|Европин]] [[Росси|Россехь]] къилбехахь — [[Къилбаседа Кавказ]]ан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален [[Кавказ]] олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, [[Республика ГӀалгӀайчоь]]н а юкъахь{{sfn|Анчабадзе|2001|с=14}}, масала, 2017 шарахь арахецна [[Йоккха оьрсийн энциклопеди|ЙОьЭ]] гойтура 15,6 эз. км²{{sfn|БРЭ, Т. 34|2017|с=540}}. 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Ю.-Б. Б. Евкуровс]] а, Нохчийчоьнан коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Р. А. Кадыровс]] а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра{{sfn|Право.Ru|27.10.2018|c=}}{{sfn|Парламент Чеченской Республики|2018|c=}}. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — [[Къилбаседа ХӀирийчоь]]нца (13 км 300 м) а, [[Ставрополан мохк|Ставрополан махкаца]] (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — [[ДегӀаста]]нца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — [[Гуьржийчоь]]нца (84 км). === Геологи а, рельеф а === [[Файл:Tulaman-Lam( Mount Victory).jpg|thumb|300px|Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — [[ТӀуьйли-лам]] (2009 ш. сурт).]] [[Геоморфологи]]н агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — [[Хьалхара Кавказ]], [[Ломан кӀажош]], [[Йоккха Кавказ]]; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — [[Теркан-ГӀумин чутаӀе]], [[Теркан-Соьлжин лакхиэ]], [[Нохчийн аре]], [[Ломан Нохчийчоь]]{{sfn|Анчабадзе|2001|с=3, 16}}. Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря<ref name="Geographia-1">{{cite web|author=|date = 12/10/2008|url=http://www.8712.ru/book/chechnya-obshchaya-informatsiya-i-geografiya|title=Чечня - общая информация и география|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/616c25Uxg|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км. НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера [[Терк]]ан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду [[НогӀийн аре]]нан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду [[Кавказал хьалхара аре]]нан. Нийса экъа<ref group="комм.">«Плоскость» — традиционное название предгорной равнины на [[Северный Кавказ|Северном Кавказе]], в [[Закавказье]] термин не употребляется ({{sfn0|Анчабадзе|2001|с=16}}).</ref> цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — [[Каспийн гуонахьара акъари]]н агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг [[Дуьненан океан]]ан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта [[Теркйистан гӀамаран массив]], цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла [[Шоралла|шораллехь]], нисло алсама долучу мехашца{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина [[антиклиналь|антиклиналан]] лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — [[Теркан дукъ|Теркан]] а, [[Соьлжин дукъ|Соьлжин]] а (разделены узкой [[Алханчуртская долина|Алханчуртской долиной]]) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах [[БоргӀанан дукъ]] олу, кхин а малхбалехьа, [[Гуьмсан дукъ]]; Соьлжин дукъан малхбален декъах [[Соьлжа-ГӀалин дукъ]]. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а юкъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду [[Теркан-Соьлжин аре]]нан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста [[ХӀирийн аре|ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре]]). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу [[меридиан]]аца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта [[Йоккха Кавказ]]ан ([[ламанан махкахь]] — [[Кавказан лаьмнаш]]) [[Ламанан система|системин]] къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, ерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, [[орографи]]н декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла [[Доккха Кавказан дукъ]]анна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — [[Хьаннийн дукъ|Хьаннийн]] (Нохчийчохь девза [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнаш]] цӀерца), [[Байданийн дукъ|Байданийн]] а, [[Тархийн дукъ (Кавказ)|Тархийн]]. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — [[АгӀонан дукъ]] (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — [[ТӀуьли-лам]], 4492 м), ткъа кхин а [[Ишхеш|Ишхеш дукъ]] (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша{{sfn|Анчабадзе|2001|с=16}}. 4 000 метр сов болу [[Нохчийчоьнан ламанан баххьаш]]: {{кол}} * [[ТӀуьйли-лам]], Дакиех корта, Дакиех лам ({{lang-ru|Тебулосмта}} — 4493 м * [[Дуьхьалха корта]] ({{lang-ru|Диклосмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4285 м * [[Даттах-Корта]] ({{lang-ru|Комито}}<ref>[http://docplayer.ru/31318187-Proekt-k-obsuzhdeniyu-prirodnye-usloviya-chechenskoy-respubliki.html Проект к обсуждению природные условия Чеченской республики]</ref>) — 4262 м * [[Донойн-лам]] ({{lang-ru|Доносмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4174 м * [[Мӏайстой-Лам]] ({{lang-ru|Маистисмта}}<ref name="ReferenceA"/>) — 4082 м {{-Rtl}} <gallery mode="packed-hover" heights="154px" caption="Галерея"> Файл:Kezenoy-lake.jpg|[[Къоьзана Ӏам]] Файл:Comito.jpg| Гора [[Даттах-Корта]] Файл:Башни в Чечне.jpg|[[ЧӀиннахой бIаьвнаш]] Файл:Нохчкелойский водопад.jpg|НохчкӀелара чухчари Файл: Гора Гендаргно лам.jpg|Гендаргной-лам Файл:Горы Чечни.jpg|Нохчийчуьра лаьмнаш Файл:Степи в Чечне.jpg|Нохчийчуьра гӀум-аре </gallery> === Ӏаламан зонаш а, климат а === Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана [[Ӏаламан зона]]шца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало [[гӀум-аренаш]]на тӀера [[бай-аре]]не, лаьмнашна гергахь, [[хьун-аре]]не; кхин а къилбехьа йолало [[Ламанан-хьуьнан аса|ламанийн хьаннийн аса]], [[хьуьнан доза]]нал лакхахьа [[Лаьмнийн цанаш|ламанан бай-аренан зона]] ю, ткъа кхин а лакхахь ду [[Ламанан дукъ|ламанан даккъаш]], уьш лакха довлу [[лайн аса]]нал — [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан асанал]], кхузахь баххьаш къевлина [[Шалам|шалаьмнаша]], гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцаяларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар){{sfn|Анчабадзе|2001|с=15—16}}{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан ю (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а ю (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду [[Кхазакхстан]]ера хьоькху [[Бекъа мох|декъа мехаш]]. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьаяьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йояларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха [[Ша хьакхар|ша хьокху]]{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Бай-аренан зонан юкъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Хьун-аренан зонин юкъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ламанан-хьаннийн зонин юкъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. [[Лаьмнийн цанаш|Ламанийн бай-аренийн]] зона йекъало кхаа асане: [[Лаьмнийн цанийн бухара аса|лаьмнийн цанийн бухара]] (1800—2700 м), [[Лаьмнийн цанийн йуккъера аса|лаьмнийн цанийн йуккъера]] (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла ю, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура ю +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама ю йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. НР махкахь [[Нивалан-гляциалан зона|нивалан зонин]] юкъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область ю, кхузара климат шийла ю, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, [[дарц|ло-дарц]] а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду [[хьаьтт|лайн хьаьтт]] я шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. === Латта === Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду [[Каштанан латта|сирла-каштанан латта]], иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, ю тайп-тайпана кепаш — [[латта кхиар|латта кхиа]] доладаланза ала мегар долу Ӏена [[гӀум|гӀамарш]] тӀера, кхиина евлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль ю церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, [[кӀайн латта|кӀайн лаьттан]] тӀедарчашца, ткъа Теркан [[тиша харш]]ца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Аренашкахь алсама ду [[бай]]н латтанаш. Жимма лакхахь — [[Ӏаьржа латта]], эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш. === [[Пайден маьӀданаш]] === Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду [[мехкдаьтта]] а, [[Ӏаламан газ]] а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта [[МаьӀданаш дохку меттигаш|мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш]] ю [[Теркан-Соьлжин акъари]]н тӀехь{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Юьхьанца мехкдаьтта доккхура [[кайнозой]]н ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра [[мезозой]]н породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама [[парафин]] а, [[бензин]] а долуш{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Нохчийчоьхь ю гӀишлошъяран материалаш йохку меттигаш. [[Орга]]нан тогӀенехь [[Ярашмард]]ан гергахь дохкуш карийна дукха [[мергель]] тӀулг, иза [[цеманц]] яран мехала аьргалла ю. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина [[Чуьйри-Эвлан цеманцан завод]]{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. [[Шуьйта]] а, [[Итон-Кхаьлла]] а эвланашна юкъахь ю [[Къилбаседа Кавказ]]ехь уггаре дукха [[гипс]]. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, [[Ӏаьржа лаьмнаш (Кавказ)|Ӏаьржа лаьмнашкахь]] а йохкуш ю [[гӀишлошъяран гӀамарш]], ткъа иштта цӀена [[кварцан гӀум]], цунах до [[ангали]]. [[Нохчийн аре]]нехь дукха [[жагӀа]] боллу, кибирчигийн а, гераган а [[сацкъар-латта]]. [[Шуьйтан кӀошт]]ахь дохку [[минералан басарш]] ([[охра]], [[колькотар]]){{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. Республикехь ду дукха [[Геотермалан хьост|Довха хиш]], уьш лелон мега хӀусамаш йохъеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат{{Sfn|Рыжиков|1973|с=21—22}}. === Гидрографи === ==== Эркаш ==== Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш [[Терк]]ан майданах ду. Юкъара дохур вай [[Яьсси]], [[Ястий]], [[Ивги]]. Уьш [[ГӀурий]]н майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], [[Орга (эрк)|Орга]], церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш: {{кол|4}} * [[Жол]], * [[Терк]], * [[Соьлжа (эрк)|Соьлжа]], * [[Орга (эрк)|Орга]], * [[Шара-Орга (эрк)|Шара-Орга]], * [[Гиха]], * [[Хул-Хуло]], * [[Яьсси]], * [[Марта (Соьлжан га)|Марта]], * [[Жалкх (эрк)|Жалкх]], * [[Гумс]], * [[Ястий]], * [[Ивги]], * [[Шалажа (эрк)|Шалажа]], * [[Нитхи]], * [[Мерж-хий]], * [[Рошни]], * [[Мичиг-Хи]], * [[Марта (Ӏаьс-хин га)|Марта]], * [[Ӏаьс-хи]], * [[ЧӀемалгӀа (эрк)|ЧӀемалгӀа]]. {{-Rtl}} НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол. ==== Ӏаьмнаш ==== {{кол|3}} * [[Къоьзана Ӏам]] ({{lang-ru|Кезенойам}}) ([[Веданан кӀошт]]) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам [[Къилбаседа Кавказ]]ех; * [[Галайн-Ӏам]] ({{lang-ru|Галанчеж }}) — [[ГаланчӀожан кӀошт]]; * [[Гихтой-Ӏам]] ({{lang-ce|Гехи-Ам }}) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт; * [[Чӏаьнтий-Ӏам]] ({{lang-ce|Че́нтий-ам }}) — [[Итон-Кхаьллан кӀошт]]; * [[Іуьргюххой-Ӏам]] ({{lang-ce|Ургюххой-ам }}) — [[Шуьйтан кӀошт]]; * [[Черкасски Ӏам]] — [[Шелковскан кӀошт]]; * [[Боккха Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Дуьра Ӏам]] — Шелковскан кӀошт; * [[Нохчийн Ӏам]] — [[Невран кӀошт]]; * [[Капустино (Ӏам, Нохчийчоь)|Капустино Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Майорски (Ӏам)|Майорски Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Инарлин (Ӏам)|Инарлин Ӏам]] — Невран кӀошт; * [[Безик-Ӏам]] ({{lang-ru|Безином }}) — Шуьйтан кӀошт; * [[Ӏамга]] ({{lang-ce|Амга}}) — [[Шаройн кӀошт]]. {{-Rtl}} ==== Чухчареш ==== {{кол}} * Органан чухчареш * Шара-Органан чухчареш * Гихин чухчареш * Яьссин чухчареш * Хулхулон чухчареш {{-Rtl}} === Дийнаташ а, ораматаш а === '''АхгӀум-аре'''. Ораматийн кепийн хӀоттамца ю [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] бай-аренашкара [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азин]] гӀум-аренашка дехьадовларан зона ю. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу [[ахколла|ахкоьллаш]] — [[сагал-буц]], [[кохия]], кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало [[эмкалан баӀ]], [[гӀамаран йоша]], [[гӀамаран сула]], кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — [[типчак]], [[огар]], кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллаелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, [[камфоросма]], [[свода]], тайп-тайпана [[кӀайчу латтан орамат]]аш{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капилляралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнаръялар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна юкъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулъяла тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра юкъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама ю, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга ю бай-аренашна. Нохчийчоьнан ламанан хьаннийн дийнаташ дукха а, бес-бесара а йу. Уггаре йоккха экха — къорачу хьаннашкахь а, готта кегъелла дечигаш чуихна тархий Ӏаннашкахь а йеха ча. Хотешкахь аган тарло лу. Хьаннашкахь дукха йу наллаш. Къора боьранашкахь деха акха цициг, наггахь ган тарло цӀокъ, ламанан хьаннашкахь йеха борз, цхьогал, пхьагал, сай, масар, шоьккари, салор, чагӀалкх, даӀам, шаткъа. Ламанан хьаннашкахь дикка дукха олхазарш ду. Кхузахь деха хьуьнан-хьозарчий, пеночки, цӀирцӀирхьоза, берцанкхокхий, поползнеш, хенакӀураш, левстигаш, сойканаш, бухӀанаш<ref name="Ш.Б.А.">''Ахмадов Ш. Б.'' Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002</ref>{{rp|42}}. === Бахамера гӀуллакхаш === Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош ю кхузахь аренаш ларъен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀаюьллу{{sfn|Глава и Правительство Чеченской Республики|2017|с=}}. == Истори == {{main|Нохчийчоьнан истори}} === ССРС йоьхначул тӀаьхьа === ==== 1991 шеран «Нохчийн революци» а, маршо кхайкхор а. НГӀАССР йохар ==== {{See also|Нохчийн къоман дерригкъоман конгресс}} [[Перестройка]] йолайеллачул тӀаьхьа 1980-гӀа шерашна йуккъехь [[ССРС]] дукхаха республикашкахь (царна йукъахь Нохч-ГӀалгӀайчохь а) жигара бевлира къаьмнийн боламаш. 1990 шеран ноябрехь Соьлжа-ГӀалин циркан гӀишлон чохь дӀабаьхьира Хьалхара Нохчийн Къоман Гулам, цигахь хаьржира [[Нохчийн къоман дерригкъоман конгресс]]ан (НКъДК) Кхочушдаран комитет. НКъДК Ӏалашо йара Нохчийчоь [[РСФСР]] йукъара хьов, амма [[ССРС]] йукъара а арайаккхар. Цуьнан коьртехь вара советийн ТӀеман-ХӀаваан ницкъийн [[инарла-майор]] [[Дудаев, Жовхар Мусан воӀ|Дудаев Жовхар]]. НКъДК а, коьртехь [[Завгаев, Докка ГӀапурин воӀ|Завгаев Докка]] волу [[НГӀАССР]] официалан Ӏедалшна йукъахь дов доладелира. 1991 шеран 8 июнехь НКъДКас кхайкхадо НГӀАССР Лакхара Кхеташо йожор а, маьрша [[Нохчийн Республика Ичкери|Нохчийн Республика (Нохчи-чоь)]] (НРН) йиллар а<ref name="IGPI">[http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/oct_97/chechen.html IGPI.RU :: Политический мониторинг :: Выпуски политического мониторинга :: Нохчийн республика Ичкерия. Общий обзор]</ref>. Республикехь факт хилла ши Ӏедал хӀоьттира. [[Августан путч]] йолуш, 1991 шарахь, НГӀАССР Лакхара Кхеташоно, цхьацца хаамашца, къобал йира [[ЧХПК]]. НКъДК герз долу агӀончаша схьалецира телецентр, тӀаьхьо — [[Соьлжа-ГӀала|Соьлжа-ГӀалин]] коьрта административан гӀишлош (царна йукъахь республикин [[ПКхК]] гӀишло а). 6 сентябрехь НКъДК агӀончий Ӏаткъамца Завгаев Доккин дийзира мукъа ваккхаран дехаран кӀела куьг йаздан, ткъа 15 сентябрехь НГӀАССР Лакхара Кхеташоно шеш дӀасахийцира<ref name="IGPI" />. Лидеры ОКЧН объявили о переходе верховной власти к ним<ref name="IGPI" />, сацийра российн законийн а, НГӀАССР Конституцин а болх. 1991 шеран 1 октябрехь НГӀАССР Хенан Лакхара Кхеташонан Председателан Ахмадов Хьусейнан сацамца Нохч-ГӀалгӀайн Республика йийкъира маьрша Нохчийн Республикин (Нохчи-чоьн) а, РСФСР йукъара ГӀалгӀайн автономин республикин а. Амма 4 де даьлча ХЛКх дукхаха болчу декъашхоша шайн председателан и сацам дӀабаьккхира<ref name="IGPI" />. === Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар === [[Файл:Europa 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] [[Файл:Chechnya 1400.jpg|йоцуш|мини|825x825пкс|Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879]] === Российн Федерацин юкъахь === ==== Кадыров Ахьмадан администраци ==== [[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|thumb|right|[[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]] — Нохчийн Республикин президент]] ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь [[ваххӀабизм]]е орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий [[Кадыров, Ахьмад Абдулхамидович|Кадыров Ахьмад]]. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша<ref name="Вольтер">{{публикация|статья|автор=Вольтер О. В.|заглавие=Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России|издание=Вестник Забайкальского государственного университета|год=2016|номер=4|issn=2227-9245|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ahmat-hadzhi-kadyrov-kak-politicheskiy-lider-v-sovremennoy-rossii|страницы=63—75}}</ref>. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш<ref name="Сайдарханов">{{публикация|статья|автор=Сайдарханов А. М.|заглавие=Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике|издание=Terra economicus|год=2012|номер=4-2|том=10|issn=2073-6606|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=18811080|страницы=150—154}}</ref>. {{цитата|автор=А. А. Кадыров<ref name="Полипчук">{{публикация|статья|автор=Полипчук А.|заглавие=Чечня: первые шаги нового президента|издание=Россия и мусульманский мир|год=2004|номер=1|issn=1998-1813|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=5995792|страницы=49—50}}</ref>|Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац}} 2003 шарахь тӀеийцира керла [[Нохчийн Республикин Конституци|республикин Конституци]], цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа<ref name="Матыева">{{публикация|статья|автор=Матыева А. Р.|заглавие=Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики|часть=Избирательные правоотношения|издание=Государственая власть и местное самоуправление|год=2013|номер=1|issn=1813-1247}}</ref>), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а<ref name="Гумашвили">{{публикация|статья|автор=Гумашвили Л. Э.|заглавие=К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики|издание=История государства и права|год=2011|номер=19|issn=1812-3805|страницы=5—8}}</ref>. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша<ref name="Матыева"/>). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш<ref name="Сайдарханов"/>. == Сахьтан аса == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]] Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3. == ГӀаланаш == * [[Соьлжа-ГӀала]] (Грозный) — бахархой 230 000 адам. * [[Устрада-ГӀала]] (Аргун) — бахархой 41 000 адам. * [[Гуьмсе]] (Гудермес) — бахархой 42 500 адам. * [[Хьалха-Марта]] (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам. * [[Шела]] (Шали) — бахархой 45 000 адам. * [[Курчалой-ГӀала]] (Курчалой) — бахархой 26 000 адам. == Нах беха меттигаш == {{main|Нохчийчоьнан нах беха меттигаш}} ;10000 дукхо адам деха меттигаш. {{Col-begin}} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Соьлжа-ГӀала]] || {{ Бахархой | Грозный | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Урус-Мартан | эз }} |- | [[Гуьмсе]] || {{ Бахархой | Гудермес | эз }} |- | [[Шела]] || {{ Бахархой | Шали | эз }} |- | [[Устрада-ГӀала]] || {{ Бахархой | Аргун (город) | эз }} |- | [[Курчалой-ГӀала]] || {{ Бахархой | Курчалой | эз }} |- | [[Хьалха-Марта]] || {{ Бахархой | Ачхой-Мартан | эз }} |- | [[Цоци-Эвла]] || {{ Бахархой | Цоци-Юрт | эз }} |- | [[БӀачи-Юрт]] || {{ Бахархой | Бачи-Юрт | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[ГӀойтӀа]] || {{ Бахархой | Гойты | эз }} |- | [[Эвтара]] || {{ Бахархой | Автуры | эз }} |- | [[Котар-Юрт]] || {{ Бахархой | Катыр-Юрт | эз }} |- | [[ГихтӀа]] || {{ Бахархой | Гехи (село) | эз }} |- | [[Гелдагана]] || {{ Бахархой | Гелдагана | эз }} |- | [[Майртуп]] || {{ Бахархой | Майртуп | эз }} |- | [[Шелковски]] || {{ Бахархой | Шелковская | эз }} |- | [[Ӏаларой-Эвла]] || {{ Бахархой | Аллерой (Курчалоевский район) | эз }} |- | [[СемаӀашка]] || {{ Бахархой | Самашки | эз }} |} {{Col-break|width=33%}} {|class='wide' |- | [[Йоккха АтагӀа]] || {{ Бахархой | Старые Атаги | эз }} |- | [[Гермчига]] || {{ Бахархой | Герменчук (Чечня) | эз }} |- | [[Ӏалхан-ГӀала]] || {{ Бахархой | Алхан-Кала | эз }} |- | [[Ойсхар]] || {{ Бахархой | Ойсхара | эз }} |- | [[Мескер-Эвла]] || {{ Бахархой | Мескер-Юрт | эз }} |- | [[Эна-Хишка]] || {{ Бахархой | Серноводское (Чечня) | эз }} |- | [[ЧӀулга-Юрт]] || {{ Бахархой | Знаменское (Чечня) | эз }} |- | [[Эха-Борзе]] || {{ Бахархой | Ассиновская | эз }} |- | [[Оьрза-ГӀала]] || {{ бахархой | Червлённая | эз }} |} {{Col-end}} == Административан йекъайалар == {{Нохчийчоьнан карта|float=right}} {{main|Нохчийчоьнан административан йекъайалар}} Республикин коьрта гӀала ю [[Соьлжа-ГӀала]], цуна ю республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 [[муниципалан кӀошт]] а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь ю — [[Орга]] а [[Гуьмсе]] а. {| class="standard" ! № ! Муниципалан <br /> кӀошт ! ! Административан <br /> центр |- | align="center" | 1 | [[ТӀехьа-Мартанан кӀошт|ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ТӀехьа-Марта]] |- | align="center" | 2 | [[Веданан кӀошт|Веданан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Ведана]] |- | align="center" | 3 | [[Соьлжа-ГӀалин кӀошт|Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | align="center" | 4 | [[Гуьмсан кӀошт|Гуьмсан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Гуьмсе]] |- | align="center" | - | [[ГаланчӀожан кӀошт|ГаланчӀожан муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2>[http://www.grozny-inform.ru/main.mhtml?Part=10&PubID=37317 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы]</ref> | | align="center" | [[Акха-Басс]] |- | align="center" | 5 | [[Итон-Кхаьллан кӀошт|Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Итон-Кхаьлла]] |- | align="center" | 6 | [[Курчалойн кӀошт|Курчалойн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Курчалой-Эвла]] |- | align="center" | 7 | [[Теркан кӀошт|Теркан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ЧӀулга-Юрт]] |- | align="center" | 8 | [[Невран кӀошт|Невран муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Невре]] |- | align="center" | 9 | [[Нажи-Юьртан кӀошт|Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Нажи-Юрт]] |- | 10 | [[Соьлжан кӀошт (Нохчийчоь)|Соьлжан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Эна-Хишка]] |- | 11 | [[Хьалха-Мартанан кӀошт|Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Хьалха-Марта]] |- | 12 | [[Шелан кӀошт|Шелан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шела]] |- | 13 | [[Шаройн кӀошт|Шаройн муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[ХӀима]] |- | 14 | [[Шуьйтан кӀошт|Шуьйтан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шуьйта]] |- | 15 | [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан муниципалан кӀошт]] | | align="center" | [[Шелковски]] |- | - | [[ЧӀебарлойн кӀошт|ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт]]<ref name=autogenerated2 /> | | align="center" | [[Шара-Орга]] |- | 16 | [[Соьлжа-ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Соьлжа-ГӀала]] |- | 17 | [[Орга ГӀалин гуо]] | | align="center" | [[Орга]] |} == Экономика == {{main|Нохчийчоьнан экономика}} [[Дерриг регионан сурсат]]ех (ДРС) (я [[Дерриг чоьхьара сурсат|ДЧС]]) болу коьрта хаамаш, [[Российн Федерацин субъекташ|Российн Федерацин субъектех]] ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш ю [[Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакх]]ан (Пачстат) хаамашкара{{sfn|Росстат|22.02.2019|с=}}. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено{{sfn|Чеченстат|22.02.2019|с=}}. Шинне а кхолламан официалан сайташ ю, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна [[российн сом|российн соьмашкахь]] хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо юкъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара: {| class="standard" style="text-align:center" |- | style="background:#F0F8FF" | | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг регионан<br> сурсат (ДРС)'''<br><small>(млрд сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''Дерриг сурсат<br> бахархойн синна''' <br> <small>(сом шарахь)</small> | style="background:#F0F8FF" | '''РФ субъектийн ДРСца<br> йолу испискехь меттиг<br> бахархойн синна'''<br> <small>(Ерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а) |- | 2005 || 22,899 — || … <small>(89-х)</small> || 20 038 — || … <small>(89-х)</small> |- | 2006 || 32,344 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 27 831 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2007 || 48,056 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> || 40 573 {{ТӀекхетар}} || … <small>(89-х)</small> |- | 2008 || 66,274 {{ТӀекхетар}} || 71 — <small>(83-х)</small> || 54 742 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2009 || 64,308 {{КӀезиг дар}} || 73 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 51 981 {{КӀезиг дар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2010 || 70,695 {{ТӀекхетар}} || 74 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> || 55 996 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2011 || 86,623 {{ТӀекхетар}} || 73 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 67 221 {{ТӀекхетар}} || 82 — <small>(83-х)</small> |- | 2012 || 102,289 {{ТӀекхетар}} || 73 — <small>(83-х)</small> || 77 877 {{ТӀекхетар}} || 83 {{КӀезиг дар}}<small>(83-х)</small> |- | 2013 || 122,403 {{ТӀекхетар}} || 71 {{ТӀекхетар}}<small>(83-х)</small> || 91 646 {{ТӀекхетар}} || 83 — <small>(83-х)</small> |- | 2014 || 148,942 {{ТӀекхетар}} || 69 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 109 649 {{ТӀекхетар}} || 83 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> |- | 2015 || 154,401 {{ТӀекхетар}} || 72 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> || 111 705 {{ТӀекхетар}} || 84 {{КӀезиг дар}}<small>(85-х)</small> |- | 2016 || 166,711 {{ТӀекхетар}} || 70 {{ТӀекхетар}}<small>(85-х)</small> || 118 696 {{ТӀекхетар}} || 84 — <small>(85-х)</small> |- | 2017 || 180, 732 {{ТӀекхетар}} || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |- | 2018 || … || … <small>(85-х)</small> || … || … <small>(85-х)</small> |} == Дин == Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца. Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна. Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага. Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь». Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош. ==== Къоьзана-Ӏам ==== 2015 шарахь дӀайиллина Нохчийн Республикин къилбехахь лаьтта туристийн-рекреацин кластер «[[Къоьзана-Ӏам]]»<ref group="комм.">«[[Къоьзана-Ӏам]]» курортан базехь хилла хьалхара йиллина республикин шахматийн турнир, план йу и турнир хӀора шарахь йан а, цуьнан дуьненайукъара статус йан а ({{cite web|title=Нохчийн Государственная Телерадиокомпания "Грозный"|url=https://grozny.tv/news.php?id=31270|date=2019-03-25|accessdate=2019-03-26|lang = ru}}).</ref>{{sfn|О туризме. Министерство ЧР по туризму|2013}}. Луучарна Ӏоман ши берд вовшахтесна [[зиплайн]] йу{{sfn|Нунуев|2017|с=146—149}}. == Дешар == {{Коьрта йаззам|Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка}} Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо: * [[Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан университет]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет]]. Кхуй а лдм ю Соьлжа-ГӀалахь. 2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш ю «[[Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а]]» (цунна чохь «[[Православин оьздангаллин баххаш]]», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь<ref>{{cite web |url = http://www.pravoslavnoe-obrazovanie.ru/Федеральные-документы/Соглашения/312-Определена-структура-комплексного-учебного-курса-Основы-религиозных-культур-и-светской-этики.html |title = Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики» |deadlink = yes}}. 09.12.2009.</ref>. 2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь ю пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа<ref>[http://lifenews.ru/news/160551 1 сентября в Грозном открылся новый современный образовательный центр]</ref>. Нохчийн Республикин [[йуккъера говзаллин дешар]]ан кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а<ref>{{cite web|title=Список учреждений профессионального образования Нохчийн республикин|url=http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|deadlink=yes|website=Министерство образования и науки Нохчийн Республикин|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209045635/http://mon95.ru/deyatelnost/professionalnoe-obrazovanie/obshchaya-informatsiya/2779-spisok-uchrezhdenij-professionalnogo-obrazovaniya-chechenskoj-respubliki-po-sostoyaniyu-na-1yanvarya-2014-goda|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Колледжи Чечни|url=http://college.edunetwork.ru/20/|website = EduNetwork|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. == Оьздангалла == [[Файл:Национальная библиотека Чеченской Республики2.jpg|250px|thumb|left|[[Нохчийн Республикин къоман библиотека]].]] Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара ю, эзарш шерийн историца. Цунна чохь ю цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а<ref name="Ильясов">{{публикация|книга|автор=Ильясов Л.|заглавие=Культура чеченского народа|место=М|год=2009|isbn=5-264-00693-0|страниц=264}}</ref>. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца<ref name="Ильясов"/>. === Литература === {{main|Нохчийн литература}} Нохчийн литература кхоллаялар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс ю [[тептар]] — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь араяьлла [[Бартоломей, Иван Алексеевич|И. А. Бартоломейн]] «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера [[Кириллица|кириллицица]]. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу [[Нажаев, Ахьмад|Нажаев Ахьмадан]] «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу [[Даймохк (газет)|«Серло» газет]] нохчийн маттахь [[Дудаев, Ӏабди Дудин воӀ|Дудин Ӏабди]], Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь юкъайолу поэтийн [[Айсханов, Шамсуддин Катин воӀ|Айсханов Шамсуддинан]] а, [[Музаев, Нурдин Джамалдин воӀ|Музаев Нурдинан]] а, [[Мамакаев, Ӏарби Шамсуддинан воӀ|Мамакаев Ӏарбин]] а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн яздархойн керла чкъор: [[Бексултанов, Муса Эламурзин воӀ|Бексултанов Муса]], [[Ахмадов, Муса Мохьмадан воӀ|Ахмадов Муса]], [[Нунуев, Сайд-Хьамзат Махьмудан воӀ|Нунуев Сайд-Хьамзат]], кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а яздархоша а, жанраша а<ref name="Ильясов"/>. ;Библиотекаш * [[Нохчийн Республикин къоман библиотека]]; * [[Нохчийн Республикин берийн библиотека]]. Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь ю. === Музыкин-хореографин === [[Файл:Чеченский театр 9.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр]] Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш юкъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, [[Бадуев, СаьӀид Сулейманан воӀ|Бадуев СаӀидан]] а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а<ref name="Ильясов"/> Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало: * Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш) * Дошлойн музыка (дошлойн йиш) * Хелхаран (хелхар йиш) * Эшаран (йиш я илли) Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран юьххьера узаман цхьаьна озехь сацар<ref name="Ильясов"/>. Хореографин оьздангаллин векал ю, 1939 шарахь кхоьллина, [[Вайнах (ансамбль)|къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах»]], цуо яьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а)<ref>{{cite web|title=Ансамбль танца «Вайнах». Справка|url=https://ria.ru/spravka/20100526/238927030.html|date=2010-05-26|website = РИА новости|lang = ru}}</ref><ref>{{cite web|title=Чеченский ансамбль «Вайнах» покажет на фестивале молодежи свой самый масштабный танец |url=https://tass.ru/wfys2017/articles/4630730|date=2017-10-09|website = ТААС|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. Кхин а ю [[Башлам|Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам»]], кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш яьхна<ref>{{cite web|title=Биография ГАУ Башлам|url=http://www.bashlam.net/index.php/biography|deadlink=yes|website=Башлам. официальный сайт|accessdate=2017-12-08|lang=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209095958/http://www.bashlam.net/index.php/biography|archivedate=2017-12-09}}</ref><ref>{{cite web|title=Детский ансамбль песни и танца «Башлам» завоевал гран-при конкурса «Радость планеты» в Ставрополе|url=https://grozny.tv/news.php?id=16801|date=2016-11-07|website = grozny.tv|accessdate=2017-12-08|lang = ru}}</ref>. ;Театраш * [[Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр]]; * [[Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло]]. Ерриг театраш ю Соьлжа-ГӀалахь. * [[Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр]]; * [[Нохчийн пачхьалкхан филармони]]; === Музейш === [[Файл:National museum of the Chechen Republic 111.jpg|250px|thumb|right|Нохчийн Республикин Къоман музей]] Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей елларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин [[Захаров-Чеченец, Пётр Захарович|Захаров Петран]] цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре яккхийчех лорура<ref name="Ильясов"/>. {{кол}} * [[Нохчийн Республикин Къоман музей]]; * Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей; * [[Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей]] [[Мескита]] эвлахь (НР Къоман музейн филиал); * [[Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник]]; * [[Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей]] ([[Старогладовски]] гӀала); * Литературин [[Лермонтовн музей (Парабоч)|Лермонтовн музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей]] Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал); * [[Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей]] ([[Итон-Кхаьллан кӀошт]]); * Историн-этнографин арара музей «[[Донди-Юрт|Донди-юрт]]» (Хьалха-Марта гӀала); * [[МахкатӀера мохкбовзаран музей]] (НР Къоман музейн филиал); * [[Сийлаллин Кадыров Ахьмадан цӀарах мемориалан комплекс#Музей|А.-Х. Кадыровн цӀарах музей]]; * Татаев Илесан галерей<ref name="Чахкиев" />{{sfn|Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму|2013}}. {{-Rtl}} === Факташ === 2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира<ref>[https://ria.ru/society/20181126/1533484736.html Чечня возглавила рейтинг самых «трезвых» регионов России]</ref>. 2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - [[Кадыров, Рамзан Ахьмадан воӀ|Кадыров Рамзана]], хаам бира [[Советийн Социалистийн Республикийн Союз|Советийн союзан]] 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике юхадерзорах а: [[Ленинан орден]] (1965), [[Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден]] (1982), [[Октябран Революцин орден]] (1972), [[Къаьмнийн доттагӀаллин орден]] (1972). Уьш дайинера [[Хьалхара нохчийн тӀом|шина тӀеман компанешкахь]] Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг яздира [[Росси|Российн Федерацин]] президента – [[Путин, Владимир Владимирович|Путин Владимира]]. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашъечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина. 1965 шарахь [[Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика|НГӀАССР]], пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашъярехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина [[Ленинан орден]]ца (ССРС лакхара совгӀат)<ref>[https://www.facebook.com/grozny.tv/posts/3718086474880326 Утерянные во время двух военных кампаний высшие награды СССР вернулись в ЧР]</ref>. == Билгалдахарш == ;Комментареш {{билгалдахарш|group="комм."}} ;Хьосташ {{билгалдахарш|3}} == Литература == {{refbegin|2}} * {{публикация |книга |автор=[[Анчабадзе, Георгий Зурабович|Анчабадзе Г. З.]] |заглавие=Вайнахи |вид=[[монография|моногр.]] |ответственный=Ред. Н. В. Гелашвили |место=[[Тбилиси]] |год=2001 |страниц=84 |ref=Анчабадзе }} * {{публикация |книга |автор=Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. |заглавие=Грозный. Город, каким мы тебя помним |ответственный= |место=Москва |издательство=Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы |год=2012 |страниц=148 |страницы=135 |isbn=978-5-91821-028-4 |тираж=1000 |ref=Пономарёва, Цирлина, Воробьёв }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4685096 |часть вид=[[Энциклопедическая статья|энцикл. ст.]] |часть соавторы=[[Вачагаев, Майрбек Момуевич|Вачагаев М. М.]], Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=[[БРЭ]] |вид=[[энциклопедия|энцикл.]] (2004—2017) c [https://bigenc.ru/ интернет версией] |томов=35 |ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]], отв. ред. [[Кравец, Сергей Леонидович|С. Л. Кравец]] |место=М. |издательство=[[Большая российская энциклопедия (издательство)|БРЭ]] |год=2017 |том=34 |страницы=540—547 |страниц=799 |иллюстрации=ил. : карт. |тираж=35000 |isbn=978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6 |ббк=92 |удк=030 |ref=БРЭ, Т. 34 }} * {{публикация |книга |автор=[[Штернберг, Лев Яковлевич|Штернберг Л. Я.]] |часть=[[s:ЭСБЕ/Чеченцы|Чеченцы]] |часть вид=[[Статья (научная)|ст]]. |заглавие=[[ЭСБЕ]] |оригинал=Энциклопедическій словарь |вид=[[Энциклопедия|энцикл]]. |томов=86 (84 + 2 доп.) |ответственный=Под ред. [[Арсеньев, Константин Константинович|К. К. Арсеньева]] и [[Петрушевский, Фёдор Фомич|Ф. Ф. Петрушевскаго]] |место=СПб. |издательство=[[Брокгауз—Ефрон (издательство)|Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]] |год=1903 |том=XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк) |страницы=785—786 |страниц=483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. |ref=Чеченцы // ЭСБЕ. Т. XXXVIII^A }} * {{публикация |книга |часть=33 водопада |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2015-11-19-16-55-39&catid=35:2015-11-05-08-02-17&Itemid=63 |заглавие=33 водопада. Долина реки Шахе |ссылка=http://www.xn--33-8kcaimb1fbk.xn--p1ai/ |вид= |ответственный= |место= |год=2011—2019 |издание= |примечание= |ref=Чечня. Аксайские водопады }} * {{публикация |книга |часть=Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=551 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Аргунский музей-заповедник. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть="Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://tass.ru/obschestvo/4742460 |заглавие=ТАСС |ссылка=https://tass.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=20.11.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Ахмат Тауэр. ТАСС }} * {{публикация |книга |часть=В Грозный на выходные |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/turizm/v-groznyi-na-vykhodnye |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=14.06.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Грозный. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Валовой региональный продукт |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/statistics/grp/ |заглавие=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) |ссылка=https://chechenstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chechenstat/ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]], Киевская ул. 53 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Чеченстат }} * {{публикация |книга |часть=Водопады Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://drivenew.ru/layfkhaki/kuda-skhodit/vodopady-chechni/ |заглавие=Информационное агентство Drive New |ссылка=https://drivenew.ru/ |вид= |ответственный= |место= |год=2017 |издание=Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. |примечание= |ref=Водопады Чечни }} * {{публикация |книга |часть=Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=541 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Галерея Илеса Татаева. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Историко-этнографический музей «Донди-юрт» |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=538 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей «Донди-юрт». Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://pravo.ru/story/207128/ |заглавие=Право.Ru |ссылка=https://pravo.ru/info/edition/ |вид=интернет-СМИ |ответственный=ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский |место=М. |год=27.10.2018 |издание=свид. Эл №ФС 77-31590, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Право.Ru }} * {{публикация |книга |часть=Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=834 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Толстого. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Литературный музей М.Ю. Лермонтова |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=839 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музей Лермонтова. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Музеи Чечни |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?one_page_portfolio=muzei-chechni |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Музеи Чечни. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Национальные счета |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/accounts/# |заглавие=Федеральная служба государственной статистики (Росстат) |ссылка=https://www.gks.ru/ |вид=офиц. сайт |место=[[Москва]], [[Мясницкая улица|Мясницкая ул.]] 39, стр. 1 |ответственный= |год=22.02.2019 |ref=Росстат }} * {{публикация |книга |часть=Национальный музей Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?page_id=471 |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Национальный музей ЧР. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=О Республике |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru/ |вид=[[Парламент Чеченской Республики|офиц. сайт]] |место=[[Грозный]] |год=2020 |примечание=(нач. работы в 2013) |ref=Парламент ЧР }} * {{публикация |книга |часть=О туризме в Чечне |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.chechentourism.ru/?recent_works=vidy-turizma |заглавие=Министерство Чеченской республики по туризму |ссылка=http://www.chechentourism.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=О туризме. Министерство ЧР по туризму }} * {{публикация |книга |часть=Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=http://www.parlamentchr.ru/press-centre/analitycs/279-perspektivy-razvitiya-turisticheskogo-klastera-chechenskoj-respubliki-v-obshchej-sisteme-severo-kavkazskogo-federalnogo-okruga |заглавие=Парламент Чеченской Республики |ссылка=http://www.parlamentchr.ru |вид=офиц. сайт |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=2013 |издание= |примечание= |ref=Перспективы развития туризма. Парламент Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Природные зоны |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=http://chechnya.gov.ru/page.php?r=110&id=2 |заглавие=Глава и Правительство Чеченской Республики |ссылка=http://chechnya.gov.ru/index.php |вид=офиц. сайт |место=[[Грозный]] |ответственный=пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики |год=2017 |ref=Глава и Правительство Чеченской Республики }} * {{публикация |книга |часть=Религия |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/4425 |заглавие=ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» |ссылка=https://chechnyatoday.com/content/view/14 |вид=интернет-СМИ |ответственный=учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев |место=[[Грозный]] |год=04.11.2009 |издание=свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано [[Роскомнадзор]]ом |ref=Чечня Сегодня }} * {{публикация |книга |часть=Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|ст.]] |часть ссылка=https://etokavkaz.ru/news/27980 |заглавие=Это Кавказ |ссылка=https://etokavkaz.ru |вид=ТАСС |ответственный= |место=[[Грозный]] |год=25.07.2017 |издание=свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати |ref=Фонтан в Грозном. Это Кавказ }} * {{публикация |книга |часть=Чеченская Республика |часть вид=[[Статья (жанр журналистики)|справочн. ст.]] |часть ссылка=https://www.russiatourism.ru/regions/?fedokr=&freg=153 |заглавие=Ростуризм |ссылка=https://www.russiatourism.ru/ |вид=офиц. сайт |ответственный= |место= |год=2014 |издание= |примечание= |ref=Федеральное агентство по туризму }} * {{книга |автор = [[Рыжиков, Валентин Васильевич|Рыжиков В. В.]] |заглавие = География Чечено-Ингушской АССР |место = Гр. |издательство = Чечено-Ингушское книжное издательство |год = 1973 |страницы = 21—22 |страниц = 100 |тираж = 30000 |ref = Рыжиков }} {{refend}} == Хьажоргаш == {{Навигаци |Ков = Нохчийчоь |Викидошам = Нохчийчоь }} * {{Official website|http://chechnya.gov.ru|Чеченской республики}} * {{Dmoz|Regional/Europe/Russia/Administrative_Regions/Chechnya/}} * {{публикация |статья |автор=Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. |заглавие=Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня |ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=21705709 |место= |издание=Труд и социальные отношения |год=2014 |выпуск=6 |issn=2073-7815 |страницы=29—38 |ref=Чахкиев, Кривцова, Судибье }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |издание=Вестник Чеченского государственного университета |год=2017 |номер=2 |том=26 |страницы=148—151 }} * {{публикация |статья |автор=Аслаханова С. А. |заглавие=Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки |вид= |издание=Вестник Чеченского государственного университета |место= |год=2017 |том=26 |номер=2 |страницы=148—151 |ref=Аслаханова }} * {{публикация |статья |автор=[[Нунуев, Саид-Хамзат Махмудович|Нунуев С.-Х. М.]] |заглавие=Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития |ссылка= |издание=6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета |ответственный= |место= |год=2017 |страницы=146—149 |ref=Нунуев }} {{АХь}} {{Кавказ}} {{Нохчийчоь}} {{Къилбаседа-Кавказан федералан гуо}} {{Российн Федерацин субъекташ}} [[Категори:Нохчийчоь| ]] h1qcobse2i956n3eoh5c5uwvc2tav76 0 25585 8682619 8542614 2022-08-18T02:07:02Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=сентябрь 2014}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе= Ложкина |шен цӀе ={{lang-ru|Ложкина}} |пачхьалкх = Росси |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Челябинскан область |регион таблицехь=Челябинскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Верхнеуральскан кӀошт{{!}}Верхнеуральскан кӀошт |кӀошт таблицехь = |йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда= |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 307<ref name="chelstat.gks.ru"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 457688 |сахьтан аса = + 6 |поштан индексаш= |телефонан код = |идентификаторан тайпа = ОКАТО |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Ложкина''' ({{lang-ru|Ложкина}}) — [[Челябинскан область|Челябинскан областан]] [[Верхнеуральскан кӀошт]]ара эвла. == Бахархойн дукхалла == Бахархойн дукхаллин динамика: {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Бахархойн динамика'''<ref name="chelstat.gks.ru">[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.</ref> |--- class='bright' | colspan=2 | Бахархойн динамика || colspan=2 | Стен-боьршалла (2010) |--- class='shadow' | 2002 || 2010 || божарий || зударий |--- | 376|| 307|| 137|| 170 |} [[2002]] шарахь ларарца къаьмнийн хӀоттам: [[оьрсий]] (51%), [[гӀезалой]] (18%), [[башкираш]] (24%), [[кхазакхаш]] (4%)<ref>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# SuperWEB2. База переписи 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |date=2018-06-15 }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Верхнеуральскан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Челябинскан областан нах беха меттигаш]] {{Chelyab-obl-geo-stub}} p5osxt5vazzhhe5n26s4lrig2wp7rlk 0 25591 8682584 8533642 2022-08-17T12:07:06Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=февраль 2014}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе= Комсомольски |шен цӀе ={{lang-ru|Комсомольский}} |пачхьалкх = Росси |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Челябинскан область |регион таблицехь=Челябинскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Троицкан кӀошт (Челябинскан область){{!}}Троицкан кӀошт |кӀошт таблицехь = |йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда= |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 271<ref name="chelstat.gks.ru"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 457617 |сахьтан аса = + 6 |поштан индексаш= |телефонан код = |идентификаторан тайпа = ОКАТО |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Комсомольски''' ({{lang-ru|Комсомольский}}) — [[Челябинскан область|Челябинскан областан]] [[Троицкан кӀошт (Челябинскан область)|Троицкан кӀошт]]ара эвла. == Бахархойн дукхалла == Бахархойн дукхаллин динамика: {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Бахархойн динамика'''<ref name="chelstat.gks.ru">[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.</ref> |--- class='bright' | colspan=2 | Бахархойн динамика || colspan=2 | Стен-боьршалла (2010) |--- class='shadow' | 2002 || 2010 || божарий || зударий |--- | 301|| 271|| 135|| 136 |} [[2002]] шарахь ларарца къаьмнийн хӀоттам: [[оьрсий]] (52%), [[гӀезалой]] (4%), [[башкираш]] (31%), [[кхазакхаш]] (13%)<ref>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# SuperWEB2. База переписи 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |date=2018-06-15 }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Челябинскан областан Троицкан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Челябинскан областан нах беха меттигаш]] {{Chelyab-obl-geo-stub}} 0u913aba2ef0dxxcnl5n7i6ws8zbcnt 0 25642 8682585 8533646 2022-08-17T12:07:13Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=февраль 2014}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе= Комсомольски |шен цӀе ={{lang-ru|Комсомольское}} |пачхьалкх = Росси |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Челябинскан область |регион таблицехь=Челябинскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Верхнеуральскан кӀошт{{!}}Верхнеуральскан кӀошт |кӀошт таблицехь = |йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда= |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 224<ref name="chelstat.gks.ru"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 457688 |сахьтан аса = + 6 |поштан индексаш= |телефонан код = |идентификаторан тайпа = ОКАТО |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Комсомольски''' ({{lang-ru|Комсомольское}}) — [[Челябинскан область|Челябинскан областан]] [[Верхнеуральскан кӀошт]]ара эвла. == Бахархойн дукхалла == Бахархойн дукхаллин динамика: {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Бахархойн динамика'''<ref name="chelstat.gks.ru">[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.</ref> |--- class='bright' | colspan=2 | Бахархойн динамика || colspan=2 | Стен-боьршалла (2010) |--- class='shadow' | 2002 || 2010 || божарий || зударий |--- | 295|| 224|| 101|| 123 |} [[2002]] шарахь ларарца къаьмнийн хӀоттам: [[оьрсий]] (61%), [[гӀезалой]] (11%), [[башкираш]] (7%), [[кхазакхаш]] (21%)<ref>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# SuperWEB2. База переписи 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |date=2018-06-15 }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Верхнеуральскан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Челябинскан областан нах беха меттигаш]] {{Chelyab-obl-geo-stub}} a5lvyaks3vk2t84tle1pwsye54inkw5 0 26535 8682618 8542559 2022-08-18T02:02:42Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=февраль 2014}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе= Логовой |шен цӀе ={{lang-ru|Логовой}} |пачхьалкх = Росси |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Челябинскан область |регион таблицехь=Челябинскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Троицкан кӀошт (Челябинскан область){{!}}Троицкан кӀошт |кӀошт таблицехь = |йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда= |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 152<ref name="chelstat.gks.ru"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 457118 |сахьтан аса = + 6 |поштан индексаш= |телефонан код = |идентификаторан тайпа = ОКАТО |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Логовой''' ({{lang-ru|Логовой}}) — [[Челябинскан область|Челябинскан областан]] [[Троицкан кӀошт (Челябинскан область)|Троицкан кӀошт]]ара эвла. == Бахархойн дукхалла == Бахархойн дукхаллин динамика: {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Бахархойн динамика'''<ref name="chelstat.gks.ru">[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.</ref> |--- class='bright' | colspan=2 | Бахархойн динамика || colspan=2 | Стен-боьршалла (2010) |--- class='shadow' | 2002 || 2010 || божарий || зударий |--- | 214|| 152|| 70|| 82 |} [[2002]] шарахь ларарца къаьмнийн хӀоттам: [[оьрсий]] (61%), [[кхазакхаш]] (39%)<ref>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# SuperWEB2. База переписи 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |date=2018-06-15 }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Челябинскан областан Троицкан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Челябинскан областан нах беха меттигаш]] {{Chelyab-obl-geo-stub}} t9j007lk0oxqynkhd42ixnsr9o2kfsx 0 26751 8682583 8533583 2022-08-17T12:05:06Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=февраль 2014}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе= Комсомольски |шен цӀе ={{lang-ru|Комсомольский}} |пачхьалкх = Росси |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Челябинскан область |регион таблицехь=Челябинскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Варнан кӀошт |кӀошт таблицехь = |йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда= |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 222<ref name="chelstat.gks.ru"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 457209 |сахьтан аса = + 6 |поштан индексаш= |телефонан код = |идентификаторан тайпа = ОКАТО |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Комсомольски''' ({{lang-ru|Комсомольский}}) — [[Челябинскан область|Челябинскан областан]] [[Варнан кӀошт]]ара эвла. == Бахархойн дукхалла == Бахархойн дукхаллин динамика: {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Бахархойн динамика'''<ref name="chelstat.gks.ru">[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.</ref> |--- class='bright' | colspan=2 | Бахархойн динамика || colspan=2 | Стен-боьршалла (2010) |--- class='shadow' | 2002 || 2010 || божарий || зударий |--- | 258|| 222|| 103|| 119 |} [[2002]] шарахь ларарца къаьмнийн хӀоттам: [[оьрсий]] (44%), [[гӀезалой]] (17%), [[украинаш]] (11%), [[кхазакхаш]] (17%)<ref>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# SuperWEB2. База переписи 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |date=2018-06-15 }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Варнан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Челябинскан областан нах беха меттигаш]] {{Chelyab-obl-geo-stub}} o29tbbi8bjrpwwqs8rczvfjb2qeykv4 0 26752 8682581 8533571 2022-08-17T12:04:38Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=февраль 2014}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе= Комсомольски |шен цӀе ={{lang-ru|Комсомольский}} |пачхьалкх = Росси |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Челябинскан область |регион таблицехь=Челябинскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Аргаяшан кӀошт{{!}}Аргаяшан кӀошт |кӀошт таблицехь = |йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда= |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 95<ref name="chelstat.gks.ru"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 456884 |сахьтан аса = + 6 |поштан индексаш= |телефонан код = |идентификаторан тайпа = ОКАТО |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Комсомольски''' ({{lang-ru|Комсомольский}}) — [[Челябинскан область|Челябинскан областан]] [[Аргаяшан кӀошт]]ара эвла. == Бахархойн дукхалла == Бахархойн дукхаллин динамика: {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Бахархойн динамика'''<ref name="chelstat.gks.ru">[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.</ref> |--- class='bright' | colspan=2 | Бахархойн динамика || colspan=2 | Стен-боьршалла (2010) |--- class='shadow' | 2002 || 2010 || божарий || зударий |--- | 122|| 95|| 52|| 43 |} [[2002]] шарахь ларарца къаьмнийн хӀоттам: [[оьрсий]] (17%), [[гӀезалой]] (12%), [[башкираш]] (71%)<ref>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# SuperWEB2. База переписи 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |date=2018-06-15 }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Аргаяшан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Челябинскан областан нах беха меттигаш]] {{Chelyab-obl-geo-stub}} qrah7jzuohghmql85f3al3ad5vrfz2v 0 26753 8682582 8533579 2022-08-17T12:04:56Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Кхин маьӀнаш/НБМ}} {{Orphan|date=февраль 2014}} {{НБМ-Росси |статус = эвла |нохчийн цӀе= Комсомольски |шен цӀе ={{lang-ru|Комсомольский}} |пачхьалкх = Росси |хӀост = |байракх = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Челябинскан область |регион таблицехь=Челябинскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Бредин кӀошт{{!}}Бредин кӀошт |кӀошт таблицехь = |йукъараллин тайпа = йуьртан меттиг |йукъаралла = |йукъаралла таблицехь = |йукъара йекъайалар = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда= |хӀордан сизал локхалла = |бахархой = 1212<ref name="chelstat.gks.ru"/> |бахархой ларар шо = 2010 |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = 457341 |сахьтан аса = + 6 |поштан индексаш= |телефонан код = |идентификаторан тайпа = ОКАТО |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Комсомольски''' ({{lang-ru|Комсомольский}}) — [[Челябинскан область|Челябинскан областан]] [[Бредин кӀошт]]ара эвла. == Бахархойн дукхалла == Бахархойн дукхаллин динамика: {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Бахархойн динамика'''<ref name="chelstat.gks.ru">[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.</ref> |--- class='bright' | colspan=2 | Бахархойн динамика || colspan=2 | Стен-боьршалла (2010) |--- class='shadow' | 2002 || 2010 || божарий || зударий |--- | 1338|| 1212|| 560|| 652 |} [[2002]] шарахь ларарца къаьмнийн хӀоттам: [[гӀезалой]] (5%), [[кхазакхаш]] (11%)<ref>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D# SuperWEB2. База переписи 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&tableViewTabForm_SUBMIT=1&javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |date=2018-06-15 }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{rq|stub|img|sources|translate}} [[Категори:Бредин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Челябинскан областан нах беха меттигаш]] {{Chelyab-obl-geo-stub}} hl1ce4kg66qcrxmd3u0vxt3hlh6rs7v 0 142869 8682589 8670755 2022-08-17T13:09:28Z Sdiabhon Sdiamhon 23641 /* Вайнехан дин */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=май 2020}} '''Нохчийчоь''' — тӀулган оьмарехь дуьйна хилла бахархой болуш, хӀинца а йолуш ю кхузара къам юкъараллин-экономин лакхара даржехь кхиана хилла хилар бакъдеш йолу хӀолламаш. == Юккъера бӀешераш == [[Файл:Чеченец и лезгин 1862.jpg|thumb|268px|Нохчо а, лаьзги а. 1862 шеран иллюстраци]] Нохчийчоьнан латта тӀехь дуьххьара пачхьалкх кхоллаялар хьехадо юккъера бӀешерийн хьалхара дакъа чекхдолуш. IХ бӀешарахь таханлерачу Нохчийчоьнан шера дакъа [[Алани|Аланийн пачхьалкх]], ткъа лаьмний дакъа — [[Серир]] пачхьалкх юкъахь хилла. Лаьмнашкахь бахара нохчийн дай — [[нохчо]] (нохчи) ваьраш. XIII бӀешарахь [[монголаш даьхна латтанаш|монголаш тӀелатар]] бахьанехь нохчийн дай аренан кӀошташ а йитина лома дӀакхалха бийзира, оцуо, шеко а йоцуш, сацийра нохчийн тайпийн юкъараллин-экономически кхиамаш<ref name="autogenerated4" /> {{тешаме юй хьажа}}. ХIV бӀешарахь нохчаша кхоьллира хьалхарафеодальни пачхьалкх [[Симсир (пачхьалкх)|Симсир]], тӀехьо [[Тимар]]ан эскарша халлакайина йолу<ref name=autogenerated4>[http://www.grozny.mid.ru/ist.htm История Чеченской Республики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130412220410/http://www.grozny.mid.ru/ist.htm |date=2013-04-12 }}</ref>{{тешаме юй хьажа}}. [[Дешийн Орда]] екъаеллачул тӀехьа таханлера Нохчийн Республикин аренан кӀошташ [[ГӀебартойчоь|гӀебартлойн]] а, [[Таркхойн шамхальство|дегӀастанан]] а феодалийн караяхна. Цхьанхьа охьа ца ховшу тюркиметтан къаьмнаша масех бӀешарахь доладинчу шерачу лаьттанаш тӀера аратеттина нохчий [[XVI бӀешарахь]] бехира лаьмнашкахь, шеш бехачу меттигера лаьмнийн, хишшан цӀераш техкина (мичикхой, гӀачалкххой, ичкерихой, чӀебарлой, шотой, аьккхий, кхин берш а) тукхмашка бекъабелла<ref name="autogenerated4" />{{тешаме юй хьажа}}. Оцу заманца догӀу нохчийн юкъараллийн [[тайп]]ан структура кхоллаялар. ХVI бӀешарахь нохчийн цхьа дакъа кӀез-кӀезиг юхаберза буьйлабелира лаьмнийн кӀошташкара аренашка — Нохчийн ариене, Теркан тогӀенашка, Соьлжан а, Орган а бердашка. Нохчийн истори а, оьздангалла а хууш волу А. А. Саламовс яздина: «Лаьттан йоккхачу къоьлло, мацалло теттара нохчийн, гӀалгӀайн тайпанаш лаьмнийн баххьашкара а, чӀежашкара а хьеначу аренан лаьттанашка. Дуккха а бӀешарашкарчу исторехь уьш цӀа бахана цаӀара Теркан аренашка, амма юха а къайлабовла безара лаьмнашкахь ницкъ болу мостагӀ тӀетаьӀча»<ref>Саламов А. А. Из истории взаимоотношений чеченцев и ингушей с Россией и великим русским народом / XVI—XX вв. // Известия ЧИНИИ. Грозный, 1963. Т. III. Вып. I. С. 22.</ref>. Юьханца аренашка дӀакхелхаш нохчаша а, гӀалгӀаша а, кӀезга-мезга девзаш долчу кегийра тайпанех юьрташ яхкара, кхин тӀе цхьайолу юьрташа тахане схьаеана, лаьмнашкахь хӀара а, важа а, юьрташ кхоллина хилла болчу шайн дайн цӀараш юьрташна а техкина<ref name="Ахмадов" />. Оцу хенахь [[Аштаркхан ханийн пачхьалкх]] халлакйича йолаелла [[Оьрсийн пачхьалкх]] [[Къилбаседа Кавказ]]е, [[Хажар-хордйист|Малхбузан Хажар-хордйисте]] экспансии йан. ХӀокху махкахь Оьрсийн пачхьалкхан гӀоьнчаш, [[Оттоманин импери]]н дакъа долу [[ГӀирман ханийн пачхьалкх]]ан агӀора а, [[Таркхойн шамхалан мохк|Таркхойн шамхалан]] агӀора а ницкъ хуьлуш болу [[ГӀебартлойчоь|гӀебартлойн]] элий хилира. ГӀебартлойн элас [[Темрюк (г1ебартлойн эла)|Темрюк Идаровичас]] [[Грозный Иван]]ега [[Соьлжа (Теркан га)|Соьлжа]] Терках кхетачохь, и меттиг мостагӀехь ларъярхьама гӀап йогӀар дийхира. [[1567 шарахь]] йина йолу [[Терки|Теркан гӀап]], хилира оьрсийн хӀокху регионехь дуьххьарлера тӀеман чӀагӀйина пункт. Дуьххьала Теркан тӀе охьахевшина гӀалгӀазкхий, оцу хенал дуккха а хьалха хевшина.<ref>ХӀара дукха оцу хьокъехь шен пхиъ том йолу, «Кавказан тӀом» бохучу жайнин тӀехь [[Потто, Василий Александрович|В. А. Поттос]]: <blockquote>Москохан сийлахь эла [[Иван III|Иван КхоалгӀа]] — оьрсийн латташ схьагулдеш волу — рязанан гӀалагӀазкхийн майраллин оьгӀазвахана, та1зар дарца кхерам тесча, [[Червлёни Берд]]ан гӀалагӀазкхий бӀаьста хи дистича шайн йоккха юьртаца гӀевттина, доьзалашца хинкеман тӀехевшина [[Дон]] тӀе охьабахара, цигара дехьабевлира [[Идал]]чу, охьабахара тӀехьадогӀучу москвохан орца цакхуьучу меттиге — [[Терк]] хӀордах кхетачу. Малхбален Кавказан оцу къорачу сонехь оцу хенахь йохка-эцар лелош, къолаш деш Тюмень цӀе йолуш къуйн бен бара… Шеко яцара, Червлёни Берд цӀе йолу майра юьрт оцу бена йоьдуш хиларх, амма дийцарш дац, хӀун бахьана долуш уьш цигахь ца севцира, ткъа Теркаца хьала бахара пхеаломан черксашна тӀе, хӀинца гӀебартлой, цаьрца берта бахана охьахевшира Кавказан лаьмнаш долалучу, [[Орга (охьадоьду хи)|Орга]] [[Соьлжа (Теркан га)|Соьлжах]] кхетачу. Оцу заманахь дуйна Кавказе дуьххьала охьахевшина оьрсех гребенски гӀалагӀазкхий олу, я лома гӀалагӀазкхий. [http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/11.html Кавказская война. В 5-ти томах. — Том 1. От древнейших времён до Ермолова. Кавказ до Петра]</blockquote></ref>. XVI бӀешера хьалхара декъехь гӀазакхийн гӀаланаш яра Теркан аьтту бердан арцаш тӀехь, мадарра аьлча [[Теркан дукъ]]ан малхбален а, къилбаседан а басешкахь, [[Орга (эрк)|Орга]] Соьлжах кхетачохь, цунах церан цӀе а кхоллаелира — ''гребенски гӀазакхий''. ГӀазакхий охьаховшура дукха хьолахь Теркан а, Соьлжан а бассейнийн юккъехьа. XVI бӀешарахь кхуззехьа схьакхелхира Калитва хи тӀиера Донан гӀазакхи. XVI бӀешеран шолгӀа декъахь дуьххьарлера йозанан тоьшаллаш ду оьрсийн Ӏедалан нохчашца юкъаметтиг хиларан. 1570-гӀа шерашкахь нохчийн тхьамданех баккхийчарех цхаъ волу эла [[Ших-мурза Ишеримов|Аьккхийн Ших-мурза]] Москвохаца уьйр тесна, Москвоха дуьххьарлера нохчийн посольство кхаьчна. Цара гӀайгӀабора нохчий Российн тӀома кӀел иэцийтарна, тӀаккха [[Фёдор I Иоаннович]]а церан гӀайгӀан тептар делира. Амма 1610 шарахь, Ших-мурзин кӀант Батай даржера воха а вина, вийча , [[Аьккхийн латта|Аьккхийн олалла]] гӀумкхийн элаша дӀалаьцна. XVI бӀешераш чекхдовлуш Къилбаседа Кавказе гӀоьртира дукха гӀазакхий мухажираш Дон тӀиера, Идал тӀиера, Хопер тӀиера. Царах, лулара къаьмнаш жигара дакъа а лоцуш, «бух» хилира «теркан» гӀазакхашна, гребенскичарел а тӀехьа кхоллабеллачехь (XVI—XVIII б.ш.). Дукхаха болу православни хӀирий а, чергази а, османийн, персийн Ӏазапах бевдда болу гуьржий а, эрмалой а гӀазакхашна юкъа иэцара, гӀазакхий а хуьлий дӀаиэра царех. И шаьш схьабовлар дукха къаьмнех йолу жамӀато кхоьллира [[Теркан гӀазакхий|Теркан гӀазакхийн эскар]], и кхолларан официальни терахь лору [[1577 шо]]<ref>Юха а даладо [[Потто, Василий Александрович|В. А. Потто]] цитата: <blockquote>Тептарш дуьйцу, Донан а, Идалан а гӀазакхийн кхо атаман, шайна тӀе паччахьан оьгӀазло а йожийна, 1579 шарахь Идалан лахахь ойла йеш хилла, Ӏедалан оьгӀазлонах мичхьа лочкъур дара техьа бохуш. Воккхахверг царех, Ермак Тимофеевич, хьаьдда къилбаседехьа…, бисана гӀазакхий кеманаш тӀехь хӀорда тӀе а бахана, шина декъе а бекъабелла, Яик тӀе бахана, ткъа дукхахберш — оццу Теркан тӀебахана, дукха хенахь дуьйна къоладен гӀазакхийн къуйн бен хилла болу тюменан махкан къорачу паргӀате. Цигахь севцина шайн кхоъ пен болу гӀала юьйгӀира, Терки цӀе а туьллуш, цига шайн тӀегулбан буьйлира гӀебартлой, нохчий, гӀумкхий, чергазий а тӀехьа кхайкхара цара. Тайп-тайпана къаьмнийн маркхало тӀехьа кхоьллира шеха низаме Теркан эскар. Оцу хенахь гӀазакхий Теркиехь чӀагӀлуш бара, паччахьо Соьлжийн тӀехь кхоллина Теркан гӀап хӀеттахь хункаран султанан гӀуллакхан йохийнера, амма гӀуллакхаш иза бахьана долуш хийца ца делира, хӀунда аьлча, гӀап латтина меттиг даиман а паччахьан ца хоуйтуш охьаховшачу къоланаш дечу кхерстачарний, къуйшний пайдехь яра. ТӀехьа цара Грозни Иван къинтӀера а ваьккхина, Теркан эскарах схьакхийтира, вайн дозанаш лардан тӀе а лецира. [http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/11.html Кавказская война. В 5-ти томах. — Том 1. От древнейших времён до Ермолова. Кавказ до Петра]</blockquote></ref>. Гребенски гӀазакхий дуьххьара Ӏиттабелира лулахой-ламанхой даьхний, я кхин хӀонц, я йийсархо, шайха лайш бан, я мехах юхабала Ӏалашо йолуш тӀелатарца. Оцо девнаш латтадора, дов луьстуш гӀазакхий нохчийн эвланашна тӀелетара юрташ халлак а йеш. Иштта доллушехь, XVI—XVII бӀешерашкахь гӀазакхийн а, нохчийн а юкъаметтиг гӀеххьа машарехь латтара: царна юкъахь йохк-иэцаран зӀенаш шорлора, доттагӀаллаш тийсалора, гергарлонаш тасаделла меттигаш а яра. ГӀазакхаша схьаийцира нохчашкара а, кхин ломан къаьмнашкара а духаран, герзан сипаташ; рогӀехь, нохчаша тӀеийцора гӀазакхашкара цхьадолу белхан гӀирсаш<ref name="Кудрявцев" />. Нохчий [[ГӀебартлойчоь|гӀебартлошца]] а, [[Теркан гӀазакхий|Теркан гӀазакхашца]] цхьана тӀом бира [[ГӀирман ханийн пачхьалкх]]ана а, [[Хункар-мохк|Ӏосманан империна]] а, [[Перси]]на а дуьхьал<ref name=autogenerated4 />{{тешаме юй хьажа}}. 1627, 1645, 1657—1658 шерашкахь малхбален Нохчийчура цхьа могӀа юкъараллаш байӀат дира Российн тешаме хила, амма XVII бӀешеран шолгӀачу декъехь уьш кога кӀелабахара [[ГӀебартлойчоь|гӀебартойн]], [[ГӀумкийн арие|гӀумкийн]], [[Бацой Мохк|бацойн]] феодалийн<ref name="Гродненский" />. == Вайнехан дин == XI бӀашо кхаччалц вайнах политеисташ бара, Ӏибадат дора меттигерачу деланашан. Царна юкъахь даьржинера гӀомалла, молханаш лелор, лаьмнашна, боьлакашна, дитташна, кхин дуккха хӀуманна Ӏибадат дар. XI—XII бӀешерашкахь [[Гуьржийчоь|Гуьржмйчуьра]] а, [[Византи]]ера а [[православи]] еара. Гуьржийн паччахьаша кхуза дин хьеха мозгӀараш бахкийтора, жайнаш дахкийтора килсанаш йан гӀо а дора. XIII бӀешо герга кхаьчча керстаниг вайнехан коьрта дин хилира, ткъа вайнеха юкъараллаш Гуьржийн пачхьалкхан гӀоьнчаш хилира<ref name="Гродненский">Гродненский Н. Н. Первая чеченская. Минск: ФУАинформ, 2007. — 720 с. ISBN 985-6721-10-5</ref>. Византи йохар а, Гуьржийчура гӀелъялар бахьана долуш вайнахана юкъахь керста дин гӀелделира; оцу хенахь дендеш дара шира дин — политеизм, XV—XVII бӀаьшерашкахь вайнаха леладора иэдина керста дин а, политеизм а. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан аренашкахь, XIII—XV бӀешерашкахь, монгол-гӀезалой бӀо а беана [[Тимаран]] экспанси йолчу хенахь, Симсир пачхьалкх санна йолу, цхьайолу вайнехан юкъараллашка, [[Дешийн Орда]]хула а, [[ДегӀаста]]нехула а (лулахошкара-гӀумкашкара) чудан доладелира суннитийн маьӀна долу ислам. Малхбален а, лаьмнийн кӀажошкара а Нохчийчоьнан бахархой, иштта лаьмнийн кӀожашкара ГӀалгӀайчоьнан бахархой а XVI бӀаьшарахь а болуш бара бусулба, амма дукхах болу Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломара бахархоша ислам XVII—XVIII бӀаьшерашкахь бен тӀецаийцира. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а аренашкахь а, лаьмнийн кӀажошкахь а ислам даьржиншехь, лаьмнашкахь хӀетте а лелаш дара цӀудинан а, керста динан а гӀиллакхаш, керлачу бусулба динца тарлуш. Нохчашна юкъахь исламан бухан цхьадолу юкъара хаарш, бусулбанийн цӀераш яьржина йоллушехь, исламан чӀагӀо коьртачу бӀогӀам тӀехь (юкъара бакъонийн бӀогӀам) XVIII бӀаьшераш кхаччалц гӀийла яра. Бусулба динан бакъо (шариӀат) кӀезга лелош яра; шадолу нохчийн юкъараллин дахар, ислам тӀедалие санна, нисдеш дара дукхах дерг Ӏадатан низамца, иза лардешберш а, лелошберш а тайпанийн къаной бара<ref name="Кудрявцев" />. [[Ислам]] нохчийн коьрта дин хилла чӀагӀдалар хуьлу [[1785 шарахь]] дуьйна, бусулбан байракх кӀелахь российн Ӏазапан политикин дуьхьала шайх Мансур хьалха а волуш, дуьххьала Нохчийчохь, тӀехьа шайолу Къилбаседа Кавказехь а тӀемаш болабелчи. Ламанхошка сихха бусулба дин тӀелацийта Алдера схьавалар долуш волу нохчийчо [[Шайх Мансур]]а, шен уллорачеран тобана хьалха а ваьлла Нохчийчоьнан ломан юрташкахула бусулба дине кхойкхуш лийлира<ref name="Ахмадов">Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века (Очерки истории социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Монография. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с.</ref>. == XVIII бӀешо == XVII бӀешарахь, XVIII бӀешо долалуш Кавказ, шахан Иранан а, Оттоманийн империн а цхьана агӀор, Российн вукха агӀор, къийсаман объект хуьлу. XVII бӀешо юккъехьа сефевидийн Ирана, Оттоманийн империца Кавказдехье шайн кӀела ерзийна, азербайджанера а, дегӀастанера а гӀоьнчашца [[Оьрсийн-персидийн дов (1651—1653)|гӀоьртара]] Росси Малхбуза Хажар-хордйистера аратеттина Къилбаседа Кавказехь Дербентера Соьлжа хи тӀекхаччалц шайн политикин гегемони чӀагӀъян. ХӀункара пачхьалкхо Къилбаседа Кавказан малхбуза Ӏаьрж-хӀордйистехь шайн политика лелайора шайн вассалан [[ГӀирман ханин махкан]] куьйгашца. Къилбаседа-малхбален Кавказ дӀалаца ойланаш йолуш, ХӀункар пачхьалкхо коьрта Ӏалашо шайн агӀор ДегӀастанан, ГӀебартчоьнан, Нохчийчоьнан, ГӀалгӀайчоьнан, Азербайджанан феодалийн кортош бахар йолуш эмиссараш оьхийтора цига. ХӀункара пачхьалкхан аннексионистски ойланаш чагӀъелира Российн аьтту болуш доцу [[Прутски машар]]ан ([[1711 шо]]) тептар тӀе куьг яздича, цигахь бинчу бартаца Российс юхаяла йийзира ХӀункарна [[Азов]], кхин тӀе шайн флот [[Азов-хӀорд]]ан тӀехь латто йиш а ца хилира<ref name="Ахмадов" />. XVIII бӀешо долалуш [[Теркан гӀазакхий|теркан гӀазакхаллин]] исторехь керла агӀо еллало: хиллайолу «паргӀато» яйина, иза Российн тӀеман ницкъаш юкъаяхара, шайна тӀедиллина Кавказехь Оьрсийн пачхьалкхан къилба доза лардан декхар а долуш, тӀеман-гӀуллакхан чкъор хилира цунах. [[Теркан гӀала|Теркехь]] даиман бехаш бара паччахьан воеводаш, кхузах латтара йоккха тӀеман гарнизон, Ӏалашъдора тӀеман дӀадехкина герзаш а, дуург а. Кхуза иэхара Кавказдехьара посолаш, Къилбаседа Кавказера элий. [[Пётр I]] хетара, Къилбаседа Кавказо йоккха роль ловзор ю Российн тӀеман сийлалла ойуш а, Уллора Малхбалехь йохк-иэцар даржош а. Пётр I [[1722 шарахь]] [[Персийн тӀелатар (1722—1723)|Персийн тӀелата]] воьдуш сецна, дуккха а меттигерчу элашца къамелаш дича, Къилбаседа Кавказан къаьмнийн Российца экономикин а, политикин а, оьздангаллин а зӀаьнаш шоръяла юьйлира. 1722 шарахь оьрсийн Ӏедало [[Сулак (эрк)|Сулак]] хи чеккхенан 20 км лакхахь юьйгӀира Къилбаседа Кавказехь а, Хажар-хӀордйистехь а керла экономикин, административани центр хилла йолу керла ''[[Сийлахь ЖӀаран ГӀап|Сийлахь ЖӀаран]]'' гӀап. [[1735 шарахь]] иза дӀаяьккхира, оццу шарах кхоьллира [[ГӀизлар-гӀала]]<ref name="Ахмадов" />. XVIII бӀешо долалуш оьрсийн тептаршкахь нохчашна «чеченец» боху цӀе чӀагӀйо [[Чечан-эвл]]а цӀарах яьлла хила мегаш йолу<ref name="Ахмадов" />. Дуьххьала Российн пачхьалкхан юкъара стратегин чудогӀуш дацара Кавказан жигара чуэхар, Ӏалашо яцара Нохчийчоь Российх схьатохар: къамелаш дара оцу хенахь империн къилба доза хиллачу Теркан тӀехь «паргӀато» латторах. ТӀелата коьрта бахьана хилира Теркан тӀиера гӀазакхийн гӀалашна нохчий даиман тӀелетар. Оцу муьрехь оьрсийн Ӏедална гарца нохчий кхераме мостагӀий бара, церан лулахалло даиман а сингаттам латтабора пачхьалкхан дозанашна<ref name="Кудрявцев">[http://cyberleninka.ru/article/n/chechentsy-v-vosstaniyah-i-voynah-hviii-hix-vekov Кудрявцев А. В. Чеченцы в восстаниях и войнах ХVIII-ХIX веков // Вестник Евразии. 1999. № 1.]</ref>. 1721—1783 шарашкахь Нохчийчура «гӀовгӀане» къаьмнаш совцо оьрсийн эскарийн таӀзаран экспедицеш чуоьххуш лаьтта — уьш шайна тӀелетарна, Российн, номинально куьйга кӀелайолу нохчийн юкъараллаш шайна доладан, тӀехиттина болу гӀебартлойн а, гӀумкийн а эланаш бохург цадарна. Экспедицехь регулярни эскарш доцуш, дакъалоцу гӀазакхаш а, «къурд аьлла» къаьмнех гӀолмакхех, гӀебартлойх, ногӀех коьллина тобанаш а. Экспедицеш ягайора «гӀовгӀане» эвланаш, балабора церан бахархой Российн кӀела церан тайпанийн къаношка Российн байӀат дойтуш. Сий-доьналла долчу доьзалашкара аманаташ оьцу, уьш оьрсийн гӀопашкахь кхоба. Эскарийн къизалло кхоллабора бахархойн цабезам а, чӀирайекъа лаам а, цуьндела хан мелъели ситуацеш карлайовлара.<ref name="Кудрявцев" />. Ламанхойн гӀарадевлла тӀелетарш билгалдаьхна 1707—1708, 1722, 1732, 1757—1758, 1760, 1770—1774, 1783 шерашкахь. 1708 ш. нохчаша, [[ногӀий|ногӀаша]], [[гӀумкий|гӀумкхаша]], оьрсийн бевддалела гӀазакхаша башкир Мурат коьртехь а волуш айабелла, тӀелетта яьккхира [[Терки|Теркан гӀап]]. Российн эскарш айадалар охьатаӀийра, човйина Мурат йийсар вина вийра. 1732 ш. [[Чечан-эвл]]ан уллохь герзашца гулбелира 10 эзар гергга ламанхой, цара вийра нохчийн эла Хазболат, халлакйира полковник Кох куьйгаллехь волу российн тоба. 1757 шарахь Чечанара дӀасакхехьийтар «карзахбоху кехаташ», цара кхайкхам бора ломанхошка герз кечдар доьхуш ломанхойн латташна тӀелеташ болу оьрсашна доьхьало ярхьама. ГӀаттамна цхьа бахьана дара ломанхойн элий вовшех девнаш латтадарна аренашкара нохчий резацахилар. Цун дуьхьал 1758 ш. российн инарла Фрауендорф новкъавелира 5—6 эзар стаг волу эскарца Нохчийчу вагӀа. 22 апрелехь российн эскарш йоццу штурмаца схьалецира [[Хенакхаьлла]] Ӏин, амма тӀехьа, цхьа а аьтту цахилла, Фрауендорфан юхаверзавийзира [[ГӀизлар]]е, нийсса мукӀарло дира, гӀаттамхой «къар ца бели».<ref>[http://chechen.clan.su/index/vajnakhi_v_xvi_xviii_vv/0-16 Вайнахи в XVI—XVIII вв.]</ref>{{тешаме юй хьажа}}{{Хьост яц|24|4|2013}} XVIII бӀаьшера шолгӀачу декъахь дуьйна Российн империно керла гӀулчаш йоху Къилбаседа Кавказехь чӀагӀялархьама, цигара къаьмнаш къардархьама. Долийра тӀеман колонизацица — нуьцкъала кхалхийра идалан а, донан а гӀазакхий Кубань а, Терк а хиш тӀе. Оьрсийн эскаран куьйгалло югӀара гӀазакхийн станицаш а, юьрташ а аренан латташ тӀехь, ткъа ломан кӀажошкахь югӀара тӀеман гӀопаш. [[Мазалк]] гӀап кхолларца ([[1763 шарахь]]) оьрсийн эскаран куьйгалло [[Кавказан аса|Кавказан чӀагӀйина асан]] аьру фланг ян буьйлабелира, керла гӀапаш юьйгӀара: Екатериноградски (Малка хи тӀехь), Павловски (Кура хи тӀехь), Марьински (Золка хи тӀехь), Георгиевски (Подкумок хи тӀехь), Александровски (Томузловка хи тӀехь). [[1769 шарахь]] Екатерина II омарца (указца) Теркан тӀе дехьабехира идалан гӀазакхий, уьш ховшийра Мазалк гӀопанний гребенски гӀаланашний юккъахь Гуьлгане, Новр, Ищоре, Мекенски, Калиновски станицашкахь. Иштта Теркан аса дикка чӀагӀйира. XVIII бӀешеран 80-гӀа шерашкахь вовшен цабезамо а, динан бошхаллаша а Нохчийчохь кхоьллира «шариатан тобанаш», уьш оьрсашна дуьхьала а мохк мукъабаккхаран Ӏалашо йолуш яра, дуьххьала гайтира Кавказехь лозунг [[гӀазот]] — дин дуьхьа тӀом, пайдехьхилар. [[1785 шарахь]] нохчийн [[Алды]] юьртара Ӏуьно Ушурмас кхайкхийра ша [[имам]] ву, шен цӀе ю [[Шайх Мансур|Мансур]] аьлла<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Шейх-Мансур}}</ref>, шен къоман юкъахь «цӀена», «бакъдолчу» динан тӀе юхадерзар, аскетически исламе дерзар, исламаца ца догӀу ломанхойн Ӏадаташ, гӀиллакхаш бухдахар, уьш [[шариӀат]]ца хийцар, Ӏадаташ лелочарний, оцул тӀехьа керстачарна (кхечу динехь болу ламанхой), тӀаьххьара оьрсашна дуьхьал гӀазот («дела дуьхьа тӀом») кхайкхор. Боцачу муьрехь Мансур имам, шайх, цхьаболчара пайхӀамар хилар шуьйра тӀелецира, шегахьа дукха нах бехира Нохчийчохь хьов, уллохь йолу ГӀалгӀайчохь, ГӀебартчохь, ГӀумкехахь, Ломан ДегӀастанахь а. Нохчийчохь цӀеххьана маьждигаш, молланаш шарӀан суьдхой (къедий) алсамбевлира<ref name="Кудрявцев" />. Оьрсийн Ӏедало, динан-политикин гӀаттам шен орамехь халлакабан дагахь Алде «харц пайхӀамаран Ушурман» дуьхала ягӀийтира дукха йоккхайоцу тоба полковник Пиери куьйгаллехь волуш. Пиери аьтту байра: 1785 шарахь 6 июляхь, нохчийн кӀелон тӀенисйелла тоба шайерг халлакайира; ша Пиери кхелхира<ref name="ЭСБЕ" />. Цул тӀехьа ягӀана таӀзарин экспедицино Алди юрт ягоро шайолу Нохчийчоь меттахъяьккхира<ref name="Кудрявцев" />. Шайх Мансуран агӀорхьарчара цхьа могӀа тӀелетарш дира [[Кавказан аса]]н чӀагӀошна а, станицашна а. ЖамӀехь [[Мазалк]]ера [[БуритӀе]] кхаччалца йолу гарнизонаш Гуьржеха боьду некъ нохчийн агӀор тӀелетарх, къоланаш дарх ларбан а дедоцуш хилира. Оцу бахьанехь [[1786 шарахь]] хӀинцца йоьгӀна гӀопаш (Потемкин, Григориполь, Владикавказ) йитира, гарнизонаш араехира асанаш тӀе<ref name="ЭСБЕ" />. Нохчийчохь болабелла, гӀаттам [[1787 шарахь]] дукха чӀогӀа баьржира Къилбаседа-Малхбузан Кавказера адыгашна юкъахь а, Кубань дехьа а. Хункара, оцу шарахь [[Оьрсийн-хункаран тӀом (1787—1791)|тӀом болийра Российца]], Мансуран [[имам]] дарж тӀечӀагӀдира, гӀертара исламан байракх кӀелахь шайн тӀеман гӀуллакхаш ломанхойн гӀаттамхошца координации ян<ref name="Кудрявцев" />. Шайха Мансуран агӀорчаьрца а, царна гӀоьнна даьхкинчу османийн эскаршца а бечу тӀамо Российн дукха ницкъ дӀабаьккхира, дукха салтий халлак а хилира. Масех аьтту болуш тӀелатарш бахьанехь, ткъа коьртаниг — [[1790 шарахь]] 30 сентябряхь инарлас [[Герман, Иван Иванович|Германа]] хӀункаран-ломанхойн тобанан куьйгалхо хӀункара [[Паша (дарж)|паша]] [[Батал-бей]]на тӀехь, [[Кубань (эрк)|Кубань]] тӀехь толам баьккхира, ткъа Мансур шен тӀеххьарчу тобанашца къайлавелира [[Анапа]] гӀопахь. 1791 шеран 22 июняхь, [[Анапан штурм|российн эскарша Анапина штурм а йина схаяьккхича]], шайх Мансур човйина волуш, лецира йийсаре, и Соловецки килсе араваьккхинчохь велара<ref name="ЭСБЕ" />. Нохчийчохь гӀеххьа тӀом лагӀбелира, наггахь таӀзаран экспедицеш йогӀуш<ref name="Кудрявцев" />. == XVIII бӀаьшарахь — XIX бӀаьшеран юьххьехь нохчийн бахам == Ширачу заманах дуьйна нохчийн а, гӀалгӀайн а коьрта бахам латтлелор бара, лулара къилбаседакавказан къаьмнаш а санна. Лаьмнашкахь латталелор дукха къинхьегам оьшуш болх бара. Латта оханна кечдеш, иза мукъадаккха дезара кондарех, хьаннех, тӀулгех, нисдан дезара, гамаш тохаезара, хидиллархьама татолаш далодезара. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломан кӀошташкахь терхьийн латталелор дара. Аренашкахь а, лаьмнашкахь а беха нохчий, гӀалгӀай, дукхах берш экстенсивни латталелош бара, гӀелделла оханан латта хийца а хуьйцуш. Цул сов, шайолу Къилбаседа Кавказехь санна, Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломан кӀошташкахь тархаш долчу дакъош тӀе латта кхоьхьура кхечу дакъош тӀиера<ref name="Ахмадов" />. Хидиллар лаьмнашкахь лелийна ца Ӏаш, аренашкахь а леладора. Лаьмнашкахь терхьашна хидуьллура тӀедалош долу карсолашца. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а аренашкахь ламанхоша охьадоьду хиш тӀиера татолаш даладора, юкъалхоьттича царна чухула дӀадийна дакъош тӀе хи хецара<ref name="Ахмадов" />. Акъарийн Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а XVIII бӀаьшо латталелоран айам болуш мур хилира, иза коьрта отрасль хилира. Оцу хенахь вайнах хьеначу акъарийн латташ тӀе кхелхина бевлира, и бахьана долуш бахамлелоран амалаш хийцаелира. Аренашка охьахевшина нохчий а, гӀалгӀай а бӀоболарца юкъаэхара йохкэцаран-экономикин Российца а, лулара къилбаседакавказан къаьмнашца а йолу зӀаьнашна. Оцу холехь аллсама болчу бахархойн бахаман коьрта отрасль латталелор (ялталелор) хуьлу. XVIII бӀашо чекхдолуш, XIX бӀаьшо долалуш акъарийн Нохчийчоь хуьлу бепиг латториг Къилбаседа Кавказан ломан юкъараллашан хилла а цаӀаш, иза арадоккху дозанал дехьа а. Ялтакхиор даьржа гуттар а гена къилбаседехьа, шорлора Теркан аьру бердан а, лахенашкара а деса латташ бахьанехь. Нохчийн а, гӀалгӀайн а юьртийн ялтан бахам айабалар гойту оцу юьрташкахь алссам хинхьераш а, куьйгахьераш а хиларо. Оьрсийн гӀопех а, тӀеман форпостех а, лаьтташйолу Кавказан чӀагӀйина аса хилира юьртабахаман дуург, цхьацца меттигерчу пхьераш йина хӀуманаш юхку меттиг. Оцо тайна хьал кхоллара ялташдер шордан, ассортимент а, кхио культураш алсамъяха а. Ломан а, акъарийн а бахархошна юкъахь къинхьегам бекъало. Иштта, лаьмнашкахь беха вайнах, акъарийн бахархошкара ялта оьцуш даьхий леладора<ref name="Ахмадов" />. Акъарийн Нохчийчохь а, ГӀалгӀайчохь а дукхахдерг кӀа а, борц биера, ткъа лаьмнашкахь — мукх, сула, кӀа диера. Лакхалаьмнашкахь кхиабора мукх; лаьмнашкахь — бӀаьста дуй кӀа а, мукх а; ломан кӀажошкахь а, уллорчу акъареш тӀехь а — хьаьжкӀаш, ткъа екъа аренашкахь — борц. XVIII бӀашарахь — XIX бӀаьшо долалуш Нохчийн а, гӀалгӀайн а, кхечу Къилбаседан Кавказан къаьмнийн санна, борц уггара яьржина, лакхара барамехь ялташ лун арелелоран культура яра. ХьаьжкӀех лаьцна аьлча, уьш XVIII бӀаьшарахь лелайора массо а акъарера нохчаша а, гӀалгӀайша а, ткъа XIX бӀаьшо долалуш ломан кӀошташкахь кхочий, иза хуьлу уггаре а яьржина культура. Цул сов, ламанхоша дӀайиера беттанаш чохь йолу горох, кхоьш, кӀомал, тонка, кхин а кхиайора наьрсаш<ref name="Ахмадов" />. Вайнехан шолгӀа латталелорал тӀехьа мехалла долуш дара даьхнийлелор, дукхахдерг йаккхий маьӀаш йолу даьхний. Даьхний белхан ницкъ а бара — охана дора, латта тодора, мохь а, адамаш а дӀасакхехьара, кхин тӀе латтатодан кхош, гамаш а латтайора. Ламанхойн коьрта белхан дохна стерчий дара. Царал сов, вайнаха гомаш лелайора, къаьсттина акъарехь. Ломан даьхний меттигера хӀу долуш дара — лоха а долуш, кӀезгапайден а долуш, хӀунда аьлча буьрса климат, бецан къоьлла, Ӏан заманахь лаьмнашках цатоьу йол, селекции яцара. Амма ломан даьхний юург хоьржуш дац, чӀогӀа хаза меттигерчу хьолех дула. Меттигерчу бежнаш шура кӀезгалора, амма иза лакхара хьоналла йолуш яра. Шурех даьтта а, нехча а йора. ЧӀогӀа мехала дара даьхнийн некъ, цунах мачаш йора, говран гӀирс бора: дуьста, архаш кхин а. Дахнийн маӀашах вайнаха маккхарчий дора арсашна, шаьлтанашна, таррашна, кхин а кхечу даьӀахках ечу хӀумнашна а. Даьхний механ бустам бара, йохк-эцарехь, урдо луш, чӀиран гӀуда луш, лазийча, сийсазваккхача луш болу мах а бара<ref name="Ахмадов" />. Вайнахан юкъахь лаьмнашкахь (лакхахь) а, акъарехь (лома кӀажехь) а даьхнийлелоран кхиамаш цхьабосса бацара. Иштта, масала, лаьмнашкахь алсам леладора жаш: уьстагӀий, гезарий. Стерчий кхобура аренан белхашна иэшарна, мах лакхара а бара церан. Ломанхой акъари тӀе охьакхелхича даьхнийлелор даьржира Соьлжан а, Теркан а йистехула ГӀизлара кхаччалц. Акъарийн дежийлаш лелайора лаьмнашкахь бехачу нохчаша а, гӀалгӀаша а — аьхкенан беттанашкахь даьхний лаьмнашкахь дажадора, ткъа йисанчу ханна уьш акъари тӀе лахкара. Даьхний дӀасадоху бахаман системо хьекъалца дежийлаш кхоадора, кхин тӀе аренашкара, ломан кӀожера, ломара Ӏаламан асанийн климат хьекъалца лелайора. Кавказхьалхара аренаш чӀогӀа мехала дежийлаш дара бӀаьста а, гурахь а, Ӏай а. Иштта луо кӀезга долу довхачу Ӏаьн муьрехь даьхнаша луон кӀелара буц яара декабрь кхаччалц. Ломан дежийлаш дукха хьолахь лахахь Ӏашволу хьалдолчу даьнийлелорхойн долахь хилара, церан лаьмнашкахь даьхнашна шайнна кечдина дежийлаш хуьлура — ''Ӏалара'' олуш. Даьхний Ӏаьнера даха ломанхой-даьхнийлелорхоша йол кечйора, иза чӀогӀа хала а, кхераме а болх бара<ref name="Ахмадов" />. Нохчийчуьра а, ГӀалгӀайчуьра а ламан бахархойн даьхнийлелор оцу муьрехь алсамдаьллехь а, дебба дӀа цадахара уьш дежийлаш а, йол хьакха ирзуш а тоьуш цахиларна. Ламанхой акъари тӀе охьакхелхинчул тӀехий бен ца хилара аьтту деса дежийлаш карадерзо а, даьхний дебо а. Цуо аьтту бора сов жижиг, шура, даьтта, нехча, кхин даарш, цул сов неӀ а, тӀаргӀа а. Даьхнийлелоран кхиамаш хилча алсамдовлура стерчий, тӀаккха киамаш хуьлура латтлелорехь. Даьхнийн хӀу тодархьама нохчаша а, гӀалгӀаша а бежний, уьстагӀий иэцара луларчу къилбаседакавказан къаьмнашкара а, теркан а, гребенски а гӀазакхашкара<ref name="Ахмадов" />. Уггара а шира долчу даьхнийлелорцаний цхьана могӀара, беркате а, кхиам болуш а бахаман отрасль яра нохчийн а, гӀалгӀайн а уьстагӀийлелор. УьстагӀашна тӀехь Ӏуьнал кӀезга дезара, бежнашна тӀехь чулла а, хӀоъ хоьржуш дацара, уьш ломан басеш тӀехь а дажадора. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а хьолехь уьстагӀий леладора ломан кӀажошкахь, акъарехь, ломахь а, лекхаломахь а. Нохчаша а, гӀалгӀаша а акъари тӀиера ломанхошца, луларчу къаьмнашца уьстагӀий хуьйцура бамбийн кӀадешца, басмашца, кисешца, цӀестан а, эчиган а пхьегӀашца, бахаман гӀирсашца, туьханца, ялтийца, кхин дӀа а. Оцу муьрехь чӀогӀа даьржинера чергазийн а, гӀолмакхийн а хӀуьн уьстагӀий. Оьрсийн мухажирашкара теркан а, гребенски гӀазакхашкара схьаэцна, нохчаша а, гӀалгӀаша а леладора муьжгийн уьстагӀий, мелла а дорах долу аренан уьстагӀий а. Цул сов, ламнашкахь а, акъарехь а нохчаша а, гӀалгӀаша а дукха гезарий лелайора<ref name="Ахмадов" />. Бахаман коьрта отрасльца — латталелор, даьхнийлелор — доккха гӀо дара нохчийн а, гӀалгӀан а экономикин гӀоьн отраслаш: бошмашлелор, накхаршлелор, чӀарлацар, тонкалелор, таллалелар, ломан промысль, кхин дӀа а. == XIX бӀешо. Нохчийчоь Российн импери юкъахь == 1804 ш. нохчийн, [[гӀалгӀай]]н, [[хӀирий]]н, гӀебартлойн цхьана герзашца гӀаттам хилира российн Ӏедалан дуьхьал, иза «тӀеман куьгаца» охьатаӀийра. 1807 ш. инарла Булгаков халла ларавелира кӀизчу тӀамехь Хьенакхаьллан чӀижехь ламанхошца. Нохчийн эвланаш берта яло аьтту белира некълуш, нохчийн къаношна ахчана совгӀаташ деш. [[Кавказан тӀом]] болуш, инарла [[Ермолов, Алексей Петрович|Алексей Петрович Ермолов]]с омар делира Соьлжан асан чӀагӀонаш йуогӀа аьлла, иза кхочуш дира [[1817]]—[[1822]] шерашкахь. Иштта, кхоллаелира йоккха оьрсийн жам1ат таханлера Нохчийчоьнан дозана т1ехь. [[XIX бӀешо]] чекхдолуш лаьттан доладаран хеттарш ира хуьтту хӀокху махкан бахархойн. Теркан гӀазакхий, шуьйра аренаш а, ломан т1екхачале дуьйшдолу латта а шайн долахь долуш, дукхахдерг иза мехах лелуо нохчийн ахархошка дӀалора, амма цадохкара царна<ref name="Shambarov">{{cite book|last=Шамбаров |first=Валерий |title=Казачество: История Вольной Руси|publisher=Алгоритм Экспо, Москва |date=2007 |isbn=987-5-699-20121-1}}</ref>. Нохчийчоьнан бахархойн терахь дуккха а кӀазгделира Кавказан тӀом а, нохчий [[Хункар-мохк]] дӀакхалхар бахьанехь. ТӀом чекхбаьлчи цхьа могӀа нохчийн гӀаттамаш хилира. 1860 ш. герзашца гӀаттам хилира ломан Нохчийчохь, латтан къоьлла алсама йолчохь. Иза кӀизаллийца охьатаӀийра, цхьа могӀа эвланаш ягийра. 1864 ш. Ӏаьн заманахь масех эзар зикр олу [[муридаш]] гулбелира [[Шела]]н гӀопехь, российн Ӏедало лаьцна волу [[шайх]] Кунта-Хьаьжа араваккха бохуш. Шайна жоп ца делчи, уьш тӀелетира шаьлтанаш а, тарраш а бен доцуш, молхан тоьпаш оьшуш яц аьлла охьа а кхийсина. Российн эскарш дӀасалаьхкира уьш тоьпаш етташ. 1877 ш. [[Оьрсийн-хӀункарийн тӀом (1877—1878)|оьрсийн-хӀункарийн тӀом]] бахьанехь [[Нохчийчура а, Дег1астанера а 1877 шеран гӀаттам|Нохчийчохь а, ДегӀастанехь а боккха гӀаттам хилла]], иза а къизаллийца охьатаӀийра<ref>[http://chechen.clan.su/index/chechnja_vo_vtoroj_polovine_khikh_nachale_khkh_v/0-22 Чечня в конце ХIХ начале ХХ вв.]</ref>. ХIХ бӀешеран 60—70-гӀий шарашкахь Нохчийчохь кхоьллина дуьххьарлера светски ишколаш нохчийн берашна. 1868 ш. арахецна дуьххьарлера нохчийн маттахь йолу абат. 1896 ш. дӀайиллина Соьлжа-гӀалин училище. ХIХ бӀешо чекхдолуш буьйлабелла промышленни маьхкдаьтта даккха. 1893 ш. Соьлжа-гӀала Российн центрца вовшехтессаболу цӀерпошт некъ биллина<ref name=autogenerated4 />. == Россиехь Революци а, Граждански тӀом а == 1917 шарахь [[Февралан революци]] тоьллачул тӀехьа Соьлжа-гӀалахь коьллира Граждански комитет, ткъа шолгӀачу дийнахь гӀалахь коьллинера Соьлжа-гӀалин белхалойн, салтийн, гӀазакхийн депутатийн совет. 27 мартехь Соьлжа-гӀалахь хилира Нохчийн гулам, цигахь хаьржира Нохчийн къоман совет<ref name="Хронос">{{cite news | title=Чечня: от революции до депортации, 1917 - 1944 годы|publisher=ХРОНОС| url=http://www.hrono.ru/sobyt/1900sob/1917chech.php | lang=ru}}</ref>. Аьхка нохчийн тобанаш тӀелиетара Бури-гӀалин цӀерпошт некъан Соьлжа-гӀала — [[Хаси-Эвл]] декъан тӀехь, ткъа сентябрехь Соьлжа-гӀалара российн армийн регулярни дакъош арадаьхчи нохчийн тобанаш тӀелиета йолаелира маьхкдаьттан промыслашна, уьш дага а деш<ref name="Хронос"/>. Уьш раж а хилла халлакйеш тӀелиетара немцойн колонешан, оьрсийн бахамашна, кӀотаршна, юьрташна, Хасу-юртан а, цуьнца дозанца йолчу округийн слободашан (яккхий юьрташна гонахьара кегий юьрташ). 29-30 декабрехь буха хӀума цадуьтуш халлакйина, ягийра Кахановски а, Ильински а станицаш<ref name="Демоскоп ">{{cite news | title=У истоков советской депортационной политики: выселения белых казаков и крупных землевладельцев (1918-1925)|publisher=[[Демоскоп Weekly]] | url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0147/analit01.php#4|author=Павел Полян | lang=ru}}</ref>. 1917 шеран гурахь [[Соьлжа-ГӀала]]хь тӀом тасабелира Германан тӀемера цӀаеанчу [[Акха дивизи|Кавказан къаьмнийн дивизера]] Нохчийн дошлой полкан а, [[теркан гӀазакхий]]н а, тӀехало Соьлжа-гӀалара нохчийн бахамаш халлакбар а йолуш. Цун доьхьала кхоьллира Нохчийн къоман совет коьртехь шайх [[Арсанов, Дени|Арсанов Дени]] а волуш. Соьлжа-гӀалех гуолаьцна гӀап хилира, маьхкдаьтта даккхар промыслашкахь сецира.<ref>[http://archive.svoboda.org/programs/cicles/civilwar/civilwar.20000702.asp Передача «Радио свобода» «Гражданская война на землях Чечни»]</ref> 1917 ш. декабрехь Кавказан къаьмнийн дивизера нохчийн дакъош дӀалецира Соьлжа-гӀала. 1918 ш. январехь [[Буро-ГӀала]]р [[ЦӀен гварди (Росси)|ЦӀен гвардийн]] тобанаш доладан долийра Соьлжа-гӀалин тӀехь, гӀалара Ӏедал [[ТӀеман-революционни комитет]]ан карадахара. 1918 ш. мартехь [[ГӀойтӀахь]] Нохчийн къоман гуламо хаьржира ГӀойтӀийн халкъан совет (председатель Т.Эльдарханов), [[Советан Ӏедал]] къобалдар дӀа а хаийтара. 1918 ш. майхь Соьлжа-гӀалахь хилира III Теркан къомийн гулам<ref name="Хронос"/>. 1918 шо юккъе даханчу хенахь ломан къаьмнаш инарла [[Деникин]]ан [[Шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]ца Ӏиттаделча, ламанхой вовшехкхета буьйлабелира [[жӀай]]н шайхан [[Узун-Хаьжин]] гонаха. Узун-Хаьжас жимачу тобанца дӀалецира [[Виедана]] эвла, цу чохь чӀагӀвелла тӀом кхайкхира Деникине. 1919 шарахь сентябрехь Узун-Хаьжас [[Къилбаседа-Кавказан эмират]] кхоллар кхайкхира<ref name=autogenerated3>[http://daymohk.org/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=20219 Дата Туташхиа. От Узун-Хаджи Салтинского до Шамиля Веденского. Часть 5] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304053222/http://daymohk.org/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=20219 |date=2016-03-04 }}</ref> 1918 шарахь 11 августехь теркан кӀайнгӀазакхий 12 эзар стаг гергга [[Бичерахов, Лазарь Фёдорович|Л.Бичерахов]] куьйгаллехь а волуш Соьлжа-гӀала дӀалаца хьаьжира. ГӀалин гарнизоно юхатуьйхира уьш, амма цул тӀехьа [[Соьлжа-гӀала ларъяр (1918 г.)|гуо лецира Соьлжа-гӀалина]]. ГӀала ларъян большевикаш вовшехтуьйхира 3 эзар стаг гергга йолу тоба, оцу тобанахь бара гӀалийн гарнизонан салтий, лулара юьрташкара ломанхой, гӀазакхийн уггара къиен дакъа. Царна тӀехь куьйгалла шена тӀелецира гӀалин гарнизонан куьйгалхочо [[Гикало, Николай Фёдорович|Н. Ф. Гикалос]]<ref>{{книга |автор = А.Г.Мерников, А.А.Спектор |заглавие = Всемирная история войн |издательство = Харвест |год = 2004 |страницы = 375 |isbn = 985-13-1779-9, УДК 355.4 ББК 68.4 В 85 }}</ref>. [[Орджоникидзе, Григорий Константинович|Г. К. Орджоникидзес]] а, М. К. Левандовскийс а дакъалоцуш кхоьллира цӀен гӀазакхийн кхоъ тоба 7 эзар стаг гергга шен куьйгаллехь А. З. Дьяков а волуш, уьш октябрехь дуьйна кӀайгӀазакхашна тӀехьашхула тӀелиета буьйлабелира. 12 ноябрехь цхьанне тӀелетта гӀалачура гуонехь болчара а, Дьяков куьйгаллехь волчу цӀечу гӀазакхаша а кӀайнгӀазакхийн дуьхьало сацийра, Соьлжа-гӀалийн гуо баьстира<ref>Там же.</ref>. 1919 ш. февралехь Соьлжа-гӀалийчу делира инарла [[Врангель, Пётр Николаевич|П.Врангелан]] [[Кавказан эскар (ВСЮР)|Кавказан шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]. Оцу баттахь цӀерапошт некъаца Соьлжа-гӀала кхечира [[Порт-Петровск]]ера [[Йоккхабритани|британийн]] эскаран шалон. 1919 ш. мартехь Соьлжа-гӀалахь болхбан болабелира Теркан гӀазакхийн Боккха Гуо. 1919 ш. сентябрехь Соьлжа-гӀалина тӀелетира нохчийн Советан Ӏедалехьа болу гӀаттамхой [[Шерипов, Асланбек Джемалдинович|А.Шерипов]] куьйгаллехь а волуш. ТӀамехь Воздвиженски юьрта уллохь А.Шерипов вийра, амма 1919 ш. октябрехь гӀаттамхойн «ПаргӀатонан Эскаро» дӀалецира Соьлжа-гӀала<ref name="Хронос"/>. 1920 ш. мартехь [[РККА|ЦӀен эскаран]] дакъой чоьхьадевлира Соьлжа-гӀала<ref name="Хронос"/>. Узун-Хаьжа велира, цуьнан правительство «дӀасахецар» кхайкхийра<ref name=autogenerated3 />. == Советийн Нохчийчоь == === Нохчийчоь 1936 шо тӀедалие === 1920 ш. ноябрехь Теркан областан халкъий Гуламо кхайкхийра [[Ломан АССР]] кхоллар столица [[Буро-ГӀала]]хь а йолуш, юкъахь ялх административан округца, царех цхьаъ яра [[Нохчийн халкъан округ]]. Иштта кхоьллира Ломан АССР юкъахь [[Соьлжан гӀазакхийн округ]].<ref>[http://www.hrono.ru/chechen.html Чеченская хроника за все века]</ref> [[Российра граждански тӀом|Россиехь граждански тӀом]] болуш нохчийн яккхий юьрташкара масех оьрсийн слобода, кхин тӀе Соьлжийн тӀиера гӀазакхийн станицаш халлакйира нохчаша а, гӀалгӀаша а, церан бахархой байира. Советан Ӏедална гӀо оьшура ломан къаьмнашкара, Деникинан [[Шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]на а, цунна тӀетевжина болчу гӀазакхашна а доьхьала, нохчашна «совгӀатна» дӀаделира Теркан-Соьлжийн хинюкъан цхьа дакъа<ref>Бугай Н. Ф., Гонов А. М. Кавказ: народы в эшелонах (20‑60‑е годы). М., «Инсан», 1998. с. 86</ref>. 1920 ш. сентябрехь Нохчийчоьнан а, къилбаседа ДегӀастанан а ломан кӀошташкахь совета Ӏедалан дуьхьала гӀаттамаш буьйлабелира, царна хьалхавелира [[Гоцинский, Нажмудин|Нажмудин Гоцински]] а, имам Шамилан кӀентан кӀант — [[Саид-бей]] а. ГӀаттамхоша масех кӀирнах каралецира дукха кӀошташ. Нохчийчоь гӀаттамхойх мукъаяккха Советан эскаран аьтту цабелира 1921 ш. мартехь бен<ref name=autogenerated2>[http://bg-znanie.ru/article.php?nid=7923 Вооружённые конфликты и антитеррористические операции в Чечне и Дагестане (1920-45)]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[1922 шарахь]] 30 ноябрехь<ref name="Объединение">{{cite news | title=Чеченская Республика|publisher=wwhp.ru| url=http://wwhp.ru/chech.htm | lang=ru}}</ref> Нохчийн халкъан округах [[Нохчийн автономни область]] йира. 1929 шеран юьххьехь Нохчийн АО тӀетуьйхира [[Соьлжан г1азакхийн округ]]<ref>{{cite news | title=ИЗМЕНЕНИЕ АДМинистративанО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОГО ДЕЛЕНИЯ РОССИИ ЗА ПОСЛЕДНИЕ 300 ЛЕТ| author=С.А.ТАРХОВ |publisher=geo.1september.ru| url=http://geo.1september.ru/2001/21/1.htm | lang=ru}}</ref> а, Соьлжа-гӀала а, хьалха шен башха статус хиллайолу<ref name="Ичкерия"/>. 1923 ш. бӀаьста нохчаша инкарлойира меттигера советашка болчу харжамашна, цхьайолчу юьрташкахь халлакйира харжаман меттигаш, бахьана дара центральни органаш харжамашкахь шайн векалш кочабохка гӀертарна. Карзахбевлларш охьатовӀо меттигера жигархойн тобанашца чӀагӀйинайолу [[ЧГ1ХК]]ан дивизии яхийтира. Карзахбевлларш совцийра, амма Нохчийчоьнан дозанца йолу кӀошташна тӀелетара шайн Ӏалашо къоланаш дар, даьхний дӀадигар йолуш. Оцунца цхьана аманаташ лецара, [[Шуьйта]] гӀопа герзаш деттара. Цуьндела 1925 ш. августехь-сентябрехь рогӀера, йоккха масштабан эскаран операци йира халкъера герз дӀадоккхуш. Оцу операцехь лецира Гоцински. 1929 ш. дукхаха болу нохчаша Ӏедалан бепиг цадала доьхьало йира. Цара бахара, бепиг гулдар сацадие, герз дӀа а даккхий Нохчийчуьра араваккха массо а бепиг гулдийриг. Иза бахьанехь эскаран а, подразделенийн а оперативни группо [[ЭПОГ (ОГПУ)]] 1929 ш. 8-28 декабрехь йира эскаран операци, жамӀаш дара — [[ГӀойтӀа]]хь, [[Шела]]хь, [[Саьмби (эвлахь)|Саьмбихь]], [[Бена]]хь, [[ЦӀоьнтара]]хь, кхечу юьрташкахь а халлакйира герзаца йолу тобанаш. Амма Советан Ӏедална дуьхьалболчара чӀагӀдира шайн Ӏазап партийни-советан жигараллан, советашна дуьхьала кхин а йоккхачу масштабехь болх болийра. Оцу бахьанехь 1930 ш. мартехь-апрелехь йира керла эскаран операци, цуо лагӀйира Советийн Ӏедалан мостагӀийн жигаралла, амма дукха ханна дацара иза. 1932 шо долалуш Нохчийчохь [[коллективизаци]] яр бахьанехь масштабни гӀаттам хилира, оцу юкъахь дакъа лецира ТеркантӀиера гӀазакхийн станицашкара оьрсийн бахархойн алсама долу декъо а. И гӀаттам охьатаӀийра 1932 ш. мартехь, нах шайн эвланашца цхьаьна Къилбаседа Кавказера ара а бохуш<ref name=autogenerated2 />. 1934 шеран 15 январехь<ref name="Объединение"/> Нохчийн автономин область вовшехтуьйхира [[ГӀалгӀайн автономин область]]ца, царех [[Нохч-ГӀалгӀайн автономин область]] йеш. НГӀАССРан Ӏедалан органашкахь оьрсий алсама бара, оьрсийн бахархой дукхах болуш яккхий гӀаланаш ([[Соьлжа-г1ала]], [[Гуьмсе]]) хилар бахьанехь<ref name="Tsutsiev">{{Книга:Цуциев:Атлас этнополитической истории Кавказа (1774-2004)}}</ref>. === Нохч-ГӀалгӀайн АССР === {{main| Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистически Республика}} [[1936 шарахь]] 5 декабрехь областах Автономни Советийн Социалистически республика йира. Нохчийчохь Советан Ӏедална герзаца йен доьхьалонаш лаьттира 1936 шо кхаччалц, ткъа ломан кӀошташкахь — 1938 шо кхаччалц. 1920—1941 шерашкахь Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а латта тӀехь шаберигге а 12 герзашца болу боккха гӀаттам (дакъалаьцнарш бара 500-5000 тӀемло) а, 50 сов хирболуш жима гӀаттам а хилира. 1920—1939 шерашкахь [[БАЦ1Э (РККА)]] а, [[СССР-н ЧГ1М (МВД) чоьхьара эскарш|чоьхьара эскарийн]] а тӀеман дакъош юкъара, гӀаттамхоша байина халлак вира 3564 стаг.<ref name=autogenerated2 />{{dead link}} 1940 шеран январехь Нохчийчохь болабелира [[Исраилов Хьасанан гӀаттам|Советан Ӏедална дуьхьал герзашца карахь керла гӀаттам]] куьйгаллехь [[Исраилов, Хьасан|Исраилов Хьасан]] волуш. === Боккха Даймехкан тӀом === {{main|Нохчийчоь Боккха Даймехкан тӀеман заманахь}} == Нохчийн Республика == === «Нохчийн революци» === 1990 шарахь аьхка нохчийн интеллигенцийн юкъара гӀарабевлла болу наха кхайкхам бира Нохчийн къоман гулам бан беза, юкъадиллинарг къоман оьздангалла, мотт, гӀиллакхаш, истории карлаяккхар<ref name="Ичкерия"/>. 23—25 ноябрехь Соьлжа-гӀалахь дӀабаьхьира Нохчийн къоман гулам, цигахь хаьржира Кхочушдаран комитет коьртехь председатель инарла-майор [[Джохар Дудаев]] а волуш<ref name="Мемориал"/>. 27 ноябрехь Нохч-ГӀалгӀай АССР-н Лакхара Совето Кхочушдаран комитет тӀетаьӀна, адамаша яккхий акцеш яр бахьанехь тӀеийцира Нохч-ГӀалгӀай Республикин пачхьалкхан суверенитетан Деклараци<ref name="Ичкерия"/>. 1991 шарахь 8-9 июнехь хилира Хьалхарчу Нохчийн къоман гуламан 2-гӀа сесси, цуо кхайкхийра шеш [[Нохчийн къоман Халкъанюкъара конгресс]] хилар. Сессийно барт бира НГӀАССР-н Лакхара Совет дӀаяккха а, [[Нохчийн Республика Нохчийчоь]] кхолла а, ткъа Д.Дудаев коьртехь волу Кхочушдаран комитет цхьана ханна Ӏедалан орган йита<ref name="Ичкерия"/>. [[Августан путч|1991 шеран 19-21 августехь хилла хиламаш]] республикера политически хьолан катализатор хилира. 19 августехь [[Вайнехан демократически парти]]йн жигараллийца Соьлжа-гӀалийн юккъерачу майданехь йолаелира митинг российн куьйгалхошкахьара, амма 21 августал тӀехьа цуьнан лозунгаш ''«путчисташна гӀодарна»'' Лакхара Совет дӀаяккхар йара шен председательца, кхин а парламенте керла харжамаш бар а<ref name="Верховный совет">{{cite news | title=Чечено-Ингушетия: кунаки Ельцина взяли власть| author=ГРИГОРИЙ Ъ-ЗАЙЧЕНКО|publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=cd0e618f-d047-4f3b-bf5b-1eadfa19ec07&docsid=738| date= 09.09.1991 | lang=ru}}</ref>. 1-2 сентябрехь НКЪШХК (ОКЧН) 3-гӀа сессийно кхайкхийра Нохч-ГӀалгӀай Республикин Лакхара Совето шайн декхарш охьадехкина шадолу Ӏедал Нохчийчоьнан латта тӀехь НКЪШХК Кхочушдаран комитетан караделла<ref name="Ичкерия">{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ| author=Тимур Музаев|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/oct_97/chechen.html | lang=ru}}</ref>. 4 сентябрехь дӀалецира Соьлжа-гӀалин телецентр а, Радион цӀа а. Соьлжа-гӀалин кхочушдаран комитетан председатель волу Дудаев Джохара дӀабийшира кхайкхам. Кхайкхамо бахара республикин куьйгалхой ''«зуламхой, кхаъоьцурш, хӀазналаьчкъораш'' бу, хаам бира ''»5 сентябрехь дуьйна демократически харжамаш хиллалц республикера Ӏедал кхочушдаран комитетан а, кхин йолу демократически кхолламийн карадоьду"''. Цунна дуьхьала Лакхара Совето кхайкхийра 5 сентябрехь буьсана 12 сахьт даьлчхьана 10 сентябре кхаччалц Соьлжа-гӀалахь чрезвычайни хьал хир ду аьлла, амма оцу юкъа ялх сахьт даьлчи Лакхара Советан Президиумо дӀадаьккхира чрезвычайни хьал<ref name="Верховный совет"/>. 6 сентябрехь Нохч-ГӀалгӀайн АССР Лакхара Советан председатель волу [[Завгаев Докка]] даржера дӀавелира, {{хьост яц 2|а и. о. председателя стал председатель Верховного Совета РСФСР [[Руслан Хасбулатов]]|15|11|2015}}. Масех де даьлча 15 сентябрехь хилира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин Лакхара Советан тӀаьххьара сесси, цигахь барт хилира Лакхара Совет дӀасахецар тӀехь<ref name="Ичкерия"/>. Керла Ӏедал хотталца кхоьллира Ханнайолу Лакхара совет (ХЛС), 32 депутатех лаьтташйолу<ref name="ВВС">{{cite news | title=Чечено-Ингушетия провозгласила независимость от России и Союза | author=АНДРЕЙ Ъ-ОЙХОВИКОВ, ЛЕВ Ъ-СИГАЛ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=a1ab6f0a-3a5c-437e-b6ac-5958958323e6&docsid=1097| date= 14.10.1991 | lang=ru}}</ref>, председатель хилира НКЪШХК-н Кхочушдаран комитетан председателан гӀовс волу Ахмадов Хьуьсайн<ref name="Ичкерия"/>. НКЪШОКЧН кхоьллира Къоман гварди куьйгаллехь «Исламан некъ» партийн корта Кантемиров Беслан волуш<ref name="ВВС"/>. Октябрь болалуш НКЪШХК Кхочушдаран комитетан агӀорболчарний (Ахмадов коьртехь волуш) царан дуьхьалболчарний юкъахь (Чернов Ю. коьртехь волуш) дар-дацар хилира. 5 октябрехь иссаннах ворхӀаммо барт бира Ахмадов дӀаваккха, амма оццу дийнахь Къоман гвардис ХЛС болхбешдолу Профсоюзан цӀа а, республикин ПКХК-н (КГБ) гӀишло а дӀалецира<ref name="Ичкерия"/>. Цул тӀехьа цара лецира республикин прокурор волу Пушкин Александр<ref name="ВВС"/>. ШолгӀачу дийнахь НКЪШХК-н Кхочушдаран комитето ''«кӀелдахуьла тешанбехке белхаш барна»'' дӀасахийцира ЛХС, церан декхарш ''«ша йолу Ӏедалан бакъонаш йолуш Ӏедал кхоллалц болу муьран революционни комитетан»'' тӀедехкира<ref name="Ичкерия"/>. РСФСР-н Лакхара Советан Президиумо омар дира Дудаевгхьарачаьрга 9 октябрехь буьйса юккъеягӀалие герз охадилла аьлла. Амма НКЪШХК-н Кхочушдаран комитето и омар ''«колониальни политика бӀаьшерашшана кечйина дуьненанюкъара масштабан харцо ю»'' аьлла, [[г1азот]] кхайкхийра, 15 шарера 55 шо кхаччалц волчо герзаш схьаиэцар дийхира<ref name="ВВС"/>. === Дудаевн Ӏедал === 1991 шеран 27 октябрехь Нохчийчохь президентан харжамаш хилира, толам баьккхира Дудаев Джохара, 90,1 % харжамхочо кхаж а тесна<ref name="Мемориал">{{cite news | title=ХРОНИКА ВООРУЖЕННОГО КОНФЛИКТА | author=А.В.Черкасов и О.П.Орлов |publisher=[[Мемориал (организация)|Мемориал]]| url=http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/itogi/xp90.htm | lang=ru}}</ref>. 1 ноябрехь Дудаевс омар даьккхира «Нохчийн Республикин суверенитет кхайкхайарх»<ref name="Тишков">{{книга |автор = Тишков В.А. |заглавие = Общество в вооруженном конфликте: этнография чеченской войны |ссылка = http://books.google.ru/books?ei=A4PnTqHmKoqq8QOCo6D3CQ&ct=result&hl=ru&id=dGppAAAAMAAJ&dq=%D0%A3%D0%B6%D0%B5+1+%D0%BD%D0%BE%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F+%D0%B1%D1%8B%D0%BB+%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD+%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B7+%D0%94%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0+%22%D0%9E%D0%B1+%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%B0+%D0%A7%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D1%80%D0%B5%D1%81%C2%AD%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%E2%80%9D&q=.#search_anchor |издательство =Наука |том = |год = 2001 |страницы = 213 |isbn = 5020087556, 9785020087552 }}</ref>, ткъа 2 ноябрехь РСФСР-н халкъан депутатийн гуламо къобал ца бира лакхарчу пачхьалкхан Ӏедале (Лакхара Совет) а, республикин Президентан а харжамаш<ref>[http://poisk-zakona.ru/267739.html Постановление Съезда народных депутатов РСФСР от 02.11.1991 № 1847-I. Портал юридических консультаций<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170818133824/http://poisk-zakona.ru/267739.html |date=2017-08-18 }}</ref>. 8 ноябрехь РСФСР-н президент [[Ельцин Бориса]] куьг яздира Нохч-ГӀалгӀайчохь чрезвычайни хьал хотторан омар тӀехь. 10 ноябрехь НКЪШХК-н кхочушдаран комитето кхайкхам бира Российца йолу юкъаметтигаш дӀахадайие, ткъа [[Москох]]ах «къоьллин зона» йие аьлла. ШолгӀачу дийнахь [[РСФСР Лакхара Совет|РСФСР-н Лакхара Советан]] сессино чекх ца далийтара чрезвычайни хьал даран омар<ref name="Мемориал"/>. Оппозицин партийн кортош дӀакхайкхийра президент Дудаевга шаьш хьо а, хьан Ӏедал а къобалдо, шу Нохчийчоьнан суверенитет ларъеш ду аьлла. Ханнакхоьллина Лакхара Совето сацийра шен болх. Ноябрехь Нохчийчохь Дудаевн агӀорхьа болчара тӀеман гӀаланаш а, герз а, ТӀеман Ницкъийн, чоьхьара эскарийн бахам дӀалиеца буьйлабелира. Ткъа 27 ноябрехь инарла Дудаевс арадаьккхира республикера тӀеман дакъойн герз а, техника а халкъан бахам хиларх долу омар<ref name="Мемориал"/>. Нохчийчохь иза куьйгаллехь волуш оьрсий аратетта буьйлира махкара, [[Нохчийчоь этнически ц1анъяр|этнически цӀанъяран амал йолуш]].<ref name="ksh405">Новейшая история Отечества. XX век: Учеб. для студ. высш. учеб заведений: В 2 т. / Под ред. А. Ф. Киселева, Э. М. Щагина. -М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999. — Т. 2 — стр. 405</ref><ref>[http://nvo.ng.ru/history/2004-12-10/1_chechnia.html А. Н. Почтарёв «Грозный: кровавый снег новогодней ночи»] // Независимая газета, 10 декабря 2004</ref><ref name="ans1">[[А. Н. Савельев]] «Чёрная книга Чеченской войны (2000)», [http://www.savelev.ru/book/?ch=159 глава «Преступления режима Дудаева-Масхадова»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130720082921/http://www.savelev.ru/book/?ch=159 |date=2013-07-20 }}, [http://www.savelev.ru/book/?ch=18 глава «Чеченская республика 1991—2000»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111117142323/http://www.savelev.ru/book/?ch=18 |date=2011-11-17 }}</ref><ref>[http://www.guu.ru/files/referate/lazarev1.pdf Н. Я. Лазарев «Терроризм как социально-политическое явление: истоки, формы и динамика развития в современных условиях» Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата политических наук] // Москва, 2007</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110409115906/http://www.lib.grsu.by/library/data/resources/catalog/130041-232480.pdf «Совершенствование системы подготовки военных кадров на военном факультете» Материалы II республиканской военно-научной конференции] // Гродненский государственный университет имени Янки Купалы, 10 апреля 2008</ref>. 1992 шеран 12 мартехь Нохчийчоьнан Парламенто тӀеийцира [[Нохчийн Республикин Ичкери|республикин Конституци]], цуо Нохчийчоь кхайкхайора ''"нохчийн къомо шаьш кхоьллина йолу суверенны демократически бакъонан пачхьалкх''<ref name="Ичкерия"/>. Оцу юккъехула юха а кхоллаелира Дудаевн администрацина оппозици. Уггаре а радикальни Дудаевн дуьхьала йолу оппозицин декъашхоша коьллира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин конституцин хотам меттахотто Координационни комитет. Ӏуьйранна 21 мартехь 150 гергга оппозицин декъашхоша дӀалецира телецентр а, радиоцентр а, къамел дира нохчийн радиохула ницкъаца дӀайаккха Нохчийчоьнан правительство а, парламент а бохуш кхайкхам беш<ref name="Ичкерия"/><ref name="Переворот">{{cite news | title=Попытка государственного переворота в Чечне| author=ОЛЕГ Ъ-МЕДВЕДЕВ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=08ac446f-a37f-4539-9115-6291101c68db&docsid=3972|date=6.04.1992| lang=ru}}</ref>. Оцу дийнахь сарахь гвардейцаша мукъаяьккхира радиоцентр, охьатаӀийра гӀаттаман кечам. Дуьхьалбевлларш чӀагӀбелира НР Теркйистан кӀоштехь, цигара Ӏедал 1991 шеран гурахь дуьйна Дудаевн Ӏедал лоруш а, бохург деш а дацара<ref name="Ичкерия"/>. 7 июнехь Нохчийчура арайаьккхира тӀаьххьара Российн эскаран подразделени — Соьлжа-гӀалин гарнизон<ref>{{cite news | title=Россия начинает выходить из себя | author=АЛЕКСАНДР Ъ-БЕЗМЕНОВ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=1ec45939-145b-4de5-8995-a750b6f82e07&docsid=5195|date=15.06.1992| lang=ru}}</ref>. 1993 шеран февралехь Нохчийчохь кхочушдаран а, законашдахаран а Ӏедалан юкъахь [[Нохчийчуьра конституцин къоьлла (1993)|конституцин къоьлла]] хилира. 15 апрелехь Соьлжа-гӀалахь Театральни майданахь дуьхьанца экономикин, ткъа тӀехьа политикин лозунгашца йолаелира оппозицин митинг, цара президентега а, правительствега а балхара дӀадовла, керла парламентан харжамаш бие бахара<ref name="Ичкерия"/><ref name=autogenerated5>{{cite news | title=Хроника противостояния: апрель — май |publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=dad1d7c9-e62b-4734-a288-d5be551eac25&docsid=46985|date=05.05.1993| lang=ru}}</ref>. Цунах бахьана дина 17 апрелехь Дудаевс арадаьккхира омар Парламент, Конституцин суд, Соьлжа-гӀалийн гулам дӀасахоьцуш, республикехь президентан бакъолелар а, комендантан сахьт хоттош, дӀасахийцира Чоьхьарчу ГӀуллакхийн Министерство<ref name="Ичкерия"/>. Оццу дийнахь шайн митинг йолийра президентан агӀорчара. 4 июнехь Дудаевн герзашдолу накъосташа [[Басаев Шамиль]] куьйгаллехь а волуш дӀалецира, боьдуш Парламентан а, НР Конституцин суьдан болх а болуш Соьлжа-гӀалин гуламан гӀишло, дӀасалаьхкира Парламент, Конституцин суд, Соьлжа-гӀалин гулам<ref name="Ичкерия"/>. === «Нохчийчура граждански тӀом» === 1994 шеран 14 январехь Нохчийн Республикин Нохчийчоьнан (Нохчийн Республика) цӀе хийцира Нохчийн Республика Ичкери (НРИ) аьлла<ref name="Мемориал"/>. Оццу баттахь [[Къам к1елхарадаккхаран комитет (Нохчийчоь)|Къам кӀелхарадаккхаран комитетан]] (КЪКӀК) тӀаман вовшехтохарш гӀортира Солжа-гӀалийн уллохь правительстван эскарийн позицешшана тӀелата, амма 9 февралехь церан корта Сулейменов ИбрахӀим схалецира Пачхалкхан кхерамазаллин департаментан (ПКХД) белхалоша, цул тӀеха цуьнан тобанаш юйхира. Ахка Дудаевн Ӏедалца тӀом латто йолаелира, 1993 шарах декабрь баттахь коьллинайолу [[Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина совет]] (НРХКХС), шен коьртехь [[Нохчийчура Теркйистан к1ошт|Теркйистан кӀоштан]] мэр Автурханов Ӏумар волуш<ref name="Ичкерия"/>. Июлехь-августехь Солжа-гӀалийн мэр хиллачу [[Гантамиров Бислан]]ан оппозицера тобано доладан долийра [[Халхара-Мартан]]тӀехь а, [[Нохчийчоьнан Хьалхара-Мартан к1ошт|Халха-Мартан кӀоштан]] доккхахадолчу декъа тӀех, ткъа Дудаев хен хьакам хиллачу [[Лабазанов Руслан]]ан тоба — [[Устар-Г1ордой (г1ала)|Устар-ГӀордойхь]]<ref name="Ичкерия"/>. 12-13 июнех Солжа-гӀалахь хилира правительствон эскарийн а, Лабазанов Русланан тобан а<ref name="Чеченская хроника"/>. 2 августех НРХКХС-н халхаваьллачу [[Автурханов 1умарс]] дӀакхайкхийра, совето Ӏедалера Дудаев Джохар дӀавоккха, ткъа ''"Нохчийн Республикин шадолу Ӏедалан болх шайна тӀелоцу'' олий<ref>{{cite news | title=Оппозиция решила, что Дудаев уже не президент|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=c2cd7e32-95e1-41cb-b30c-3ac69cf39289&docsid=85691|date=03.08.1994| lang=ru}}</ref>. 11 августехь Дудаевс Нохчийчохь тӀеман хал кхайкхош, мобилизации йеш омар кӀела куьг яздо<ref name="Чеченская хроника">{{cite news | title=Хроника независимости Чечни:|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=c676a9d7-9ec2-4249-a7df-03bc455123a9&docsid=88999|date=07.09.1994| lang=ru}}</ref>. Гурахь Ханна кхоьллина Советан российн нуцкъаллин структурийн гӀоьнца кхоьллинайолу тӀеман вовшехкхетараллаш, Дудаевн Ӏедална дуьхала тӀемаш болийра. 1 сентябрехь правительствон эскарш (дудаевгхьаранаш) тӀелетира Халха-Мартана йистонашна, 5 сентябрехь цара халлакйира Устар-ГӀордойра Лабазанов Русланан тоба, ткъа 17 сентябрехь гуолецира [[Девкар эвлан]]<ref name="Мемориал"/>. 27 сентябрехь правительствон эскарш тӀелетира Теркйистан кӀоштара оппозицина, оццу хенахь оппозицин тобанаш Хьалха-МартантӀиера Соьлжа-гӀалийн Черноречехьа тӀелетира, Текйистера эскарш юхадаха дийзира<ref name="Мемориал"/>. 13 октябрехь дудаевгӀар тӀелетира [[Гихта (юрт)|Гихтан]] уллорчу оппозицин тобанан базина<ref name="Мемориал"/>. 15 октябрех оппозицин эскарш шина агӀор Соьлжа-гӀалийн чудахара, цхан а дуьхьало а йоцуш, столицийн масех меттиган доладан буйлабелира, «400—500 метр» бен правительствон гӀишлошна гена боцуш. Амма цара сихха йитира Соьлжа-гӀала, шайн позицешка юхабирзина. Шен агӀора Дудаевс дӀакхайкхийра, гӀалийн чуйаьхкира ''«Российн армин леррина кечйина тобанаш»'' шайн бронетехникаца, артиллерийца, амма правительствон эскаршан атту белира уьш ''«совцо, гуобан, халлакбан»''<ref>{{cite news | title=Наступление было непродолжительным|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=ДМИТРИЙ Ъ-КАМЫШЕВ | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=0c667a88-648f-41b7-b007-c854a4040a27&docsid=92725|date=18.10.1994| lang=ru}}</ref>. Ӏуьйранна 19 октябрехь правительствон эскарш бронетехникийн а, артиллерийн а гӀонца тӀелатадуьйладелира Хьалхара-Мартан кӀоштана а, Хьалхара-Мартанна а (цигахь яра оппозицин вовшехтохначу тӀеман ницкъийн куьйгалхочун Гантамиров Бисланан штаб-квартира) а, Девкар эвлана а<ref>{{cite news | title=Джохар Дудаев ответил ударом на удар|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=ДМИТРИЙ Ъ-КАМЫШЕВ | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=85804d87-812f-43d6-9750-8e848dadc0f3&docsid=92956 |date=20.10.1994| lang=ru}}</ref>. Оцу юккъехула Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина совет кечамбанйолаелира шен тӀаьххьара Соьлжа-гӀалин тӀелатардан. 23 ноябрехь кхоьллира Къам юхакхолларан Правительство (КЪЮП) коьртехь СССР-н маьхкдаттхимин промышленностан министр хилла волу, «Даймохк» тобан корта [[Хаджиев, Саламбек Наибович|Хаджиев Саламбек]] волуш<ref name="Ичкерия"/>. 26 ноябрехь российн тӀемалоша кугалладешйолу, дудаевн оппозици, [[Ханна кхоьллина советан ницкъашца Соьлжа-гӀалин штурм|Соьлжа-гӀалин штурме]], столици чубахара къилбаседера а, къилбаседа-малхбалера а. ДудаевгӀар штурм юхатуьйхира, йийсар вира масийтта российн эскархо. Дудаев Джохар нохчийн оппозицин ницкъаца дӀаваккха аьтту цабалча, Российн правительствос бартбира Нохчийчу регулярни арми яхийта. 29 ноябрехь [[Российн Федерацийн Кхерамазаллин Совет|Российн Кхерамазаллин Совето]] бартбира Нохчийчохь тӀеман операци ян, ткъа шолгӀачу дийнахь Ельцин Бориса куьг яздира къайлаха № 2137с йолу «Нохчийн Республикин латтан тӀех конституцин низам меттахотторан белхаш» бохучу Омар кӀела<ref name="Мемориал"/>. === Нохчийн хьалхара тӀом === {{main|Нохчийн хьалхара тӀом}} [[Файл:Evstafiev-chechnya-palace-gunman.jpg|thumb|250px|[[1995 шарахь]] январехь Соьлжа-гӀала, Респубиликан Компартийн комитетан гӀишлон («Президентан гӀалин») гонахьара тӀемаш.]] Ӏуьйрана 1 декабрехь [[Российн Т1Х1Н|российн авиацино]] тӀетуьйхира герз Калиновски а, [[Хенакхаьлла]] аэродромашна, тӀаккха Соьлжа-гӀала — Къилбаседан аэродроман, халлакайира Нохчийчоьнан шайолу авиаци<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.airwar.ru/history/locwar/chechnya/fw/fw.html|title=Авиация в Первой чеченской войне|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Tl9OlJE|archivedate=2012-02-15}}</ref>. 11 декабрехь [[Ельцин, Борис Николаевич|Ельцин Бориса]] куьгйаздира № 2169 йолу «Нохчийн Республикин латтан тӀех низам а, низман бакъо а, юкъараллин кхерамазалла латтадар» бохучу Омар кӀела<ref name = "Chechnya-genshtab">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://chechnya.genstab.ru/chr_94_02.htm|title=Chechnya.genshtab.ru Хроника войны в Чечне|lang=|publisher=|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20110813122042/chechnya.genstab.ru/chr_94_02.htm|archivedate=2011-08-13}}</ref>. Оццу дийнахь [[Российн мохкларбаран министерство|Мохкларбаран министерствон]] а, [[Российн ЧГ1М Чоьхьара эскарш|ЧГӀМ Чоьхьара эскарийн]] а дакъойх лаьтташйолу Эскарийн Вовшехтоьхна тобан (ЭВТ) подразделенеш, Нохчийчоьнан латтан тӀе чуевлира: малхбузехьара ([[Къилбаседа ХӀирийчоь|Къилбаседа ХӀирийчура]] ГӀалгайчоьнан чухула), къилбаседа-малхбузехьара (Къилбаседа ХӀирийчоьнан [[Мазалкан к1ошт]]ехула), малхбалехьара ([[ДегӀаста]]нан мохк тӀехула). Декабрь чекхболуш тӀемаш дуьйладелира Соьлжа-гӀалин йистошкахь. 20 декабрехь мазалкан группировко дӀалецира [[Долински (Нохчийчоь)|Долински]] юьрт, нохчийн столицан къилбаседа-малхбузехьара тӀебогӀу некъ дӀахадийра, ткъа гӀизларан группировко оцу муьрехь дӀалецира [[Петропавловски (Нохчийчоь)|Петропавловски]] станицера тӀай, дӀахадийра къилбаседа-малхбалехьара Соьлжа-гӀала богӀу некъ. 23 декабрехь буса оцу группировкан юкъара подразделенеш, малхбалехьахула гӀалин гуо а тесна, дӀалецира столицин юкъара юрт Хьенакхаьлла<ref name = "Mostok">{{cite web | author = Олег Лукин | datepublished = | url = http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=18&id_item=106&action=view | title = Новейшая история: Российско-Чеченские войны | lang = ru | publisher = Вестник Мосток | archiveurl = http://www.webcitation.org/65TlAg4c4 | archivedate = 2012-02-15 }}</ref>. 31 декабрехь российн эскар [[Соьлжа-гӀалин тӀелатар (1994—1995)|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]]. ГӀалахь урамаш тӀехь тӀемаш дуьйладелира. 19 январехь федеральни эскарша дӀалецира [[Президентан ГӀала (Соьлжа-гӀала)|Президентан ГӀала]], дудаевгӀеран коьрта ницкъаш юхабевлира Нохчийчоьнан къилба кӀошташка<ref name="Ичкерия"/>. ТӀаьххьара, [[1995 шеран]] 6 мартехь [[Басаев, Шамиль Салманович|Басаев Шемалан]] батальон юхаелира Ӏаьржахийист (Черноречье) олу гӀалийнйистера<ref name="Ичкерия"/><ref name="Хроникай1994-96">{{cite web | author = | datepublished = | url = http://chechnya.genstab.ru/chr_94_03.htm | title = Хроника войны 1994-96 гг. | lang = ru | publisher = hechnya.genstab.ru | deadlink = 404 | archiveurl = http://web.archive.org/20020204235042/chechnya.genstab.ru/chr_94_03.htm | archivedate = 2002-02-04 }}</ref> — нохчийн тӀемлоша латтошйолчу Соьлжа-гӀалин тӀаьххьара кӀоштера. Соьлжа-гӀала дӀалаьцча тӀемаш дехьадевлира Малхбузан а, Малхбален а Нохчийчоьнан акъарийн дакъош тӀе. 30 мартехь дӀалецира [[Гуьмсе]], ткъа шолгӀачу дийнахь — [[Шела]]<ref name="Хроникай1994-96"/>. Апрель чекхболуш российн эскаро дӀалецира Нохчийчоьнан шайолу ала мегардолуш акъарийн латта, цул тӀехьа федеральни эскарш кечам бан буьйлабелира «ломан тӀаманна». Российн агӀоно дӀакхайкхийра 28 апрелера 11 май кхаччалц тӀом сацабар<ref name="Мосток">{{cite web|author=Олег Лукин|datepublished=|url=http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=19&id_item=118&action=view|title=Первая чеченская война: Миф о «маленькой победоносной войне» рассеивается (март-июнь 1995 г.)|lang=ru|publisher=Вестник Мосток|archiveurl=http://www.webcitation.org/65TlC7wWO|archivedate=2012-02-15}}</ref>. 12 майхь федеральни ницкъаш шуьйрра тӀелатар долийра ломан кӀажошкахь йолу кӀошташкахь: Веданан, Шуьйтан, ЭгӀаштан агӀорхьа. 3 июнехь дӀалецира [[Ведана]] а, [[Нажий-Юрт]]ан гонахьара локхаллаш а, ткъа 12 июнехь федеральни эскарийн куьйга кӀела яхара кӀоштан центарш [[Шуьйта]] а, Нажий-Юрт<ref name="Мосток"/>. Амма федеральни эскарш къилбехьа чу мелдоьда а, нохчийн тӀемлоша шайн ницкъийн цхьа дакъа дехьакхоьссира акъарий тӀе. Цул сов, хаъал алсамйевлира федеральни салташна а, Российн Ӏедалехьара болчу нохчийн хьалхелелошболчарна а йен къизаллин операци. Уггара йоккханиг царех хилира 14 июнехь нохчийн тӀемлоша Ставрополан крайхь [[Будённовскехь дина къизаллин акт|Будённовскехь дарбанцӀа]] дӀалацар, 1996 шеран 9 январехь тӀемлойн тоба ДегӀастанан гӀалийна [[Г1излар]]на, тӀелетира [[Г1изларахь дина къизаллин акт (1996)|аманаташ а лоьцуш]]. Соьлжа-гӀала дӀалаьцначул тӀехьа Нохчийчохь, российн куьйгалхоша къобалйина республикин Ӏедалан меженаш, Ханна коьллина Совет а, Къам юхакхолларан правительство болхбан йолаелира. Аьхка хилира цхьа могӀа российн-нохчийн дистхиларш. Октябрь болалуш Къам юхакхолларан правительство председатель хилира хьалха Нохч-ГӀалгӀай Лакхарчу Советан хиллаволу председатель [[Завгаев Докка]]. 16-17 декабрехь Нохчийчохь Нохчийн Республикин Корта хоржуш харжамаш хилира, цигахь туьйлира Завгаев, цуьнгахьара 96,4 % кхаж а тесна<ref name="Ичкерия"/>. 1996 шеран 6 мартехь тӀемлой [[Т1емлой Соьлжа-г1алийн т1елатар (1996, март)|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]], гӀалин цхьа дакъа дӀа а лоцуш. Кхаа дийнахь тӀемаш бинчул тӀехьа, тӀемлойн тобанаша гӀала йитира, шайца дӀадаьхьира тӀехьалонна а дуург, молханаш, герзаш<ref>{{cite news | title=Рейды чеченских боевиков|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=336884|date=17.08.2002| lang=ru}}</ref>. 21 апрелехь российн леррина дакъоша Дудаев Джовхаран спутникан телефонан сигнал лаьцначул тӀехьа, иза вийра [[Су-25]] олу российн кеманаш тӀиера ракеташ тоьхна. ШолгӀачу дийнахь НРИ-н Пачхьалкхан мохкларбаран кхеташоно дӀакхайкхийра [[Яндарбиев Зеламха]] президентан держан декхар кхочушдан хоттавар<ref name="Ичкерия"/>. Российн ТӀеман ницкъийн цхьаболу кхиамаш боллушехь, тӀом бахбелира. 27 майхь Москвохахь Ельцин Борисан а, Яндарбиев Зеламхан а, вовшехкхетар хилира, оцун жӀамӀ ТӀом сацабаран а, Нохчийчуьра тӀеман дов дерзоран некъаш лахар а болуш. 10 июнехь [[Несар-г1ала]]хь рогӀаллин бартбаран мур дӀахьучухенахь барт хилира российн эскарш Нохчийчура арадахарехь (шиъ бригада йоцург), сепаратистийн тобанашкара герз дӀадаккхарехь, маьрша демократически харжамаш барехь. 1 июлехь нохчийн агӀоно кхайкхийра, российн куьйгалло бина барт кхочушцабо, Несарахь хиллачу бартаца дуьстича, мадарра аьлча цара блокпосташ дӀа цаяьхна. Масех де даьлчи нохчийн агӀоно кхерамтесира шаьш бартбаран процесс юкъара арадеврду аьлла. 8 июлехь инарла [[Тихомиров, Вячеслав Валентинович|В.Тихомировс]] Яндарбиевга «факташ охьаяхка», 18:00 кхачале нохчийн агӀонехь волу массо а йийсархо юхаверзаве аьлла кхерам тесира, ткъа шолгӀачу дийнахь российн эскаро тӀом карлабаьккхира<ref>{{cite news | title=Окончание первой чеченской войны: Операция «Сорванный мир». Хасавюртовские соглашения (июль-август 1996 г.)|publisher=Вестник Мосток | url=http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=24&id_item=143&action=view|author=Олег Лукин| lang=ru}}</ref>. 6 августехь нохчийн тӀемлой [[«Джихад» операци|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]]. Куьйгаллехь инарла [[Пуликовский, Константин Борисович|Пуликовски]] волу российн гарнизоне, шайн дуккха а сов салтийн а, техникийн а ницкъ боллушехь, гӀала карахь латтацаелира. Цуьнца цхьаьна 6 августехь нохчийн тӀемлоша шайн каралецира Устрада-гӀала а, Гуьмсе гӀаланаш<ref name="Ичкерия"/>. 31 августехь НРИ ТӀеман ницкъийн Коьрта штабан хьаькаман [[Масхадов Аслан]]ан а, Российн Кхерамазаллин Советан председателан [[Лебедь Александр]]ан а куьгъяздан дийзира Хасу-Юртахь [[Хасу-Юртан барт|машаран бартан тептар]] тӀе, цуо чекхбаьккхира Хьалхара нохчийн тӀом. Бинчу бертан жӀамӀ дара федеральни эскарш Нохчийчура арадахар, ткъа республикин статусах дерг дӀатеттира [[2001 шеран]] 31 декабре кхаччалца. === Нохчийчура шина тӀеман юккъех хилла къоьлла === {{main|Нохчийчура шина тӀеман юккъех хилла къоьлла }} Дудаев Джовхар кхелханчул тӀехьа Нохчийчохь чӀагӀбала болабелира исламан экстремистийн Ӏаткъам, йозашйоцу къоман республика кхолларан лаам хийцабелира Къилбаседа Кавказехь исламан пачхьалкх кхолларехьа. [[Вахьабизм]]ан агӀончаша сихонца дӀалоьцура республикера позицеш, НРИ Президентан декхарш кхочушдеш волчу Яндарбиев Зеламханан политико аьтту а бора оцу новкъахь<ref name="vostokproblem">[http://www.ca-c.org/journal/cac-09-2000/14.Kudriav.shtml «Ваххабизм»: проблемы религиозного экстремизма на Северном Кавказе // Институт востоковедения РАН] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170329184214/http://www.ca-c.org/journal/cac-09-2000/14.Kudriav.shtml |date=2017-03-29 }}</ref>. Нохчийчохь массанхьа а болх бан йолаелира [[шариӀат]]ан суьдаш, кхоьллинера [[Нохчийн Республика Ичкерийн ШариӀатан гварди|шариӀатан гварди]]<ref name="vostokproblem"/>. Республикехь кхоьллира лагераш тӀемалой Ӏамош (Российн бусулба регионашкара кегийнах). Жоьлкийн структураш, Ӏедалера хуьлуш дуьхьало а йоцуш, бизнес йора адамаш лечкъор тӀехь, аманаташ лоьцура, маьхкдаьттан биргӀанаш а, скважинаш а чура маьхкдаьтта лечкъадора, къизаллин акташ а йеш, лулара российн регионашна тӀелетара. 1997 шеран 27 январехь Нохчийчохь хилира президентан харжамаш, толам баьккхира, 59,1 % харжамхоша кхажтесначу [[Масхадов Аслана]]<ref name="Ичкерия"/>. Республикин Ӏедална а, шайна цхьацца кӀошташ дӀалаьцна Ӏашболчу эмирашна а юкъахь барт боцара, компромисс каръярхьама, Масхадов правительство юкъа гӀарабевлла оппозицин хьалхелелориш балуо гӀерта. 1998 шеран январехь эмир [[Басаев Шемал]] хоттийра Министрийн Кабинетан председателан декхарш кхочушдан<ref>{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в январе 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://igpi.ru/monitoring/1047645476/01.1998./Chechnya0198.htm|date=1998| lang=ru}}</ref>. Кхин болу эмираш цалечкъош президентаца конфронтацие бахара. 20 июнехь эмир [[Радуев Салман]] вистхилира нохчашка республикин куьйгаллин жигара дуьхалойие бохуш, меттигерчу телевидениехь. ШолгӀачу дийнахь цуьнан агӀо хьаьжира телевидении а, мэрии а дӀалаца, амма тӀекхаьчна правительствон лерринайолу подразделенеш тасаелира цаьрца, оццахь кхелхира къоман кхерамазаллин гӀуллакхан директор [[Хултыгов Леча]] а, Радуевн тобан штабан начальник Джафаров Ваха<ref name="телевидение">{{cite news | title=Чеченские родовые признаки |publisher=Журнал «Власть» |author=Владислав Дорофеев| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=b1c27994-35ce-408d-8929-48f2fcc177fc&docsid=14514 |date=30.06.1998| lang=ru}}</ref>. 24 июнехь Масхадовс Нохчийчохь чрезвычайни хьал кхайкхира<ref name="телевидение"/>. 13 июлехь Гуьмсехь исламан леррина Ӏалашо йолчу полкан эмиран [[Бараев Ӏарби]]н а, къоман гвардин батальонан эмиран [[Ямадаев Сулим]]ан а юкъахь кхийсараш хилира<ref name="ваххабизм">{{cite news | title=Масхадов объявил войну ваххабитам|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=АЛЛА Ъ-БАРАХОВА| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=57e3362a-eb0f-4fea-8993-c8a3d315910e&docsid=201950|date=17.07.1998| lang=ru}}</ref>, ткъа 15 июлехь Бараевн герзашцайолчу тоба тӀелетира Гуьмсен къоман гвардин батальонан казармашна<ref>{{книга |автор = Мерников А.Г., Спектор А.А. |заглавие = Всемирная история войн |издательство = Харвест |год = 2003|страницы = 616 |isbn = 985-13-1779-9, УДК 355.4 ББК 68.4 В 85 }}</ref>. 20 июлехь президента Масхадовс шен омарца кхайкхийра ШариӀатан гвардии а, Исламан полк дӀасахецар<ref>{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ в июле 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1998/0798/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. 23 сентябрехь Басаев Шемалас а, Радуев Салмана а Ӏедал ницкъала дӀалацаран а, Конституци йохаяран а, шариӀат низам дохадаран а, арара политикин некъ Россегахьа хиларан бехк президентан тӀе а биллина, Масхадовга дарж охьадиллар дийхира<ref>{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ в сентябре 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1998/0998/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. Цунна жоп луш Масхадовс Басаев Шемалан правительство дӀасахийцира. Оцу девн жамӀ президенто Соьлжа-гӀалин арахьарчу алсамдолчу лаьттан доладан йишцахилар дара. [[1999 шеран]] 3 февралехь Масхадовс кхайкхийра Нохчийчохь «шариӀатан куьйгалла массо а хӀуманна тӀехь»<ref>{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в феврале 1999 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1999/0299/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. Парламентера низамкхолларан бакъо дӀаяьккхира, ткъа лаккхара низамкхолларан меже хилира [[Шура (ислам)|Шура]] — исламан кхеташо. Цунна дуьхьала Басаевс кхайкхийра ша коьртех а волуш «оппозицийн Шура» кхоллар. Масхадов Асланан некъан агӀорчарна («барамберш») а, «радикалашна» (коьртехь Басаев Шемал волу, оппозин Шура) а, юкъахь доьдуш дов долуш, нохчийн—дегӀастанан дозанехь хьал ирделира. Нохчийчохь тӀелаьцна волу ДегӀастанан вахьабитийн корта [[Кебедов Бахьауддин]], нохчийн эмираш ахчанца, герзаца, гӀирсашца гӀо а деш, кхоьллира автономни тӀеман тобанаш, царна герз а, гӀирс а белира. Июнехь-августехь дуьххьарлера Ӏиттадаларш хилира ДегӀастане дехьа бевллачу тӀемлойн а, дегӀастанан милицин а, ткъа 7 августехь нохчийн-дегӀастанан ваххьабитийн вовшехтоьхна тоба куьйгаллехь Басаев Шемал а, Ӏарбийн тӀемло [[Хаттаб]] а волуш Нохчийчоьна агӀора [[ДегӀастан Республике тӀемлой чубагӀара|чубагӀара ДегӀастане]]. 15 августехь Масхадовс Нохчийчохь чрезвычайни хьал кхайкхийра, ткъа шолгӀачу дийнахь Соьлжа-гӀалахь митингехь Российн куьйгалла бехкебира ДегӀастанера хьал кӀоршаме даккхарна<ref name="вторая кампания">{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в августе-сентябре 1999 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1999/0999/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. === Нохчийн шолгӀа тӀом === {{main|Нохчийн шолгӀа тӀом}} Бутт сов лаьттира федеральни ницкъийн чубаьхкинчу тӀемлошца болу тӀом, чеккхе — тӀемлой ДегӀастанера Нохчийчу юхаберзабийзира. Нохчийчура ситуации доладан Масхадов ницкъ цахиларе терра<ref>[http://www.polit.ru/news/1999/09/07/536215.html После заседания Совбеза Владимир Путин признал вину высшего руководства России за ситуацию в Дагестане, а также пообещал, что российские специалисты смогут найти управу на находящиеся в Чечне басаевские формирования // Полит. Ру, 7 сентября 1999]</ref>, российн куьйгалло бартбира Нохчийчура тӀемалой халлакабан тӀеман операции ян. 18 сентябрехь чӀагӀйинайолу российн эскарийн подразделенеш дӀакъевлира ДегӀастанан, Ставрополан мохк, Къилбаседа ХӀирийчоь, ГӀалгӀайчоь агӀонашкара российн-нохчийн доза<ref name="вторая кампания"/>. Российн авиацино дукха ракеташ а, бомбанаш а йиттира республикера тӀемлойн тӀеман лагершна а, чӀагӀонашна а. 30 сентябрехь российн эскаран бронетанкийн подразделенеш Ставрополан махкара а, ДегӀастанара а чуяьхкира Нохчийчура [[Невран кӀошт|Невран]] а, [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан]] а кӀошташка<ref name="вторая кампания"/>. 5 октябрехь Масхадовс Нохчийчохь кхайкхийра тӀеман хьал<ref name=autogenerated1>{{cite news | title=Контртеррористическая операция в Чечне 1999‑2009 гг. Справка |publisher=РИА Новости| url=http://www.rian.ru/defense_safety/20090326/166106234.html|date=26/03/2009| lang=ru}}</ref>. Ноябрь болалуш российн эскарш Нохчийчура Теркан дукъ шадерриг дӀалецира, ткъа 11 ноябрехь дӀалецира Гуьмсе. Декабре гӀоьртича федеральни ницкъаш доладеш дара Нохчийн Республикин шадолу акъарийн дакъа. 14 декабрехь российн эскарш гуобан болира Соьлжа-гӀалин, дӀалецира малхбален йист — Хьенакхаьлла<ref name="Хроника второй кампании">{{cite news | title=Хроника второй чеченской войны|publisher=[[Мемориал (организация)|Мемориал]]| url=http://www.memo.ru/hr/hotpoints/n-caucas/ch99/000815/it0815b.htm|date=15 августа 2000 г.| lang=ru}}</ref>, ткъа 26 декабрехь федеральни эскарш [[Соьлжа-гӀалин тӀом (1999—2000)|гуобира гӀалина]]. Соьлжа-гӀалин тӀелеташ федеральни эскарийн тӀемалойн кхоъ гуо хадо бийзира, амма 2000 шеран 6 февралехь гӀала схьаяьккхира<ref name="вторая кампания"/>. Столица йоьжначул тӀехьа нохчийн тӀемлойн йоккха группировка юхаелира Нохчийчура [[Шуьйтан кӀошт]]е, цигахь 9 февралехь федеральни эскарша гуобира царна<ref>{{cite news|url=http://lenta.ru/vojna/2000/02/09/argun/boevik.htm|title=Федеральные войска блокировали в Аргунском ущелье более трех тысяч боевиков|date=09.02.2000|publisher=Лента.Ру|accessdate=2009-10-11}}</ref>. 22 февралехь российн эскарш дагӀара [[Шуьйтан т1ом (2000)|Шуьйтан тӀелата]], иза НРИ тӀеман ницкъийн йоккхачех тӀаьххьара база яра, 29 февралехь Шуьйта дӀалецира. ТӀемлойн йоккха шит оба гуон юкъара араяла аьтту белира: [[Гелаев Руслан]]ан тоба тӀемаца араелира къилбаседа-малхбузан агӀора СоӀдин-кӀотарехьа (Хьалха-Мартан кӀошт), ткъа Хаттабан тоба — къилбаседа-малхбузан агӀора Улус-Кертехьа (Шуьтан кӀошт). <!--=== Нохчийчоь юхакхоллар ===--> == XX бӀаьшо чекхдолуш XXI бӀаьшо долалуш Нохчийчоьнан этнически дакъош хийцадалар == [[Файл:Map of Chechnya.svg|thumb|200px]] Нагахь [[СССР шайолу союзан халкъдагардар|1959-гӀа шеран халкъдагардаран]] терхьаша НГӀАССР 348 343 оьрсий, 243 974 нохчий гайтахь а, амма цул тӀехьа 1970-гӀа ш. хиллачу халкъдагардаро гайтира оьрсий 366 959 стаг, ткъа нохчий 508 898 стаг хилар. Дукхахболу оьрсий НГӀАССР юьтуш СССР-н кхечу регионашка дӀакхелхара (алсама долу дакъа Балтикайисте)<ref name="Tsutsiev"/>. 1979 шарахь 336 044 стаг оьрсий бахархой бара, ткъа нохчий хӀинцале 611 405 стаг вара, шозза гергга сов. [[1989 шеран]] шайолу союзан халкъдагардаран жамӀашца, [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]]ехь вехара 1 270 429 стаг, царех нохчий — 734 501 , оьрсий — 293 771, гӀалгӀай — 163 762 , эрмлой — 14 824 , гӀезалой — 14 824 , ногӀий — 12 637 иштта кхин дӀа а<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=49 Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref>. Нохчий сов бара массо а ала мегар долуш республикин ломан кӀошташкахь. {{Хьост яц|20|02|2011}} [[Соьлжа-г1ала]]хь вехара 397 эзар стаг, царех [[1989 шеран СССР шайолу союзан халкъдагардар|1989 шеран шайолу союзан халкъдагардаран]] терхьашца этнически декъахь деккъа оьрсийн дакъа дара 210 эзар стаг<ref>[http://www.obraschenie.front.ru/ Обращение об официальном признании Геноцида русских в Чечне] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070415231013/http://www.obraschenie.front.ru/ |date=2007-04-15 }}</ref>. 1998 ш. араяьллачу «Российн статистикин хӀорашеран жайна» тептаро республикехь 797 эзар вахархо ву элира.{{Хьост яц|20|02|2011}} ШолгӀа Нохчийн тӀом болалуш республика дӀатесира 350 эзар стага. Царех цхьа дакъа юхадирзина, амма 150 эзар гергга стаг 2002 шарахь а Нохчийчоьнан арахьа висира. 1989—2002 шерашкахь 200 эзар сов оьрсий, 125 эзар сов нохчий а, гӀалгӀай а, Нохчийчохь бехачу кавказхойх 50-75 % бахархой: — гуьржий, азербайджанаш, хӀирий, гӀезалой арабевлира Нохчийчура.<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0211/tema03.php Сколько народу уехало из Чечни?<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref>. Иштта дукха а, чехка а Нохчийчура араделира ДегӀастанан къаьмнаш: [[жӀай]], [[акхшой]], [[гӀумкхий]], [[гӀазгӀумкхий]], [[ногӀий]].{{Хьост яц|20|02|2011}} Амма, журналист волу Черкасов Александра дийцарехь, хала мор боллушехь, шолгӀа нохчийн тӀом болабаллалц оьрсийн мотт буьйцу бахархой алссама дӀаоьхуш бацара республикера Ӏедалан структураш а, бакъоларъяран меженаш а гӀелъяларна 1991—1994 шерашкахь сихо йира Нохчийчура оьрсийн мотт буьйцу къаьмнаш дӀаэхарна, амма хьалхара нохчийн тӀом болуш а Соьлжа-гӀала ах оьрсийн гӀала яра. 1996—1999 шерашкахь Ӏедал дохарна а, Нохчийчура Ӏедал ойххьаза къуйн структурех дӀахьарчарна цхьана агӀор, российн Ӏедална инкарлойарна, регионехь адамийн бакъонашца долу хьал дика цахиларна вукха агӀор, вайнехан доцу къаьмнаш дӀадахара республикера. 1999 шарахь болабеллачу шолгӀачу нохчийн тӀамо чекхдаьккхира нохчий боцу бахархой арататтаран процесс — тӀамах уьдура массо а, юха нохчий бен ца багӀара. ГӀалгӀай соьлжа-гӀалахой а бацара юхаберза лууш ГӀалгӀайчохь охьахуьйшура уьш.<ref>[http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/1cherk04.htm Книга чисел. Книга утрат. Книга страшного суда] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170325085423/http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/1cherk04.htm |date=2017-03-25 }}.</ref></blockquote>. 2002 шарахь Нохчийчохь вехара 700 эзар гергга стаг, амма [[2002 шеран Шайолу российн халкъдагардар|2002 ш. халкъдагардаран]] жамӀашца — 1,085 млн стаг<ref name="Maksudov">[[Бабёнышев, Александр Петрович|''Максудов С.'']] [http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0211/tema03.php Население Чечни: права ли перепись?]</ref>. Кхечу терхьашца 600—900 эзар вахархо вара, царех ([[2002 шеран Шайолу российн халкъдагардар]]) 40 645 бен оьрсий вацара, кхин а 5 559 оьрсий вехара ГӀалгӀайчохь. Царех, демоскоп.ру сайтан обозреватель волу [[Бабёнышев, Александр Петрович|Максудов Сергейн]] хетарехь, 40 эзар а российн эскаре кхайкхина салтий ву, инструкцино мабаххара, уьш багарбо шайн эскаран дакъош долччохь<ref name="Maksudov" />. Цул сов, 2002 шерахь халкъдагардаран болх нийса бина хиларх забар а йоцуш шеко ю, хӀунда аьлча статистика тоян гӀерташ дӀаязбора хьалха «тӀеязбина болу» дӀабахана нах а<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2003/0131/perep02.php Результаты переписи в Чечне: демографическое чудо, политический мираж или финансовая афера?]</ref>. Кхечу агӀора 2002 шарахь тайп-тайпана къаьмнийн терахьаш шекойолуш ду, хӀунда аьлча беккъа федеральни ницкъийн тӀемагӀуллакхдийриш Нохчийчохь бара 80 эзар гергга, мадарра аьлча беккъа Нохчийчура оьрсийн терахь охьаяьккхинера 23 эзар стаг<ref>[http://www.ng.ru/politics/2002-11-05/1_armies.html Сказка о выводимых войсках]</ref>. 2009 шарахь апрелехь «[[Дозушдоцчу газето]]» яздора, бевддабахана оьрсий кхоьру Нохчийчу юхаберза. Нохчийчура тӀом болуш гӀишлош а, бахам а байна 11 000 вахархочун (Ӏедало бахам меттахотто безачу) исписки тӀехь, «1989 шеран халкъдагардаран терахьашца республикехь 360 эзар сов боллушехь, кӀеззиг бен бац оьрсий а, кхин къоман нах а». Газето «Москвохара Карнеги центран» Ӏилманан кхеташон декъашхо волу А. В. Малашенкос 2007 шарахь ца вешаш [[Кадыров, Рамзан|Кадыров Рамзана]] Нохчийчу оьрсий юхаберзарах лаьцна хьалха аьлла долу дешнаш даладо<ref>[http://video.yandex.ru/users/parolzabil/view/63/ "Алексей Малашенко — «Вернутся ли русские в Чечню?»]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, передача от 25 Июля 2007</ref>, тӀаьххьара шина шарахь республике юхабирзина 200 гергга оьрсийн мотт буьйцу доьзал<ref name=ng.bondarenko>Бондаренко М. [http://www.ng.ru/regions/2009-04-30/100_chechnia.html Русские не спешат возвращаться в Чечню] // [[Независимая газета]], 30 апреля 2009</ref>. == ГӀалгӀайчоьнца йолу юкъаметтиг == 2012 шеран 27 августехь Нохчийчохь кхоьллира республикин комиссии ГӀалгӀайчоьнца административани доза хотто<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/28/border/ В Чечне создана комиссия по установлению границы с Ингушетией]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Евкуров Юнус-Бек]]а ша, ГӀалгӀайчоьнна а, Нохчийчоьнна а юкъахь лаьтташ долу административани доза хийца, дуьхьала хилар хаийтира<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/28/evkurov/ Евкуров выступил против пересмотра чечено-ингушской границы]</ref>. Цуо яздо шен блогехь<ref>[http://evkurov.livejournal.com/70640.html блог Евкурова]</ref>, юкъаметтиг хийца гӀертаро «девне дуьгур ду». Соьлжа-гӀалахь бехкедира луларчу федерацин субъектан Ӏедал, къовсаме латташ цхьанааггӀора низамца шайна дӀалацар доцуш, кхин а дайшкара схьа бакъдолу нохчийн латташ дӀалацарна а<ref>[http://lenta.ru/articles/2012/08/27/boredering/ Краев не видно. Рамзан Кадыров попросил отделить Чечню от Ингушетии]</ref>. 2012 шеран 1 августехь ГӀалгӀайчохь байира [[Кадыров, Рамзан|КадыровгӀеран]] дай баьхна [[Хоси-Йурт]]ан тӀелатар кечдинарш<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/01/tsentoroy/ В Ингушетии убиты организаторы нападения на родовое село Кадырова]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто Евкуров Юнус-Бека бакъ ца бира, Галашкехь нохчийн ницкъашца леррина кечйина, операци яран хаам<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/02/nonono/ Евкуров опроверг слова Кадырова о спецоперации в Ингушетии]</ref>. 2012 шеран 4 августехь Нохчийн Республикин Коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Кадыров Рамзана]] дӀакхайкхийра, ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо Евкуров Юнус-Бека бан мабеззара болх ца бо къизаллин тобанашна дуьхьал, Ӏоттарйира Евкуров «бандитийн тезеташкахула лелаш ву» аьлла<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/04/mortalkombat/ Кадыров обвинил Евкурова в нежелании бороться с бандподпольем]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто Евкуров Юнус-Бека, Нохчийчоьнан Коьрто Кадыров Рамзана бандашна дуьхьала тоъал жигара болх ца бо аьлла хьалхуо йинчу Ӏиттаршна, жоп делира. Оцунах лаьцна 4 августехь, шота дийнахь, хаамбо «Интерфаксо». «ТӀемлойн бандашца къинхетам боцуш тӀом латтобеза, цуьндела Кадыров Рамзанан шен некъ бу, ткъа сан сайн некъ бу", — кхайкхийра Евкуровс «Интерфаксехь»<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/04/strikeback/ Глава Ингушетии ответил на критику Кадырова]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Корта Евкуров Юнус-Бек къинтӀеравелира Кадыров Рамзанна, цуо Евкуровс тоам боллуш къизаллашна дуьхьало ца йо бахарна. {{начало цитаты}}ХӀинца Сийлахь Рамадан бутт бу, Лекхачу АллахӀа вовшешна къинтӀерадовла боху{{конец цитаты|источник=<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/06/forgive/ Евкуров простил Кадырова в «священный месяц Рамадан»]</ref>}} == Хьажа иштта == * [[Керста вайнах]] == Хьажоргаш == * [http://chechen.clan.su/ история Чечни] * http://www.hrono.ru/etnosy/chech.html * http://www.hrono.ru/chechen.html * http://rusich.by.ru/history/depchechen.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060621014957/http://rusich.by.ru/history/depchechen.htm |date=2006-06-21 }} * http://www.svoboda.org/programs/LL/2000/ll.022300-3.asp * http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1157052,00.html * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4059000/4059201.stm * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4058000/4058339.stm * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4058000/4058941.stm * http://lib.aldebaran.ru/author/hlebnikov_pavel/hlebnikov_pavel_razgovor_s_varvarom/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061103144904/http://lib.aldebaran.ru/author/hlebnikov_pavel/hlebnikov_pavel_razgovor_s_varvarom/ |date=2006-11-03 }} * https://web.archive.org/web/20061017131453/http://www.hro.org/war/2006/09/21.php * [http://www.politcom.ru/2004/analit103.php СУДЬБА НАРОДОВ ЧЕЧЕНО-ИНГУШЕТИИ: ДЕПОРТАЦИЯ И ВОЗВРАЩЕНИЕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312042915/http://www.politcom.ru/2004/analit103.php |date=2007-03-12 }} [[Ахмадов, Явус Зайндиевич|Явус Ахмадов]] * [http://scepsis.ru/library/id_1063.html Елена Жупикова «К вопросу о разоружении Чечни в 1920—1925 годах»] * [http://www.war-history.ru/library/?id=189 И. Е. Дунюшкин. Идеологический и военный аспект борьбы с вайнахским национал-клерикальным сепаратизмом на Северном Кавказе в 1941 году. Доклад на научной конференции 9 декабря 2001 года. Сборник докладов «Мир и война: 1941 год». Издательство гуманитарного университета. Екатеринбург. 2001 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304215517/http://www.war-history.ru/library/?id=189 |date=2016-03-04 }} * [http://scepsis.ru/library/id_1060.html Елена Жупикова «Повстанческое движение на Северном Кавказе в 1920—1925 годах»] — Документальные публикации и новейшая отечественная историография * [http://www.encyclopedia.ru/news/enc/detail/38654/ Об опасной фальсификации отечественной истории в статье «Чеченская Республика» в «Большой энциклопедии» издательства «Терра»] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш|2}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] 2unbeyqoj4o2wbt6rg3z2p3edf9wfju 8682591 8682589 2022-08-17T13:53:39Z Sdiabhon Sdiamhon 23641 /* Юккъера бӀешераш */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=май 2020}} '''Нохчийчоь''' — тӀулган оьмарехь дуьйна хилла бахархой болуш, хӀинца а йолуш ю кхузара къам юкъараллин-экономин лакхара даржехь кхиана хилла хилар бакъдеш йолу хӀолламаш. == Юккъера бӀешераш == [[Файл:Чеченец и лезгин 1862.jpg|thumb|268px|Нохчо а, лаьзги а. 1862 шеран иллюстраци]] Нохчийчоьнан латта тӀехь дуьххьара пачхьалкх кхоллаялар хьехадо юккъера бӀешерийн хьалхара дакъа чекхдолуш. IX бӀешарахь таханлерачу Нохчийчоьнан шера дакъа [[Алани|Аланийн пачхьалкх]], ткъа лаьмний дакъа — [[Серир]] пачхьалкх юкъахь хилла. Лаьмнашкахь бахара нохчийн дай — [[нохчо]] (нохчи) ваьраш. XIII бӀешарахь [[монголаш даьхна латтанаш|монголаш тӀелатар]] бахьанехь нохчийн дай аренан кӀошташ а йитина лома дӀакхалха бийзира, оцуо, шеко а йоцуш, сацийра нохчийн тайпийн юкъараллин-экономически кхиамаш<ref name="autogenerated4" /> {{тешаме юй хьажа}}. ХIV бӀешарахь нохчаша кхоьллира хьалхарафеодальни пачхьалкх [[Симсир (пачхьалкх)|Симсир]], тӀехьо [[Тимар]]ан эскарша халлакайина йолу<ref name=autogenerated4>[http://www.grozny.mid.ru/ist.htm История Чеченской Республики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130412220410/http://www.grozny.mid.ru/ist.htm |date=2013-04-12 }}</ref>{{тешаме юй хьажа}}. [[Дешийн Орда]] екъаеллачул тӀехьа таханлера Нохчийн Республикин аренан кӀошташ [[ГӀебартойчоь|гӀебартлойн]] а, [[Таркхойн шамхальство|дегӀастанан]] а феодалийн караяхна. Цхьанхьа охьа ца ховшу тюркиметтан къаьмнаша масех бӀешарахь доладинчу шерачу лаьттанаш тӀера аратеттина нохчий [[XVI бӀешарахь]] бехира лаьмнашкахь, шеш бехачу меттигера лаьмнийн, хишшан цӀераш техкина (мичикхой, гӀачалкххой, ичкерихой, чӀебарлой, шотой, аьккхий, кхин берш а) тукхмашка бекъабелла<ref name="autogenerated4" />{{тешаме юй хьажа}}. Оцу заманца догӀу нохчийн юкъараллийн [[тайп]]ан структура кхоллаялар. ХVI бӀешарахь нохчийн цхьа дакъа кӀез-кӀезиг юхаберза буьйлабелира лаьмнийн кӀошташкара аренашка — Нохчийн ариене, Теркан тогӀенашка, Соьлжан а, Орган а бердашка. Нохчийн истори а, оьздангалла а хууш волу А. А. Саламовс яздина: «Лаьттан йоккхачу къоьлло, мацалло теттара нохчийн, гӀалгӀайн тайпанаш лаьмнийн баххьашкара а, чӀежашкара а хьеначу аренан лаьттанашка. Дуккха а бӀешарашкарчу исторехь уьш цӀа бахана цаӀара Теркан аренашка, амма юха а къайлабовла безара лаьмнашкахь ницкъ болу мостагӀ тӀетаьӀча»<ref>Саламов А. А. Из истории взаимоотношений чеченцев и ингушей с Россией и великим русским народом / XVI—XX вв. // Известия ЧИНИИ. Грозный, 1963. Т. III. Вып. I. С. 22.</ref>. Юьханца аренашка дӀакхелхаш нохчаша а, гӀалгӀаша а, кӀезга-мезга девзаш долчу кегийра тайпанех юьрташ яхкара, кхин тӀе цхьайолу юьрташа тахане схьаеана, лаьмнашкахь хӀара а, важа а, юьрташ кхоллина хилла болчу шайн дайн цӀараш юьрташна а техкина<ref name="Ахмадов" />. Оцу хенахь [[Аштаркхан ханийн пачхьалкх]] халлакйича йолаелла [[Оьрсийн пачхьалкх]] [[Къилбаседа Кавказ]]е, [[Хажар-хордйист|Малхбузан Хажар-хордйисте]] экспансии йан. ХӀокху махкахь Оьрсийн пачхьалкхан гӀоьнчаш, [[Оттоманин импери]]н дакъа долу [[ГӀирман ханийн пачхьалкх]]ан агӀора а, [[Таркхойн шамхалан мохк|Таркхойн шамхалан]] агӀора а ницкъ хуьлуш болу [[ГӀебартлойчоь|гӀебартлойн]] элий хилира. ГӀебартлойн элас [[Темрюк (г1ебартлойн эла)|Темрюк Идаровичас]] [[Грозный Иван]]ега [[Соьлжа (Теркан га)|Соьлжа]] Терках кхетачохь, и меттиг мостагӀехь ларъярхьама гӀап йогӀар дийхира. [[1567 шарахь]] йина йолу [[Терки|Теркан гӀап]], хилира оьрсийн хӀокху регионехь дуьххьарлера тӀеман чӀагӀйина пункт. Дуьххьала Теркан тӀе охьахевшина гӀалгӀазкхий, оцу хенал дуккха а хьалха хевшина.<ref>ХӀара дукха оцу хьокъехь шен пхиъ том йолу, «Кавказан тӀом» бохучу жайнин тӀехь [[Потто, Василий Александрович|В. А. Поттос]]: <blockquote>Москохан сийлахь эла [[Иван III|Иван КхоалгӀа]] — оьрсийн латташ схьагулдеш волу — рязанан гӀалагӀазкхийн майраллин оьгӀазвахана, та1зар дарца кхерам тесча, [[Червлёни Берд]]ан гӀалагӀазкхий бӀаьста хи дистича шайн йоккха юьртаца гӀевттина, доьзалашца хинкеман тӀехевшина [[Дон]] тӀе охьабахара, цигара дехьабевлира [[Идал]]чу, охьабахара тӀехьадогӀучу москвохан орца цакхуьучу меттиге — [[Терк]] хӀордах кхетачу. Малхбален Кавказан оцу къорачу сонехь оцу хенахь йохка-эцар лелош, къолаш деш Тюмень цӀе йолуш къуйн бен бара… Шеко яцара, Червлёни Берд цӀе йолу майра юьрт оцу бена йоьдуш хиларх, амма дийцарш дац, хӀун бахьана долуш уьш цигахь ца севцира, ткъа Теркаца хьала бахара пхеаломан черксашна тӀе, хӀинца гӀебартлой, цаьрца берта бахана охьахевшира Кавказан лаьмнаш долалучу, [[Орга (охьадоьду хи)|Орга]] [[Соьлжа (Теркан га)|Соьлжах]] кхетачу. Оцу заманахь дуйна Кавказе дуьххьала охьахевшина оьрсех гребенски гӀалагӀазкхий олу, я лома гӀалагӀазкхий. [http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/11.html Кавказская война. В 5-ти томах. — Том 1. От древнейших времён до Ермолова. Кавказ до Петра]</blockquote></ref>. XVI бӀешера хьалхара декъехь гӀазакхийн гӀаланаш яра Теркан аьтту бердан арцаш тӀехь, мадарра аьлча [[Теркан дукъ]]ан малхбален а, къилбаседан а басешкахь, [[Орга (эрк)|Орга]] Соьлжах кхетачохь, цунах церан цӀе а кхоллаелира — ''гребенски гӀазакхий''. ГӀазакхий охьаховшура дукха хьолахь Теркан а, Соьлжан а бассейнийн юккъехьа. XVI бӀешарахь кхуззехьа схьакхелхира Калитва хи тӀиера Донан гӀазакхи. XVI бӀешеран шолгӀа декъахь дуьххьарлера йозанан тоьшаллаш ду оьрсийн Ӏедалан нохчашца юкъаметтиг хиларан. 1570-гӀа шерашкахь нохчийн тхьамданех баккхийчарех цхаъ волу эла [[Ших-мурза Ишеримов|Аьккхийн Ших-мурза]] Москвохаца уьйр тесна, Москвоха дуьххьарлера нохчийн посольство кхаьчна. Цара гӀайгӀабора нохчий Российн тӀома кӀел иэцийтарна, тӀаккха [[Фёдор I Иоаннович]]а церан гӀайгӀан тептар делира. Амма 1610 шарахь, Ших-мурзин кӀант Батай даржера воха а вина, вийча , [[Аьккхийн латта|Аьккхийн олалла]] гӀумкхийн элаша дӀалаьцна. XVI бӀешераш чекхдовлуш Къилбаседа Кавказе гӀоьртира дукха гӀазакхий мухажираш Дон тӀиера, Идал тӀиера, Хопер тӀиера. Царах, лулара къаьмнаш жигара дакъа а лоцуш, «бух» хилира «теркан» гӀазакхашна, гребенскичарел а тӀехьа кхоллабеллачехь (XVI—XVIII б.ш.). Дукхаха болу православни хӀирий а, чергази а, османийн, персийн Ӏазапах бевдда болу гуьржий а, эрмалой а гӀазакхашна юкъа иэцара, гӀазакхий а хуьлий дӀаиэра царех. И шаьш схьабовлар дукха къаьмнех йолу жамӀато кхоьллира [[Теркан гӀазакхий|Теркан гӀазакхийн эскар]], и кхолларан официальни терахь лору [[1577 шо]]<ref>Юха а даладо [[Потто, Василий Александрович|В. А. Потто]] цитата: <blockquote>Тептарш дуьйцу, Донан а, Идалан а гӀазакхийн кхо атаман, шайна тӀе паччахьан оьгӀазло а йожийна, 1579 шарахь Идалан лахахь ойла йеш хилла, Ӏедалан оьгӀазлонах мичхьа лочкъур дара техьа бохуш. Воккхахверг царех, Ермак Тимофеевич, хьаьдда къилбаседехьа…, бисана гӀазакхий кеманаш тӀехь хӀорда тӀе а бахана, шина декъе а бекъабелла, Яик тӀе бахана, ткъа дукхахберш — оццу Теркан тӀебахана, дукха хенахь дуьйна къоладен гӀазакхийн къуйн бен хилла болу тюменан махкан къорачу паргӀате. Цигахь севцина шайн кхоъ пен болу гӀала юьйгӀира, Терки цӀе а туьллуш, цига шайн тӀегулбан буьйлира гӀебартлой, нохчий, гӀумкхий, чергазий а тӀехьа кхайкхара цара. Тайп-тайпана къаьмнийн маркхало тӀехьа кхоьллира шеха низаме Теркан эскар. Оцу хенахь гӀазакхий Теркиехь чӀагӀлуш бара, паччахьо Соьлжийн тӀехь кхоллина Теркан гӀап хӀеттахь хункаран султанан гӀуллакхан йохийнера, амма гӀуллакхаш иза бахьана долуш хийца ца делира, хӀунда аьлча, гӀап латтина меттиг даиман а паччахьан ца хоуйтуш охьаховшачу къоланаш дечу кхерстачарний, къуйшний пайдехь яра. ТӀехьа цара Грозни Иван къинтӀера а ваьккхина, Теркан эскарах схьакхийтира, вайн дозанаш лардан тӀе а лецира. [http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/11.html Кавказская война. В 5-ти томах. — Том 1. От древнейших времён до Ермолова. Кавказ до Петра]</blockquote></ref>. Гребенски гӀазакхий дуьххьара Ӏиттабелира лулахой-ламанхой даьхний, я кхин хӀонц, я йийсархо, шайха лайш бан, я мехах юхабала Ӏалашо йолуш тӀелатарца. Оцо девнаш латтадора, дов луьстуш гӀазакхий нохчийн эвланашна тӀелетара юрташ халлак а йеш. Иштта доллушехь, XVI—XVII бӀешерашкахь гӀазакхийн а, нохчийн а юкъаметтиг гӀеххьа машарехь латтара: царна юкъахь йохк-иэцаран зӀенаш шорлора, доттагӀаллаш тийсалора, гергарлонаш тасаделла меттигаш а яра. ГӀазакхаша схьаийцира нохчашкара а, кхин ломан къаьмнашкара а духаран, герзан сипаташ; рогӀехь, нохчаша тӀеийцора гӀазакхашкара цхьадолу белхан гӀирсаш<ref name="Кудрявцев" />. Нохчий [[ГӀебартлойчоь|гӀебартлошца]] а, [[Теркан гӀазакхий|Теркан гӀазакхашца]] цхьана тӀом бира [[ГӀирман ханийн пачхьалкх]]ана а, [[Хункар-мохк|Ӏосманан империна]] а, [[Перси]]на а дуьхьал<ref name=autogenerated4 />{{тешаме юй хьажа}}. 1627, 1645, 1657—1658 шерашкахь малхбален Нохчийчура цхьа могӀа юкъараллаш байӀат дира Российн тешаме хила, амма XVII бӀешеран шолгӀачу декъехь уьш кога кӀелабахара [[ГӀебартлойчоь|гӀебартойн]], [[ГӀумкийн арие|гӀумкийн]], [[Бацой Мохк|бацойн]] феодалийн<ref name="Гродненский" />. == Вайнехан дин == XI бӀашо кхаччалц вайнах политеисташ бара, Ӏибадат дора меттигерачу деланашан. Царна юкъахь даьржинера гӀомалла, молханаш лелор, лаьмнашна, боьлакашна, дитташна, кхин дуккха хӀуманна Ӏибадат дар. XI—XII бӀешерашкахь [[Гуьржийчоь|Гуьржмйчуьра]] а, [[Византи]]ера а [[православи]] еара. Гуьржийн паччахьаша кхуза дин хьеха мозгӀараш бахкийтора, жайнаш дахкийтора килсанаш йан гӀо а дора. XIII бӀешо герга кхаьчча керстаниг вайнехан коьрта дин хилира, ткъа вайнеха юкъараллаш Гуьржийн пачхьалкхан гӀоьнчаш хилира<ref name="Гродненский">Гродненский Н. Н. Первая чеченская. Минск: ФУАинформ, 2007. — 720 с. ISBN 985-6721-10-5</ref>. Византи йохар а, Гуьржийчура гӀелъялар бахьана долуш вайнахана юкъахь керста дин гӀелделира; оцу хенахь дендеш дара шира дин — политеизм, XV—XVII бӀаьшерашкахь вайнаха леладора иэдина керста дин а, политеизм а. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан аренашкахь, XIII—XV бӀешерашкахь, монгол-гӀезалой бӀо а беана [[Тимаран]] экспанси йолчу хенахь, Симсир пачхьалкх санна йолу, цхьайолу вайнехан юкъараллашка, [[Дешийн Орда]]хула а, [[ДегӀаста]]нехула а (лулахошкара-гӀумкашкара) чудан доладелира суннитийн маьӀна долу ислам. Малхбален а, лаьмнийн кӀажошкара а Нохчийчоьнан бахархой, иштта лаьмнийн кӀожашкара ГӀалгӀайчоьнан бахархой а XVI бӀаьшарахь а болуш бара бусулба, амма дукхах болу Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломара бахархоша ислам XVII—XVIII бӀаьшерашкахь бен тӀецаийцира. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а аренашкахь а, лаьмнийн кӀажошкахь а ислам даьржиншехь, лаьмнашкахь хӀетте а лелаш дара цӀудинан а, керста динан а гӀиллакхаш, керлачу бусулба динца тарлуш. Нохчашна юкъахь исламан бухан цхьадолу юкъара хаарш, бусулбанийн цӀераш яьржина йоллушехь, исламан чӀагӀо коьртачу бӀогӀам тӀехь (юкъара бакъонийн бӀогӀам) XVIII бӀаьшераш кхаччалц гӀийла яра. Бусулба динан бакъо (шариӀат) кӀезга лелош яра; шадолу нохчийн юкъараллин дахар, ислам тӀедалие санна, нисдеш дара дукхах дерг Ӏадатан низамца, иза лардешберш а, лелошберш а тайпанийн къаной бара<ref name="Кудрявцев" />. [[Ислам]] нохчийн коьрта дин хилла чӀагӀдалар хуьлу [[1785 шарахь]] дуьйна, бусулбан байракх кӀелахь российн Ӏазапан политикин дуьхьала шайх Мансур хьалха а волуш, дуьххьала Нохчийчохь, тӀехьа шайолу Къилбаседа Кавказехь а тӀемаш болабелчи. Ламанхошка сихха бусулба дин тӀелацийта Алдера схьавалар долуш волу нохчийчо [[Шайх Мансур]]а, шен уллорачеран тобана хьалха а ваьлла Нохчийчоьнан ломан юрташкахула бусулба дине кхойкхуш лийлира<ref name="Ахмадов">Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века (Очерки истории социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Монография. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с.</ref>. == XVIII бӀешо == XVII бӀешарахь, XVIII бӀешо долалуш Кавказ, шахан Иранан а, Оттоманийн империн а цхьана агӀор, Российн вукха агӀор, къийсаман объект хуьлу. XVII бӀешо юккъехьа сефевидийн Ирана, Оттоманийн империца Кавказдехье шайн кӀела ерзийна, азербайджанера а, дегӀастанера а гӀоьнчашца [[Оьрсийн-персидийн дов (1651—1653)|гӀоьртара]] Росси Малхбуза Хажар-хордйистера аратеттина Къилбаседа Кавказехь Дербентера Соьлжа хи тӀекхаччалц шайн политикин гегемони чӀагӀъян. ХӀункара пачхьалкхо Къилбаседа Кавказан малхбуза Ӏаьрж-хӀордйистехь шайн политика лелайора шайн вассалан [[ГӀирман ханин махкан]] куьйгашца. Къилбаседа-малхбален Кавказ дӀалаца ойланаш йолуш, ХӀункар пачхьалкхо коьрта Ӏалашо шайн агӀор ДегӀастанан, ГӀебартчоьнан, Нохчийчоьнан, ГӀалгӀайчоьнан, Азербайджанан феодалийн кортош бахар йолуш эмиссараш оьхийтора цига. ХӀункара пачхьалкхан аннексионистски ойланаш чагӀъелира Российн аьтту болуш доцу [[Прутски машар]]ан ([[1711 шо]]) тептар тӀе куьг яздича, цигахь бинчу бартаца Российс юхаяла йийзира ХӀункарна [[Азов]], кхин тӀе шайн флот [[Азов-хӀорд]]ан тӀехь латто йиш а ца хилира<ref name="Ахмадов" />. XVIII бӀешо долалуш [[Теркан гӀазакхий|теркан гӀазакхаллин]] исторехь керла агӀо еллало: хиллайолу «паргӀато» яйина, иза Российн тӀеман ницкъаш юкъаяхара, шайна тӀедиллина Кавказехь Оьрсийн пачхьалкхан къилба доза лардан декхар а долуш, тӀеман-гӀуллакхан чкъор хилира цунах. [[Теркан гӀала|Теркехь]] даиман бехаш бара паччахьан воеводаш, кхузах латтара йоккха тӀеман гарнизон, Ӏалашъдора тӀеман дӀадехкина герзаш а, дуург а. Кхуза иэхара Кавказдехьара посолаш, Къилбаседа Кавказера элий. [[Пётр I]] хетара, Къилбаседа Кавказо йоккха роль ловзор ю Российн тӀеман сийлалла ойуш а, Уллора Малхбалехь йохк-иэцар даржош а. Пётр I [[1722 шарахь]] [[Персийн тӀелатар (1722—1723)|Персийн тӀелата]] воьдуш сецна, дуккха а меттигерчу элашца къамелаш дича, Къилбаседа Кавказан къаьмнийн Российца экономикин а, политикин а, оьздангаллин а зӀаьнаш шоръяла юьйлира. 1722 шарахь оьрсийн Ӏедало [[Сулак (эрк)|Сулак]] хи чеккхенан 20 км лакхахь юьйгӀира Къилбаседа Кавказехь а, Хажар-хӀордйистехь а керла экономикин, административани центр хилла йолу керла ''[[Сийлахь ЖӀаран ГӀап|Сийлахь ЖӀаран]]'' гӀап. [[1735 шарахь]] иза дӀаяьккхира, оццу шарах кхоьллира [[ГӀизлар-гӀала]]<ref name="Ахмадов" />. XVIII бӀешо долалуш оьрсийн тептаршкахь нохчашна «чеченец» боху цӀе чӀагӀйо [[Чечан-эвл]]а цӀарах яьлла хила мегаш йолу<ref name="Ахмадов" />. Дуьххьала Российн пачхьалкхан юкъара стратегин чудогӀуш дацара Кавказан жигара чуэхар, Ӏалашо яцара Нохчийчоь Российх схьатохар: къамелаш дара оцу хенахь империн къилба доза хиллачу Теркан тӀехь «паргӀато» латторах. ТӀелата коьрта бахьана хилира Теркан тӀиера гӀазакхийн гӀалашна нохчий даиман тӀелетар. Оцу муьрехь оьрсийн Ӏедална гарца нохчий кхераме мостагӀий бара, церан лулахалло даиман а сингаттам латтабора пачхьалкхан дозанашна<ref name="Кудрявцев">[http://cyberleninka.ru/article/n/chechentsy-v-vosstaniyah-i-voynah-hviii-hix-vekov Кудрявцев А. В. Чеченцы в восстаниях и войнах ХVIII-ХIX веков // Вестник Евразии. 1999. № 1.]</ref>. 1721—1783 шарашкахь Нохчийчура «гӀовгӀане» къаьмнаш совцо оьрсийн эскарийн таӀзаран экспедицеш чуоьххуш лаьтта — уьш шайна тӀелетарна, Российн, номинально куьйга кӀелайолу нохчийн юкъараллаш шайна доладан, тӀехиттина болу гӀебартлойн а, гӀумкийн а эланаш бохург цадарна. Экспедицехь регулярни эскарш доцуш, дакъалоцу гӀазакхаш а, «къурд аьлла» къаьмнех гӀолмакхех, гӀебартлойх, ногӀех коьллина тобанаш а. Экспедицеш ягайора «гӀовгӀане» эвланаш, балабора церан бахархой Российн кӀела церан тайпанийн къаношка Российн байӀат дойтуш. Сий-доьналла долчу доьзалашкара аманаташ оьцу, уьш оьрсийн гӀопашкахь кхоба. Эскарийн къизалло кхоллабора бахархойн цабезам а, чӀирайекъа лаам а, цуьндела хан мелъели ситуацеш карлайовлара.<ref name="Кудрявцев" />. Ламанхойн гӀарадевлла тӀелетарш билгалдаьхна 1707—1708, 1722, 1732, 1757—1758, 1760, 1770—1774, 1783 шерашкахь. 1708 ш. нохчаша, [[ногӀий|ногӀаша]], [[гӀумкий|гӀумкхаша]], оьрсийн бевддалела гӀазакхаша башкир Мурат коьртехь а волуш айабелла, тӀелетта яьккхира [[Терки|Теркан гӀап]]. Российн эскарш айадалар охьатаӀийра, човйина Мурат йийсар вина вийра. 1732 ш. [[Чечан-эвл]]ан уллохь герзашца гулбелира 10 эзар гергга ламанхой, цара вийра нохчийн эла Хазболат, халлакйира полковник Кох куьйгаллехь волу российн тоба. 1757 шарахь Чечанара дӀасакхехьийтар «карзахбоху кехаташ», цара кхайкхам бора ломанхошка герз кечдар доьхуш ломанхойн латташна тӀелеташ болу оьрсашна доьхьало ярхьама. ГӀаттамна цхьа бахьана дара ломанхойн элий вовшех девнаш латтадарна аренашкара нохчий резацахилар. Цун дуьхьал 1758 ш. российн инарла Фрауендорф новкъавелира 5—6 эзар стаг волу эскарца Нохчийчу вагӀа. 22 апрелехь российн эскарш йоццу штурмаца схьалецира [[Хенакхаьлла]] Ӏин, амма тӀехьа, цхьа а аьтту цахилла, Фрауендорфан юхаверзавийзира [[ГӀизлар]]е, нийсса мукӀарло дира, гӀаттамхой «къар ца бели».<ref>[http://chechen.clan.su/index/vajnakhi_v_xvi_xviii_vv/0-16 Вайнахи в XVI—XVIII вв.]</ref>{{тешаме юй хьажа}}{{Хьост яц|24|4|2013}} XVIII бӀаьшера шолгӀачу декъахь дуьйна Российн империно керла гӀулчаш йоху Къилбаседа Кавказехь чӀагӀялархьама, цигара къаьмнаш къардархьама. Долийра тӀеман колонизацица — нуьцкъала кхалхийра идалан а, донан а гӀазакхий Кубань а, Терк а хиш тӀе. Оьрсийн эскаран куьйгалло югӀара гӀазакхийн станицаш а, юьрташ а аренан латташ тӀехь, ткъа ломан кӀажошкахь югӀара тӀеман гӀопаш. [[Мазалк]] гӀап кхолларца ([[1763 шарахь]]) оьрсийн эскаран куьйгалло [[Кавказан аса|Кавказан чӀагӀйина асан]] аьру фланг ян буьйлабелира, керла гӀапаш юьйгӀара: Екатериноградски (Малка хи тӀехь), Павловски (Кура хи тӀехь), Марьински (Золка хи тӀехь), Георгиевски (Подкумок хи тӀехь), Александровски (Томузловка хи тӀехь). [[1769 шарахь]] Екатерина II омарца (указца) Теркан тӀе дехьабехира идалан гӀазакхий, уьш ховшийра Мазалк гӀопанний гребенски гӀаланашний юккъахь Гуьлгане, Новр, Ищоре, Мекенски, Калиновски станицашкахь. Иштта Теркан аса дикка чӀагӀйира. XVIII бӀешеран 80-гӀа шерашкахь вовшен цабезамо а, динан бошхаллаша а Нохчийчохь кхоьллира «шариатан тобанаш», уьш оьрсашна дуьхьала а мохк мукъабаккхаран Ӏалашо йолуш яра, дуьххьала гайтира Кавказехь лозунг [[гӀазот]] — дин дуьхьа тӀом, пайдехьхилар. [[1785 шарахь]] нохчийн [[Алды]] юьртара Ӏуьно Ушурмас кхайкхийра ша [[имам]] ву, шен цӀе ю [[Шайх Мансур|Мансур]] аьлла<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Шейх-Мансур}}</ref>, шен къоман юкъахь «цӀена», «бакъдолчу» динан тӀе юхадерзар, аскетически исламе дерзар, исламаца ца догӀу ломанхойн Ӏадаташ, гӀиллакхаш бухдахар, уьш [[шариӀат]]ца хийцар, Ӏадаташ лелочарний, оцул тӀехьа керстачарна (кхечу динехь болу ламанхой), тӀаьххьара оьрсашна дуьхьал гӀазот («дела дуьхьа тӀом») кхайкхор. Боцачу муьрехь Мансур имам, шайх, цхьаболчара пайхӀамар хилар шуьйра тӀелецира, шегахьа дукха нах бехира Нохчийчохь хьов, уллохь йолу ГӀалгӀайчохь, ГӀебартчохь, ГӀумкехахь, Ломан ДегӀастанахь а. Нохчийчохь цӀеххьана маьждигаш, молланаш шарӀан суьдхой (къедий) алсамбевлира<ref name="Кудрявцев" />. Оьрсийн Ӏедало, динан-политикин гӀаттам шен орамехь халлакабан дагахь Алде «харц пайхӀамаран Ушурман» дуьхала ягӀийтира дукха йоккхайоцу тоба полковник Пиери куьйгаллехь волуш. Пиери аьтту байра: 1785 шарахь 6 июляхь, нохчийн кӀелон тӀенисйелла тоба шайерг халлакайира; ша Пиери кхелхира<ref name="ЭСБЕ" />. Цул тӀехьа ягӀана таӀзарин экспедицино Алди юрт ягоро шайолу Нохчийчоь меттахъяьккхира<ref name="Кудрявцев" />. Шайх Мансуран агӀорхьарчара цхьа могӀа тӀелетарш дира [[Кавказан аса]]н чӀагӀошна а, станицашна а. ЖамӀехь [[Мазалк]]ера [[БуритӀе]] кхаччалца йолу гарнизонаш Гуьржеха боьду некъ нохчийн агӀор тӀелетарх, къоланаш дарх ларбан а дедоцуш хилира. Оцу бахьанехь [[1786 шарахь]] хӀинцца йоьгӀна гӀопаш (Потемкин, Григориполь, Владикавказ) йитира, гарнизонаш араехира асанаш тӀе<ref name="ЭСБЕ" />. Нохчийчохь болабелла, гӀаттам [[1787 шарахь]] дукха чӀогӀа баьржира Къилбаседа-Малхбузан Кавказера адыгашна юкъахь а, Кубань дехьа а. Хункара, оцу шарахь [[Оьрсийн-хункаран тӀом (1787—1791)|тӀом болийра Российца]], Мансуран [[имам]] дарж тӀечӀагӀдира, гӀертара исламан байракх кӀелахь шайн тӀеман гӀуллакхаш ломанхойн гӀаттамхошца координации ян<ref name="Кудрявцев" />. Шайха Мансуран агӀорчаьрца а, царна гӀоьнна даьхкинчу османийн эскаршца а бечу тӀамо Российн дукха ницкъ дӀабаьккхира, дукха салтий халлак а хилира. Масех аьтту болуш тӀелатарш бахьанехь, ткъа коьртаниг — [[1790 шарахь]] 30 сентябряхь инарлас [[Герман, Иван Иванович|Германа]] хӀункаран-ломанхойн тобанан куьйгалхо хӀункара [[Паша (дарж)|паша]] [[Батал-бей]]на тӀехь, [[Кубань (эрк)|Кубань]] тӀехь толам баьккхира, ткъа Мансур шен тӀеххьарчу тобанашца къайлавелира [[Анапа]] гӀопахь. 1791 шеран 22 июняхь, [[Анапан штурм|российн эскарша Анапина штурм а йина схаяьккхича]], шайх Мансур човйина волуш, лецира йийсаре, и Соловецки килсе араваьккхинчохь велара<ref name="ЭСБЕ" />. Нохчийчохь гӀеххьа тӀом лагӀбелира, наггахь таӀзаран экспедицеш йогӀуш<ref name="Кудрявцев" />. == XVIII бӀаьшарахь — XIX бӀаьшеран юьххьехь нохчийн бахам == Ширачу заманах дуьйна нохчийн а, гӀалгӀайн а коьрта бахам латтлелор бара, лулара къилбаседакавказан къаьмнаш а санна. Лаьмнашкахь латталелор дукха къинхьегам оьшуш болх бара. Латта оханна кечдеш, иза мукъадаккха дезара кондарех, хьаннех, тӀулгех, нисдан дезара, гамаш тохаезара, хидиллархьама татолаш далодезара. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломан кӀошташкахь терхьийн латталелор дара. Аренашкахь а, лаьмнашкахь а беха нохчий, гӀалгӀай, дукхах берш экстенсивни латталелош бара, гӀелделла оханан латта хийца а хуьйцуш. Цул сов, шайолу Къилбаседа Кавказехь санна, Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломан кӀошташкахь тархаш долчу дакъош тӀе латта кхоьхьура кхечу дакъош тӀиера<ref name="Ахмадов" />. Хидиллар лаьмнашкахь лелийна ца Ӏаш, аренашкахь а леладора. Лаьмнашкахь терхьашна хидуьллура тӀедалош долу карсолашца. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а аренашкахь ламанхоша охьадоьду хиш тӀиера татолаш даладора, юкъалхоьттича царна чухула дӀадийна дакъош тӀе хи хецара<ref name="Ахмадов" />. Акъарийн Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а XVIII бӀаьшо латталелоран айам болуш мур хилира, иза коьрта отрасль хилира. Оцу хенахь вайнах хьеначу акъарийн латташ тӀе кхелхина бевлира, и бахьана долуш бахамлелоран амалаш хийцаелира. Аренашка охьахевшина нохчий а, гӀалгӀай а бӀоболарца юкъаэхара йохкэцаран-экономикин Российца а, лулара къилбаседакавказан къаьмнашца а йолу зӀаьнашна. Оцу холехь аллсама болчу бахархойн бахаман коьрта отрасль латталелор (ялталелор) хуьлу. XVIII бӀашо чекхдолуш, XIX бӀаьшо долалуш акъарийн Нохчийчоь хуьлу бепиг латториг Къилбаседа Кавказан ломан юкъараллашан хилла а цаӀаш, иза арадоккху дозанал дехьа а. Ялтакхиор даьржа гуттар а гена къилбаседехьа, шорлора Теркан аьру бердан а, лахенашкара а деса латташ бахьанехь. Нохчийн а, гӀалгӀайн а юьртийн ялтан бахам айабалар гойту оцу юьрташкахь алссам хинхьераш а, куьйгахьераш а хиларо. Оьрсийн гӀопех а, тӀеман форпостех а, лаьтташйолу Кавказан чӀагӀйина аса хилира юьртабахаман дуург, цхьацца меттигерчу пхьераш йина хӀуманаш юхку меттиг. Оцо тайна хьал кхоллара ялташдер шордан, ассортимент а, кхио культураш алсамъяха а. Ломан а, акъарийн а бахархошна юкъахь къинхьегам бекъало. Иштта, лаьмнашкахь беха вайнах, акъарийн бахархошкара ялта оьцуш даьхий леладора<ref name="Ахмадов" />. Акъарийн Нохчийчохь а, ГӀалгӀайчохь а дукхахдерг кӀа а, борц биера, ткъа лаьмнашкахь — мукх, сула, кӀа диера. Лакхалаьмнашкахь кхиабора мукх; лаьмнашкахь — бӀаьста дуй кӀа а, мукх а; ломан кӀажошкахь а, уллорчу акъареш тӀехь а — хьаьжкӀаш, ткъа екъа аренашкахь — борц. XVIII бӀашарахь — XIX бӀаьшо долалуш Нохчийн а, гӀалгӀайн а, кхечу Къилбаседан Кавказан къаьмнийн санна, борц уггара яьржина, лакхара барамехь ялташ лун арелелоран культура яра. ХьаьжкӀех лаьцна аьлча, уьш XVIII бӀаьшарахь лелайора массо а акъарера нохчаша а, гӀалгӀайша а, ткъа XIX бӀаьшо долалуш ломан кӀошташкахь кхочий, иза хуьлу уггаре а яьржина культура. Цул сов, ламанхоша дӀайиера беттанаш чохь йолу горох, кхоьш, кӀомал, тонка, кхин а кхиайора наьрсаш<ref name="Ахмадов" />. Вайнехан шолгӀа латталелорал тӀехьа мехалла долуш дара даьхнийлелор, дукхахдерг йаккхий маьӀаш йолу даьхний. Даьхний белхан ницкъ а бара — охана дора, латта тодора, мохь а, адамаш а дӀасакхехьара, кхин тӀе латтатодан кхош, гамаш а латтайора. Ламанхойн коьрта белхан дохна стерчий дара. Царал сов, вайнаха гомаш лелайора, къаьсттина акъарехь. Ломан даьхний меттигера хӀу долуш дара — лоха а долуш, кӀезгапайден а долуш, хӀунда аьлча буьрса климат, бецан къоьлла, Ӏан заманахь лаьмнашках цатоьу йол, селекции яцара. Амма ломан даьхний юург хоьржуш дац, чӀогӀа хаза меттигерчу хьолех дула. Меттигерчу бежнаш шура кӀезгалора, амма иза лакхара хьоналла йолуш яра. Шурех даьтта а, нехча а йора. ЧӀогӀа мехала дара даьхнийн некъ, цунах мачаш йора, говран гӀирс бора: дуьста, архаш кхин а. Дахнийн маӀашах вайнаха маккхарчий дора арсашна, шаьлтанашна, таррашна, кхин а кхечу даьӀахках ечу хӀумнашна а. Даьхний механ бустам бара, йохк-эцарехь, урдо луш, чӀиран гӀуда луш, лазийча, сийсазваккхача луш болу мах а бара<ref name="Ахмадов" />. Вайнахан юкъахь лаьмнашкахь (лакхахь) а, акъарехь (лома кӀажехь) а даьхнийлелоран кхиамаш цхьабосса бацара. Иштта, масала, лаьмнашкахь алсам леладора жаш: уьстагӀий, гезарий. Стерчий кхобура аренан белхашна иэшарна, мах лакхара а бара церан. Ломанхой акъари тӀе охьакхелхича даьхнийлелор даьржира Соьлжан а, Теркан а йистехула ГӀизлара кхаччалц. Акъарийн дежийлаш лелайора лаьмнашкахь бехачу нохчаша а, гӀалгӀаша а — аьхкенан беттанашкахь даьхний лаьмнашкахь дажадора, ткъа йисанчу ханна уьш акъари тӀе лахкара. Даьхний дӀасадоху бахаман системо хьекъалца дежийлаш кхоадора, кхин тӀе аренашкара, ломан кӀожера, ломара Ӏаламан асанийн климат хьекъалца лелайора. Кавказхьалхара аренаш чӀогӀа мехала дежийлаш дара бӀаьста а, гурахь а, Ӏай а. Иштта луо кӀезга долу довхачу Ӏаьн муьрехь даьхнаша луон кӀелара буц яара декабрь кхаччалц. Ломан дежийлаш дукха хьолахь лахахь Ӏашволу хьалдолчу даьнийлелорхойн долахь хилара, церан лаьмнашкахь даьхнашна шайнна кечдина дежийлаш хуьлура — ''Ӏалара'' олуш. Даьхний Ӏаьнера даха ломанхой-даьхнийлелорхоша йол кечйора, иза чӀогӀа хала а, кхераме а болх бара<ref name="Ахмадов" />. Нохчийчуьра а, ГӀалгӀайчуьра а ламан бахархойн даьхнийлелор оцу муьрехь алсамдаьллехь а, дебба дӀа цадахара уьш дежийлаш а, йол хьакха ирзуш а тоьуш цахиларна. Ламанхой акъари тӀе охьакхелхинчул тӀехий бен ца хилара аьтту деса дежийлаш карадерзо а, даьхний дебо а. Цуо аьтту бора сов жижиг, шура, даьтта, нехча, кхин даарш, цул сов неӀ а, тӀаргӀа а. Даьхнийлелоран кхиамаш хилча алсамдовлура стерчий, тӀаккха киамаш хуьлура латтлелорехь. Даьхнийн хӀу тодархьама нохчаша а, гӀалгӀаша а бежний, уьстагӀий иэцара луларчу къилбаседакавказан къаьмнашкара а, теркан а, гребенски а гӀазакхашкара<ref name="Ахмадов" />. Уггара а шира долчу даьхнийлелорцаний цхьана могӀара, беркате а, кхиам болуш а бахаман отрасль яра нохчийн а, гӀалгӀайн а уьстагӀийлелор. УьстагӀашна тӀехь Ӏуьнал кӀезга дезара, бежнашна тӀехь чулла а, хӀоъ хоьржуш дацара, уьш ломан басеш тӀехь а дажадора. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а хьолехь уьстагӀий леладора ломан кӀажошкахь, акъарехь, ломахь а, лекхаломахь а. Нохчаша а, гӀалгӀаша а акъари тӀиера ломанхошца, луларчу къаьмнашца уьстагӀий хуьйцура бамбийн кӀадешца, басмашца, кисешца, цӀестан а, эчиган а пхьегӀашца, бахаман гӀирсашца, туьханца, ялтийца, кхин дӀа а. Оцу муьрехь чӀогӀа даьржинера чергазийн а, гӀолмакхийн а хӀуьн уьстагӀий. Оьрсийн мухажирашкара теркан а, гребенски гӀазакхашкара схьаэцна, нохчаша а, гӀалгӀаша а леладора муьжгийн уьстагӀий, мелла а дорах долу аренан уьстагӀий а. Цул сов, ламнашкахь а, акъарехь а нохчаша а, гӀалгӀаша а дукха гезарий лелайора<ref name="Ахмадов" />. Бахаман коьрта отрасльца — латталелор, даьхнийлелор — доккха гӀо дара нохчийн а, гӀалгӀан а экономикин гӀоьн отраслаш: бошмашлелор, накхаршлелор, чӀарлацар, тонкалелор, таллалелар, ломан промысль, кхин дӀа а. == XIX бӀешо. Нохчийчоь Российн импери юкъахь == 1804 ш. нохчийн, [[гӀалгӀай]]н, [[хӀирий]]н, гӀебартлойн цхьана герзашца гӀаттам хилира российн Ӏедалан дуьхьал, иза «тӀеман куьгаца» охьатаӀийра. 1807 ш. инарла Булгаков халла ларавелира кӀизчу тӀамехь Хьенакхаьллан чӀижехь ламанхошца. Нохчийн эвланаш берта яло аьтту белира некълуш, нохчийн къаношна ахчана совгӀаташ деш. [[Кавказан тӀом]] болуш, инарла [[Ермолов, Алексей Петрович|Алексей Петрович Ермолов]]с омар делира Соьлжан асан чӀагӀонаш йуогӀа аьлла, иза кхочуш дира [[1817]]—[[1822]] шерашкахь. Иштта, кхоллаелира йоккха оьрсийн жам1ат таханлера Нохчийчоьнан дозана т1ехь. [[XIX бӀешо]] чекхдолуш лаьттан доладаран хеттарш ира хуьтту хӀокху махкан бахархойн. Теркан гӀазакхий, шуьйра аренаш а, ломан т1екхачале дуьйшдолу латта а шайн долахь долуш, дукхахдерг иза мехах лелуо нохчийн ахархошка дӀалора, амма цадохкара царна<ref name="Shambarov">{{cite book|last=Шамбаров |first=Валерий |title=Казачество: История Вольной Руси|publisher=Алгоритм Экспо, Москва |date=2007 |isbn=987-5-699-20121-1}}</ref>. Нохчийчоьнан бахархойн терахь дуккха а кӀазгделира Кавказан тӀом а, нохчий [[Хункар-мохк]] дӀакхалхар бахьанехь. ТӀом чекхбаьлчи цхьа могӀа нохчийн гӀаттамаш хилира. 1860 ш. герзашца гӀаттам хилира ломан Нохчийчохь, латтан къоьлла алсама йолчохь. Иза кӀизаллийца охьатаӀийра, цхьа могӀа эвланаш ягийра. 1864 ш. Ӏаьн заманахь масех эзар зикр олу [[муридаш]] гулбелира [[Шела]]н гӀопехь, российн Ӏедало лаьцна волу [[шайх]] Кунта-Хьаьжа араваккха бохуш. Шайна жоп ца делчи, уьш тӀелетира шаьлтанаш а, тарраш а бен доцуш, молхан тоьпаш оьшуш яц аьлла охьа а кхийсина. Российн эскарш дӀасалаьхкира уьш тоьпаш етташ. 1877 ш. [[Оьрсийн-хӀункарийн тӀом (1877—1878)|оьрсийн-хӀункарийн тӀом]] бахьанехь [[Нохчийчура а, Дег1астанера а 1877 шеран гӀаттам|Нохчийчохь а, ДегӀастанехь а боккха гӀаттам хилла]], иза а къизаллийца охьатаӀийра<ref>[http://chechen.clan.su/index/chechnja_vo_vtoroj_polovine_khikh_nachale_khkh_v/0-22 Чечня в конце ХIХ начале ХХ вв.]</ref>. ХIХ бӀешеран 60—70-гӀий шарашкахь Нохчийчохь кхоьллина дуьххьарлера светски ишколаш нохчийн берашна. 1868 ш. арахецна дуьххьарлера нохчийн маттахь йолу абат. 1896 ш. дӀайиллина Соьлжа-гӀалин училище. ХIХ бӀешо чекхдолуш буьйлабелла промышленни маьхкдаьтта даккха. 1893 ш. Соьлжа-гӀала Российн центрца вовшехтессаболу цӀерпошт некъ биллина<ref name=autogenerated4 />. == Россиехь Революци а, Граждански тӀом а == 1917 шарахь [[Февралан революци]] тоьллачул тӀехьа Соьлжа-гӀалахь коьллира Граждански комитет, ткъа шолгӀачу дийнахь гӀалахь коьллинера Соьлжа-гӀалин белхалойн, салтийн, гӀазакхийн депутатийн совет. 27 мартехь Соьлжа-гӀалахь хилира Нохчийн гулам, цигахь хаьржира Нохчийн къоман совет<ref name="Хронос">{{cite news | title=Чечня: от революции до депортации, 1917 - 1944 годы|publisher=ХРОНОС| url=http://www.hrono.ru/sobyt/1900sob/1917chech.php | lang=ru}}</ref>. Аьхка нохчийн тобанаш тӀелиетара Бури-гӀалин цӀерпошт некъан Соьлжа-гӀала — [[Хаси-Эвл]] декъан тӀехь, ткъа сентябрехь Соьлжа-гӀалара российн армийн регулярни дакъош арадаьхчи нохчийн тобанаш тӀелиета йолаелира маьхкдаьттан промыслашна, уьш дага а деш<ref name="Хронос"/>. Уьш раж а хилла халлакйеш тӀелиетара немцойн колонешан, оьрсийн бахамашна, кӀотаршна, юьрташна, Хасу-юртан а, цуьнца дозанца йолчу округийн слободашан (яккхий юьрташна гонахьара кегий юьрташ). 29-30 декабрехь буха хӀума цадуьтуш халлакйина, ягийра Кахановски а, Ильински а станицаш<ref name="Демоскоп ">{{cite news | title=У истоков советской депортационной политики: выселения белых казаков и крупных землевладельцев (1918-1925)|publisher=[[Демоскоп Weekly]] | url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0147/analit01.php#4|author=Павел Полян | lang=ru}}</ref>. 1917 шеран гурахь [[Соьлжа-ГӀала]]хь тӀом тасабелира Германан тӀемера цӀаеанчу [[Акха дивизи|Кавказан къаьмнийн дивизера]] Нохчийн дошлой полкан а, [[теркан гӀазакхий]]н а, тӀехало Соьлжа-гӀалара нохчийн бахамаш халлакбар а йолуш. Цун доьхьала кхоьллира Нохчийн къоман совет коьртехь шайх [[Арсанов, Дени|Арсанов Дени]] а волуш. Соьлжа-гӀалех гуолаьцна гӀап хилира, маьхкдаьтта даккхар промыслашкахь сецира.<ref>[http://archive.svoboda.org/programs/cicles/civilwar/civilwar.20000702.asp Передача «Радио свобода» «Гражданская война на землях Чечни»]</ref> 1917 ш. декабрехь Кавказан къаьмнийн дивизера нохчийн дакъош дӀалецира Соьлжа-гӀала. 1918 ш. январехь [[Буро-ГӀала]]р [[ЦӀен гварди (Росси)|ЦӀен гвардийн]] тобанаш доладан долийра Соьлжа-гӀалин тӀехь, гӀалара Ӏедал [[ТӀеман-революционни комитет]]ан карадахара. 1918 ш. мартехь [[ГӀойтӀахь]] Нохчийн къоман гуламо хаьржира ГӀойтӀийн халкъан совет (председатель Т.Эльдарханов), [[Советан Ӏедал]] къобалдар дӀа а хаийтара. 1918 ш. майхь Соьлжа-гӀалахь хилира III Теркан къомийн гулам<ref name="Хронос"/>. 1918 шо юккъе даханчу хенахь ломан къаьмнаш инарла [[Деникин]]ан [[Шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]ца Ӏиттаделча, ламанхой вовшехкхета буьйлабелира [[жӀай]]н шайхан [[Узун-Хаьжин]] гонаха. Узун-Хаьжас жимачу тобанца дӀалецира [[Виедана]] эвла, цу чохь чӀагӀвелла тӀом кхайкхира Деникине. 1919 шарахь сентябрехь Узун-Хаьжас [[Къилбаседа-Кавказан эмират]] кхоллар кхайкхира<ref name=autogenerated3>[http://daymohk.org/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=20219 Дата Туташхиа. От Узун-Хаджи Салтинского до Шамиля Веденского. Часть 5] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304053222/http://daymohk.org/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=20219 |date=2016-03-04 }}</ref> 1918 шарахь 11 августехь теркан кӀайнгӀазакхий 12 эзар стаг гергга [[Бичерахов, Лазарь Фёдорович|Л.Бичерахов]] куьйгаллехь а волуш Соьлжа-гӀала дӀалаца хьаьжира. ГӀалин гарнизоно юхатуьйхира уьш, амма цул тӀехьа [[Соьлжа-гӀала ларъяр (1918 г.)|гуо лецира Соьлжа-гӀалина]]. ГӀала ларъян большевикаш вовшехтуьйхира 3 эзар стаг гергга йолу тоба, оцу тобанахь бара гӀалийн гарнизонан салтий, лулара юьрташкара ломанхой, гӀазакхийн уггара къиен дакъа. Царна тӀехь куьйгалла шена тӀелецира гӀалин гарнизонан куьйгалхочо [[Гикало, Николай Фёдорович|Н. Ф. Гикалос]]<ref>{{книга |автор = А.Г.Мерников, А.А.Спектор |заглавие = Всемирная история войн |издательство = Харвест |год = 2004 |страницы = 375 |isbn = 985-13-1779-9, УДК 355.4 ББК 68.4 В 85 }}</ref>. [[Орджоникидзе, Григорий Константинович|Г. К. Орджоникидзес]] а, М. К. Левандовскийс а дакъалоцуш кхоьллира цӀен гӀазакхийн кхоъ тоба 7 эзар стаг гергга шен куьйгаллехь А. З. Дьяков а волуш, уьш октябрехь дуьйна кӀайгӀазакхашна тӀехьашхула тӀелиета буьйлабелира. 12 ноябрехь цхьанне тӀелетта гӀалачура гуонехь болчара а, Дьяков куьйгаллехь волчу цӀечу гӀазакхаша а кӀайнгӀазакхийн дуьхьало сацийра, Соьлжа-гӀалийн гуо баьстира<ref>Там же.</ref>. 1919 ш. февралехь Соьлжа-гӀалийчу делира инарла [[Врангель, Пётр Николаевич|П.Врангелан]] [[Кавказан эскар (ВСЮР)|Кавказан шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]. Оцу баттахь цӀерапошт некъаца Соьлжа-гӀала кхечира [[Порт-Петровск]]ера [[Йоккхабритани|британийн]] эскаран шалон. 1919 ш. мартехь Соьлжа-гӀалахь болхбан болабелира Теркан гӀазакхийн Боккха Гуо. 1919 ш. сентябрехь Соьлжа-гӀалина тӀелетира нохчийн Советан Ӏедалехьа болу гӀаттамхой [[Шерипов, Асланбек Джемалдинович|А.Шерипов]] куьйгаллехь а волуш. ТӀамехь Воздвиженски юьрта уллохь А.Шерипов вийра, амма 1919 ш. октябрехь гӀаттамхойн «ПаргӀатонан Эскаро» дӀалецира Соьлжа-гӀала<ref name="Хронос"/>. 1920 ш. мартехь [[РККА|ЦӀен эскаран]] дакъой чоьхьадевлира Соьлжа-гӀала<ref name="Хронос"/>. Узун-Хаьжа велира, цуьнан правительство «дӀасахецар» кхайкхийра<ref name=autogenerated3 />. == Советийн Нохчийчоь == === Нохчийчоь 1936 шо тӀедалие === 1920 ш. ноябрехь Теркан областан халкъий Гуламо кхайкхийра [[Ломан АССР]] кхоллар столица [[Буро-ГӀала]]хь а йолуш, юкъахь ялх административан округца, царех цхьаъ яра [[Нохчийн халкъан округ]]. Иштта кхоьллира Ломан АССР юкъахь [[Соьлжан гӀазакхийн округ]].<ref>[http://www.hrono.ru/chechen.html Чеченская хроника за все века]</ref> [[Российра граждански тӀом|Россиехь граждански тӀом]] болуш нохчийн яккхий юьрташкара масех оьрсийн слобода, кхин тӀе Соьлжийн тӀиера гӀазакхийн станицаш халлакйира нохчаша а, гӀалгӀаша а, церан бахархой байира. Советан Ӏедална гӀо оьшура ломан къаьмнашкара, Деникинан [[Шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]на а, цунна тӀетевжина болчу гӀазакхашна а доьхьала, нохчашна «совгӀатна» дӀаделира Теркан-Соьлжийн хинюкъан цхьа дакъа<ref>Бугай Н. Ф., Гонов А. М. Кавказ: народы в эшелонах (20‑60‑е годы). М., «Инсан», 1998. с. 86</ref>. 1920 ш. сентябрехь Нохчийчоьнан а, къилбаседа ДегӀастанан а ломан кӀошташкахь совета Ӏедалан дуьхьала гӀаттамаш буьйлабелира, царна хьалхавелира [[Гоцинский, Нажмудин|Нажмудин Гоцински]] а, имам Шамилан кӀентан кӀант — [[Саид-бей]] а. ГӀаттамхоша масех кӀирнах каралецира дукха кӀошташ. Нохчийчоь гӀаттамхойх мукъаяккха Советан эскаран аьтту цабелира 1921 ш. мартехь бен<ref name=autogenerated2>[http://bg-znanie.ru/article.php?nid=7923 Вооружённые конфликты и антитеррористические операции в Чечне и Дагестане (1920-45)]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[1922 шарахь]] 30 ноябрехь<ref name="Объединение">{{cite news | title=Чеченская Республика|publisher=wwhp.ru| url=http://wwhp.ru/chech.htm | lang=ru}}</ref> Нохчийн халкъан округах [[Нохчийн автономни область]] йира. 1929 шеран юьххьехь Нохчийн АО тӀетуьйхира [[Соьлжан г1азакхийн округ]]<ref>{{cite news | title=ИЗМЕНЕНИЕ АДМинистративанО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОГО ДЕЛЕНИЯ РОССИИ ЗА ПОСЛЕДНИЕ 300 ЛЕТ| author=С.А.ТАРХОВ |publisher=geo.1september.ru| url=http://geo.1september.ru/2001/21/1.htm | lang=ru}}</ref> а, Соьлжа-гӀала а, хьалха шен башха статус хиллайолу<ref name="Ичкерия"/>. 1923 ш. бӀаьста нохчаша инкарлойира меттигера советашка болчу харжамашна, цхьайолчу юьрташкахь халлакйира харжаман меттигаш, бахьана дара центральни органаш харжамашкахь шайн векалш кочабохка гӀертарна. Карзахбевлларш охьатовӀо меттигера жигархойн тобанашца чӀагӀйинайолу [[ЧГ1ХК]]ан дивизии яхийтира. Карзахбевлларш совцийра, амма Нохчийчоьнан дозанца йолу кӀошташна тӀелетара шайн Ӏалашо къоланаш дар, даьхний дӀадигар йолуш. Оцунца цхьана аманаташ лецара, [[Шуьйта]] гӀопа герзаш деттара. Цуьндела 1925 ш. августехь-сентябрехь рогӀера, йоккха масштабан эскаран операци йира халкъера герз дӀадоккхуш. Оцу операцехь лецира Гоцински. 1929 ш. дукхаха болу нохчаша Ӏедалан бепиг цадала доьхьало йира. Цара бахара, бепиг гулдар сацадие, герз дӀа а даккхий Нохчийчуьра араваккха массо а бепиг гулдийриг. Иза бахьанехь эскаран а, подразделенийн а оперативни группо [[ЭПОГ (ОГПУ)]] 1929 ш. 8-28 декабрехь йира эскаран операци, жамӀаш дара — [[ГӀойтӀа]]хь, [[Шела]]хь, [[Саьмби (эвлахь)|Саьмбихь]], [[Бена]]хь, [[ЦӀоьнтара]]хь, кхечу юьрташкахь а халлакйира герзаца йолу тобанаш. Амма Советан Ӏедална дуьхьалболчара чӀагӀдира шайн Ӏазап партийни-советан жигараллан, советашна дуьхьала кхин а йоккхачу масштабехь болх болийра. Оцу бахьанехь 1930 ш. мартехь-апрелехь йира керла эскаран операци, цуо лагӀйира Советийн Ӏедалан мостагӀийн жигаралла, амма дукха ханна дацара иза. 1932 шо долалуш Нохчийчохь [[коллективизаци]] яр бахьанехь масштабни гӀаттам хилира, оцу юкъахь дакъа лецира ТеркантӀиера гӀазакхийн станицашкара оьрсийн бахархойн алсама долу декъо а. И гӀаттам охьатаӀийра 1932 ш. мартехь, нах шайн эвланашца цхьаьна Къилбаседа Кавказера ара а бохуш<ref name=autogenerated2 />. 1934 шеран 15 январехь<ref name="Объединение"/> Нохчийн автономин область вовшехтуьйхира [[ГӀалгӀайн автономин область]]ца, царех [[Нохч-ГӀалгӀайн автономин область]] йеш. НГӀАССРан Ӏедалан органашкахь оьрсий алсама бара, оьрсийн бахархой дукхах болуш яккхий гӀаланаш ([[Соьлжа-г1ала]], [[Гуьмсе]]) хилар бахьанехь<ref name="Tsutsiev">{{Книга:Цуциев:Атлас этнополитической истории Кавказа (1774-2004)}}</ref>. === Нохч-ГӀалгӀайн АССР === {{main| Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистически Республика}} [[1936 шарахь]] 5 декабрехь областах Автономни Советийн Социалистически республика йира. Нохчийчохь Советан Ӏедална герзаца йен доьхьалонаш лаьттира 1936 шо кхаччалц, ткъа ломан кӀошташкахь — 1938 шо кхаччалц. 1920—1941 шерашкахь Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а латта тӀехь шаберигге а 12 герзашца болу боккха гӀаттам (дакъалаьцнарш бара 500-5000 тӀемло) а, 50 сов хирболуш жима гӀаттам а хилира. 1920—1939 шерашкахь [[БАЦ1Э (РККА)]] а, [[СССР-н ЧГ1М (МВД) чоьхьара эскарш|чоьхьара эскарийн]] а тӀеман дакъош юкъара, гӀаттамхоша байина халлак вира 3564 стаг.<ref name=autogenerated2 />{{dead link}} 1940 шеран январехь Нохчийчохь болабелира [[Исраилов Хьасанан гӀаттам|Советан Ӏедална дуьхьал герзашца карахь керла гӀаттам]] куьйгаллехь [[Исраилов, Хьасан|Исраилов Хьасан]] волуш. === Боккха Даймехкан тӀом === {{main|Нохчийчоь Боккха Даймехкан тӀеман заманахь}} == Нохчийн Республика == === «Нохчийн революци» === 1990 шарахь аьхка нохчийн интеллигенцийн юкъара гӀарабевлла болу наха кхайкхам бира Нохчийн къоман гулам бан беза, юкъадиллинарг къоман оьздангалла, мотт, гӀиллакхаш, истории карлаяккхар<ref name="Ичкерия"/>. 23—25 ноябрехь Соьлжа-гӀалахь дӀабаьхьира Нохчийн къоман гулам, цигахь хаьржира Кхочушдаран комитет коьртехь председатель инарла-майор [[Джохар Дудаев]] а волуш<ref name="Мемориал"/>. 27 ноябрехь Нохч-ГӀалгӀай АССР-н Лакхара Совето Кхочушдаран комитет тӀетаьӀна, адамаша яккхий акцеш яр бахьанехь тӀеийцира Нохч-ГӀалгӀай Республикин пачхьалкхан суверенитетан Деклараци<ref name="Ичкерия"/>. 1991 шарахь 8-9 июнехь хилира Хьалхарчу Нохчийн къоман гуламан 2-гӀа сесси, цуо кхайкхийра шеш [[Нохчийн къоман Халкъанюкъара конгресс]] хилар. Сессийно барт бира НГӀАССР-н Лакхара Совет дӀаяккха а, [[Нохчийн Республика Нохчийчоь]] кхолла а, ткъа Д.Дудаев коьртехь волу Кхочушдаран комитет цхьана ханна Ӏедалан орган йита<ref name="Ичкерия"/>. [[Августан путч|1991 шеран 19-21 августехь хилла хиламаш]] республикера политически хьолан катализатор хилира. 19 августехь [[Вайнехан демократически парти]]йн жигараллийца Соьлжа-гӀалийн юккъерачу майданехь йолаелира митинг российн куьйгалхошкахьара, амма 21 августал тӀехьа цуьнан лозунгаш ''«путчисташна гӀодарна»'' Лакхара Совет дӀаяккхар йара шен председательца, кхин а парламенте керла харжамаш бар а<ref name="Верховный совет">{{cite news | title=Чечено-Ингушетия: кунаки Ельцина взяли власть| author=ГРИГОРИЙ Ъ-ЗАЙЧЕНКО|publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=cd0e618f-d047-4f3b-bf5b-1eadfa19ec07&docsid=738| date= 09.09.1991 | lang=ru}}</ref>. 1-2 сентябрехь НКЪШХК (ОКЧН) 3-гӀа сессийно кхайкхийра Нохч-ГӀалгӀай Республикин Лакхара Совето шайн декхарш охьадехкина шадолу Ӏедал Нохчийчоьнан латта тӀехь НКЪШХК Кхочушдаран комитетан караделла<ref name="Ичкерия">{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ| author=Тимур Музаев|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/oct_97/chechen.html | lang=ru}}</ref>. 4 сентябрехь дӀалецира Соьлжа-гӀалин телецентр а, Радион цӀа а. Соьлжа-гӀалин кхочушдаран комитетан председатель волу Дудаев Джохара дӀабийшира кхайкхам. Кхайкхамо бахара республикин куьйгалхой ''«зуламхой, кхаъоьцурш, хӀазналаьчкъораш'' бу, хаам бира ''»5 сентябрехь дуьйна демократически харжамаш хиллалц республикера Ӏедал кхочушдаран комитетан а, кхин йолу демократически кхолламийн карадоьду"''. Цунна дуьхьала Лакхара Совето кхайкхийра 5 сентябрехь буьсана 12 сахьт даьлчхьана 10 сентябре кхаччалц Соьлжа-гӀалахь чрезвычайни хьал хир ду аьлла, амма оцу юкъа ялх сахьт даьлчи Лакхара Советан Президиумо дӀадаьккхира чрезвычайни хьал<ref name="Верховный совет"/>. 6 сентябрехь Нохч-ГӀалгӀайн АССР Лакхара Советан председатель волу [[Завгаев Докка]] даржера дӀавелира, {{хьост яц 2|а и. о. председателя стал председатель Верховного Совета РСФСР [[Руслан Хасбулатов]]|15|11|2015}}. Масех де даьлча 15 сентябрехь хилира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин Лакхара Советан тӀаьххьара сесси, цигахь барт хилира Лакхара Совет дӀасахецар тӀехь<ref name="Ичкерия"/>. Керла Ӏедал хотталца кхоьллира Ханнайолу Лакхара совет (ХЛС), 32 депутатех лаьтташйолу<ref name="ВВС">{{cite news | title=Чечено-Ингушетия провозгласила независимость от России и Союза | author=АНДРЕЙ Ъ-ОЙХОВИКОВ, ЛЕВ Ъ-СИГАЛ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=a1ab6f0a-3a5c-437e-b6ac-5958958323e6&docsid=1097| date= 14.10.1991 | lang=ru}}</ref>, председатель хилира НКЪШХК-н Кхочушдаран комитетан председателан гӀовс волу Ахмадов Хьуьсайн<ref name="Ичкерия"/>. НКЪШОКЧН кхоьллира Къоман гварди куьйгаллехь «Исламан некъ» партийн корта Кантемиров Беслан волуш<ref name="ВВС"/>. Октябрь болалуш НКЪШХК Кхочушдаран комитетан агӀорболчарний (Ахмадов коьртехь волуш) царан дуьхьалболчарний юкъахь (Чернов Ю. коьртехь волуш) дар-дацар хилира. 5 октябрехь иссаннах ворхӀаммо барт бира Ахмадов дӀаваккха, амма оццу дийнахь Къоман гвардис ХЛС болхбешдолу Профсоюзан цӀа а, республикин ПКХК-н (КГБ) гӀишло а дӀалецира<ref name="Ичкерия"/>. Цул тӀехьа цара лецира республикин прокурор волу Пушкин Александр<ref name="ВВС"/>. ШолгӀачу дийнахь НКЪШХК-н Кхочушдаран комитето ''«кӀелдахуьла тешанбехке белхаш барна»'' дӀасахийцира ЛХС, церан декхарш ''«ша йолу Ӏедалан бакъонаш йолуш Ӏедал кхоллалц болу муьран революционни комитетан»'' тӀедехкира<ref name="Ичкерия"/>. РСФСР-н Лакхара Советан Президиумо омар дира Дудаевгхьарачаьрга 9 октябрехь буьйса юккъеягӀалие герз охадилла аьлла. Амма НКЪШХК-н Кхочушдаран комитето и омар ''«колониальни политика бӀаьшерашшана кечйина дуьненанюкъара масштабан харцо ю»'' аьлла, [[г1азот]] кхайкхийра, 15 шарера 55 шо кхаччалц волчо герзаш схьаиэцар дийхира<ref name="ВВС"/>. === Дудаевн Ӏедал === 1991 шеран 27 октябрехь Нохчийчохь президентан харжамаш хилира, толам баьккхира Дудаев Джохара, 90,1 % харжамхочо кхаж а тесна<ref name="Мемориал">{{cite news | title=ХРОНИКА ВООРУЖЕННОГО КОНФЛИКТА | author=А.В.Черкасов и О.П.Орлов |publisher=[[Мемориал (организация)|Мемориал]]| url=http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/itogi/xp90.htm | lang=ru}}</ref>. 1 ноябрехь Дудаевс омар даьккхира «Нохчийн Республикин суверенитет кхайкхайарх»<ref name="Тишков">{{книга |автор = Тишков В.А. |заглавие = Общество в вооруженном конфликте: этнография чеченской войны |ссылка = http://books.google.ru/books?ei=A4PnTqHmKoqq8QOCo6D3CQ&ct=result&hl=ru&id=dGppAAAAMAAJ&dq=%D0%A3%D0%B6%D0%B5+1+%D0%BD%D0%BE%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F+%D0%B1%D1%8B%D0%BB+%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD+%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B7+%D0%94%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0+%22%D0%9E%D0%B1+%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%B0+%D0%A7%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D1%80%D0%B5%D1%81%C2%AD%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%E2%80%9D&q=.#search_anchor |издательство =Наука |том = |год = 2001 |страницы = 213 |isbn = 5020087556, 9785020087552 }}</ref>, ткъа 2 ноябрехь РСФСР-н халкъан депутатийн гуламо къобал ца бира лакхарчу пачхьалкхан Ӏедале (Лакхара Совет) а, республикин Президентан а харжамаш<ref>[http://poisk-zakona.ru/267739.html Постановление Съезда народных депутатов РСФСР от 02.11.1991 № 1847-I. Портал юридических консультаций<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170818133824/http://poisk-zakona.ru/267739.html |date=2017-08-18 }}</ref>. 8 ноябрехь РСФСР-н президент [[Ельцин Бориса]] куьг яздира Нохч-ГӀалгӀайчохь чрезвычайни хьал хотторан омар тӀехь. 10 ноябрехь НКЪШХК-н кхочушдаран комитето кхайкхам бира Российца йолу юкъаметтигаш дӀахадайие, ткъа [[Москох]]ах «къоьллин зона» йие аьлла. ШолгӀачу дийнахь [[РСФСР Лакхара Совет|РСФСР-н Лакхара Советан]] сессино чекх ца далийтара чрезвычайни хьал даран омар<ref name="Мемориал"/>. Оппозицин партийн кортош дӀакхайкхийра президент Дудаевга шаьш хьо а, хьан Ӏедал а къобалдо, шу Нохчийчоьнан суверенитет ларъеш ду аьлла. Ханнакхоьллина Лакхара Совето сацийра шен болх. Ноябрехь Нохчийчохь Дудаевн агӀорхьа болчара тӀеман гӀаланаш а, герз а, ТӀеман Ницкъийн, чоьхьара эскарийн бахам дӀалиеца буьйлабелира. Ткъа 27 ноябрехь инарла Дудаевс арадаьккхира республикера тӀеман дакъойн герз а, техника а халкъан бахам хиларх долу омар<ref name="Мемориал"/>. Нохчийчохь иза куьйгаллехь волуш оьрсий аратетта буьйлира махкара, [[Нохчийчоь этнически ц1анъяр|этнически цӀанъяран амал йолуш]].<ref name="ksh405">Новейшая история Отечества. XX век: Учеб. для студ. высш. учеб заведений: В 2 т. / Под ред. А. Ф. Киселева, Э. М. Щагина. -М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999. — Т. 2 — стр. 405</ref><ref>[http://nvo.ng.ru/history/2004-12-10/1_chechnia.html А. Н. Почтарёв «Грозный: кровавый снег новогодней ночи»] // Независимая газета, 10 декабря 2004</ref><ref name="ans1">[[А. Н. Савельев]] «Чёрная книга Чеченской войны (2000)», [http://www.savelev.ru/book/?ch=159 глава «Преступления режима Дудаева-Масхадова»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130720082921/http://www.savelev.ru/book/?ch=159 |date=2013-07-20 }}, [http://www.savelev.ru/book/?ch=18 глава «Чеченская республика 1991—2000»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111117142323/http://www.savelev.ru/book/?ch=18 |date=2011-11-17 }}</ref><ref>[http://www.guu.ru/files/referate/lazarev1.pdf Н. Я. Лазарев «Терроризм как социально-политическое явление: истоки, формы и динамика развития в современных условиях» Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата политических наук] // Москва, 2007</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110409115906/http://www.lib.grsu.by/library/data/resources/catalog/130041-232480.pdf «Совершенствование системы подготовки военных кадров на военном факультете» Материалы II республиканской военно-научной конференции] // Гродненский государственный университет имени Янки Купалы, 10 апреля 2008</ref>. 1992 шеран 12 мартехь Нохчийчоьнан Парламенто тӀеийцира [[Нохчийн Республикин Ичкери|республикин Конституци]], цуо Нохчийчоь кхайкхайора ''"нохчийн къомо шаьш кхоьллина йолу суверенны демократически бакъонан пачхьалкх''<ref name="Ичкерия"/>. Оцу юккъехула юха а кхоллаелира Дудаевн администрацина оппозици. Уггаре а радикальни Дудаевн дуьхьала йолу оппозицин декъашхоша коьллира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин конституцин хотам меттахотто Координационни комитет. Ӏуьйранна 21 мартехь 150 гергга оппозицин декъашхоша дӀалецира телецентр а, радиоцентр а, къамел дира нохчийн радиохула ницкъаца дӀайаккха Нохчийчоьнан правительство а, парламент а бохуш кхайкхам беш<ref name="Ичкерия"/><ref name="Переворот">{{cite news | title=Попытка государственного переворота в Чечне| author=ОЛЕГ Ъ-МЕДВЕДЕВ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=08ac446f-a37f-4539-9115-6291101c68db&docsid=3972|date=6.04.1992| lang=ru}}</ref>. Оцу дийнахь сарахь гвардейцаша мукъаяьккхира радиоцентр, охьатаӀийра гӀаттаман кечам. Дуьхьалбевлларш чӀагӀбелира НР Теркйистан кӀоштехь, цигара Ӏедал 1991 шеран гурахь дуьйна Дудаевн Ӏедал лоруш а, бохург деш а дацара<ref name="Ичкерия"/>. 7 июнехь Нохчийчура арайаьккхира тӀаьххьара Российн эскаран подразделени — Соьлжа-гӀалин гарнизон<ref>{{cite news | title=Россия начинает выходить из себя | author=АЛЕКСАНДР Ъ-БЕЗМЕНОВ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=1ec45939-145b-4de5-8995-a750b6f82e07&docsid=5195|date=15.06.1992| lang=ru}}</ref>. 1993 шеран февралехь Нохчийчохь кхочушдаран а, законашдахаран а Ӏедалан юкъахь [[Нохчийчуьра конституцин къоьлла (1993)|конституцин къоьлла]] хилира. 15 апрелехь Соьлжа-гӀалахь Театральни майданахь дуьхьанца экономикин, ткъа тӀехьа политикин лозунгашца йолаелира оппозицин митинг, цара президентега а, правительствега а балхара дӀадовла, керла парламентан харжамаш бие бахара<ref name="Ичкерия"/><ref name=autogenerated5>{{cite news | title=Хроника противостояния: апрель — май |publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=dad1d7c9-e62b-4734-a288-d5be551eac25&docsid=46985|date=05.05.1993| lang=ru}}</ref>. Цунах бахьана дина 17 апрелехь Дудаевс арадаьккхира омар Парламент, Конституцин суд, Соьлжа-гӀалийн гулам дӀасахоьцуш, республикехь президентан бакъолелар а, комендантан сахьт хоттош, дӀасахийцира Чоьхьарчу ГӀуллакхийн Министерство<ref name="Ичкерия"/>. Оццу дийнахь шайн митинг йолийра президентан агӀорчара. 4 июнехь Дудаевн герзашдолу накъосташа [[Басаев Шамиль]] куьйгаллехь а волуш дӀалецира, боьдуш Парламентан а, НР Конституцин суьдан болх а болуш Соьлжа-гӀалин гуламан гӀишло, дӀасалаьхкира Парламент, Конституцин суд, Соьлжа-гӀалин гулам<ref name="Ичкерия"/>. === «Нохчийчура граждански тӀом» === 1994 шеран 14 январехь Нохчийн Республикин Нохчийчоьнан (Нохчийн Республика) цӀе хийцира Нохчийн Республика Ичкери (НРИ) аьлла<ref name="Мемориал"/>. Оццу баттахь [[Къам к1елхарадаккхаран комитет (Нохчийчоь)|Къам кӀелхарадаккхаран комитетан]] (КЪКӀК) тӀаман вовшехтохарш гӀортира Солжа-гӀалийн уллохь правительстван эскарийн позицешшана тӀелата, амма 9 февралехь церан корта Сулейменов ИбрахӀим схалецира Пачхалкхан кхерамазаллин департаментан (ПКХД) белхалоша, цул тӀеха цуьнан тобанаш юйхира. Ахка Дудаевн Ӏедалца тӀом латто йолаелира, 1993 шарах декабрь баттахь коьллинайолу [[Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина совет]] (НРХКХС), шен коьртехь [[Нохчийчура Теркйистан к1ошт|Теркйистан кӀоштан]] мэр Автурханов Ӏумар волуш<ref name="Ичкерия"/>. Июлехь-августехь Солжа-гӀалийн мэр хиллачу [[Гантамиров Бислан]]ан оппозицера тобано доладан долийра [[Халхара-Мартан]]тӀехь а, [[Нохчийчоьнан Хьалхара-Мартан к1ошт|Халха-Мартан кӀоштан]] доккхахадолчу декъа тӀех, ткъа Дудаев хен хьакам хиллачу [[Лабазанов Руслан]]ан тоба — [[Устар-Г1ордой (г1ала)|Устар-ГӀордойхь]]<ref name="Ичкерия"/>. 12-13 июнех Солжа-гӀалахь хилира правительствон эскарийн а, Лабазанов Русланан тобан а<ref name="Чеченская хроника"/>. 2 августех НРХКХС-н халхаваьллачу [[Автурханов 1умарс]] дӀакхайкхийра, совето Ӏедалера Дудаев Джохар дӀавоккха, ткъа ''"Нохчийн Республикин шадолу Ӏедалан болх шайна тӀелоцу'' олий<ref>{{cite news | title=Оппозиция решила, что Дудаев уже не президент|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=c2cd7e32-95e1-41cb-b30c-3ac69cf39289&docsid=85691|date=03.08.1994| lang=ru}}</ref>. 11 августехь Дудаевс Нохчийчохь тӀеман хал кхайкхош, мобилизации йеш омар кӀела куьг яздо<ref name="Чеченская хроника">{{cite news | title=Хроника независимости Чечни:|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=c676a9d7-9ec2-4249-a7df-03bc455123a9&docsid=88999|date=07.09.1994| lang=ru}}</ref>. Гурахь Ханна кхоьллина Советан российн нуцкъаллин структурийн гӀоьнца кхоьллинайолу тӀеман вовшехкхетараллаш, Дудаевн Ӏедална дуьхала тӀемаш болийра. 1 сентябрехь правительствон эскарш (дудаевгхьаранаш) тӀелетира Халха-Мартана йистонашна, 5 сентябрехь цара халлакйира Устар-ГӀордойра Лабазанов Русланан тоба, ткъа 17 сентябрехь гуолецира [[Девкар эвлан]]<ref name="Мемориал"/>. 27 сентябрехь правительствон эскарш тӀелетира Теркйистан кӀоштара оппозицина, оццу хенахь оппозицин тобанаш Хьалха-МартантӀиера Соьлжа-гӀалийн Черноречехьа тӀелетира, Текйистера эскарш юхадаха дийзира<ref name="Мемориал"/>. 13 октябрехь дудаевгӀар тӀелетира [[Гихта (юрт)|Гихтан]] уллорчу оппозицин тобанан базина<ref name="Мемориал"/>. 15 октябрех оппозицин эскарш шина агӀор Соьлжа-гӀалийн чудахара, цхан а дуьхьало а йоцуш, столицийн масех меттиган доладан буйлабелира, «400—500 метр» бен правительствон гӀишлошна гена боцуш. Амма цара сихха йитира Соьлжа-гӀала, шайн позицешка юхабирзина. Шен агӀора Дудаевс дӀакхайкхийра, гӀалийн чуйаьхкира ''«Российн армин леррина кечйина тобанаш»'' шайн бронетехникаца, артиллерийца, амма правительствон эскаршан атту белира уьш ''«совцо, гуобан, халлакбан»''<ref>{{cite news | title=Наступление было непродолжительным|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=ДМИТРИЙ Ъ-КАМЫШЕВ | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=0c667a88-648f-41b7-b007-c854a4040a27&docsid=92725|date=18.10.1994| lang=ru}}</ref>. Ӏуьйранна 19 октябрехь правительствон эскарш бронетехникийн а, артиллерийн а гӀонца тӀелатадуьйладелира Хьалхара-Мартан кӀоштана а, Хьалхара-Мартанна а (цигахь яра оппозицин вовшехтохначу тӀеман ницкъийн куьйгалхочун Гантамиров Бисланан штаб-квартира) а, Девкар эвлана а<ref>{{cite news | title=Джохар Дудаев ответил ударом на удар|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=ДМИТРИЙ Ъ-КАМЫШЕВ | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=85804d87-812f-43d6-9750-8e848dadc0f3&docsid=92956 |date=20.10.1994| lang=ru}}</ref>. Оцу юккъехула Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина совет кечамбанйолаелира шен тӀаьххьара Соьлжа-гӀалин тӀелатардан. 23 ноябрехь кхоьллира Къам юхакхолларан Правительство (КЪЮП) коьртехь СССР-н маьхкдаттхимин промышленностан министр хилла волу, «Даймохк» тобан корта [[Хаджиев, Саламбек Наибович|Хаджиев Саламбек]] волуш<ref name="Ичкерия"/>. 26 ноябрехь российн тӀемалоша кугалладешйолу, дудаевн оппозици, [[Ханна кхоьллина советан ницкъашца Соьлжа-гӀалин штурм|Соьлжа-гӀалин штурме]], столици чубахара къилбаседера а, къилбаседа-малхбалера а. ДудаевгӀар штурм юхатуьйхира, йийсар вира масийтта российн эскархо. Дудаев Джохар нохчийн оппозицин ницкъаца дӀаваккха аьтту цабалча, Российн правительствос бартбира Нохчийчу регулярни арми яхийта. 29 ноябрехь [[Российн Федерацийн Кхерамазаллин Совет|Российн Кхерамазаллин Совето]] бартбира Нохчийчохь тӀеман операци ян, ткъа шолгӀачу дийнахь Ельцин Бориса куьг яздира къайлаха № 2137с йолу «Нохчийн Республикин латтан тӀех конституцин низам меттахотторан белхаш» бохучу Омар кӀела<ref name="Мемориал"/>. === Нохчийн хьалхара тӀом === {{main|Нохчийн хьалхара тӀом}} [[Файл:Evstafiev-chechnya-palace-gunman.jpg|thumb|250px|[[1995 шарахь]] январехь Соьлжа-гӀала, Респубиликан Компартийн комитетан гӀишлон («Президентан гӀалин») гонахьара тӀемаш.]] Ӏуьйрана 1 декабрехь [[Российн Т1Х1Н|российн авиацино]] тӀетуьйхира герз Калиновски а, [[Хенакхаьлла]] аэродромашна, тӀаккха Соьлжа-гӀала — Къилбаседан аэродроман, халлакайира Нохчийчоьнан шайолу авиаци<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.airwar.ru/history/locwar/chechnya/fw/fw.html|title=Авиация в Первой чеченской войне|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Tl9OlJE|archivedate=2012-02-15}}</ref>. 11 декабрехь [[Ельцин, Борис Николаевич|Ельцин Бориса]] куьгйаздира № 2169 йолу «Нохчийн Республикин латтан тӀех низам а, низман бакъо а, юкъараллин кхерамазалла латтадар» бохучу Омар кӀела<ref name = "Chechnya-genshtab">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://chechnya.genstab.ru/chr_94_02.htm|title=Chechnya.genshtab.ru Хроника войны в Чечне|lang=|publisher=|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20110813122042/chechnya.genstab.ru/chr_94_02.htm|archivedate=2011-08-13}}</ref>. Оццу дийнахь [[Российн мохкларбаран министерство|Мохкларбаран министерствон]] а, [[Российн ЧГ1М Чоьхьара эскарш|ЧГӀМ Чоьхьара эскарийн]] а дакъойх лаьтташйолу Эскарийн Вовшехтоьхна тобан (ЭВТ) подразделенеш, Нохчийчоьнан латтан тӀе чуевлира: малхбузехьара ([[Къилбаседа ХӀирийчоь|Къилбаседа ХӀирийчура]] ГӀалгайчоьнан чухула), къилбаседа-малхбузехьара (Къилбаседа ХӀирийчоьнан [[Мазалкан к1ошт]]ехула), малхбалехьара ([[ДегӀаста]]нан мохк тӀехула). Декабрь чекхболуш тӀемаш дуьйладелира Соьлжа-гӀалин йистошкахь. 20 декабрехь мазалкан группировко дӀалецира [[Долински (Нохчийчоь)|Долински]] юьрт, нохчийн столицан къилбаседа-малхбузехьара тӀебогӀу некъ дӀахадийра, ткъа гӀизларан группировко оцу муьрехь дӀалецира [[Петропавловски (Нохчийчоь)|Петропавловски]] станицера тӀай, дӀахадийра къилбаседа-малхбалехьара Соьлжа-гӀала богӀу некъ. 23 декабрехь буса оцу группировкан юкъара подразделенеш, малхбалехьахула гӀалин гуо а тесна, дӀалецира столицин юкъара юрт Хьенакхаьлла<ref name = "Mostok">{{cite web | author = Олег Лукин | datepublished = | url = http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=18&id_item=106&action=view | title = Новейшая история: Российско-Чеченские войны | lang = ru | publisher = Вестник Мосток | archiveurl = http://www.webcitation.org/65TlAg4c4 | archivedate = 2012-02-15 }}</ref>. 31 декабрехь российн эскар [[Соьлжа-гӀалин тӀелатар (1994—1995)|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]]. ГӀалахь урамаш тӀехь тӀемаш дуьйладелира. 19 январехь федеральни эскарша дӀалецира [[Президентан ГӀала (Соьлжа-гӀала)|Президентан ГӀала]], дудаевгӀеран коьрта ницкъаш юхабевлира Нохчийчоьнан къилба кӀошташка<ref name="Ичкерия"/>. ТӀаьххьара, [[1995 шеран]] 6 мартехь [[Басаев, Шамиль Салманович|Басаев Шемалан]] батальон юхаелира Ӏаьржахийист (Черноречье) олу гӀалийнйистера<ref name="Ичкерия"/><ref name="Хроникай1994-96">{{cite web | author = | datepublished = | url = http://chechnya.genstab.ru/chr_94_03.htm | title = Хроника войны 1994-96 гг. | lang = ru | publisher = hechnya.genstab.ru | deadlink = 404 | archiveurl = http://web.archive.org/20020204235042/chechnya.genstab.ru/chr_94_03.htm | archivedate = 2002-02-04 }}</ref> — нохчийн тӀемлоша латтошйолчу Соьлжа-гӀалин тӀаьххьара кӀоштера. Соьлжа-гӀала дӀалаьцча тӀемаш дехьадевлира Малхбузан а, Малхбален а Нохчийчоьнан акъарийн дакъош тӀе. 30 мартехь дӀалецира [[Гуьмсе]], ткъа шолгӀачу дийнахь — [[Шела]]<ref name="Хроникай1994-96"/>. Апрель чекхболуш российн эскаро дӀалецира Нохчийчоьнан шайолу ала мегардолуш акъарийн латта, цул тӀехьа федеральни эскарш кечам бан буьйлабелира «ломан тӀаманна». Российн агӀоно дӀакхайкхийра 28 апрелера 11 май кхаччалц тӀом сацабар<ref name="Мосток">{{cite web|author=Олег Лукин|datepublished=|url=http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=19&id_item=118&action=view|title=Первая чеченская война: Миф о «маленькой победоносной войне» рассеивается (март-июнь 1995 г.)|lang=ru|publisher=Вестник Мосток|archiveurl=http://www.webcitation.org/65TlC7wWO|archivedate=2012-02-15}}</ref>. 12 майхь федеральни ницкъаш шуьйрра тӀелатар долийра ломан кӀажошкахь йолу кӀошташкахь: Веданан, Шуьйтан, ЭгӀаштан агӀорхьа. 3 июнехь дӀалецира [[Ведана]] а, [[Нажий-Юрт]]ан гонахьара локхаллаш а, ткъа 12 июнехь федеральни эскарийн куьйга кӀела яхара кӀоштан центарш [[Шуьйта]] а, Нажий-Юрт<ref name="Мосток"/>. Амма федеральни эскарш къилбехьа чу мелдоьда а, нохчийн тӀемлоша шайн ницкъийн цхьа дакъа дехьакхоьссира акъарий тӀе. Цул сов, хаъал алсамйевлира федеральни салташна а, Российн Ӏедалехьара болчу нохчийн хьалхелелошболчарна а йен къизаллин операци. Уггара йоккханиг царех хилира 14 июнехь нохчийн тӀемлоша Ставрополан крайхь [[Будённовскехь дина къизаллин акт|Будённовскехь дарбанцӀа]] дӀалацар, 1996 шеран 9 январехь тӀемлойн тоба ДегӀастанан гӀалийна [[Г1излар]]на, тӀелетира [[Г1изларахь дина къизаллин акт (1996)|аманаташ а лоьцуш]]. Соьлжа-гӀала дӀалаьцначул тӀехьа Нохчийчохь, российн куьйгалхоша къобалйина республикин Ӏедалан меженаш, Ханна коьллина Совет а, Къам юхакхолларан правительство болхбан йолаелира. Аьхка хилира цхьа могӀа российн-нохчийн дистхиларш. Октябрь болалуш Къам юхакхолларан правительство председатель хилира хьалха Нохч-ГӀалгӀай Лакхарчу Советан хиллаволу председатель [[Завгаев Докка]]. 16-17 декабрехь Нохчийчохь Нохчийн Республикин Корта хоржуш харжамаш хилира, цигахь туьйлира Завгаев, цуьнгахьара 96,4 % кхаж а тесна<ref name="Ичкерия"/>. 1996 шеран 6 мартехь тӀемлой [[Т1емлой Соьлжа-г1алийн т1елатар (1996, март)|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]], гӀалин цхьа дакъа дӀа а лоцуш. Кхаа дийнахь тӀемаш бинчул тӀехьа, тӀемлойн тобанаша гӀала йитира, шайца дӀадаьхьира тӀехьалонна а дуург, молханаш, герзаш<ref>{{cite news | title=Рейды чеченских боевиков|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=336884|date=17.08.2002| lang=ru}}</ref>. 21 апрелехь российн леррина дакъоша Дудаев Джовхаран спутникан телефонан сигнал лаьцначул тӀехьа, иза вийра [[Су-25]] олу российн кеманаш тӀиера ракеташ тоьхна. ШолгӀачу дийнахь НРИ-н Пачхьалкхан мохкларбаран кхеташоно дӀакхайкхийра [[Яндарбиев Зеламха]] президентан держан декхар кхочушдан хоттавар<ref name="Ичкерия"/>. Российн ТӀеман ницкъийн цхьаболу кхиамаш боллушехь, тӀом бахбелира. 27 майхь Москвохахь Ельцин Борисан а, Яндарбиев Зеламхан а, вовшехкхетар хилира, оцун жӀамӀ ТӀом сацабаран а, Нохчийчуьра тӀеман дов дерзоран некъаш лахар а болуш. 10 июнехь [[Несар-г1ала]]хь рогӀаллин бартбаран мур дӀахьучухенахь барт хилира российн эскарш Нохчийчура арадахарехь (шиъ бригада йоцург), сепаратистийн тобанашкара герз дӀадаккхарехь, маьрша демократически харжамаш барехь. 1 июлехь нохчийн агӀоно кхайкхийра, российн куьйгалло бина барт кхочушцабо, Несарахь хиллачу бартаца дуьстича, мадарра аьлча цара блокпосташ дӀа цаяьхна. Масех де даьлчи нохчийн агӀоно кхерамтесира шаьш бартбаран процесс юкъара арадеврду аьлла. 8 июлехь инарла [[Тихомиров, Вячеслав Валентинович|В.Тихомировс]] Яндарбиевга «факташ охьаяхка», 18:00 кхачале нохчийн агӀонехь волу массо а йийсархо юхаверзаве аьлла кхерам тесира, ткъа шолгӀачу дийнахь российн эскаро тӀом карлабаьккхира<ref>{{cite news | title=Окончание первой чеченской войны: Операция «Сорванный мир». Хасавюртовские соглашения (июль-август 1996 г.)|publisher=Вестник Мосток | url=http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=24&id_item=143&action=view|author=Олег Лукин| lang=ru}}</ref>. 6 августехь нохчийн тӀемлой [[«Джихад» операци|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]]. Куьйгаллехь инарла [[Пуликовский, Константин Борисович|Пуликовски]] волу российн гарнизоне, шайн дуккха а сов салтийн а, техникийн а ницкъ боллушехь, гӀала карахь латтацаелира. Цуьнца цхьаьна 6 августехь нохчийн тӀемлоша шайн каралецира Устрада-гӀала а, Гуьмсе гӀаланаш<ref name="Ичкерия"/>. 31 августехь НРИ ТӀеман ницкъийн Коьрта штабан хьаькаман [[Масхадов Аслан]]ан а, Российн Кхерамазаллин Советан председателан [[Лебедь Александр]]ан а куьгъяздан дийзира Хасу-Юртахь [[Хасу-Юртан барт|машаран бартан тептар]] тӀе, цуо чекхбаьккхира Хьалхара нохчийн тӀом. Бинчу бертан жӀамӀ дара федеральни эскарш Нохчийчура арадахар, ткъа республикин статусах дерг дӀатеттира [[2001 шеран]] 31 декабре кхаччалца. === Нохчийчура шина тӀеман юккъех хилла къоьлла === {{main|Нохчийчура шина тӀеман юккъех хилла къоьлла }} Дудаев Джовхар кхелханчул тӀехьа Нохчийчохь чӀагӀбала болабелира исламан экстремистийн Ӏаткъам, йозашйоцу къоман республика кхолларан лаам хийцабелира Къилбаседа Кавказехь исламан пачхьалкх кхолларехьа. [[Вахьабизм]]ан агӀончаша сихонца дӀалоьцура республикера позицеш, НРИ Президентан декхарш кхочушдеш волчу Яндарбиев Зеламханан политико аьтту а бора оцу новкъахь<ref name="vostokproblem">[http://www.ca-c.org/journal/cac-09-2000/14.Kudriav.shtml «Ваххабизм»: проблемы религиозного экстремизма на Северном Кавказе // Институт востоковедения РАН] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170329184214/http://www.ca-c.org/journal/cac-09-2000/14.Kudriav.shtml |date=2017-03-29 }}</ref>. Нохчийчохь массанхьа а болх бан йолаелира [[шариӀат]]ан суьдаш, кхоьллинера [[Нохчийн Республика Ичкерийн ШариӀатан гварди|шариӀатан гварди]]<ref name="vostokproblem"/>. Республикехь кхоьллира лагераш тӀемалой Ӏамош (Российн бусулба регионашкара кегийнах). Жоьлкийн структураш, Ӏедалера хуьлуш дуьхьало а йоцуш, бизнес йора адамаш лечкъор тӀехь, аманаташ лоьцура, маьхкдаьттан биргӀанаш а, скважинаш а чура маьхкдаьтта лечкъадора, къизаллин акташ а йеш, лулара российн регионашна тӀелетара. 1997 шеран 27 январехь Нохчийчохь хилира президентан харжамаш, толам баьккхира, 59,1 % харжамхоша кхажтесначу [[Масхадов Аслана]]<ref name="Ичкерия"/>. Республикин Ӏедална а, шайна цхьацца кӀошташ дӀалаьцна Ӏашболчу эмирашна а юкъахь барт боцара, компромисс каръярхьама, Масхадов правительство юкъа гӀарабевлла оппозицин хьалхелелориш балуо гӀерта. 1998 шеран январехь эмир [[Басаев Шемал]] хоттийра Министрийн Кабинетан председателан декхарш кхочушдан<ref>{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в январе 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://igpi.ru/monitoring/1047645476/01.1998./Chechnya0198.htm|date=1998| lang=ru}}</ref>. Кхин болу эмираш цалечкъош президентаца конфронтацие бахара. 20 июнехь эмир [[Радуев Салман]] вистхилира нохчашка республикин куьйгаллин жигара дуьхалойие бохуш, меттигерчу телевидениехь. ШолгӀачу дийнахь цуьнан агӀо хьаьжира телевидении а, мэрии а дӀалаца, амма тӀекхаьчна правительствон лерринайолу подразделенеш тасаелира цаьрца, оццахь кхелхира къоман кхерамазаллин гӀуллакхан директор [[Хултыгов Леча]] а, Радуевн тобан штабан начальник Джафаров Ваха<ref name="телевидение">{{cite news | title=Чеченские родовые признаки |publisher=Журнал «Власть» |author=Владислав Дорофеев| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=b1c27994-35ce-408d-8929-48f2fcc177fc&docsid=14514 |date=30.06.1998| lang=ru}}</ref>. 24 июнехь Масхадовс Нохчийчохь чрезвычайни хьал кхайкхира<ref name="телевидение"/>. 13 июлехь Гуьмсехь исламан леррина Ӏалашо йолчу полкан эмиран [[Бараев Ӏарби]]н а, къоман гвардин батальонан эмиран [[Ямадаев Сулим]]ан а юкъахь кхийсараш хилира<ref name="ваххабизм">{{cite news | title=Масхадов объявил войну ваххабитам|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=АЛЛА Ъ-БАРАХОВА| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=57e3362a-eb0f-4fea-8993-c8a3d315910e&docsid=201950|date=17.07.1998| lang=ru}}</ref>, ткъа 15 июлехь Бараевн герзашцайолчу тоба тӀелетира Гуьмсен къоман гвардин батальонан казармашна<ref>{{книга |автор = Мерников А.Г., Спектор А.А. |заглавие = Всемирная история войн |издательство = Харвест |год = 2003|страницы = 616 |isbn = 985-13-1779-9, УДК 355.4 ББК 68.4 В 85 }}</ref>. 20 июлехь президента Масхадовс шен омарца кхайкхийра ШариӀатан гвардии а, Исламан полк дӀасахецар<ref>{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ в июле 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1998/0798/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. 23 сентябрехь Басаев Шемалас а, Радуев Салмана а Ӏедал ницкъала дӀалацаран а, Конституци йохаяран а, шариӀат низам дохадаран а, арара политикин некъ Россегахьа хиларан бехк президентан тӀе а биллина, Масхадовга дарж охьадиллар дийхира<ref>{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ в сентябре 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1998/0998/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. Цунна жоп луш Масхадовс Басаев Шемалан правительство дӀасахийцира. Оцу девн жамӀ президенто Соьлжа-гӀалин арахьарчу алсамдолчу лаьттан доладан йишцахилар дара. [[1999 шеран]] 3 февралехь Масхадовс кхайкхийра Нохчийчохь «шариӀатан куьйгалла массо а хӀуманна тӀехь»<ref>{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в феврале 1999 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1999/0299/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. Парламентера низамкхолларан бакъо дӀаяьккхира, ткъа лаккхара низамкхолларан меже хилира [[Шура (ислам)|Шура]] — исламан кхеташо. Цунна дуьхьала Басаевс кхайкхийра ша коьртех а волуш «оппозицийн Шура» кхоллар. Масхадов Асланан некъан агӀорчарна («барамберш») а, «радикалашна» (коьртехь Басаев Шемал волу, оппозин Шура) а, юкъахь доьдуш дов долуш, нохчийн—дегӀастанан дозанехь хьал ирделира. Нохчийчохь тӀелаьцна волу ДегӀастанан вахьабитийн корта [[Кебедов Бахьауддин]], нохчийн эмираш ахчанца, герзаца, гӀирсашца гӀо а деш, кхоьллира автономни тӀеман тобанаш, царна герз а, гӀирс а белира. Июнехь-августехь дуьххьарлера Ӏиттадаларш хилира ДегӀастане дехьа бевллачу тӀемлойн а, дегӀастанан милицин а, ткъа 7 августехь нохчийн-дегӀастанан ваххьабитийн вовшехтоьхна тоба куьйгаллехь Басаев Шемал а, Ӏарбийн тӀемло [[Хаттаб]] а волуш Нохчийчоьна агӀора [[ДегӀастан Республике тӀемлой чубагӀара|чубагӀара ДегӀастане]]. 15 августехь Масхадовс Нохчийчохь чрезвычайни хьал кхайкхийра, ткъа шолгӀачу дийнахь Соьлжа-гӀалахь митингехь Российн куьйгалла бехкебира ДегӀастанера хьал кӀоршаме даккхарна<ref name="вторая кампания">{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в августе-сентябре 1999 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1999/0999/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. === Нохчийн шолгӀа тӀом === {{main|Нохчийн шолгӀа тӀом}} Бутт сов лаьттира федеральни ницкъийн чубаьхкинчу тӀемлошца болу тӀом, чеккхе — тӀемлой ДегӀастанера Нохчийчу юхаберзабийзира. Нохчийчура ситуации доладан Масхадов ницкъ цахиларе терра<ref>[http://www.polit.ru/news/1999/09/07/536215.html После заседания Совбеза Владимир Путин признал вину высшего руководства России за ситуацию в Дагестане, а также пообещал, что российские специалисты смогут найти управу на находящиеся в Чечне басаевские формирования // Полит. Ру, 7 сентября 1999]</ref>, российн куьйгалло бартбира Нохчийчура тӀемалой халлакабан тӀеман операции ян. 18 сентябрехь чӀагӀйинайолу российн эскарийн подразделенеш дӀакъевлира ДегӀастанан, Ставрополан мохк, Къилбаседа ХӀирийчоь, ГӀалгӀайчоь агӀонашкара российн-нохчийн доза<ref name="вторая кампания"/>. Российн авиацино дукха ракеташ а, бомбанаш а йиттира республикера тӀемлойн тӀеман лагершна а, чӀагӀонашна а. 30 сентябрехь российн эскаран бронетанкийн подразделенеш Ставрополан махкара а, ДегӀастанара а чуяьхкира Нохчийчура [[Невран кӀошт|Невран]] а, [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан]] а кӀошташка<ref name="вторая кампания"/>. 5 октябрехь Масхадовс Нохчийчохь кхайкхийра тӀеман хьал<ref name=autogenerated1>{{cite news | title=Контртеррористическая операция в Чечне 1999‑2009 гг. Справка |publisher=РИА Новости| url=http://www.rian.ru/defense_safety/20090326/166106234.html|date=26/03/2009| lang=ru}}</ref>. Ноябрь болалуш российн эскарш Нохчийчура Теркан дукъ шадерриг дӀалецира, ткъа 11 ноябрехь дӀалецира Гуьмсе. Декабре гӀоьртича федеральни ницкъаш доладеш дара Нохчийн Республикин шадолу акъарийн дакъа. 14 декабрехь российн эскарш гуобан болира Соьлжа-гӀалин, дӀалецира малхбален йист — Хьенакхаьлла<ref name="Хроника второй кампании">{{cite news | title=Хроника второй чеченской войны|publisher=[[Мемориал (организация)|Мемориал]]| url=http://www.memo.ru/hr/hotpoints/n-caucas/ch99/000815/it0815b.htm|date=15 августа 2000 г.| lang=ru}}</ref>, ткъа 26 декабрехь федеральни эскарш [[Соьлжа-гӀалин тӀом (1999—2000)|гуобира гӀалина]]. Соьлжа-гӀалин тӀелеташ федеральни эскарийн тӀемалойн кхоъ гуо хадо бийзира, амма 2000 шеран 6 февралехь гӀала схьаяьккхира<ref name="вторая кампания"/>. Столица йоьжначул тӀехьа нохчийн тӀемлойн йоккха группировка юхаелира Нохчийчура [[Шуьйтан кӀошт]]е, цигахь 9 февралехь федеральни эскарша гуобира царна<ref>{{cite news|url=http://lenta.ru/vojna/2000/02/09/argun/boevik.htm|title=Федеральные войска блокировали в Аргунском ущелье более трех тысяч боевиков|date=09.02.2000|publisher=Лента.Ру|accessdate=2009-10-11}}</ref>. 22 февралехь российн эскарш дагӀара [[Шуьйтан т1ом (2000)|Шуьйтан тӀелата]], иза НРИ тӀеман ницкъийн йоккхачех тӀаьххьара база яра, 29 февралехь Шуьйта дӀалецира. ТӀемлойн йоккха шит оба гуон юкъара араяла аьтту белира: [[Гелаев Руслан]]ан тоба тӀемаца араелира къилбаседа-малхбузан агӀора СоӀдин-кӀотарехьа (Хьалха-Мартан кӀошт), ткъа Хаттабан тоба — къилбаседа-малхбузан агӀора Улус-Кертехьа (Шуьтан кӀошт). <!--=== Нохчийчоь юхакхоллар ===--> == XX бӀаьшо чекхдолуш XXI бӀаьшо долалуш Нохчийчоьнан этнически дакъош хийцадалар == [[Файл:Map of Chechnya.svg|thumb|200px]] Нагахь [[СССР шайолу союзан халкъдагардар|1959-гӀа шеран халкъдагардаран]] терхьаша НГӀАССР 348 343 оьрсий, 243 974 нохчий гайтахь а, амма цул тӀехьа 1970-гӀа ш. хиллачу халкъдагардаро гайтира оьрсий 366 959 стаг, ткъа нохчий 508 898 стаг хилар. Дукхахболу оьрсий НГӀАССР юьтуш СССР-н кхечу регионашка дӀакхелхара (алсама долу дакъа Балтикайисте)<ref name="Tsutsiev"/>. 1979 шарахь 336 044 стаг оьрсий бахархой бара, ткъа нохчий хӀинцале 611 405 стаг вара, шозза гергга сов. [[1989 шеран]] шайолу союзан халкъдагардаран жамӀашца, [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]]ехь вехара 1 270 429 стаг, царех нохчий — 734 501 , оьрсий — 293 771, гӀалгӀай — 163 762 , эрмлой — 14 824 , гӀезалой — 14 824 , ногӀий — 12 637 иштта кхин дӀа а<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=49 Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref>. Нохчий сов бара массо а ала мегар долуш республикин ломан кӀошташкахь. {{Хьост яц|20|02|2011}} [[Соьлжа-г1ала]]хь вехара 397 эзар стаг, царех [[1989 шеран СССР шайолу союзан халкъдагардар|1989 шеран шайолу союзан халкъдагардаран]] терхьашца этнически декъахь деккъа оьрсийн дакъа дара 210 эзар стаг<ref>[http://www.obraschenie.front.ru/ Обращение об официальном признании Геноцида русских в Чечне] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070415231013/http://www.obraschenie.front.ru/ |date=2007-04-15 }}</ref>. 1998 ш. араяьллачу «Российн статистикин хӀорашеран жайна» тептаро республикехь 797 эзар вахархо ву элира.{{Хьост яц|20|02|2011}} ШолгӀа Нохчийн тӀом болалуш республика дӀатесира 350 эзар стага. Царех цхьа дакъа юхадирзина, амма 150 эзар гергга стаг 2002 шарахь а Нохчийчоьнан арахьа висира. 1989—2002 шерашкахь 200 эзар сов оьрсий, 125 эзар сов нохчий а, гӀалгӀай а, Нохчийчохь бехачу кавказхойх 50-75 % бахархой: — гуьржий, азербайджанаш, хӀирий, гӀезалой арабевлира Нохчийчура.<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0211/tema03.php Сколько народу уехало из Чечни?<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref>. Иштта дукха а, чехка а Нохчийчура араделира ДегӀастанан къаьмнаш: [[жӀай]], [[акхшой]], [[гӀумкхий]], [[гӀазгӀумкхий]], [[ногӀий]].{{Хьост яц|20|02|2011}} Амма, журналист волу Черкасов Александра дийцарехь, хала мор боллушехь, шолгӀа нохчийн тӀом болабаллалц оьрсийн мотт буьйцу бахархой алссама дӀаоьхуш бацара республикера Ӏедалан структураш а, бакъоларъяран меженаш а гӀелъяларна 1991—1994 шерашкахь сихо йира Нохчийчура оьрсийн мотт буьйцу къаьмнаш дӀаэхарна, амма хьалхара нохчийн тӀом болуш а Соьлжа-гӀала ах оьрсийн гӀала яра. 1996—1999 шерашкахь Ӏедал дохарна а, Нохчийчура Ӏедал ойххьаза къуйн структурех дӀахьарчарна цхьана агӀор, российн Ӏедална инкарлойарна, регионехь адамийн бакъонашца долу хьал дика цахиларна вукха агӀор, вайнехан доцу къаьмнаш дӀадахара республикера. 1999 шарахь болабеллачу шолгӀачу нохчийн тӀамо чекхдаьккхира нохчий боцу бахархой арататтаран процесс — тӀамах уьдура массо а, юха нохчий бен ца багӀара. ГӀалгӀай соьлжа-гӀалахой а бацара юхаберза лууш ГӀалгӀайчохь охьахуьйшура уьш.<ref>[http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/1cherk04.htm Книга чисел. Книга утрат. Книга страшного суда] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170325085423/http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/1cherk04.htm |date=2017-03-25 }}.</ref></blockquote>. 2002 шарахь Нохчийчохь вехара 700 эзар гергга стаг, амма [[2002 шеран Шайолу российн халкъдагардар|2002 ш. халкъдагардаран]] жамӀашца — 1,085 млн стаг<ref name="Maksudov">[[Бабёнышев, Александр Петрович|''Максудов С.'']] [http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0211/tema03.php Население Чечни: права ли перепись?]</ref>. Кхечу терхьашца 600—900 эзар вахархо вара, царех ([[2002 шеран Шайолу российн халкъдагардар]]) 40 645 бен оьрсий вацара, кхин а 5 559 оьрсий вехара ГӀалгӀайчохь. Царех, демоскоп.ру сайтан обозреватель волу [[Бабёнышев, Александр Петрович|Максудов Сергейн]] хетарехь, 40 эзар а российн эскаре кхайкхина салтий ву, инструкцино мабаххара, уьш багарбо шайн эскаран дакъош долччохь<ref name="Maksudov" />. Цул сов, 2002 шерахь халкъдагардаран болх нийса бина хиларх забар а йоцуш шеко ю, хӀунда аьлча статистика тоян гӀерташ дӀаязбора хьалха «тӀеязбина болу» дӀабахана нах а<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2003/0131/perep02.php Результаты переписи в Чечне: демографическое чудо, политический мираж или финансовая афера?]</ref>. Кхечу агӀора 2002 шарахь тайп-тайпана къаьмнийн терахьаш шекойолуш ду, хӀунда аьлча беккъа федеральни ницкъийн тӀемагӀуллакхдийриш Нохчийчохь бара 80 эзар гергга, мадарра аьлча беккъа Нохчийчура оьрсийн терахь охьаяьккхинера 23 эзар стаг<ref>[http://www.ng.ru/politics/2002-11-05/1_armies.html Сказка о выводимых войсках]</ref>. 2009 шарахь апрелехь «[[Дозушдоцчу газето]]» яздора, бевддабахана оьрсий кхоьру Нохчийчу юхаберза. Нохчийчура тӀом болуш гӀишлош а, бахам а байна 11 000 вахархочун (Ӏедало бахам меттахотто безачу) исписки тӀехь, «1989 шеран халкъдагардаран терахьашца республикехь 360 эзар сов боллушехь, кӀеззиг бен бац оьрсий а, кхин къоман нах а». Газето «Москвохара Карнеги центран» Ӏилманан кхеташон декъашхо волу А. В. Малашенкос 2007 шарахь ца вешаш [[Кадыров, Рамзан|Кадыров Рамзана]] Нохчийчу оьрсий юхаберзарах лаьцна хьалха аьлла долу дешнаш даладо<ref>[http://video.yandex.ru/users/parolzabil/view/63/ "Алексей Малашенко — «Вернутся ли русские в Чечню?»]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, передача от 25 Июля 2007</ref>, тӀаьххьара шина шарахь республике юхабирзина 200 гергга оьрсийн мотт буьйцу доьзал<ref name=ng.bondarenko>Бондаренко М. [http://www.ng.ru/regions/2009-04-30/100_chechnia.html Русские не спешат возвращаться в Чечню] // [[Независимая газета]], 30 апреля 2009</ref>. == ГӀалгӀайчоьнца йолу юкъаметтиг == 2012 шеран 27 августехь Нохчийчохь кхоьллира республикин комиссии ГӀалгӀайчоьнца административани доза хотто<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/28/border/ В Чечне создана комиссия по установлению границы с Ингушетией]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Евкуров Юнус-Бек]]а ша, ГӀалгӀайчоьнна а, Нохчийчоьнна а юкъахь лаьтташ долу административани доза хийца, дуьхьала хилар хаийтира<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/28/evkurov/ Евкуров выступил против пересмотра чечено-ингушской границы]</ref>. Цуо яздо шен блогехь<ref>[http://evkurov.livejournal.com/70640.html блог Евкурова]</ref>, юкъаметтиг хийца гӀертаро «девне дуьгур ду». Соьлжа-гӀалахь бехкедира луларчу федерацин субъектан Ӏедал, къовсаме латташ цхьанааггӀора низамца шайна дӀалацар доцуш, кхин а дайшкара схьа бакъдолу нохчийн латташ дӀалацарна а<ref>[http://lenta.ru/articles/2012/08/27/boredering/ Краев не видно. Рамзан Кадыров попросил отделить Чечню от Ингушетии]</ref>. 2012 шеран 1 августехь ГӀалгӀайчохь байира [[Кадыров, Рамзан|КадыровгӀеран]] дай баьхна [[Хоси-Йурт]]ан тӀелатар кечдинарш<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/01/tsentoroy/ В Ингушетии убиты организаторы нападения на родовое село Кадырова]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто Евкуров Юнус-Бека бакъ ца бира, Галашкехь нохчийн ницкъашца леррина кечйина, операци яран хаам<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/02/nonono/ Евкуров опроверг слова Кадырова о спецоперации в Ингушетии]</ref>. 2012 шеран 4 августехь Нохчийн Республикин Коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Кадыров Рамзана]] дӀакхайкхийра, ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо Евкуров Юнус-Бека бан мабеззара болх ца бо къизаллин тобанашна дуьхьал, Ӏоттарйира Евкуров «бандитийн тезеташкахула лелаш ву» аьлла<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/04/mortalkombat/ Кадыров обвинил Евкурова в нежелании бороться с бандподпольем]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто Евкуров Юнус-Бека, Нохчийчоьнан Коьрто Кадыров Рамзана бандашна дуьхьала тоъал жигара болх ца бо аьлла хьалхуо йинчу Ӏиттаршна, жоп делира. Оцунах лаьцна 4 августехь, шота дийнахь, хаамбо «Интерфаксо». «ТӀемлойн бандашца къинхетам боцуш тӀом латтобеза, цуьндела Кадыров Рамзанан шен некъ бу, ткъа сан сайн некъ бу", — кхайкхийра Евкуровс «Интерфаксехь»<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/04/strikeback/ Глава Ингушетии ответил на критику Кадырова]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Корта Евкуров Юнус-Бек къинтӀеравелира Кадыров Рамзанна, цуо Евкуровс тоам боллуш къизаллашна дуьхьало ца йо бахарна. {{начало цитаты}}ХӀинца Сийлахь Рамадан бутт бу, Лекхачу АллахӀа вовшешна къинтӀерадовла боху{{конец цитаты|источник=<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/06/forgive/ Евкуров простил Кадырова в «священный месяц Рамадан»]</ref>}} == Хьажа иштта == * [[Керста вайнах]] == Хьажоргаш == * [http://chechen.clan.su/ история Чечни] * http://www.hrono.ru/etnosy/chech.html * http://www.hrono.ru/chechen.html * http://rusich.by.ru/history/depchechen.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060621014957/http://rusich.by.ru/history/depchechen.htm |date=2006-06-21 }} * http://www.svoboda.org/programs/LL/2000/ll.022300-3.asp * http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1157052,00.html * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4059000/4059201.stm * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4058000/4058339.stm * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4058000/4058941.stm * http://lib.aldebaran.ru/author/hlebnikov_pavel/hlebnikov_pavel_razgovor_s_varvarom/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061103144904/http://lib.aldebaran.ru/author/hlebnikov_pavel/hlebnikov_pavel_razgovor_s_varvarom/ |date=2006-11-03 }} * https://web.archive.org/web/20061017131453/http://www.hro.org/war/2006/09/21.php * [http://www.politcom.ru/2004/analit103.php СУДЬБА НАРОДОВ ЧЕЧЕНО-ИНГУШЕТИИ: ДЕПОРТАЦИЯ И ВОЗВРАЩЕНИЕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312042915/http://www.politcom.ru/2004/analit103.php |date=2007-03-12 }} [[Ахмадов, Явус Зайндиевич|Явус Ахмадов]] * [http://scepsis.ru/library/id_1063.html Елена Жупикова «К вопросу о разоружении Чечни в 1920—1925 годах»] * [http://www.war-history.ru/library/?id=189 И. Е. Дунюшкин. Идеологический и военный аспект борьбы с вайнахским национал-клерикальным сепаратизмом на Северном Кавказе в 1941 году. Доклад на научной конференции 9 декабря 2001 года. Сборник докладов «Мир и война: 1941 год». Издательство гуманитарного университета. Екатеринбург. 2001 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304215517/http://www.war-history.ru/library/?id=189 |date=2016-03-04 }} * [http://scepsis.ru/library/id_1060.html Елена Жупикова «Повстанческое движение на Северном Кавказе в 1920—1925 годах»] — Документальные публикации и новейшая отечественная историография * [http://www.encyclopedia.ru/news/enc/detail/38654/ Об опасной фальсификации отечественной истории в статье «Чеченская Республика» в «Большой энциклопедии» издательства «Терра»] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш|2}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] nioowuztwcd9mbpctm1w6rq6fljwxby 8682592 8682591 2022-08-17T13:54:30Z Sdiabhon Sdiamhon 23641 /* Юккъера бӀешераш */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=май 2020}} '''Нохчийчоь''' — тӀулган оьмарехь дуьйна хилла бахархой болуш, хӀинца а йолуш ю кхузара къам юкъараллин-экономин лакхара даржехь кхиана хилла хилар бакъдеш йолу хӀолламаш. == Юккъера бӀешераш == [[Файл:Чеченец и лезгин 1862.jpg|thumb|268px|Нохчо а, лаьзги а. 1862 шеран иллюстраци]] Нохчийчоьнан латта тӀехь дуьххьара пачхьалкх кхоллаялар хьехадо юккъера бӀешерийн хьалхара дакъа чекхдолуш. IX бӀешарахь таханлерачу Нохчийчоьнан шера дакъа [[Алани|Аланийн пачхьалкх]], ткъа лаьмний дакъа — [[Серир]] пачхьалкх юкъахь хилла. Лаьмнашкахь бахара нохчийн дай — [[нохчо]] (нохчи) ваьраш. XIII бӀешарахь [[монголаш даьхна латтанаш|монголаш тӀелатар]] бахьанехь нохчийн дай аренан кӀошташ а йитина лома дӀакхалха бийзира, оцуо, шеко а йоцуш, сацийра нохчийн тайпийн юкъараллин-экономически кхиамаш<ref name="autogenerated4" /> {{тешаме юй хьажа}}. XIV бӀешарахь нохчаша кхоьллира хьалхарафеодальни пачхьалкх [[Симсир (пачхьалкх)|Симсир]], тӀехьо [[Тимар]]ан эскарша халлакайина йолу<ref name=autogenerated4>[http://www.grozny.mid.ru/ist.htm История Чеченской Республики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130412220410/http://www.grozny.mid.ru/ist.htm |date=2013-04-12 }}</ref>{{тешаме юй хьажа}}. [[Дешийн Орда]] екъаеллачул тӀехьа таханлера Нохчийн Республикин аренан кӀошташ [[ГӀебартойчоь|гӀебартлойн]] а, [[Таркхойн шамхальство|дегӀастанан]] а феодалийн караяхна. Цхьанхьа охьа ца ховшу тюркиметтан къаьмнаша масех бӀешарахь доладинчу шерачу лаьттанаш тӀера аратеттина нохчий [[XVI бӀешарахь]] бехира лаьмнашкахь, шеш бехачу меттигера лаьмнийн, хишшан цӀераш техкина (мичикхой, гӀачалкххой, ичкерихой, чӀебарлой, шотой, аьккхий, кхин берш а) тукхмашка бекъабелла<ref name="autogenerated4" />{{тешаме юй хьажа}}. Оцу заманца догӀу нохчийн юкъараллийн [[тайп]]ан структура кхоллаялар. ХVI бӀешарахь нохчийн цхьа дакъа кӀез-кӀезиг юхаберза буьйлабелира лаьмнийн кӀошташкара аренашка — Нохчийн ариене, Теркан тогӀенашка, Соьлжан а, Орган а бердашка. Нохчийн истори а, оьздангалла а хууш волу А. А. Саламовс яздина: «Лаьттан йоккхачу къоьлло, мацалло теттара нохчийн, гӀалгӀайн тайпанаш лаьмнийн баххьашкара а, чӀежашкара а хьеначу аренан лаьттанашка. Дуккха а бӀешарашкарчу исторехь уьш цӀа бахана цаӀара Теркан аренашка, амма юха а къайлабовла безара лаьмнашкахь ницкъ болу мостагӀ тӀетаьӀча»<ref>Саламов А. А. Из истории взаимоотношений чеченцев и ингушей с Россией и великим русским народом / XVI—XX вв. // Известия ЧИНИИ. Грозный, 1963. Т. III. Вып. I. С. 22.</ref>. Юьханца аренашка дӀакхелхаш нохчаша а, гӀалгӀаша а, кӀезга-мезга девзаш долчу кегийра тайпанех юьрташ яхкара, кхин тӀе цхьайолу юьрташа тахане схьаеана, лаьмнашкахь хӀара а, важа а, юьрташ кхоллина хилла болчу шайн дайн цӀараш юьрташна а техкина<ref name="Ахмадов" />. Оцу хенахь [[Аштаркхан ханийн пачхьалкх]] халлакйича йолаелла [[Оьрсийн пачхьалкх]] [[Къилбаседа Кавказ]]е, [[Хажар-хордйист|Малхбузан Хажар-хордйисте]] экспансии йан. ХӀокху махкахь Оьрсийн пачхьалкхан гӀоьнчаш, [[Оттоманин импери]]н дакъа долу [[ГӀирман ханийн пачхьалкх]]ан агӀора а, [[Таркхойн шамхалан мохк|Таркхойн шамхалан]] агӀора а ницкъ хуьлуш болу [[ГӀебартлойчоь|гӀебартлойн]] элий хилира. ГӀебартлойн элас [[Темрюк (г1ебартлойн эла)|Темрюк Идаровичас]] [[Грозный Иван]]ега [[Соьлжа (Теркан га)|Соьлжа]] Терках кхетачохь, и меттиг мостагӀехь ларъярхьама гӀап йогӀар дийхира. [[1567 шарахь]] йина йолу [[Терки|Теркан гӀап]], хилира оьрсийн хӀокху регионехь дуьххьарлера тӀеман чӀагӀйина пункт. Дуьххьала Теркан тӀе охьахевшина гӀалгӀазкхий, оцу хенал дуккха а хьалха хевшина.<ref>ХӀара дукха оцу хьокъехь шен пхиъ том йолу, «Кавказан тӀом» бохучу жайнин тӀехь [[Потто, Василий Александрович|В. А. Поттос]]: <blockquote>Москохан сийлахь эла [[Иван III|Иван КхоалгӀа]] — оьрсийн латташ схьагулдеш волу — рязанан гӀалагӀазкхийн майраллин оьгӀазвахана, та1зар дарца кхерам тесча, [[Червлёни Берд]]ан гӀалагӀазкхий бӀаьста хи дистича шайн йоккха юьртаца гӀевттина, доьзалашца хинкеман тӀехевшина [[Дон]] тӀе охьабахара, цигара дехьабевлира [[Идал]]чу, охьабахара тӀехьадогӀучу москвохан орца цакхуьучу меттиге — [[Терк]] хӀордах кхетачу. Малхбален Кавказан оцу къорачу сонехь оцу хенахь йохка-эцар лелош, къолаш деш Тюмень цӀе йолуш къуйн бен бара… Шеко яцара, Червлёни Берд цӀе йолу майра юьрт оцу бена йоьдуш хиларх, амма дийцарш дац, хӀун бахьана долуш уьш цигахь ца севцира, ткъа Теркаца хьала бахара пхеаломан черксашна тӀе, хӀинца гӀебартлой, цаьрца берта бахана охьахевшира Кавказан лаьмнаш долалучу, [[Орга (охьадоьду хи)|Орга]] [[Соьлжа (Теркан га)|Соьлжах]] кхетачу. Оцу заманахь дуйна Кавказе дуьххьала охьахевшина оьрсех гребенски гӀалагӀазкхий олу, я лома гӀалагӀазкхий. [http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/11.html Кавказская война. В 5-ти томах. — Том 1. От древнейших времён до Ермолова. Кавказ до Петра]</blockquote></ref>. XVI бӀешера хьалхара декъехь гӀазакхийн гӀаланаш яра Теркан аьтту бердан арцаш тӀехь, мадарра аьлча [[Теркан дукъ]]ан малхбален а, къилбаседан а басешкахь, [[Орга (эрк)|Орга]] Соьлжах кхетачохь, цунах церан цӀе а кхоллаелира — ''гребенски гӀазакхий''. ГӀазакхий охьаховшура дукха хьолахь Теркан а, Соьлжан а бассейнийн юккъехьа. XVI бӀешарахь кхуззехьа схьакхелхира Калитва хи тӀиера Донан гӀазакхи. XVI бӀешеран шолгӀа декъахь дуьххьарлера йозанан тоьшаллаш ду оьрсийн Ӏедалан нохчашца юкъаметтиг хиларан. 1570-гӀа шерашкахь нохчийн тхьамданех баккхийчарех цхаъ волу эла [[Ших-мурза Ишеримов|Аьккхийн Ших-мурза]] Москвохаца уьйр тесна, Москвоха дуьххьарлера нохчийн посольство кхаьчна. Цара гӀайгӀабора нохчий Российн тӀома кӀел иэцийтарна, тӀаккха [[Фёдор I Иоаннович]]а церан гӀайгӀан тептар делира. Амма 1610 шарахь, Ших-мурзин кӀант Батай даржера воха а вина, вийча , [[Аьккхийн латта|Аьккхийн олалла]] гӀумкхийн элаша дӀалаьцна. XVI бӀешераш чекхдовлуш Къилбаседа Кавказе гӀоьртира дукха гӀазакхий мухажираш Дон тӀиера, Идал тӀиера, Хопер тӀиера. Царах, лулара къаьмнаш жигара дакъа а лоцуш, «бух» хилира «теркан» гӀазакхашна, гребенскичарел а тӀехьа кхоллабеллачехь (XVI—XVIII б.ш.). Дукхаха болу православни хӀирий а, чергази а, османийн, персийн Ӏазапах бевдда болу гуьржий а, эрмалой а гӀазакхашна юкъа иэцара, гӀазакхий а хуьлий дӀаиэра царех. И шаьш схьабовлар дукха къаьмнех йолу жамӀато кхоьллира [[Теркан гӀазакхий|Теркан гӀазакхийн эскар]], и кхолларан официальни терахь лору [[1577 шо]]<ref>Юха а даладо [[Потто, Василий Александрович|В. А. Потто]] цитата: <blockquote>Тептарш дуьйцу, Донан а, Идалан а гӀазакхийн кхо атаман, шайна тӀе паччахьан оьгӀазло а йожийна, 1579 шарахь Идалан лахахь ойла йеш хилла, Ӏедалан оьгӀазлонах мичхьа лочкъур дара техьа бохуш. Воккхахверг царех, Ермак Тимофеевич, хьаьдда къилбаседехьа…, бисана гӀазакхий кеманаш тӀехь хӀорда тӀе а бахана, шина декъе а бекъабелла, Яик тӀе бахана, ткъа дукхахберш — оццу Теркан тӀебахана, дукха хенахь дуьйна къоладен гӀазакхийн къуйн бен хилла болу тюменан махкан къорачу паргӀате. Цигахь севцина шайн кхоъ пен болу гӀала юьйгӀира, Терки цӀе а туьллуш, цига шайн тӀегулбан буьйлира гӀебартлой, нохчий, гӀумкхий, чергазий а тӀехьа кхайкхара цара. Тайп-тайпана къаьмнийн маркхало тӀехьа кхоьллира шеха низаме Теркан эскар. Оцу хенахь гӀазакхий Теркиехь чӀагӀлуш бара, паччахьо Соьлжийн тӀехь кхоллина Теркан гӀап хӀеттахь хункаран султанан гӀуллакхан йохийнера, амма гӀуллакхаш иза бахьана долуш хийца ца делира, хӀунда аьлча, гӀап латтина меттиг даиман а паччахьан ца хоуйтуш охьаховшачу къоланаш дечу кхерстачарний, къуйшний пайдехь яра. ТӀехьа цара Грозни Иван къинтӀера а ваьккхина, Теркан эскарах схьакхийтира, вайн дозанаш лардан тӀе а лецира. [http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/11.html Кавказская война. В 5-ти томах. — Том 1. От древнейших времён до Ермолова. Кавказ до Петра]</blockquote></ref>. Гребенски гӀазакхий дуьххьара Ӏиттабелира лулахой-ламанхой даьхний, я кхин хӀонц, я йийсархо, шайха лайш бан, я мехах юхабала Ӏалашо йолуш тӀелатарца. Оцо девнаш латтадора, дов луьстуш гӀазакхий нохчийн эвланашна тӀелетара юрташ халлак а йеш. Иштта доллушехь, XVI—XVII бӀешерашкахь гӀазакхийн а, нохчийн а юкъаметтиг гӀеххьа машарехь латтара: царна юкъахь йохк-иэцаран зӀенаш шорлора, доттагӀаллаш тийсалора, гергарлонаш тасаделла меттигаш а яра. ГӀазакхаша схьаийцира нохчашкара а, кхин ломан къаьмнашкара а духаран, герзан сипаташ; рогӀехь, нохчаша тӀеийцора гӀазакхашкара цхьадолу белхан гӀирсаш<ref name="Кудрявцев" />. Нохчий [[ГӀебартлойчоь|гӀебартлошца]] а, [[Теркан гӀазакхий|Теркан гӀазакхашца]] цхьана тӀом бира [[ГӀирман ханийн пачхьалкх]]ана а, [[Хункар-мохк|Ӏосманан империна]] а, [[Перси]]на а дуьхьал<ref name=autogenerated4 />{{тешаме юй хьажа}}. 1627, 1645, 1657—1658 шерашкахь малхбален Нохчийчура цхьа могӀа юкъараллаш байӀат дира Российн тешаме хила, амма XVII бӀешеран шолгӀачу декъехь уьш кога кӀелабахара [[ГӀебартлойчоь|гӀебартойн]], [[ГӀумкийн арие|гӀумкийн]], [[Бацой Мохк|бацойн]] феодалийн<ref name="Гродненский" />. == Вайнехан дин == XI бӀашо кхаччалц вайнах политеисташ бара, Ӏибадат дора меттигерачу деланашан. Царна юкъахь даьржинера гӀомалла, молханаш лелор, лаьмнашна, боьлакашна, дитташна, кхин дуккха хӀуманна Ӏибадат дар. XI—XII бӀешерашкахь [[Гуьржийчоь|Гуьржмйчуьра]] а, [[Византи]]ера а [[православи]] еара. Гуьржийн паччахьаша кхуза дин хьеха мозгӀараш бахкийтора, жайнаш дахкийтора килсанаш йан гӀо а дора. XIII бӀешо герга кхаьчча керстаниг вайнехан коьрта дин хилира, ткъа вайнеха юкъараллаш Гуьржийн пачхьалкхан гӀоьнчаш хилира<ref name="Гродненский">Гродненский Н. Н. Первая чеченская. Минск: ФУАинформ, 2007. — 720 с. ISBN 985-6721-10-5</ref>. Византи йохар а, Гуьржийчура гӀелъялар бахьана долуш вайнахана юкъахь керста дин гӀелделира; оцу хенахь дендеш дара шира дин — политеизм, XV—XVII бӀаьшерашкахь вайнаха леладора иэдина керста дин а, политеизм а. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан аренашкахь, XIII—XV бӀешерашкахь, монгол-гӀезалой бӀо а беана [[Тимаран]] экспанси йолчу хенахь, Симсир пачхьалкх санна йолу, цхьайолу вайнехан юкъараллашка, [[Дешийн Орда]]хула а, [[ДегӀаста]]нехула а (лулахошкара-гӀумкашкара) чудан доладелира суннитийн маьӀна долу ислам. Малхбален а, лаьмнийн кӀажошкара а Нохчийчоьнан бахархой, иштта лаьмнийн кӀожашкара ГӀалгӀайчоьнан бахархой а XVI бӀаьшарахь а болуш бара бусулба, амма дукхах болу Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломара бахархоша ислам XVII—XVIII бӀаьшерашкахь бен тӀецаийцира. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а аренашкахь а, лаьмнийн кӀажошкахь а ислам даьржиншехь, лаьмнашкахь хӀетте а лелаш дара цӀудинан а, керста динан а гӀиллакхаш, керлачу бусулба динца тарлуш. Нохчашна юкъахь исламан бухан цхьадолу юкъара хаарш, бусулбанийн цӀераш яьржина йоллушехь, исламан чӀагӀо коьртачу бӀогӀам тӀехь (юкъара бакъонийн бӀогӀам) XVIII бӀаьшераш кхаччалц гӀийла яра. Бусулба динан бакъо (шариӀат) кӀезга лелош яра; шадолу нохчийн юкъараллин дахар, ислам тӀедалие санна, нисдеш дара дукхах дерг Ӏадатан низамца, иза лардешберш а, лелошберш а тайпанийн къаной бара<ref name="Кудрявцев" />. [[Ислам]] нохчийн коьрта дин хилла чӀагӀдалар хуьлу [[1785 шарахь]] дуьйна, бусулбан байракх кӀелахь российн Ӏазапан политикин дуьхьала шайх Мансур хьалха а волуш, дуьххьала Нохчийчохь, тӀехьа шайолу Къилбаседа Кавказехь а тӀемаш болабелчи. Ламанхошка сихха бусулба дин тӀелацийта Алдера схьавалар долуш волу нохчийчо [[Шайх Мансур]]а, шен уллорачеран тобана хьалха а ваьлла Нохчийчоьнан ломан юрташкахула бусулба дине кхойкхуш лийлира<ref name="Ахмадов">Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века (Очерки истории социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Монография. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с.</ref>. == XVIII бӀешо == XVII бӀешарахь, XVIII бӀешо долалуш Кавказ, шахан Иранан а, Оттоманийн империн а цхьана агӀор, Российн вукха агӀор, къийсаман объект хуьлу. XVII бӀешо юккъехьа сефевидийн Ирана, Оттоманийн империца Кавказдехье шайн кӀела ерзийна, азербайджанера а, дегӀастанера а гӀоьнчашца [[Оьрсийн-персидийн дов (1651—1653)|гӀоьртара]] Росси Малхбуза Хажар-хордйистера аратеттина Къилбаседа Кавказехь Дербентера Соьлжа хи тӀекхаччалц шайн политикин гегемони чӀагӀъян. ХӀункара пачхьалкхо Къилбаседа Кавказан малхбуза Ӏаьрж-хӀордйистехь шайн политика лелайора шайн вассалан [[ГӀирман ханин махкан]] куьйгашца. Къилбаседа-малхбален Кавказ дӀалаца ойланаш йолуш, ХӀункар пачхьалкхо коьрта Ӏалашо шайн агӀор ДегӀастанан, ГӀебартчоьнан, Нохчийчоьнан, ГӀалгӀайчоьнан, Азербайджанан феодалийн кортош бахар йолуш эмиссараш оьхийтора цига. ХӀункара пачхьалкхан аннексионистски ойланаш чагӀъелира Российн аьтту болуш доцу [[Прутски машар]]ан ([[1711 шо]]) тептар тӀе куьг яздича, цигахь бинчу бартаца Российс юхаяла йийзира ХӀункарна [[Азов]], кхин тӀе шайн флот [[Азов-хӀорд]]ан тӀехь латто йиш а ца хилира<ref name="Ахмадов" />. XVIII бӀешо долалуш [[Теркан гӀазакхий|теркан гӀазакхаллин]] исторехь керла агӀо еллало: хиллайолу «паргӀато» яйина, иза Российн тӀеман ницкъаш юкъаяхара, шайна тӀедиллина Кавказехь Оьрсийн пачхьалкхан къилба доза лардан декхар а долуш, тӀеман-гӀуллакхан чкъор хилира цунах. [[Теркан гӀала|Теркехь]] даиман бехаш бара паччахьан воеводаш, кхузах латтара йоккха тӀеман гарнизон, Ӏалашъдора тӀеман дӀадехкина герзаш а, дуург а. Кхуза иэхара Кавказдехьара посолаш, Къилбаседа Кавказера элий. [[Пётр I]] хетара, Къилбаседа Кавказо йоккха роль ловзор ю Российн тӀеман сийлалла ойуш а, Уллора Малхбалехь йохк-иэцар даржош а. Пётр I [[1722 шарахь]] [[Персийн тӀелатар (1722—1723)|Персийн тӀелата]] воьдуш сецна, дуккха а меттигерчу элашца къамелаш дича, Къилбаседа Кавказан къаьмнийн Российца экономикин а, политикин а, оьздангаллин а зӀаьнаш шоръяла юьйлира. 1722 шарахь оьрсийн Ӏедало [[Сулак (эрк)|Сулак]] хи чеккхенан 20 км лакхахь юьйгӀира Къилбаседа Кавказехь а, Хажар-хӀордйистехь а керла экономикин, административани центр хилла йолу керла ''[[Сийлахь ЖӀаран ГӀап|Сийлахь ЖӀаран]]'' гӀап. [[1735 шарахь]] иза дӀаяьккхира, оццу шарах кхоьллира [[ГӀизлар-гӀала]]<ref name="Ахмадов" />. XVIII бӀешо долалуш оьрсийн тептаршкахь нохчашна «чеченец» боху цӀе чӀагӀйо [[Чечан-эвл]]а цӀарах яьлла хила мегаш йолу<ref name="Ахмадов" />. Дуьххьала Российн пачхьалкхан юкъара стратегин чудогӀуш дацара Кавказан жигара чуэхар, Ӏалашо яцара Нохчийчоь Российх схьатохар: къамелаш дара оцу хенахь империн къилба доза хиллачу Теркан тӀехь «паргӀато» латторах. ТӀелата коьрта бахьана хилира Теркан тӀиера гӀазакхийн гӀалашна нохчий даиман тӀелетар. Оцу муьрехь оьрсийн Ӏедална гарца нохчий кхераме мостагӀий бара, церан лулахалло даиман а сингаттам латтабора пачхьалкхан дозанашна<ref name="Кудрявцев">[http://cyberleninka.ru/article/n/chechentsy-v-vosstaniyah-i-voynah-hviii-hix-vekov Кудрявцев А. В. Чеченцы в восстаниях и войнах ХVIII-ХIX веков // Вестник Евразии. 1999. № 1.]</ref>. 1721—1783 шарашкахь Нохчийчура «гӀовгӀане» къаьмнаш совцо оьрсийн эскарийн таӀзаран экспедицеш чуоьххуш лаьтта — уьш шайна тӀелетарна, Российн, номинально куьйга кӀелайолу нохчийн юкъараллаш шайна доладан, тӀехиттина болу гӀебартлойн а, гӀумкийн а эланаш бохург цадарна. Экспедицехь регулярни эскарш доцуш, дакъалоцу гӀазакхаш а, «къурд аьлла» къаьмнех гӀолмакхех, гӀебартлойх, ногӀех коьллина тобанаш а. Экспедицеш ягайора «гӀовгӀане» эвланаш, балабора церан бахархой Российн кӀела церан тайпанийн къаношка Российн байӀат дойтуш. Сий-доьналла долчу доьзалашкара аманаташ оьцу, уьш оьрсийн гӀопашкахь кхоба. Эскарийн къизалло кхоллабора бахархойн цабезам а, чӀирайекъа лаам а, цуьндела хан мелъели ситуацеш карлайовлара.<ref name="Кудрявцев" />. Ламанхойн гӀарадевлла тӀелетарш билгалдаьхна 1707—1708, 1722, 1732, 1757—1758, 1760, 1770—1774, 1783 шерашкахь. 1708 ш. нохчаша, [[ногӀий|ногӀаша]], [[гӀумкий|гӀумкхаша]], оьрсийн бевддалела гӀазакхаша башкир Мурат коьртехь а волуш айабелла, тӀелетта яьккхира [[Терки|Теркан гӀап]]. Российн эскарш айадалар охьатаӀийра, човйина Мурат йийсар вина вийра. 1732 ш. [[Чечан-эвл]]ан уллохь герзашца гулбелира 10 эзар гергга ламанхой, цара вийра нохчийн эла Хазболат, халлакйира полковник Кох куьйгаллехь волу российн тоба. 1757 шарахь Чечанара дӀасакхехьийтар «карзахбоху кехаташ», цара кхайкхам бора ломанхошка герз кечдар доьхуш ломанхойн латташна тӀелеташ болу оьрсашна доьхьало ярхьама. ГӀаттамна цхьа бахьана дара ломанхойн элий вовшех девнаш латтадарна аренашкара нохчий резацахилар. Цун дуьхьал 1758 ш. российн инарла Фрауендорф новкъавелира 5—6 эзар стаг волу эскарца Нохчийчу вагӀа. 22 апрелехь российн эскарш йоццу штурмаца схьалецира [[Хенакхаьлла]] Ӏин, амма тӀехьа, цхьа а аьтту цахилла, Фрауендорфан юхаверзавийзира [[ГӀизлар]]е, нийсса мукӀарло дира, гӀаттамхой «къар ца бели».<ref>[http://chechen.clan.su/index/vajnakhi_v_xvi_xviii_vv/0-16 Вайнахи в XVI—XVIII вв.]</ref>{{тешаме юй хьажа}}{{Хьост яц|24|4|2013}} XVIII бӀаьшера шолгӀачу декъахь дуьйна Российн империно керла гӀулчаш йоху Къилбаседа Кавказехь чӀагӀялархьама, цигара къаьмнаш къардархьама. Долийра тӀеман колонизацица — нуьцкъала кхалхийра идалан а, донан а гӀазакхий Кубань а, Терк а хиш тӀе. Оьрсийн эскаран куьйгалло югӀара гӀазакхийн станицаш а, юьрташ а аренан латташ тӀехь, ткъа ломан кӀажошкахь югӀара тӀеман гӀопаш. [[Мазалк]] гӀап кхолларца ([[1763 шарахь]]) оьрсийн эскаран куьйгалло [[Кавказан аса|Кавказан чӀагӀйина асан]] аьру фланг ян буьйлабелира, керла гӀапаш юьйгӀара: Екатериноградски (Малка хи тӀехь), Павловски (Кура хи тӀехь), Марьински (Золка хи тӀехь), Георгиевски (Подкумок хи тӀехь), Александровски (Томузловка хи тӀехь). [[1769 шарахь]] Екатерина II омарца (указца) Теркан тӀе дехьабехира идалан гӀазакхий, уьш ховшийра Мазалк гӀопанний гребенски гӀаланашний юккъахь Гуьлгане, Новр, Ищоре, Мекенски, Калиновски станицашкахь. Иштта Теркан аса дикка чӀагӀйира. XVIII бӀешеран 80-гӀа шерашкахь вовшен цабезамо а, динан бошхаллаша а Нохчийчохь кхоьллира «шариатан тобанаш», уьш оьрсашна дуьхьала а мохк мукъабаккхаран Ӏалашо йолуш яра, дуьххьала гайтира Кавказехь лозунг [[гӀазот]] — дин дуьхьа тӀом, пайдехьхилар. [[1785 шарахь]] нохчийн [[Алды]] юьртара Ӏуьно Ушурмас кхайкхийра ша [[имам]] ву, шен цӀе ю [[Шайх Мансур|Мансур]] аьлла<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Шейх-Мансур}}</ref>, шен къоман юкъахь «цӀена», «бакъдолчу» динан тӀе юхадерзар, аскетически исламе дерзар, исламаца ца догӀу ломанхойн Ӏадаташ, гӀиллакхаш бухдахар, уьш [[шариӀат]]ца хийцар, Ӏадаташ лелочарний, оцул тӀехьа керстачарна (кхечу динехь болу ламанхой), тӀаьххьара оьрсашна дуьхьал гӀазот («дела дуьхьа тӀом») кхайкхор. Боцачу муьрехь Мансур имам, шайх, цхьаболчара пайхӀамар хилар шуьйра тӀелецира, шегахьа дукха нах бехира Нохчийчохь хьов, уллохь йолу ГӀалгӀайчохь, ГӀебартчохь, ГӀумкехахь, Ломан ДегӀастанахь а. Нохчийчохь цӀеххьана маьждигаш, молланаш шарӀан суьдхой (къедий) алсамбевлира<ref name="Кудрявцев" />. Оьрсийн Ӏедало, динан-политикин гӀаттам шен орамехь халлакабан дагахь Алде «харц пайхӀамаран Ушурман» дуьхала ягӀийтира дукха йоккхайоцу тоба полковник Пиери куьйгаллехь волуш. Пиери аьтту байра: 1785 шарахь 6 июляхь, нохчийн кӀелон тӀенисйелла тоба шайерг халлакайира; ша Пиери кхелхира<ref name="ЭСБЕ" />. Цул тӀехьа ягӀана таӀзарин экспедицино Алди юрт ягоро шайолу Нохчийчоь меттахъяьккхира<ref name="Кудрявцев" />. Шайх Мансуран агӀорхьарчара цхьа могӀа тӀелетарш дира [[Кавказан аса]]н чӀагӀошна а, станицашна а. ЖамӀехь [[Мазалк]]ера [[БуритӀе]] кхаччалца йолу гарнизонаш Гуьржеха боьду некъ нохчийн агӀор тӀелетарх, къоланаш дарх ларбан а дедоцуш хилира. Оцу бахьанехь [[1786 шарахь]] хӀинцца йоьгӀна гӀопаш (Потемкин, Григориполь, Владикавказ) йитира, гарнизонаш араехира асанаш тӀе<ref name="ЭСБЕ" />. Нохчийчохь болабелла, гӀаттам [[1787 шарахь]] дукха чӀогӀа баьржира Къилбаседа-Малхбузан Кавказера адыгашна юкъахь а, Кубань дехьа а. Хункара, оцу шарахь [[Оьрсийн-хункаран тӀом (1787—1791)|тӀом болийра Российца]], Мансуран [[имам]] дарж тӀечӀагӀдира, гӀертара исламан байракх кӀелахь шайн тӀеман гӀуллакхаш ломанхойн гӀаттамхошца координации ян<ref name="Кудрявцев" />. Шайха Мансуран агӀорчаьрца а, царна гӀоьнна даьхкинчу османийн эскаршца а бечу тӀамо Российн дукха ницкъ дӀабаьккхира, дукха салтий халлак а хилира. Масех аьтту болуш тӀелатарш бахьанехь, ткъа коьртаниг — [[1790 шарахь]] 30 сентябряхь инарлас [[Герман, Иван Иванович|Германа]] хӀункаран-ломанхойн тобанан куьйгалхо хӀункара [[Паша (дарж)|паша]] [[Батал-бей]]на тӀехь, [[Кубань (эрк)|Кубань]] тӀехь толам баьккхира, ткъа Мансур шен тӀеххьарчу тобанашца къайлавелира [[Анапа]] гӀопахь. 1791 шеран 22 июняхь, [[Анапан штурм|российн эскарша Анапина штурм а йина схаяьккхича]], шайх Мансур човйина волуш, лецира йийсаре, и Соловецки килсе араваьккхинчохь велара<ref name="ЭСБЕ" />. Нохчийчохь гӀеххьа тӀом лагӀбелира, наггахь таӀзаран экспедицеш йогӀуш<ref name="Кудрявцев" />. == XVIII бӀаьшарахь — XIX бӀаьшеран юьххьехь нохчийн бахам == Ширачу заманах дуьйна нохчийн а, гӀалгӀайн а коьрта бахам латтлелор бара, лулара къилбаседакавказан къаьмнаш а санна. Лаьмнашкахь латталелор дукха къинхьегам оьшуш болх бара. Латта оханна кечдеш, иза мукъадаккха дезара кондарех, хьаннех, тӀулгех, нисдан дезара, гамаш тохаезара, хидиллархьама татолаш далодезара. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломан кӀошташкахь терхьийн латталелор дара. Аренашкахь а, лаьмнашкахь а беха нохчий, гӀалгӀай, дукхах берш экстенсивни латталелош бара, гӀелделла оханан латта хийца а хуьйцуш. Цул сов, шайолу Къилбаседа Кавказехь санна, Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломан кӀошташкахь тархаш долчу дакъош тӀе латта кхоьхьура кхечу дакъош тӀиера<ref name="Ахмадов" />. Хидиллар лаьмнашкахь лелийна ца Ӏаш, аренашкахь а леладора. Лаьмнашкахь терхьашна хидуьллура тӀедалош долу карсолашца. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а аренашкахь ламанхоша охьадоьду хиш тӀиера татолаш даладора, юкъалхоьттича царна чухула дӀадийна дакъош тӀе хи хецара<ref name="Ахмадов" />. Акъарийн Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а XVIII бӀаьшо латталелоран айам болуш мур хилира, иза коьрта отрасль хилира. Оцу хенахь вайнах хьеначу акъарийн латташ тӀе кхелхина бевлира, и бахьана долуш бахамлелоран амалаш хийцаелира. Аренашка охьахевшина нохчий а, гӀалгӀай а бӀоболарца юкъаэхара йохкэцаран-экономикин Российца а, лулара къилбаседакавказан къаьмнашца а йолу зӀаьнашна. Оцу холехь аллсама болчу бахархойн бахаман коьрта отрасль латталелор (ялталелор) хуьлу. XVIII бӀашо чекхдолуш, XIX бӀаьшо долалуш акъарийн Нохчийчоь хуьлу бепиг латториг Къилбаседа Кавказан ломан юкъараллашан хилла а цаӀаш, иза арадоккху дозанал дехьа а. Ялтакхиор даьржа гуттар а гена къилбаседехьа, шорлора Теркан аьру бердан а, лахенашкара а деса латташ бахьанехь. Нохчийн а, гӀалгӀайн а юьртийн ялтан бахам айабалар гойту оцу юьрташкахь алссам хинхьераш а, куьйгахьераш а хиларо. Оьрсийн гӀопех а, тӀеман форпостех а, лаьтташйолу Кавказан чӀагӀйина аса хилира юьртабахаман дуург, цхьацца меттигерчу пхьераш йина хӀуманаш юхку меттиг. Оцо тайна хьал кхоллара ялташдер шордан, ассортимент а, кхио культураш алсамъяха а. Ломан а, акъарийн а бахархошна юкъахь къинхьегам бекъало. Иштта, лаьмнашкахь беха вайнах, акъарийн бахархошкара ялта оьцуш даьхий леладора<ref name="Ахмадов" />. Акъарийн Нохчийчохь а, ГӀалгӀайчохь а дукхахдерг кӀа а, борц биера, ткъа лаьмнашкахь — мукх, сула, кӀа диера. Лакхалаьмнашкахь кхиабора мукх; лаьмнашкахь — бӀаьста дуй кӀа а, мукх а; ломан кӀажошкахь а, уллорчу акъареш тӀехь а — хьаьжкӀаш, ткъа екъа аренашкахь — борц. XVIII бӀашарахь — XIX бӀаьшо долалуш Нохчийн а, гӀалгӀайн а, кхечу Къилбаседан Кавказан къаьмнийн санна, борц уггара яьржина, лакхара барамехь ялташ лун арелелоран культура яра. ХьаьжкӀех лаьцна аьлча, уьш XVIII бӀаьшарахь лелайора массо а акъарера нохчаша а, гӀалгӀайша а, ткъа XIX бӀаьшо долалуш ломан кӀошташкахь кхочий, иза хуьлу уггаре а яьржина культура. Цул сов, ламанхоша дӀайиера беттанаш чохь йолу горох, кхоьш, кӀомал, тонка, кхин а кхиайора наьрсаш<ref name="Ахмадов" />. Вайнехан шолгӀа латталелорал тӀехьа мехалла долуш дара даьхнийлелор, дукхахдерг йаккхий маьӀаш йолу даьхний. Даьхний белхан ницкъ а бара — охана дора, латта тодора, мохь а, адамаш а дӀасакхехьара, кхин тӀе латтатодан кхош, гамаш а латтайора. Ламанхойн коьрта белхан дохна стерчий дара. Царал сов, вайнаха гомаш лелайора, къаьсттина акъарехь. Ломан даьхний меттигера хӀу долуш дара — лоха а долуш, кӀезгапайден а долуш, хӀунда аьлча буьрса климат, бецан къоьлла, Ӏан заманахь лаьмнашках цатоьу йол, селекции яцара. Амма ломан даьхний юург хоьржуш дац, чӀогӀа хаза меттигерчу хьолех дула. Меттигерчу бежнаш шура кӀезгалора, амма иза лакхара хьоналла йолуш яра. Шурех даьтта а, нехча а йора. ЧӀогӀа мехала дара даьхнийн некъ, цунах мачаш йора, говран гӀирс бора: дуьста, архаш кхин а. Дахнийн маӀашах вайнаха маккхарчий дора арсашна, шаьлтанашна, таррашна, кхин а кхечу даьӀахках ечу хӀумнашна а. Даьхний механ бустам бара, йохк-эцарехь, урдо луш, чӀиран гӀуда луш, лазийча, сийсазваккхача луш болу мах а бара<ref name="Ахмадов" />. Вайнахан юкъахь лаьмнашкахь (лакхахь) а, акъарехь (лома кӀажехь) а даьхнийлелоран кхиамаш цхьабосса бацара. Иштта, масала, лаьмнашкахь алсам леладора жаш: уьстагӀий, гезарий. Стерчий кхобура аренан белхашна иэшарна, мах лакхара а бара церан. Ломанхой акъари тӀе охьакхелхича даьхнийлелор даьржира Соьлжан а, Теркан а йистехула ГӀизлара кхаччалц. Акъарийн дежийлаш лелайора лаьмнашкахь бехачу нохчаша а, гӀалгӀаша а — аьхкенан беттанашкахь даьхний лаьмнашкахь дажадора, ткъа йисанчу ханна уьш акъари тӀе лахкара. Даьхний дӀасадоху бахаман системо хьекъалца дежийлаш кхоадора, кхин тӀе аренашкара, ломан кӀожера, ломара Ӏаламан асанийн климат хьекъалца лелайора. Кавказхьалхара аренаш чӀогӀа мехала дежийлаш дара бӀаьста а, гурахь а, Ӏай а. Иштта луо кӀезга долу довхачу Ӏаьн муьрехь даьхнаша луон кӀелара буц яара декабрь кхаччалц. Ломан дежийлаш дукха хьолахь лахахь Ӏашволу хьалдолчу даьнийлелорхойн долахь хилара, церан лаьмнашкахь даьхнашна шайнна кечдина дежийлаш хуьлура — ''Ӏалара'' олуш. Даьхний Ӏаьнера даха ломанхой-даьхнийлелорхоша йол кечйора, иза чӀогӀа хала а, кхераме а болх бара<ref name="Ахмадов" />. Нохчийчуьра а, ГӀалгӀайчуьра а ламан бахархойн даьхнийлелор оцу муьрехь алсамдаьллехь а, дебба дӀа цадахара уьш дежийлаш а, йол хьакха ирзуш а тоьуш цахиларна. Ламанхой акъари тӀе охьакхелхинчул тӀехий бен ца хилара аьтту деса дежийлаш карадерзо а, даьхний дебо а. Цуо аьтту бора сов жижиг, шура, даьтта, нехча, кхин даарш, цул сов неӀ а, тӀаргӀа а. Даьхнийлелоран кхиамаш хилча алсамдовлура стерчий, тӀаккха киамаш хуьлура латтлелорехь. Даьхнийн хӀу тодархьама нохчаша а, гӀалгӀаша а бежний, уьстагӀий иэцара луларчу къилбаседакавказан къаьмнашкара а, теркан а, гребенски а гӀазакхашкара<ref name="Ахмадов" />. Уггара а шира долчу даьхнийлелорцаний цхьана могӀара, беркате а, кхиам болуш а бахаман отрасль яра нохчийн а, гӀалгӀайн а уьстагӀийлелор. УьстагӀашна тӀехь Ӏуьнал кӀезга дезара, бежнашна тӀехь чулла а, хӀоъ хоьржуш дацара, уьш ломан басеш тӀехь а дажадора. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а хьолехь уьстагӀий леладора ломан кӀажошкахь, акъарехь, ломахь а, лекхаломахь а. Нохчаша а, гӀалгӀаша а акъари тӀиера ломанхошца, луларчу къаьмнашца уьстагӀий хуьйцура бамбийн кӀадешца, басмашца, кисешца, цӀестан а, эчиган а пхьегӀашца, бахаман гӀирсашца, туьханца, ялтийца, кхин дӀа а. Оцу муьрехь чӀогӀа даьржинера чергазийн а, гӀолмакхийн а хӀуьн уьстагӀий. Оьрсийн мухажирашкара теркан а, гребенски гӀазакхашкара схьаэцна, нохчаша а, гӀалгӀаша а леладора муьжгийн уьстагӀий, мелла а дорах долу аренан уьстагӀий а. Цул сов, ламнашкахь а, акъарехь а нохчаша а, гӀалгӀаша а дукха гезарий лелайора<ref name="Ахмадов" />. Бахаман коьрта отрасльца — латталелор, даьхнийлелор — доккха гӀо дара нохчийн а, гӀалгӀан а экономикин гӀоьн отраслаш: бошмашлелор, накхаршлелор, чӀарлацар, тонкалелор, таллалелар, ломан промысль, кхин дӀа а. == XIX бӀешо. Нохчийчоь Российн импери юкъахь == 1804 ш. нохчийн, [[гӀалгӀай]]н, [[хӀирий]]н, гӀебартлойн цхьана герзашца гӀаттам хилира российн Ӏедалан дуьхьал, иза «тӀеман куьгаца» охьатаӀийра. 1807 ш. инарла Булгаков халла ларавелира кӀизчу тӀамехь Хьенакхаьллан чӀижехь ламанхошца. Нохчийн эвланаш берта яло аьтту белира некълуш, нохчийн къаношна ахчана совгӀаташ деш. [[Кавказан тӀом]] болуш, инарла [[Ермолов, Алексей Петрович|Алексей Петрович Ермолов]]с омар делира Соьлжан асан чӀагӀонаш йуогӀа аьлла, иза кхочуш дира [[1817]]—[[1822]] шерашкахь. Иштта, кхоллаелира йоккха оьрсийн жам1ат таханлера Нохчийчоьнан дозана т1ехь. [[XIX бӀешо]] чекхдолуш лаьттан доладаран хеттарш ира хуьтту хӀокху махкан бахархойн. Теркан гӀазакхий, шуьйра аренаш а, ломан т1екхачале дуьйшдолу латта а шайн долахь долуш, дукхахдерг иза мехах лелуо нохчийн ахархошка дӀалора, амма цадохкара царна<ref name="Shambarov">{{cite book|last=Шамбаров |first=Валерий |title=Казачество: История Вольной Руси|publisher=Алгоритм Экспо, Москва |date=2007 |isbn=987-5-699-20121-1}}</ref>. Нохчийчоьнан бахархойн терахь дуккха а кӀазгделира Кавказан тӀом а, нохчий [[Хункар-мохк]] дӀакхалхар бахьанехь. ТӀом чекхбаьлчи цхьа могӀа нохчийн гӀаттамаш хилира. 1860 ш. герзашца гӀаттам хилира ломан Нохчийчохь, латтан къоьлла алсама йолчохь. Иза кӀизаллийца охьатаӀийра, цхьа могӀа эвланаш ягийра. 1864 ш. Ӏаьн заманахь масех эзар зикр олу [[муридаш]] гулбелира [[Шела]]н гӀопехь, российн Ӏедало лаьцна волу [[шайх]] Кунта-Хьаьжа араваккха бохуш. Шайна жоп ца делчи, уьш тӀелетира шаьлтанаш а, тарраш а бен доцуш, молхан тоьпаш оьшуш яц аьлла охьа а кхийсина. Российн эскарш дӀасалаьхкира уьш тоьпаш етташ. 1877 ш. [[Оьрсийн-хӀункарийн тӀом (1877—1878)|оьрсийн-хӀункарийн тӀом]] бахьанехь [[Нохчийчура а, Дег1астанера а 1877 шеран гӀаттам|Нохчийчохь а, ДегӀастанехь а боккха гӀаттам хилла]], иза а къизаллийца охьатаӀийра<ref>[http://chechen.clan.su/index/chechnja_vo_vtoroj_polovine_khikh_nachale_khkh_v/0-22 Чечня в конце ХIХ начале ХХ вв.]</ref>. ХIХ бӀешеран 60—70-гӀий шарашкахь Нохчийчохь кхоьллина дуьххьарлера светски ишколаш нохчийн берашна. 1868 ш. арахецна дуьххьарлера нохчийн маттахь йолу абат. 1896 ш. дӀайиллина Соьлжа-гӀалин училище. ХIХ бӀешо чекхдолуш буьйлабелла промышленни маьхкдаьтта даккха. 1893 ш. Соьлжа-гӀала Российн центрца вовшехтессаболу цӀерпошт некъ биллина<ref name=autogenerated4 />. == Россиехь Революци а, Граждански тӀом а == 1917 шарахь [[Февралан революци]] тоьллачул тӀехьа Соьлжа-гӀалахь коьллира Граждански комитет, ткъа шолгӀачу дийнахь гӀалахь коьллинера Соьлжа-гӀалин белхалойн, салтийн, гӀазакхийн депутатийн совет. 27 мартехь Соьлжа-гӀалахь хилира Нохчийн гулам, цигахь хаьржира Нохчийн къоман совет<ref name="Хронос">{{cite news | title=Чечня: от революции до депортации, 1917 - 1944 годы|publisher=ХРОНОС| url=http://www.hrono.ru/sobyt/1900sob/1917chech.php | lang=ru}}</ref>. Аьхка нохчийн тобанаш тӀелиетара Бури-гӀалин цӀерпошт некъан Соьлжа-гӀала — [[Хаси-Эвл]] декъан тӀехь, ткъа сентябрехь Соьлжа-гӀалара российн армийн регулярни дакъош арадаьхчи нохчийн тобанаш тӀелиета йолаелира маьхкдаьттан промыслашна, уьш дага а деш<ref name="Хронос"/>. Уьш раж а хилла халлакйеш тӀелиетара немцойн колонешан, оьрсийн бахамашна, кӀотаршна, юьрташна, Хасу-юртан а, цуьнца дозанца йолчу округийн слободашан (яккхий юьрташна гонахьара кегий юьрташ). 29-30 декабрехь буха хӀума цадуьтуш халлакйина, ягийра Кахановски а, Ильински а станицаш<ref name="Демоскоп ">{{cite news | title=У истоков советской депортационной политики: выселения белых казаков и крупных землевладельцев (1918-1925)|publisher=[[Демоскоп Weekly]] | url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0147/analit01.php#4|author=Павел Полян | lang=ru}}</ref>. 1917 шеран гурахь [[Соьлжа-ГӀала]]хь тӀом тасабелира Германан тӀемера цӀаеанчу [[Акха дивизи|Кавказан къаьмнийн дивизера]] Нохчийн дошлой полкан а, [[теркан гӀазакхий]]н а, тӀехало Соьлжа-гӀалара нохчийн бахамаш халлакбар а йолуш. Цун доьхьала кхоьллира Нохчийн къоман совет коьртехь шайх [[Арсанов, Дени|Арсанов Дени]] а волуш. Соьлжа-гӀалех гуолаьцна гӀап хилира, маьхкдаьтта даккхар промыслашкахь сецира.<ref>[http://archive.svoboda.org/programs/cicles/civilwar/civilwar.20000702.asp Передача «Радио свобода» «Гражданская война на землях Чечни»]</ref> 1917 ш. декабрехь Кавказан къаьмнийн дивизера нохчийн дакъош дӀалецира Соьлжа-гӀала. 1918 ш. январехь [[Буро-ГӀала]]р [[ЦӀен гварди (Росси)|ЦӀен гвардийн]] тобанаш доладан долийра Соьлжа-гӀалин тӀехь, гӀалара Ӏедал [[ТӀеман-революционни комитет]]ан карадахара. 1918 ш. мартехь [[ГӀойтӀахь]] Нохчийн къоман гуламо хаьржира ГӀойтӀийн халкъан совет (председатель Т.Эльдарханов), [[Советан Ӏедал]] къобалдар дӀа а хаийтара. 1918 ш. майхь Соьлжа-гӀалахь хилира III Теркан къомийн гулам<ref name="Хронос"/>. 1918 шо юккъе даханчу хенахь ломан къаьмнаш инарла [[Деникин]]ан [[Шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]ца Ӏиттаделча, ламанхой вовшехкхета буьйлабелира [[жӀай]]н шайхан [[Узун-Хаьжин]] гонаха. Узун-Хаьжас жимачу тобанца дӀалецира [[Виедана]] эвла, цу чохь чӀагӀвелла тӀом кхайкхира Деникине. 1919 шарахь сентябрехь Узун-Хаьжас [[Къилбаседа-Кавказан эмират]] кхоллар кхайкхира<ref name=autogenerated3>[http://daymohk.org/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=20219 Дата Туташхиа. От Узун-Хаджи Салтинского до Шамиля Веденского. Часть 5] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304053222/http://daymohk.org/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=20219 |date=2016-03-04 }}</ref> 1918 шарахь 11 августехь теркан кӀайнгӀазакхий 12 эзар стаг гергга [[Бичерахов, Лазарь Фёдорович|Л.Бичерахов]] куьйгаллехь а волуш Соьлжа-гӀала дӀалаца хьаьжира. ГӀалин гарнизоно юхатуьйхира уьш, амма цул тӀехьа [[Соьлжа-гӀала ларъяр (1918 г.)|гуо лецира Соьлжа-гӀалина]]. ГӀала ларъян большевикаш вовшехтуьйхира 3 эзар стаг гергга йолу тоба, оцу тобанахь бара гӀалийн гарнизонан салтий, лулара юьрташкара ломанхой, гӀазакхийн уггара къиен дакъа. Царна тӀехь куьйгалла шена тӀелецира гӀалин гарнизонан куьйгалхочо [[Гикало, Николай Фёдорович|Н. Ф. Гикалос]]<ref>{{книга |автор = А.Г.Мерников, А.А.Спектор |заглавие = Всемирная история войн |издательство = Харвест |год = 2004 |страницы = 375 |isbn = 985-13-1779-9, УДК 355.4 ББК 68.4 В 85 }}</ref>. [[Орджоникидзе, Григорий Константинович|Г. К. Орджоникидзес]] а, М. К. Левандовскийс а дакъалоцуш кхоьллира цӀен гӀазакхийн кхоъ тоба 7 эзар стаг гергга шен куьйгаллехь А. З. Дьяков а волуш, уьш октябрехь дуьйна кӀайгӀазакхашна тӀехьашхула тӀелиета буьйлабелира. 12 ноябрехь цхьанне тӀелетта гӀалачура гуонехь болчара а, Дьяков куьйгаллехь волчу цӀечу гӀазакхаша а кӀайнгӀазакхийн дуьхьало сацийра, Соьлжа-гӀалийн гуо баьстира<ref>Там же.</ref>. 1919 ш. февралехь Соьлжа-гӀалийчу делира инарла [[Врангель, Пётр Николаевич|П.Врангелан]] [[Кавказан эскар (ВСЮР)|Кавказан шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]. Оцу баттахь цӀерапошт некъаца Соьлжа-гӀала кхечира [[Порт-Петровск]]ера [[Йоккхабритани|британийн]] эскаран шалон. 1919 ш. мартехь Соьлжа-гӀалахь болхбан болабелира Теркан гӀазакхийн Боккха Гуо. 1919 ш. сентябрехь Соьлжа-гӀалина тӀелетира нохчийн Советан Ӏедалехьа болу гӀаттамхой [[Шерипов, Асланбек Джемалдинович|А.Шерипов]] куьйгаллехь а волуш. ТӀамехь Воздвиженски юьрта уллохь А.Шерипов вийра, амма 1919 ш. октябрехь гӀаттамхойн «ПаргӀатонан Эскаро» дӀалецира Соьлжа-гӀала<ref name="Хронос"/>. 1920 ш. мартехь [[РККА|ЦӀен эскаран]] дакъой чоьхьадевлира Соьлжа-гӀала<ref name="Хронос"/>. Узун-Хаьжа велира, цуьнан правительство «дӀасахецар» кхайкхийра<ref name=autogenerated3 />. == Советийн Нохчийчоь == === Нохчийчоь 1936 шо тӀедалие === 1920 ш. ноябрехь Теркан областан халкъий Гуламо кхайкхийра [[Ломан АССР]] кхоллар столица [[Буро-ГӀала]]хь а йолуш, юкъахь ялх административан округца, царех цхьаъ яра [[Нохчийн халкъан округ]]. Иштта кхоьллира Ломан АССР юкъахь [[Соьлжан гӀазакхийн округ]].<ref>[http://www.hrono.ru/chechen.html Чеченская хроника за все века]</ref> [[Российра граждански тӀом|Россиехь граждански тӀом]] болуш нохчийн яккхий юьрташкара масех оьрсийн слобода, кхин тӀе Соьлжийн тӀиера гӀазакхийн станицаш халлакйира нохчаша а, гӀалгӀаша а, церан бахархой байира. Советан Ӏедална гӀо оьшура ломан къаьмнашкара, Деникинан [[Шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]на а, цунна тӀетевжина болчу гӀазакхашна а доьхьала, нохчашна «совгӀатна» дӀаделира Теркан-Соьлжийн хинюкъан цхьа дакъа<ref>Бугай Н. Ф., Гонов А. М. Кавказ: народы в эшелонах (20‑60‑е годы). М., «Инсан», 1998. с. 86</ref>. 1920 ш. сентябрехь Нохчийчоьнан а, къилбаседа ДегӀастанан а ломан кӀошташкахь совета Ӏедалан дуьхьала гӀаттамаш буьйлабелира, царна хьалхавелира [[Гоцинский, Нажмудин|Нажмудин Гоцински]] а, имам Шамилан кӀентан кӀант — [[Саид-бей]] а. ГӀаттамхоша масех кӀирнах каралецира дукха кӀошташ. Нохчийчоь гӀаттамхойх мукъаяккха Советан эскаран аьтту цабелира 1921 ш. мартехь бен<ref name=autogenerated2>[http://bg-znanie.ru/article.php?nid=7923 Вооружённые конфликты и антитеррористические операции в Чечне и Дагестане (1920-45)]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[1922 шарахь]] 30 ноябрехь<ref name="Объединение">{{cite news | title=Чеченская Республика|publisher=wwhp.ru| url=http://wwhp.ru/chech.htm | lang=ru}}</ref> Нохчийн халкъан округах [[Нохчийн автономни область]] йира. 1929 шеран юьххьехь Нохчийн АО тӀетуьйхира [[Соьлжан г1азакхийн округ]]<ref>{{cite news | title=ИЗМЕНЕНИЕ АДМинистративанО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОГО ДЕЛЕНИЯ РОССИИ ЗА ПОСЛЕДНИЕ 300 ЛЕТ| author=С.А.ТАРХОВ |publisher=geo.1september.ru| url=http://geo.1september.ru/2001/21/1.htm | lang=ru}}</ref> а, Соьлжа-гӀала а, хьалха шен башха статус хиллайолу<ref name="Ичкерия"/>. 1923 ш. бӀаьста нохчаша инкарлойира меттигера советашка болчу харжамашна, цхьайолчу юьрташкахь халлакйира харжаман меттигаш, бахьана дара центральни органаш харжамашкахь шайн векалш кочабохка гӀертарна. Карзахбевлларш охьатовӀо меттигера жигархойн тобанашца чӀагӀйинайолу [[ЧГ1ХК]]ан дивизии яхийтира. Карзахбевлларш совцийра, амма Нохчийчоьнан дозанца йолу кӀошташна тӀелетара шайн Ӏалашо къоланаш дар, даьхний дӀадигар йолуш. Оцунца цхьана аманаташ лецара, [[Шуьйта]] гӀопа герзаш деттара. Цуьндела 1925 ш. августехь-сентябрехь рогӀера, йоккха масштабан эскаран операци йира халкъера герз дӀадоккхуш. Оцу операцехь лецира Гоцински. 1929 ш. дукхаха болу нохчаша Ӏедалан бепиг цадала доьхьало йира. Цара бахара, бепиг гулдар сацадие, герз дӀа а даккхий Нохчийчуьра араваккха массо а бепиг гулдийриг. Иза бахьанехь эскаран а, подразделенийн а оперативни группо [[ЭПОГ (ОГПУ)]] 1929 ш. 8-28 декабрехь йира эскаран операци, жамӀаш дара — [[ГӀойтӀа]]хь, [[Шела]]хь, [[Саьмби (эвлахь)|Саьмбихь]], [[Бена]]хь, [[ЦӀоьнтара]]хь, кхечу юьрташкахь а халлакйира герзаца йолу тобанаш. Амма Советан Ӏедална дуьхьалболчара чӀагӀдира шайн Ӏазап партийни-советан жигараллан, советашна дуьхьала кхин а йоккхачу масштабехь болх болийра. Оцу бахьанехь 1930 ш. мартехь-апрелехь йира керла эскаран операци, цуо лагӀйира Советийн Ӏедалан мостагӀийн жигаралла, амма дукха ханна дацара иза. 1932 шо долалуш Нохчийчохь [[коллективизаци]] яр бахьанехь масштабни гӀаттам хилира, оцу юкъахь дакъа лецира ТеркантӀиера гӀазакхийн станицашкара оьрсийн бахархойн алсама долу декъо а. И гӀаттам охьатаӀийра 1932 ш. мартехь, нах шайн эвланашца цхьаьна Къилбаседа Кавказера ара а бохуш<ref name=autogenerated2 />. 1934 шеран 15 январехь<ref name="Объединение"/> Нохчийн автономин область вовшехтуьйхира [[ГӀалгӀайн автономин область]]ца, царех [[Нохч-ГӀалгӀайн автономин область]] йеш. НГӀАССРан Ӏедалан органашкахь оьрсий алсама бара, оьрсийн бахархой дукхах болуш яккхий гӀаланаш ([[Соьлжа-г1ала]], [[Гуьмсе]]) хилар бахьанехь<ref name="Tsutsiev">{{Книга:Цуциев:Атлас этнополитической истории Кавказа (1774-2004)}}</ref>. === Нохч-ГӀалгӀайн АССР === {{main| Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистически Республика}} [[1936 шарахь]] 5 декабрехь областах Автономни Советийн Социалистически республика йира. Нохчийчохь Советан Ӏедална герзаца йен доьхьалонаш лаьттира 1936 шо кхаччалц, ткъа ломан кӀошташкахь — 1938 шо кхаччалц. 1920—1941 шерашкахь Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а латта тӀехь шаберигге а 12 герзашца болу боккха гӀаттам (дакъалаьцнарш бара 500-5000 тӀемло) а, 50 сов хирболуш жима гӀаттам а хилира. 1920—1939 шерашкахь [[БАЦ1Э (РККА)]] а, [[СССР-н ЧГ1М (МВД) чоьхьара эскарш|чоьхьара эскарийн]] а тӀеман дакъош юкъара, гӀаттамхоша байина халлак вира 3564 стаг.<ref name=autogenerated2 />{{dead link}} 1940 шеран январехь Нохчийчохь болабелира [[Исраилов Хьасанан гӀаттам|Советан Ӏедална дуьхьал герзашца карахь керла гӀаттам]] куьйгаллехь [[Исраилов, Хьасан|Исраилов Хьасан]] волуш. === Боккха Даймехкан тӀом === {{main|Нохчийчоь Боккха Даймехкан тӀеман заманахь}} == Нохчийн Республика == === «Нохчийн революци» === 1990 шарахь аьхка нохчийн интеллигенцийн юкъара гӀарабевлла болу наха кхайкхам бира Нохчийн къоман гулам бан беза, юкъадиллинарг къоман оьздангалла, мотт, гӀиллакхаш, истории карлаяккхар<ref name="Ичкерия"/>. 23—25 ноябрехь Соьлжа-гӀалахь дӀабаьхьира Нохчийн къоман гулам, цигахь хаьржира Кхочушдаран комитет коьртехь председатель инарла-майор [[Джохар Дудаев]] а волуш<ref name="Мемориал"/>. 27 ноябрехь Нохч-ГӀалгӀай АССР-н Лакхара Совето Кхочушдаран комитет тӀетаьӀна, адамаша яккхий акцеш яр бахьанехь тӀеийцира Нохч-ГӀалгӀай Республикин пачхьалкхан суверенитетан Деклараци<ref name="Ичкерия"/>. 1991 шарахь 8-9 июнехь хилира Хьалхарчу Нохчийн къоман гуламан 2-гӀа сесси, цуо кхайкхийра шеш [[Нохчийн къоман Халкъанюкъара конгресс]] хилар. Сессийно барт бира НГӀАССР-н Лакхара Совет дӀаяккха а, [[Нохчийн Республика Нохчийчоь]] кхолла а, ткъа Д.Дудаев коьртехь волу Кхочушдаран комитет цхьана ханна Ӏедалан орган йита<ref name="Ичкерия"/>. [[Августан путч|1991 шеран 19-21 августехь хилла хиламаш]] республикера политически хьолан катализатор хилира. 19 августехь [[Вайнехан демократически парти]]йн жигараллийца Соьлжа-гӀалийн юккъерачу майданехь йолаелира митинг российн куьйгалхошкахьара, амма 21 августал тӀехьа цуьнан лозунгаш ''«путчисташна гӀодарна»'' Лакхара Совет дӀаяккхар йара шен председательца, кхин а парламенте керла харжамаш бар а<ref name="Верховный совет">{{cite news | title=Чечено-Ингушетия: кунаки Ельцина взяли власть| author=ГРИГОРИЙ Ъ-ЗАЙЧЕНКО|publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=cd0e618f-d047-4f3b-bf5b-1eadfa19ec07&docsid=738| date= 09.09.1991 | lang=ru}}</ref>. 1-2 сентябрехь НКЪШХК (ОКЧН) 3-гӀа сессийно кхайкхийра Нохч-ГӀалгӀай Республикин Лакхара Совето шайн декхарш охьадехкина шадолу Ӏедал Нохчийчоьнан латта тӀехь НКЪШХК Кхочушдаран комитетан караделла<ref name="Ичкерия">{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ| author=Тимур Музаев|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/oct_97/chechen.html | lang=ru}}</ref>. 4 сентябрехь дӀалецира Соьлжа-гӀалин телецентр а, Радион цӀа а. Соьлжа-гӀалин кхочушдаран комитетан председатель волу Дудаев Джохара дӀабийшира кхайкхам. Кхайкхамо бахара республикин куьйгалхой ''«зуламхой, кхаъоьцурш, хӀазналаьчкъораш'' бу, хаам бира ''»5 сентябрехь дуьйна демократически харжамаш хиллалц республикера Ӏедал кхочушдаран комитетан а, кхин йолу демократически кхолламийн карадоьду"''. Цунна дуьхьала Лакхара Совето кхайкхийра 5 сентябрехь буьсана 12 сахьт даьлчхьана 10 сентябре кхаччалц Соьлжа-гӀалахь чрезвычайни хьал хир ду аьлла, амма оцу юкъа ялх сахьт даьлчи Лакхара Советан Президиумо дӀадаьккхира чрезвычайни хьал<ref name="Верховный совет"/>. 6 сентябрехь Нохч-ГӀалгӀайн АССР Лакхара Советан председатель волу [[Завгаев Докка]] даржера дӀавелира, {{хьост яц 2|а и. о. председателя стал председатель Верховного Совета РСФСР [[Руслан Хасбулатов]]|15|11|2015}}. Масех де даьлча 15 сентябрехь хилира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин Лакхара Советан тӀаьххьара сесси, цигахь барт хилира Лакхара Совет дӀасахецар тӀехь<ref name="Ичкерия"/>. Керла Ӏедал хотталца кхоьллира Ханнайолу Лакхара совет (ХЛС), 32 депутатех лаьтташйолу<ref name="ВВС">{{cite news | title=Чечено-Ингушетия провозгласила независимость от России и Союза | author=АНДРЕЙ Ъ-ОЙХОВИКОВ, ЛЕВ Ъ-СИГАЛ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=a1ab6f0a-3a5c-437e-b6ac-5958958323e6&docsid=1097| date= 14.10.1991 | lang=ru}}</ref>, председатель хилира НКЪШХК-н Кхочушдаран комитетан председателан гӀовс волу Ахмадов Хьуьсайн<ref name="Ичкерия"/>. НКЪШОКЧН кхоьллира Къоман гварди куьйгаллехь «Исламан некъ» партийн корта Кантемиров Беслан волуш<ref name="ВВС"/>. Октябрь болалуш НКЪШХК Кхочушдаран комитетан агӀорболчарний (Ахмадов коьртехь волуш) царан дуьхьалболчарний юкъахь (Чернов Ю. коьртехь волуш) дар-дацар хилира. 5 октябрехь иссаннах ворхӀаммо барт бира Ахмадов дӀаваккха, амма оццу дийнахь Къоман гвардис ХЛС болхбешдолу Профсоюзан цӀа а, республикин ПКХК-н (КГБ) гӀишло а дӀалецира<ref name="Ичкерия"/>. Цул тӀехьа цара лецира республикин прокурор волу Пушкин Александр<ref name="ВВС"/>. ШолгӀачу дийнахь НКЪШХК-н Кхочушдаран комитето ''«кӀелдахуьла тешанбехке белхаш барна»'' дӀасахийцира ЛХС, церан декхарш ''«ша йолу Ӏедалан бакъонаш йолуш Ӏедал кхоллалц болу муьран революционни комитетан»'' тӀедехкира<ref name="Ичкерия"/>. РСФСР-н Лакхара Советан Президиумо омар дира Дудаевгхьарачаьрга 9 октябрехь буьйса юккъеягӀалие герз охадилла аьлла. Амма НКЪШХК-н Кхочушдаран комитето и омар ''«колониальни политика бӀаьшерашшана кечйина дуьненанюкъара масштабан харцо ю»'' аьлла, [[г1азот]] кхайкхийра, 15 шарера 55 шо кхаччалц волчо герзаш схьаиэцар дийхира<ref name="ВВС"/>. === Дудаевн Ӏедал === 1991 шеран 27 октябрехь Нохчийчохь президентан харжамаш хилира, толам баьккхира Дудаев Джохара, 90,1 % харжамхочо кхаж а тесна<ref name="Мемориал">{{cite news | title=ХРОНИКА ВООРУЖЕННОГО КОНФЛИКТА | author=А.В.Черкасов и О.П.Орлов |publisher=[[Мемориал (организация)|Мемориал]]| url=http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/itogi/xp90.htm | lang=ru}}</ref>. 1 ноябрехь Дудаевс омар даьккхира «Нохчийн Республикин суверенитет кхайкхайарх»<ref name="Тишков">{{книга |автор = Тишков В.А. |заглавие = Общество в вооруженном конфликте: этнография чеченской войны |ссылка = http://books.google.ru/books?ei=A4PnTqHmKoqq8QOCo6D3CQ&ct=result&hl=ru&id=dGppAAAAMAAJ&dq=%D0%A3%D0%B6%D0%B5+1+%D0%BD%D0%BE%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F+%D0%B1%D1%8B%D0%BB+%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD+%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B7+%D0%94%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0+%22%D0%9E%D0%B1+%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%B0+%D0%A7%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D1%80%D0%B5%D1%81%C2%AD%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%E2%80%9D&q=.#search_anchor |издательство =Наука |том = |год = 2001 |страницы = 213 |isbn = 5020087556, 9785020087552 }}</ref>, ткъа 2 ноябрехь РСФСР-н халкъан депутатийн гуламо къобал ца бира лакхарчу пачхьалкхан Ӏедале (Лакхара Совет) а, республикин Президентан а харжамаш<ref>[http://poisk-zakona.ru/267739.html Постановление Съезда народных депутатов РСФСР от 02.11.1991 № 1847-I. Портал юридических консультаций<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170818133824/http://poisk-zakona.ru/267739.html |date=2017-08-18 }}</ref>. 8 ноябрехь РСФСР-н президент [[Ельцин Бориса]] куьг яздира Нохч-ГӀалгӀайчохь чрезвычайни хьал хотторан омар тӀехь. 10 ноябрехь НКЪШХК-н кхочушдаран комитето кхайкхам бира Российца йолу юкъаметтигаш дӀахадайие, ткъа [[Москох]]ах «къоьллин зона» йие аьлла. ШолгӀачу дийнахь [[РСФСР Лакхара Совет|РСФСР-н Лакхара Советан]] сессино чекх ца далийтара чрезвычайни хьал даран омар<ref name="Мемориал"/>. Оппозицин партийн кортош дӀакхайкхийра президент Дудаевга шаьш хьо а, хьан Ӏедал а къобалдо, шу Нохчийчоьнан суверенитет ларъеш ду аьлла. Ханнакхоьллина Лакхара Совето сацийра шен болх. Ноябрехь Нохчийчохь Дудаевн агӀорхьа болчара тӀеман гӀаланаш а, герз а, ТӀеман Ницкъийн, чоьхьара эскарийн бахам дӀалиеца буьйлабелира. Ткъа 27 ноябрехь инарла Дудаевс арадаьккхира республикера тӀеман дакъойн герз а, техника а халкъан бахам хиларх долу омар<ref name="Мемориал"/>. Нохчийчохь иза куьйгаллехь волуш оьрсий аратетта буьйлира махкара, [[Нохчийчоь этнически ц1анъяр|этнически цӀанъяран амал йолуш]].<ref name="ksh405">Новейшая история Отечества. XX век: Учеб. для студ. высш. учеб заведений: В 2 т. / Под ред. А. Ф. Киселева, Э. М. Щагина. -М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999. — Т. 2 — стр. 405</ref><ref>[http://nvo.ng.ru/history/2004-12-10/1_chechnia.html А. Н. Почтарёв «Грозный: кровавый снег новогодней ночи»] // Независимая газета, 10 декабря 2004</ref><ref name="ans1">[[А. Н. Савельев]] «Чёрная книга Чеченской войны (2000)», [http://www.savelev.ru/book/?ch=159 глава «Преступления режима Дудаева-Масхадова»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130720082921/http://www.savelev.ru/book/?ch=159 |date=2013-07-20 }}, [http://www.savelev.ru/book/?ch=18 глава «Чеченская республика 1991—2000»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111117142323/http://www.savelev.ru/book/?ch=18 |date=2011-11-17 }}</ref><ref>[http://www.guu.ru/files/referate/lazarev1.pdf Н. Я. Лазарев «Терроризм как социально-политическое явление: истоки, формы и динамика развития в современных условиях» Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата политических наук] // Москва, 2007</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110409115906/http://www.lib.grsu.by/library/data/resources/catalog/130041-232480.pdf «Совершенствование системы подготовки военных кадров на военном факультете» Материалы II республиканской военно-научной конференции] // Гродненский государственный университет имени Янки Купалы, 10 апреля 2008</ref>. 1992 шеран 12 мартехь Нохчийчоьнан Парламенто тӀеийцира [[Нохчийн Республикин Ичкери|республикин Конституци]], цуо Нохчийчоь кхайкхайора ''"нохчийн къомо шаьш кхоьллина йолу суверенны демократически бакъонан пачхьалкх''<ref name="Ичкерия"/>. Оцу юккъехула юха а кхоллаелира Дудаевн администрацина оппозици. Уггаре а радикальни Дудаевн дуьхьала йолу оппозицин декъашхоша коьллира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин конституцин хотам меттахотто Координационни комитет. Ӏуьйранна 21 мартехь 150 гергга оппозицин декъашхоша дӀалецира телецентр а, радиоцентр а, къамел дира нохчийн радиохула ницкъаца дӀайаккха Нохчийчоьнан правительство а, парламент а бохуш кхайкхам беш<ref name="Ичкерия"/><ref name="Переворот">{{cite news | title=Попытка государственного переворота в Чечне| author=ОЛЕГ Ъ-МЕДВЕДЕВ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=08ac446f-a37f-4539-9115-6291101c68db&docsid=3972|date=6.04.1992| lang=ru}}</ref>. Оцу дийнахь сарахь гвардейцаша мукъаяьккхира радиоцентр, охьатаӀийра гӀаттаман кечам. Дуьхьалбевлларш чӀагӀбелира НР Теркйистан кӀоштехь, цигара Ӏедал 1991 шеран гурахь дуьйна Дудаевн Ӏедал лоруш а, бохург деш а дацара<ref name="Ичкерия"/>. 7 июнехь Нохчийчура арайаьккхира тӀаьххьара Российн эскаран подразделени — Соьлжа-гӀалин гарнизон<ref>{{cite news | title=Россия начинает выходить из себя | author=АЛЕКСАНДР Ъ-БЕЗМЕНОВ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=1ec45939-145b-4de5-8995-a750b6f82e07&docsid=5195|date=15.06.1992| lang=ru}}</ref>. 1993 шеран февралехь Нохчийчохь кхочушдаран а, законашдахаран а Ӏедалан юкъахь [[Нохчийчуьра конституцин къоьлла (1993)|конституцин къоьлла]] хилира. 15 апрелехь Соьлжа-гӀалахь Театральни майданахь дуьхьанца экономикин, ткъа тӀехьа политикин лозунгашца йолаелира оппозицин митинг, цара президентега а, правительствега а балхара дӀадовла, керла парламентан харжамаш бие бахара<ref name="Ичкерия"/><ref name=autogenerated5>{{cite news | title=Хроника противостояния: апрель — май |publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=dad1d7c9-e62b-4734-a288-d5be551eac25&docsid=46985|date=05.05.1993| lang=ru}}</ref>. Цунах бахьана дина 17 апрелехь Дудаевс арадаьккхира омар Парламент, Конституцин суд, Соьлжа-гӀалийн гулам дӀасахоьцуш, республикехь президентан бакъолелар а, комендантан сахьт хоттош, дӀасахийцира Чоьхьарчу ГӀуллакхийн Министерство<ref name="Ичкерия"/>. Оццу дийнахь шайн митинг йолийра президентан агӀорчара. 4 июнехь Дудаевн герзашдолу накъосташа [[Басаев Шамиль]] куьйгаллехь а волуш дӀалецира, боьдуш Парламентан а, НР Конституцин суьдан болх а болуш Соьлжа-гӀалин гуламан гӀишло, дӀасалаьхкира Парламент, Конституцин суд, Соьлжа-гӀалин гулам<ref name="Ичкерия"/>. === «Нохчийчура граждански тӀом» === 1994 шеран 14 январехь Нохчийн Республикин Нохчийчоьнан (Нохчийн Республика) цӀе хийцира Нохчийн Республика Ичкери (НРИ) аьлла<ref name="Мемориал"/>. Оццу баттахь [[Къам к1елхарадаккхаран комитет (Нохчийчоь)|Къам кӀелхарадаккхаран комитетан]] (КЪКӀК) тӀаман вовшехтохарш гӀортира Солжа-гӀалийн уллохь правительстван эскарийн позицешшана тӀелата, амма 9 февралехь церан корта Сулейменов ИбрахӀим схалецира Пачхалкхан кхерамазаллин департаментан (ПКХД) белхалоша, цул тӀеха цуьнан тобанаш юйхира. Ахка Дудаевн Ӏедалца тӀом латто йолаелира, 1993 шарах декабрь баттахь коьллинайолу [[Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина совет]] (НРХКХС), шен коьртехь [[Нохчийчура Теркйистан к1ошт|Теркйистан кӀоштан]] мэр Автурханов Ӏумар волуш<ref name="Ичкерия"/>. Июлехь-августехь Солжа-гӀалийн мэр хиллачу [[Гантамиров Бислан]]ан оппозицера тобано доладан долийра [[Халхара-Мартан]]тӀехь а, [[Нохчийчоьнан Хьалхара-Мартан к1ошт|Халха-Мартан кӀоштан]] доккхахадолчу декъа тӀех, ткъа Дудаев хен хьакам хиллачу [[Лабазанов Руслан]]ан тоба — [[Устар-Г1ордой (г1ала)|Устар-ГӀордойхь]]<ref name="Ичкерия"/>. 12-13 июнех Солжа-гӀалахь хилира правительствон эскарийн а, Лабазанов Русланан тобан а<ref name="Чеченская хроника"/>. 2 августех НРХКХС-н халхаваьллачу [[Автурханов 1умарс]] дӀакхайкхийра, совето Ӏедалера Дудаев Джохар дӀавоккха, ткъа ''"Нохчийн Республикин шадолу Ӏедалан болх шайна тӀелоцу'' олий<ref>{{cite news | title=Оппозиция решила, что Дудаев уже не президент|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=c2cd7e32-95e1-41cb-b30c-3ac69cf39289&docsid=85691|date=03.08.1994| lang=ru}}</ref>. 11 августехь Дудаевс Нохчийчохь тӀеман хал кхайкхош, мобилизации йеш омар кӀела куьг яздо<ref name="Чеченская хроника">{{cite news | title=Хроника независимости Чечни:|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=c676a9d7-9ec2-4249-a7df-03bc455123a9&docsid=88999|date=07.09.1994| lang=ru}}</ref>. Гурахь Ханна кхоьллина Советан российн нуцкъаллин структурийн гӀоьнца кхоьллинайолу тӀеман вовшехкхетараллаш, Дудаевн Ӏедална дуьхала тӀемаш болийра. 1 сентябрехь правительствон эскарш (дудаевгхьаранаш) тӀелетира Халха-Мартана йистонашна, 5 сентябрехь цара халлакйира Устар-ГӀордойра Лабазанов Русланан тоба, ткъа 17 сентябрехь гуолецира [[Девкар эвлан]]<ref name="Мемориал"/>. 27 сентябрехь правительствон эскарш тӀелетира Теркйистан кӀоштара оппозицина, оццу хенахь оппозицин тобанаш Хьалха-МартантӀиера Соьлжа-гӀалийн Черноречехьа тӀелетира, Текйистера эскарш юхадаха дийзира<ref name="Мемориал"/>. 13 октябрехь дудаевгӀар тӀелетира [[Гихта (юрт)|Гихтан]] уллорчу оппозицин тобанан базина<ref name="Мемориал"/>. 15 октябрех оппозицин эскарш шина агӀор Соьлжа-гӀалийн чудахара, цхан а дуьхьало а йоцуш, столицийн масех меттиган доладан буйлабелира, «400—500 метр» бен правительствон гӀишлошна гена боцуш. Амма цара сихха йитира Соьлжа-гӀала, шайн позицешка юхабирзина. Шен агӀора Дудаевс дӀакхайкхийра, гӀалийн чуйаьхкира ''«Российн армин леррина кечйина тобанаш»'' шайн бронетехникаца, артиллерийца, амма правительствон эскаршан атту белира уьш ''«совцо, гуобан, халлакбан»''<ref>{{cite news | title=Наступление было непродолжительным|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=ДМИТРИЙ Ъ-КАМЫШЕВ | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=0c667a88-648f-41b7-b007-c854a4040a27&docsid=92725|date=18.10.1994| lang=ru}}</ref>. Ӏуьйранна 19 октябрехь правительствон эскарш бронетехникийн а, артиллерийн а гӀонца тӀелатадуьйладелира Хьалхара-Мартан кӀоштана а, Хьалхара-Мартанна а (цигахь яра оппозицин вовшехтохначу тӀеман ницкъийн куьйгалхочун Гантамиров Бисланан штаб-квартира) а, Девкар эвлана а<ref>{{cite news | title=Джохар Дудаев ответил ударом на удар|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=ДМИТРИЙ Ъ-КАМЫШЕВ | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=85804d87-812f-43d6-9750-8e848dadc0f3&docsid=92956 |date=20.10.1994| lang=ru}}</ref>. Оцу юккъехула Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина совет кечамбанйолаелира шен тӀаьххьара Соьлжа-гӀалин тӀелатардан. 23 ноябрехь кхоьллира Къам юхакхолларан Правительство (КЪЮП) коьртехь СССР-н маьхкдаттхимин промышленностан министр хилла волу, «Даймохк» тобан корта [[Хаджиев, Саламбек Наибович|Хаджиев Саламбек]] волуш<ref name="Ичкерия"/>. 26 ноябрехь российн тӀемалоша кугалладешйолу, дудаевн оппозици, [[Ханна кхоьллина советан ницкъашца Соьлжа-гӀалин штурм|Соьлжа-гӀалин штурме]], столици чубахара къилбаседера а, къилбаседа-малхбалера а. ДудаевгӀар штурм юхатуьйхира, йийсар вира масийтта российн эскархо. Дудаев Джохар нохчийн оппозицин ницкъаца дӀаваккха аьтту цабалча, Российн правительствос бартбира Нохчийчу регулярни арми яхийта. 29 ноябрехь [[Российн Федерацийн Кхерамазаллин Совет|Российн Кхерамазаллин Совето]] бартбира Нохчийчохь тӀеман операци ян, ткъа шолгӀачу дийнахь Ельцин Бориса куьг яздира къайлаха № 2137с йолу «Нохчийн Республикин латтан тӀех конституцин низам меттахотторан белхаш» бохучу Омар кӀела<ref name="Мемориал"/>. === Нохчийн хьалхара тӀом === {{main|Нохчийн хьалхара тӀом}} [[Файл:Evstafiev-chechnya-palace-gunman.jpg|thumb|250px|[[1995 шарахь]] январехь Соьлжа-гӀала, Респубиликан Компартийн комитетан гӀишлон («Президентан гӀалин») гонахьара тӀемаш.]] Ӏуьйрана 1 декабрехь [[Российн Т1Х1Н|российн авиацино]] тӀетуьйхира герз Калиновски а, [[Хенакхаьлла]] аэродромашна, тӀаккха Соьлжа-гӀала — Къилбаседан аэродроман, халлакайира Нохчийчоьнан шайолу авиаци<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.airwar.ru/history/locwar/chechnya/fw/fw.html|title=Авиация в Первой чеченской войне|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Tl9OlJE|archivedate=2012-02-15}}</ref>. 11 декабрехь [[Ельцин, Борис Николаевич|Ельцин Бориса]] куьгйаздира № 2169 йолу «Нохчийн Республикин латтан тӀех низам а, низман бакъо а, юкъараллин кхерамазалла латтадар» бохучу Омар кӀела<ref name = "Chechnya-genshtab">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://chechnya.genstab.ru/chr_94_02.htm|title=Chechnya.genshtab.ru Хроника войны в Чечне|lang=|publisher=|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20110813122042/chechnya.genstab.ru/chr_94_02.htm|archivedate=2011-08-13}}</ref>. Оццу дийнахь [[Российн мохкларбаран министерство|Мохкларбаран министерствон]] а, [[Российн ЧГ1М Чоьхьара эскарш|ЧГӀМ Чоьхьара эскарийн]] а дакъойх лаьтташйолу Эскарийн Вовшехтоьхна тобан (ЭВТ) подразделенеш, Нохчийчоьнан латтан тӀе чуевлира: малхбузехьара ([[Къилбаседа ХӀирийчоь|Къилбаседа ХӀирийчура]] ГӀалгайчоьнан чухула), къилбаседа-малхбузехьара (Къилбаседа ХӀирийчоьнан [[Мазалкан к1ошт]]ехула), малхбалехьара ([[ДегӀаста]]нан мохк тӀехула). Декабрь чекхболуш тӀемаш дуьйладелира Соьлжа-гӀалин йистошкахь. 20 декабрехь мазалкан группировко дӀалецира [[Долински (Нохчийчоь)|Долински]] юьрт, нохчийн столицан къилбаседа-малхбузехьара тӀебогӀу некъ дӀахадийра, ткъа гӀизларан группировко оцу муьрехь дӀалецира [[Петропавловски (Нохчийчоь)|Петропавловски]] станицера тӀай, дӀахадийра къилбаседа-малхбалехьара Соьлжа-гӀала богӀу некъ. 23 декабрехь буса оцу группировкан юкъара подразделенеш, малхбалехьахула гӀалин гуо а тесна, дӀалецира столицин юкъара юрт Хьенакхаьлла<ref name = "Mostok">{{cite web | author = Олег Лукин | datepublished = | url = http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=18&id_item=106&action=view | title = Новейшая история: Российско-Чеченские войны | lang = ru | publisher = Вестник Мосток | archiveurl = http://www.webcitation.org/65TlAg4c4 | archivedate = 2012-02-15 }}</ref>. 31 декабрехь российн эскар [[Соьлжа-гӀалин тӀелатар (1994—1995)|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]]. ГӀалахь урамаш тӀехь тӀемаш дуьйладелира. 19 январехь федеральни эскарша дӀалецира [[Президентан ГӀала (Соьлжа-гӀала)|Президентан ГӀала]], дудаевгӀеран коьрта ницкъаш юхабевлира Нохчийчоьнан къилба кӀошташка<ref name="Ичкерия"/>. ТӀаьххьара, [[1995 шеран]] 6 мартехь [[Басаев, Шамиль Салманович|Басаев Шемалан]] батальон юхаелира Ӏаьржахийист (Черноречье) олу гӀалийнйистера<ref name="Ичкерия"/><ref name="Хроникай1994-96">{{cite web | author = | datepublished = | url = http://chechnya.genstab.ru/chr_94_03.htm | title = Хроника войны 1994-96 гг. | lang = ru | publisher = hechnya.genstab.ru | deadlink = 404 | archiveurl = http://web.archive.org/20020204235042/chechnya.genstab.ru/chr_94_03.htm | archivedate = 2002-02-04 }}</ref> — нохчийн тӀемлоша латтошйолчу Соьлжа-гӀалин тӀаьххьара кӀоштера. Соьлжа-гӀала дӀалаьцча тӀемаш дехьадевлира Малхбузан а, Малхбален а Нохчийчоьнан акъарийн дакъош тӀе. 30 мартехь дӀалецира [[Гуьмсе]], ткъа шолгӀачу дийнахь — [[Шела]]<ref name="Хроникай1994-96"/>. Апрель чекхболуш российн эскаро дӀалецира Нохчийчоьнан шайолу ала мегардолуш акъарийн латта, цул тӀехьа федеральни эскарш кечам бан буьйлабелира «ломан тӀаманна». Российн агӀоно дӀакхайкхийра 28 апрелера 11 май кхаччалц тӀом сацабар<ref name="Мосток">{{cite web|author=Олег Лукин|datepublished=|url=http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=19&id_item=118&action=view|title=Первая чеченская война: Миф о «маленькой победоносной войне» рассеивается (март-июнь 1995 г.)|lang=ru|publisher=Вестник Мосток|archiveurl=http://www.webcitation.org/65TlC7wWO|archivedate=2012-02-15}}</ref>. 12 майхь федеральни ницкъаш шуьйрра тӀелатар долийра ломан кӀажошкахь йолу кӀошташкахь: Веданан, Шуьйтан, ЭгӀаштан агӀорхьа. 3 июнехь дӀалецира [[Ведана]] а, [[Нажий-Юрт]]ан гонахьара локхаллаш а, ткъа 12 июнехь федеральни эскарийн куьйга кӀела яхара кӀоштан центарш [[Шуьйта]] а, Нажий-Юрт<ref name="Мосток"/>. Амма федеральни эскарш къилбехьа чу мелдоьда а, нохчийн тӀемлоша шайн ницкъийн цхьа дакъа дехьакхоьссира акъарий тӀе. Цул сов, хаъал алсамйевлира федеральни салташна а, Российн Ӏедалехьара болчу нохчийн хьалхелелошболчарна а йен къизаллин операци. Уггара йоккханиг царех хилира 14 июнехь нохчийн тӀемлоша Ставрополан крайхь [[Будённовскехь дина къизаллин акт|Будённовскехь дарбанцӀа]] дӀалацар, 1996 шеран 9 январехь тӀемлойн тоба ДегӀастанан гӀалийна [[Г1излар]]на, тӀелетира [[Г1изларахь дина къизаллин акт (1996)|аманаташ а лоьцуш]]. Соьлжа-гӀала дӀалаьцначул тӀехьа Нохчийчохь, российн куьйгалхоша къобалйина республикин Ӏедалан меженаш, Ханна коьллина Совет а, Къам юхакхолларан правительство болхбан йолаелира. Аьхка хилира цхьа могӀа российн-нохчийн дистхиларш. Октябрь болалуш Къам юхакхолларан правительство председатель хилира хьалха Нохч-ГӀалгӀай Лакхарчу Советан хиллаволу председатель [[Завгаев Докка]]. 16-17 декабрехь Нохчийчохь Нохчийн Республикин Корта хоржуш харжамаш хилира, цигахь туьйлира Завгаев, цуьнгахьара 96,4 % кхаж а тесна<ref name="Ичкерия"/>. 1996 шеран 6 мартехь тӀемлой [[Т1емлой Соьлжа-г1алийн т1елатар (1996, март)|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]], гӀалин цхьа дакъа дӀа а лоцуш. Кхаа дийнахь тӀемаш бинчул тӀехьа, тӀемлойн тобанаша гӀала йитира, шайца дӀадаьхьира тӀехьалонна а дуург, молханаш, герзаш<ref>{{cite news | title=Рейды чеченских боевиков|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=336884|date=17.08.2002| lang=ru}}</ref>. 21 апрелехь российн леррина дакъоша Дудаев Джовхаран спутникан телефонан сигнал лаьцначул тӀехьа, иза вийра [[Су-25]] олу российн кеманаш тӀиера ракеташ тоьхна. ШолгӀачу дийнахь НРИ-н Пачхьалкхан мохкларбаран кхеташоно дӀакхайкхийра [[Яндарбиев Зеламха]] президентан держан декхар кхочушдан хоттавар<ref name="Ичкерия"/>. Российн ТӀеман ницкъийн цхьаболу кхиамаш боллушехь, тӀом бахбелира. 27 майхь Москвохахь Ельцин Борисан а, Яндарбиев Зеламхан а, вовшехкхетар хилира, оцун жӀамӀ ТӀом сацабаран а, Нохчийчуьра тӀеман дов дерзоран некъаш лахар а болуш. 10 июнехь [[Несар-г1ала]]хь рогӀаллин бартбаран мур дӀахьучухенахь барт хилира российн эскарш Нохчийчура арадахарехь (шиъ бригада йоцург), сепаратистийн тобанашкара герз дӀадаккхарехь, маьрша демократически харжамаш барехь. 1 июлехь нохчийн агӀоно кхайкхийра, российн куьйгалло бина барт кхочушцабо, Несарахь хиллачу бартаца дуьстича, мадарра аьлча цара блокпосташ дӀа цаяьхна. Масех де даьлчи нохчийн агӀоно кхерамтесира шаьш бартбаран процесс юкъара арадеврду аьлла. 8 июлехь инарла [[Тихомиров, Вячеслав Валентинович|В.Тихомировс]] Яндарбиевга «факташ охьаяхка», 18:00 кхачале нохчийн агӀонехь волу массо а йийсархо юхаверзаве аьлла кхерам тесира, ткъа шолгӀачу дийнахь российн эскаро тӀом карлабаьккхира<ref>{{cite news | title=Окончание первой чеченской войны: Операция «Сорванный мир». Хасавюртовские соглашения (июль-август 1996 г.)|publisher=Вестник Мосток | url=http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=24&id_item=143&action=view|author=Олег Лукин| lang=ru}}</ref>. 6 августехь нохчийн тӀемлой [[«Джихад» операци|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]]. Куьйгаллехь инарла [[Пуликовский, Константин Борисович|Пуликовски]] волу российн гарнизоне, шайн дуккха а сов салтийн а, техникийн а ницкъ боллушехь, гӀала карахь латтацаелира. Цуьнца цхьаьна 6 августехь нохчийн тӀемлоша шайн каралецира Устрада-гӀала а, Гуьмсе гӀаланаш<ref name="Ичкерия"/>. 31 августехь НРИ ТӀеман ницкъийн Коьрта штабан хьаькаман [[Масхадов Аслан]]ан а, Российн Кхерамазаллин Советан председателан [[Лебедь Александр]]ан а куьгъяздан дийзира Хасу-Юртахь [[Хасу-Юртан барт|машаран бартан тептар]] тӀе, цуо чекхбаьккхира Хьалхара нохчийн тӀом. Бинчу бертан жӀамӀ дара федеральни эскарш Нохчийчура арадахар, ткъа республикин статусах дерг дӀатеттира [[2001 шеран]] 31 декабре кхаччалца. === Нохчийчура шина тӀеман юккъех хилла къоьлла === {{main|Нохчийчура шина тӀеман юккъех хилла къоьлла }} Дудаев Джовхар кхелханчул тӀехьа Нохчийчохь чӀагӀбала болабелира исламан экстремистийн Ӏаткъам, йозашйоцу къоман республика кхолларан лаам хийцабелира Къилбаседа Кавказехь исламан пачхьалкх кхолларехьа. [[Вахьабизм]]ан агӀончаша сихонца дӀалоьцура республикера позицеш, НРИ Президентан декхарш кхочушдеш волчу Яндарбиев Зеламханан политико аьтту а бора оцу новкъахь<ref name="vostokproblem">[http://www.ca-c.org/journal/cac-09-2000/14.Kudriav.shtml «Ваххабизм»: проблемы религиозного экстремизма на Северном Кавказе // Институт востоковедения РАН] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170329184214/http://www.ca-c.org/journal/cac-09-2000/14.Kudriav.shtml |date=2017-03-29 }}</ref>. Нохчийчохь массанхьа а болх бан йолаелира [[шариӀат]]ан суьдаш, кхоьллинера [[Нохчийн Республика Ичкерийн ШариӀатан гварди|шариӀатан гварди]]<ref name="vostokproblem"/>. Республикехь кхоьллира лагераш тӀемалой Ӏамош (Российн бусулба регионашкара кегийнах). Жоьлкийн структураш, Ӏедалера хуьлуш дуьхьало а йоцуш, бизнес йора адамаш лечкъор тӀехь, аманаташ лоьцура, маьхкдаьттан биргӀанаш а, скважинаш а чура маьхкдаьтта лечкъадора, къизаллин акташ а йеш, лулара российн регионашна тӀелетара. 1997 шеран 27 январехь Нохчийчохь хилира президентан харжамаш, толам баьккхира, 59,1 % харжамхоша кхажтесначу [[Масхадов Аслана]]<ref name="Ичкерия"/>. Республикин Ӏедална а, шайна цхьацца кӀошташ дӀалаьцна Ӏашболчу эмирашна а юкъахь барт боцара, компромисс каръярхьама, Масхадов правительство юкъа гӀарабевлла оппозицин хьалхелелориш балуо гӀерта. 1998 шеран январехь эмир [[Басаев Шемал]] хоттийра Министрийн Кабинетан председателан декхарш кхочушдан<ref>{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в январе 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://igpi.ru/monitoring/1047645476/01.1998./Chechnya0198.htm|date=1998| lang=ru}}</ref>. Кхин болу эмираш цалечкъош президентаца конфронтацие бахара. 20 июнехь эмир [[Радуев Салман]] вистхилира нохчашка республикин куьйгаллин жигара дуьхалойие бохуш, меттигерчу телевидениехь. ШолгӀачу дийнахь цуьнан агӀо хьаьжира телевидении а, мэрии а дӀалаца, амма тӀекхаьчна правительствон лерринайолу подразделенеш тасаелира цаьрца, оццахь кхелхира къоман кхерамазаллин гӀуллакхан директор [[Хултыгов Леча]] а, Радуевн тобан штабан начальник Джафаров Ваха<ref name="телевидение">{{cite news | title=Чеченские родовые признаки |publisher=Журнал «Власть» |author=Владислав Дорофеев| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=b1c27994-35ce-408d-8929-48f2fcc177fc&docsid=14514 |date=30.06.1998| lang=ru}}</ref>. 24 июнехь Масхадовс Нохчийчохь чрезвычайни хьал кхайкхира<ref name="телевидение"/>. 13 июлехь Гуьмсехь исламан леррина Ӏалашо йолчу полкан эмиран [[Бараев Ӏарби]]н а, къоман гвардин батальонан эмиран [[Ямадаев Сулим]]ан а юкъахь кхийсараш хилира<ref name="ваххабизм">{{cite news | title=Масхадов объявил войну ваххабитам|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=АЛЛА Ъ-БАРАХОВА| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=57e3362a-eb0f-4fea-8993-c8a3d315910e&docsid=201950|date=17.07.1998| lang=ru}}</ref>, ткъа 15 июлехь Бараевн герзашцайолчу тоба тӀелетира Гуьмсен къоман гвардин батальонан казармашна<ref>{{книга |автор = Мерников А.Г., Спектор А.А. |заглавие = Всемирная история войн |издательство = Харвест |год = 2003|страницы = 616 |isbn = 985-13-1779-9, УДК 355.4 ББК 68.4 В 85 }}</ref>. 20 июлехь президента Масхадовс шен омарца кхайкхийра ШариӀатан гвардии а, Исламан полк дӀасахецар<ref>{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ в июле 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1998/0798/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. 23 сентябрехь Басаев Шемалас а, Радуев Салмана а Ӏедал ницкъала дӀалацаран а, Конституци йохаяран а, шариӀат низам дохадаран а, арара политикин некъ Россегахьа хиларан бехк президентан тӀе а биллина, Масхадовга дарж охьадиллар дийхира<ref>{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ в сентябре 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1998/0998/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. Цунна жоп луш Масхадовс Басаев Шемалан правительство дӀасахийцира. Оцу девн жамӀ президенто Соьлжа-гӀалин арахьарчу алсамдолчу лаьттан доладан йишцахилар дара. [[1999 шеран]] 3 февралехь Масхадовс кхайкхийра Нохчийчохь «шариӀатан куьйгалла массо а хӀуманна тӀехь»<ref>{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в феврале 1999 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1999/0299/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. Парламентера низамкхолларан бакъо дӀаяьккхира, ткъа лаккхара низамкхолларан меже хилира [[Шура (ислам)|Шура]] — исламан кхеташо. Цунна дуьхьала Басаевс кхайкхийра ша коьртех а волуш «оппозицийн Шура» кхоллар. Масхадов Асланан некъан агӀорчарна («барамберш») а, «радикалашна» (коьртехь Басаев Шемал волу, оппозин Шура) а, юкъахь доьдуш дов долуш, нохчийн—дегӀастанан дозанехь хьал ирделира. Нохчийчохь тӀелаьцна волу ДегӀастанан вахьабитийн корта [[Кебедов Бахьауддин]], нохчийн эмираш ахчанца, герзаца, гӀирсашца гӀо а деш, кхоьллира автономни тӀеман тобанаш, царна герз а, гӀирс а белира. Июнехь-августехь дуьххьарлера Ӏиттадаларш хилира ДегӀастане дехьа бевллачу тӀемлойн а, дегӀастанан милицин а, ткъа 7 августехь нохчийн-дегӀастанан ваххьабитийн вовшехтоьхна тоба куьйгаллехь Басаев Шемал а, Ӏарбийн тӀемло [[Хаттаб]] а волуш Нохчийчоьна агӀора [[ДегӀастан Республике тӀемлой чубагӀара|чубагӀара ДегӀастане]]. 15 августехь Масхадовс Нохчийчохь чрезвычайни хьал кхайкхийра, ткъа шолгӀачу дийнахь Соьлжа-гӀалахь митингехь Российн куьйгалла бехкебира ДегӀастанера хьал кӀоршаме даккхарна<ref name="вторая кампания">{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в августе-сентябре 1999 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1999/0999/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. === Нохчийн шолгӀа тӀом === {{main|Нохчийн шолгӀа тӀом}} Бутт сов лаьттира федеральни ницкъийн чубаьхкинчу тӀемлошца болу тӀом, чеккхе — тӀемлой ДегӀастанера Нохчийчу юхаберзабийзира. Нохчийчура ситуации доладан Масхадов ницкъ цахиларе терра<ref>[http://www.polit.ru/news/1999/09/07/536215.html После заседания Совбеза Владимир Путин признал вину высшего руководства России за ситуацию в Дагестане, а также пообещал, что российские специалисты смогут найти управу на находящиеся в Чечне басаевские формирования // Полит. Ру, 7 сентября 1999]</ref>, российн куьйгалло бартбира Нохчийчура тӀемалой халлакабан тӀеман операции ян. 18 сентябрехь чӀагӀйинайолу российн эскарийн подразделенеш дӀакъевлира ДегӀастанан, Ставрополан мохк, Къилбаседа ХӀирийчоь, ГӀалгӀайчоь агӀонашкара российн-нохчийн доза<ref name="вторая кампания"/>. Российн авиацино дукха ракеташ а, бомбанаш а йиттира республикера тӀемлойн тӀеман лагершна а, чӀагӀонашна а. 30 сентябрехь российн эскаран бронетанкийн подразделенеш Ставрополан махкара а, ДегӀастанара а чуяьхкира Нохчийчура [[Невран кӀошт|Невран]] а, [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан]] а кӀошташка<ref name="вторая кампания"/>. 5 октябрехь Масхадовс Нохчийчохь кхайкхийра тӀеман хьал<ref name=autogenerated1>{{cite news | title=Контртеррористическая операция в Чечне 1999‑2009 гг. Справка |publisher=РИА Новости| url=http://www.rian.ru/defense_safety/20090326/166106234.html|date=26/03/2009| lang=ru}}</ref>. Ноябрь болалуш российн эскарш Нохчийчура Теркан дукъ шадерриг дӀалецира, ткъа 11 ноябрехь дӀалецира Гуьмсе. Декабре гӀоьртича федеральни ницкъаш доладеш дара Нохчийн Республикин шадолу акъарийн дакъа. 14 декабрехь российн эскарш гуобан болира Соьлжа-гӀалин, дӀалецира малхбален йист — Хьенакхаьлла<ref name="Хроника второй кампании">{{cite news | title=Хроника второй чеченской войны|publisher=[[Мемориал (организация)|Мемориал]]| url=http://www.memo.ru/hr/hotpoints/n-caucas/ch99/000815/it0815b.htm|date=15 августа 2000 г.| lang=ru}}</ref>, ткъа 26 декабрехь федеральни эскарш [[Соьлжа-гӀалин тӀом (1999—2000)|гуобира гӀалина]]. Соьлжа-гӀалин тӀелеташ федеральни эскарийн тӀемалойн кхоъ гуо хадо бийзира, амма 2000 шеран 6 февралехь гӀала схьаяьккхира<ref name="вторая кампания"/>. Столица йоьжначул тӀехьа нохчийн тӀемлойн йоккха группировка юхаелира Нохчийчура [[Шуьйтан кӀошт]]е, цигахь 9 февралехь федеральни эскарша гуобира царна<ref>{{cite news|url=http://lenta.ru/vojna/2000/02/09/argun/boevik.htm|title=Федеральные войска блокировали в Аргунском ущелье более трех тысяч боевиков|date=09.02.2000|publisher=Лента.Ру|accessdate=2009-10-11}}</ref>. 22 февралехь российн эскарш дагӀара [[Шуьйтан т1ом (2000)|Шуьйтан тӀелата]], иза НРИ тӀеман ницкъийн йоккхачех тӀаьххьара база яра, 29 февралехь Шуьйта дӀалецира. ТӀемлойн йоккха шит оба гуон юкъара араяла аьтту белира: [[Гелаев Руслан]]ан тоба тӀемаца араелира къилбаседа-малхбузан агӀора СоӀдин-кӀотарехьа (Хьалха-Мартан кӀошт), ткъа Хаттабан тоба — къилбаседа-малхбузан агӀора Улус-Кертехьа (Шуьтан кӀошт). <!--=== Нохчийчоь юхакхоллар ===--> == XX бӀаьшо чекхдолуш XXI бӀаьшо долалуш Нохчийчоьнан этнически дакъош хийцадалар == [[Файл:Map of Chechnya.svg|thumb|200px]] Нагахь [[СССР шайолу союзан халкъдагардар|1959-гӀа шеран халкъдагардаран]] терхьаша НГӀАССР 348 343 оьрсий, 243 974 нохчий гайтахь а, амма цул тӀехьа 1970-гӀа ш. хиллачу халкъдагардаро гайтира оьрсий 366 959 стаг, ткъа нохчий 508 898 стаг хилар. Дукхахболу оьрсий НГӀАССР юьтуш СССР-н кхечу регионашка дӀакхелхара (алсама долу дакъа Балтикайисте)<ref name="Tsutsiev"/>. 1979 шарахь 336 044 стаг оьрсий бахархой бара, ткъа нохчий хӀинцале 611 405 стаг вара, шозза гергга сов. [[1989 шеран]] шайолу союзан халкъдагардаран жамӀашца, [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]]ехь вехара 1 270 429 стаг, царех нохчий — 734 501 , оьрсий — 293 771, гӀалгӀай — 163 762 , эрмлой — 14 824 , гӀезалой — 14 824 , ногӀий — 12 637 иштта кхин дӀа а<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=49 Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref>. Нохчий сов бара массо а ала мегар долуш республикин ломан кӀошташкахь. {{Хьост яц|20|02|2011}} [[Соьлжа-г1ала]]хь вехара 397 эзар стаг, царех [[1989 шеран СССР шайолу союзан халкъдагардар|1989 шеран шайолу союзан халкъдагардаран]] терхьашца этнически декъахь деккъа оьрсийн дакъа дара 210 эзар стаг<ref>[http://www.obraschenie.front.ru/ Обращение об официальном признании Геноцида русских в Чечне] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070415231013/http://www.obraschenie.front.ru/ |date=2007-04-15 }}</ref>. 1998 ш. араяьллачу «Российн статистикин хӀорашеран жайна» тептаро республикехь 797 эзар вахархо ву элира.{{Хьост яц|20|02|2011}} ШолгӀа Нохчийн тӀом болалуш республика дӀатесира 350 эзар стага. Царех цхьа дакъа юхадирзина, амма 150 эзар гергга стаг 2002 шарахь а Нохчийчоьнан арахьа висира. 1989—2002 шерашкахь 200 эзар сов оьрсий, 125 эзар сов нохчий а, гӀалгӀай а, Нохчийчохь бехачу кавказхойх 50-75 % бахархой: — гуьржий, азербайджанаш, хӀирий, гӀезалой арабевлира Нохчийчура.<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0211/tema03.php Сколько народу уехало из Чечни?<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref>. Иштта дукха а, чехка а Нохчийчура араделира ДегӀастанан къаьмнаш: [[жӀай]], [[акхшой]], [[гӀумкхий]], [[гӀазгӀумкхий]], [[ногӀий]].{{Хьост яц|20|02|2011}} Амма, журналист волу Черкасов Александра дийцарехь, хала мор боллушехь, шолгӀа нохчийн тӀом болабаллалц оьрсийн мотт буьйцу бахархой алссама дӀаоьхуш бацара республикера Ӏедалан структураш а, бакъоларъяран меженаш а гӀелъяларна 1991—1994 шерашкахь сихо йира Нохчийчура оьрсийн мотт буьйцу къаьмнаш дӀаэхарна, амма хьалхара нохчийн тӀом болуш а Соьлжа-гӀала ах оьрсийн гӀала яра. 1996—1999 шерашкахь Ӏедал дохарна а, Нохчийчура Ӏедал ойххьаза къуйн структурех дӀахьарчарна цхьана агӀор, российн Ӏедална инкарлойарна, регионехь адамийн бакъонашца долу хьал дика цахиларна вукха агӀор, вайнехан доцу къаьмнаш дӀадахара республикера. 1999 шарахь болабеллачу шолгӀачу нохчийн тӀамо чекхдаьккхира нохчий боцу бахархой арататтаран процесс — тӀамах уьдура массо а, юха нохчий бен ца багӀара. ГӀалгӀай соьлжа-гӀалахой а бацара юхаберза лууш ГӀалгӀайчохь охьахуьйшура уьш.<ref>[http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/1cherk04.htm Книга чисел. Книга утрат. Книга страшного суда] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170325085423/http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/1cherk04.htm |date=2017-03-25 }}.</ref></blockquote>. 2002 шарахь Нохчийчохь вехара 700 эзар гергга стаг, амма [[2002 шеран Шайолу российн халкъдагардар|2002 ш. халкъдагардаран]] жамӀашца — 1,085 млн стаг<ref name="Maksudov">[[Бабёнышев, Александр Петрович|''Максудов С.'']] [http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0211/tema03.php Население Чечни: права ли перепись?]</ref>. Кхечу терхьашца 600—900 эзар вахархо вара, царех ([[2002 шеран Шайолу российн халкъдагардар]]) 40 645 бен оьрсий вацара, кхин а 5 559 оьрсий вехара ГӀалгӀайчохь. Царех, демоскоп.ру сайтан обозреватель волу [[Бабёнышев, Александр Петрович|Максудов Сергейн]] хетарехь, 40 эзар а российн эскаре кхайкхина салтий ву, инструкцино мабаххара, уьш багарбо шайн эскаран дакъош долччохь<ref name="Maksudov" />. Цул сов, 2002 шерахь халкъдагардаран болх нийса бина хиларх забар а йоцуш шеко ю, хӀунда аьлча статистика тоян гӀерташ дӀаязбора хьалха «тӀеязбина болу» дӀабахана нах а<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2003/0131/perep02.php Результаты переписи в Чечне: демографическое чудо, политический мираж или финансовая афера?]</ref>. Кхечу агӀора 2002 шарахь тайп-тайпана къаьмнийн терахьаш шекойолуш ду, хӀунда аьлча беккъа федеральни ницкъийн тӀемагӀуллакхдийриш Нохчийчохь бара 80 эзар гергга, мадарра аьлча беккъа Нохчийчура оьрсийн терахь охьаяьккхинера 23 эзар стаг<ref>[http://www.ng.ru/politics/2002-11-05/1_armies.html Сказка о выводимых войсках]</ref>. 2009 шарахь апрелехь «[[Дозушдоцчу газето]]» яздора, бевддабахана оьрсий кхоьру Нохчийчу юхаберза. Нохчийчура тӀом болуш гӀишлош а, бахам а байна 11 000 вахархочун (Ӏедало бахам меттахотто безачу) исписки тӀехь, «1989 шеран халкъдагардаран терахьашца республикехь 360 эзар сов боллушехь, кӀеззиг бен бац оьрсий а, кхин къоман нах а». Газето «Москвохара Карнеги центран» Ӏилманан кхеташон декъашхо волу А. В. Малашенкос 2007 шарахь ца вешаш [[Кадыров, Рамзан|Кадыров Рамзана]] Нохчийчу оьрсий юхаберзарах лаьцна хьалха аьлла долу дешнаш даладо<ref>[http://video.yandex.ru/users/parolzabil/view/63/ "Алексей Малашенко — «Вернутся ли русские в Чечню?»]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, передача от 25 Июля 2007</ref>, тӀаьххьара шина шарахь республике юхабирзина 200 гергга оьрсийн мотт буьйцу доьзал<ref name=ng.bondarenko>Бондаренко М. [http://www.ng.ru/regions/2009-04-30/100_chechnia.html Русские не спешат возвращаться в Чечню] // [[Независимая газета]], 30 апреля 2009</ref>. == ГӀалгӀайчоьнца йолу юкъаметтиг == 2012 шеран 27 августехь Нохчийчохь кхоьллира республикин комиссии ГӀалгӀайчоьнца административани доза хотто<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/28/border/ В Чечне создана комиссия по установлению границы с Ингушетией]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Евкуров Юнус-Бек]]а ша, ГӀалгӀайчоьнна а, Нохчийчоьнна а юкъахь лаьтташ долу административани доза хийца, дуьхьала хилар хаийтира<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/28/evkurov/ Евкуров выступил против пересмотра чечено-ингушской границы]</ref>. Цуо яздо шен блогехь<ref>[http://evkurov.livejournal.com/70640.html блог Евкурова]</ref>, юкъаметтиг хийца гӀертаро «девне дуьгур ду». Соьлжа-гӀалахь бехкедира луларчу федерацин субъектан Ӏедал, къовсаме латташ цхьанааггӀора низамца шайна дӀалацар доцуш, кхин а дайшкара схьа бакъдолу нохчийн латташ дӀалацарна а<ref>[http://lenta.ru/articles/2012/08/27/boredering/ Краев не видно. Рамзан Кадыров попросил отделить Чечню от Ингушетии]</ref>. 2012 шеран 1 августехь ГӀалгӀайчохь байира [[Кадыров, Рамзан|КадыровгӀеран]] дай баьхна [[Хоси-Йурт]]ан тӀелатар кечдинарш<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/01/tsentoroy/ В Ингушетии убиты организаторы нападения на родовое село Кадырова]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто Евкуров Юнус-Бека бакъ ца бира, Галашкехь нохчийн ницкъашца леррина кечйина, операци яран хаам<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/02/nonono/ Евкуров опроверг слова Кадырова о спецоперации в Ингушетии]</ref>. 2012 шеран 4 августехь Нохчийн Республикин Коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Кадыров Рамзана]] дӀакхайкхийра, ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо Евкуров Юнус-Бека бан мабеззара болх ца бо къизаллин тобанашна дуьхьал, Ӏоттарйира Евкуров «бандитийн тезеташкахула лелаш ву» аьлла<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/04/mortalkombat/ Кадыров обвинил Евкурова в нежелании бороться с бандподпольем]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто Евкуров Юнус-Бека, Нохчийчоьнан Коьрто Кадыров Рамзана бандашна дуьхьала тоъал жигара болх ца бо аьлла хьалхуо йинчу Ӏиттаршна, жоп делира. Оцунах лаьцна 4 августехь, шота дийнахь, хаамбо «Интерфаксо». «ТӀемлойн бандашца къинхетам боцуш тӀом латтобеза, цуьндела Кадыров Рамзанан шен некъ бу, ткъа сан сайн некъ бу", — кхайкхийра Евкуровс «Интерфаксехь»<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/04/strikeback/ Глава Ингушетии ответил на критику Кадырова]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Корта Евкуров Юнус-Бек къинтӀеравелира Кадыров Рамзанна, цуо Евкуровс тоам боллуш къизаллашна дуьхьало ца йо бахарна. {{начало цитаты}}ХӀинца Сийлахь Рамадан бутт бу, Лекхачу АллахӀа вовшешна къинтӀерадовла боху{{конец цитаты|источник=<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/06/forgive/ Евкуров простил Кадырова в «священный месяц Рамадан»]</ref>}} == Хьажа иштта == * [[Керста вайнах]] == Хьажоргаш == * [http://chechen.clan.su/ история Чечни] * http://www.hrono.ru/etnosy/chech.html * http://www.hrono.ru/chechen.html * http://rusich.by.ru/history/depchechen.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060621014957/http://rusich.by.ru/history/depchechen.htm |date=2006-06-21 }} * http://www.svoboda.org/programs/LL/2000/ll.022300-3.asp * http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1157052,00.html * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4059000/4059201.stm * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4058000/4058339.stm * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4058000/4058941.stm * http://lib.aldebaran.ru/author/hlebnikov_pavel/hlebnikov_pavel_razgovor_s_varvarom/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061103144904/http://lib.aldebaran.ru/author/hlebnikov_pavel/hlebnikov_pavel_razgovor_s_varvarom/ |date=2006-11-03 }} * https://web.archive.org/web/20061017131453/http://www.hro.org/war/2006/09/21.php * [http://www.politcom.ru/2004/analit103.php СУДЬБА НАРОДОВ ЧЕЧЕНО-ИНГУШЕТИИ: ДЕПОРТАЦИЯ И ВОЗВРАЩЕНИЕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312042915/http://www.politcom.ru/2004/analit103.php |date=2007-03-12 }} [[Ахмадов, Явус Зайндиевич|Явус Ахмадов]] * [http://scepsis.ru/library/id_1063.html Елена Жупикова «К вопросу о разоружении Чечни в 1920—1925 годах»] * [http://www.war-history.ru/library/?id=189 И. Е. Дунюшкин. Идеологический и военный аспект борьбы с вайнахским национал-клерикальным сепаратизмом на Северном Кавказе в 1941 году. Доклад на научной конференции 9 декабря 2001 года. Сборник докладов «Мир и война: 1941 год». Издательство гуманитарного университета. Екатеринбург. 2001 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304215517/http://www.war-history.ru/library/?id=189 |date=2016-03-04 }} * [http://scepsis.ru/library/id_1060.html Елена Жупикова «Повстанческое движение на Северном Кавказе в 1920—1925 годах»] — Документальные публикации и новейшая отечественная историография * [http://www.encyclopedia.ru/news/enc/detail/38654/ Об опасной фальсификации отечественной истории в статье «Чеченская Республика» в «Большой энциклопедии» издательства «Терра»] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш|2}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] aau2owt5svr1ra2fq766gkjw6gu63yr 8682593 8682592 2022-08-17T13:56:11Z Sdiabhon Sdiamhon 23641 /* Юккъера бӀешераш */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=май 2020}} '''Нохчийчоь''' — тӀулган оьмарехь дуьйна хилла бахархой болуш, хӀинца а йолуш ю кхузара къам юкъараллин-экономин лакхара даржехь кхиана хилла хилар бакъдеш йолу хӀолламаш. == Юккъера бӀешераш == [[Файл:Чеченец и лезгин 1862.jpg|thumb|268px|Нохчо а, лаьзги а. 1862 шеран иллюстраци]] Нохчийчоьнан латта тӀехь дуьххьара пачхьалкх кхоллаялар хьехадо юккъера бӀешерийн хьалхара дакъа чекхдолуш. IX бӀешарахь таханлерачу Нохчийчоьнан шера дакъа [[Алани|Аланийн пачхьалкх]], ткъа лаьмний дакъа — [[Серир]] пачхьалкх юкъахь хилла. Лаьмнашкахь бахара нохчийн дай — [[нохчо]] (нохчи) ваьраш. XIII бӀешарахь [[монголаш даьхна латтанаш|монголаш тӀелатар]] бахьанехь нохчийн дай аренан кӀошташ а йитина лома дӀакхалха бийзира, оцуо, шеко а йоцуш, сацийра нохчийн тайпийн юкъараллин-экономически кхиамаш<ref name="autogenerated4" /> {{тешаме юй хьажа}}. XIV бӀешарахь нохчаша кхоьллира хьалхарафеодальни пачхьалкх [[Симсир (пачхьалкх)|Симсир]], тӀехьо [[Тимар]]ан эскарша халлакайина йолу<ref name=autogenerated4>[http://www.grozny.mid.ru/ist.htm История Чеченской Республики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130412220410/http://www.grozny.mid.ru/ist.htm |date=2013-04-12 }}</ref>{{тешаме юй хьажа}}. [[Дешийн Орда]] екъаеллачул тӀехьа таханлера Нохчийн Республикин аренан кӀошташ [[ГӀебартойчоь|гӀебартлойн]] а, [[Таркхойн шамхальство|дегӀастанан]] а феодалийн караяхна. Цхьанхьа охьа ца ховшу тюркиметтан къаьмнаша масех бӀешарахь доладинчу шерачу лаьттанаш тӀера аратеттина нохчий [[XVI бӀешарахь]] бехира лаьмнашкахь, шеш бехачу меттигера лаьмнийн, хишшан цӀераш техкина (мичикхой, гӀачалкххой, ичкерихой, чӀебарлой, шотой, аьккхий, кхин берш а) тукхмашка бекъабелла<ref name="autogenerated4" />{{тешаме юй хьажа}}. Оцу заманца догӀу нохчийн юкъараллийн [[тайп]]ан структура кхоллаялар. XVI бӀешарахь нохчийн цхьа дакъа кӀез-кӀезиг юхаберза буьйлабелира лаьмнийн кӀошташкара аренашка — Нохчийн ариене, Теркан тогӀенашка, Соьлжан а, Орган а бердашка. Нохчийн истори а, оьздангалла а хууш волу А. А. Саламовс яздина: «Лаьттан йоккхачу къоьлло, мацалло теттара нохчийн, гӀалгӀайн тайпанаш лаьмнийн баххьашкара а, чӀежашкара а хьеначу аренан лаьттанашка. Дуккха а бӀешарашкарчу исторехь уьш цӀа бахана цаӀара Теркан аренашка, амма юха а къайлабовла безара лаьмнашкахь ницкъ болу мостагӀ тӀетаьӀча»<ref>Саламов А. А. Из истории взаимоотношений чеченцев и ингушей с Россией и великим русским народом / XVI—XX вв. // Известия ЧИНИИ. Грозный, 1963. Т. III. Вып. I. С. 22.</ref>. Юьханца аренашка дӀакхелхаш нохчаша а, гӀалгӀаша а, кӀезга-мезга девзаш долчу кегийра тайпанех юьрташ яхкара, кхин тӀе цхьайолу юьрташа тахане схьаеана, лаьмнашкахь хӀара а, важа а, юьрташ кхоллина хилла болчу шайн дайн цӀараш юьрташна а техкина<ref name="Ахмадов" />. Оцу хенахь [[Аштаркхан ханийн пачхьалкх]] халлакйича йолаелла [[Оьрсийн пачхьалкх]] [[Къилбаседа Кавказ]]е, [[Хажар-хордйист|Малхбузан Хажар-хордйисте]] экспансии йан. ХӀокху махкахь Оьрсийн пачхьалкхан гӀоьнчаш, [[Оттоманин импери]]н дакъа долу [[ГӀирман ханийн пачхьалкх]]ан агӀора а, [[Таркхойн шамхалан мохк|Таркхойн шамхалан]] агӀора а ницкъ хуьлуш болу [[ГӀебартлойчоь|гӀебартлойн]] элий хилира. ГӀебартлойн элас [[Темрюк (г1ебартлойн эла)|Темрюк Идаровичас]] [[Грозный Иван]]ега [[Соьлжа (Теркан га)|Соьлжа]] Терках кхетачохь, и меттиг мостагӀехь ларъярхьама гӀап йогӀар дийхира. [[1567 шарахь]] йина йолу [[Терки|Теркан гӀап]], хилира оьрсийн хӀокху регионехь дуьххьарлера тӀеман чӀагӀйина пункт. Дуьххьала Теркан тӀе охьахевшина гӀалгӀазкхий, оцу хенал дуккха а хьалха хевшина.<ref>ХӀара дукха оцу хьокъехь шен пхиъ том йолу, «Кавказан тӀом» бохучу жайнин тӀехь [[Потто, Василий Александрович|В. А. Поттос]]: <blockquote>Москохан сийлахь эла [[Иван III|Иван КхоалгӀа]] — оьрсийн латташ схьагулдеш волу — рязанан гӀалагӀазкхийн майраллин оьгӀазвахана, та1зар дарца кхерам тесча, [[Червлёни Берд]]ан гӀалагӀазкхий бӀаьста хи дистича шайн йоккха юьртаца гӀевттина, доьзалашца хинкеман тӀехевшина [[Дон]] тӀе охьабахара, цигара дехьабевлира [[Идал]]чу, охьабахара тӀехьадогӀучу москвохан орца цакхуьучу меттиге — [[Терк]] хӀордах кхетачу. Малхбален Кавказан оцу къорачу сонехь оцу хенахь йохка-эцар лелош, къолаш деш Тюмень цӀе йолуш къуйн бен бара… Шеко яцара, Червлёни Берд цӀе йолу майра юьрт оцу бена йоьдуш хиларх, амма дийцарш дац, хӀун бахьана долуш уьш цигахь ца севцира, ткъа Теркаца хьала бахара пхеаломан черксашна тӀе, хӀинца гӀебартлой, цаьрца берта бахана охьахевшира Кавказан лаьмнаш долалучу, [[Орга (охьадоьду хи)|Орга]] [[Соьлжа (Теркан га)|Соьлжах]] кхетачу. Оцу заманахь дуйна Кавказе дуьххьала охьахевшина оьрсех гребенски гӀалагӀазкхий олу, я лома гӀалагӀазкхий. [http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/11.html Кавказская война. В 5-ти томах. — Том 1. От древнейших времён до Ермолова. Кавказ до Петра]</blockquote></ref>. XVI бӀешера хьалхара декъехь гӀазакхийн гӀаланаш яра Теркан аьтту бердан арцаш тӀехь, мадарра аьлча [[Теркан дукъ]]ан малхбален а, къилбаседан а басешкахь, [[Орга (эрк)|Орга]] Соьлжах кхетачохь, цунах церан цӀе а кхоллаелира — ''гребенски гӀазакхий''. ГӀазакхий охьаховшура дукха хьолахь Теркан а, Соьлжан а бассейнийн юккъехьа. XVI бӀешарахь кхуззехьа схьакхелхира Калитва хи тӀиера Донан гӀазакхи. XVI бӀешеран шолгӀа декъахь дуьххьарлера йозанан тоьшаллаш ду оьрсийн Ӏедалан нохчашца юкъаметтиг хиларан. 1570-гӀа шерашкахь нохчийн тхьамданех баккхийчарех цхаъ волу эла [[Ших-мурза Ишеримов|Аьккхийн Ших-мурза]] Москвохаца уьйр тесна, Москвоха дуьххьарлера нохчийн посольство кхаьчна. Цара гӀайгӀабора нохчий Российн тӀома кӀел иэцийтарна, тӀаккха [[Фёдор I Иоаннович]]а церан гӀайгӀан тептар делира. Амма 1610 шарахь, Ших-мурзин кӀант Батай даржера воха а вина, вийча , [[Аьккхийн латта|Аьккхийн олалла]] гӀумкхийн элаша дӀалаьцна. XVI бӀешераш чекхдовлуш Къилбаседа Кавказе гӀоьртира дукха гӀазакхий мухажираш Дон тӀиера, Идал тӀиера, Хопер тӀиера. Царах, лулара къаьмнаш жигара дакъа а лоцуш, «бух» хилира «теркан» гӀазакхашна, гребенскичарел а тӀехьа кхоллабеллачехь (XVI—XVIII б.ш.). Дукхаха болу православни хӀирий а, чергази а, османийн, персийн Ӏазапах бевдда болу гуьржий а, эрмалой а гӀазакхашна юкъа иэцара, гӀазакхий а хуьлий дӀаиэра царех. И шаьш схьабовлар дукха къаьмнех йолу жамӀато кхоьллира [[Теркан гӀазакхий|Теркан гӀазакхийн эскар]], и кхолларан официальни терахь лору [[1577 шо]]<ref>Юха а даладо [[Потто, Василий Александрович|В. А. Потто]] цитата: <blockquote>Тептарш дуьйцу, Донан а, Идалан а гӀазакхийн кхо атаман, шайна тӀе паччахьан оьгӀазло а йожийна, 1579 шарахь Идалан лахахь ойла йеш хилла, Ӏедалан оьгӀазлонах мичхьа лочкъур дара техьа бохуш. Воккхахверг царех, Ермак Тимофеевич, хьаьдда къилбаседехьа…, бисана гӀазакхий кеманаш тӀехь хӀорда тӀе а бахана, шина декъе а бекъабелла, Яик тӀе бахана, ткъа дукхахберш — оццу Теркан тӀебахана, дукха хенахь дуьйна къоладен гӀазакхийн къуйн бен хилла болу тюменан махкан къорачу паргӀате. Цигахь севцина шайн кхоъ пен болу гӀала юьйгӀира, Терки цӀе а туьллуш, цига шайн тӀегулбан буьйлира гӀебартлой, нохчий, гӀумкхий, чергазий а тӀехьа кхайкхара цара. Тайп-тайпана къаьмнийн маркхало тӀехьа кхоьллира шеха низаме Теркан эскар. Оцу хенахь гӀазакхий Теркиехь чӀагӀлуш бара, паччахьо Соьлжийн тӀехь кхоллина Теркан гӀап хӀеттахь хункаран султанан гӀуллакхан йохийнера, амма гӀуллакхаш иза бахьана долуш хийца ца делира, хӀунда аьлча, гӀап латтина меттиг даиман а паччахьан ца хоуйтуш охьаховшачу къоланаш дечу кхерстачарний, къуйшний пайдехь яра. ТӀехьа цара Грозни Иван къинтӀера а ваьккхина, Теркан эскарах схьакхийтира, вайн дозанаш лардан тӀе а лецира. [http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/11.html Кавказская война. В 5-ти томах. — Том 1. От древнейших времён до Ермолова. Кавказ до Петра]</blockquote></ref>. Гребенски гӀазакхий дуьххьара Ӏиттабелира лулахой-ламанхой даьхний, я кхин хӀонц, я йийсархо, шайха лайш бан, я мехах юхабала Ӏалашо йолуш тӀелатарца. Оцо девнаш латтадора, дов луьстуш гӀазакхий нохчийн эвланашна тӀелетара юрташ халлак а йеш. Иштта доллушехь, XVI—XVII бӀешерашкахь гӀазакхийн а, нохчийн а юкъаметтиг гӀеххьа машарехь латтара: царна юкъахь йохк-иэцаран зӀенаш шорлора, доттагӀаллаш тийсалора, гергарлонаш тасаделла меттигаш а яра. ГӀазакхаша схьаийцира нохчашкара а, кхин ломан къаьмнашкара а духаран, герзан сипаташ; рогӀехь, нохчаша тӀеийцора гӀазакхашкара цхьадолу белхан гӀирсаш<ref name="Кудрявцев" />. Нохчий [[ГӀебартлойчоь|гӀебартлошца]] а, [[Теркан гӀазакхий|Теркан гӀазакхашца]] цхьана тӀом бира [[ГӀирман ханийн пачхьалкх]]ана а, [[Хункар-мохк|Ӏосманан империна]] а, [[Перси]]на а дуьхьал<ref name=autogenerated4 />{{тешаме юй хьажа}}. 1627, 1645, 1657—1658 шерашкахь малхбален Нохчийчура цхьа могӀа юкъараллаш байӀат дира Российн тешаме хила, амма XVII бӀешеран шолгӀачу декъехь уьш кога кӀелабахара [[ГӀебартлойчоь|гӀебартойн]], [[ГӀумкийн арие|гӀумкийн]], [[Бацой Мохк|бацойн]] феодалийн<ref name="Гродненский" />. == Вайнехан дин == XI бӀашо кхаччалц вайнах политеисташ бара, Ӏибадат дора меттигерачу деланашан. Царна юкъахь даьржинера гӀомалла, молханаш лелор, лаьмнашна, боьлакашна, дитташна, кхин дуккха хӀуманна Ӏибадат дар. XI—XII бӀешерашкахь [[Гуьржийчоь|Гуьржмйчуьра]] а, [[Византи]]ера а [[православи]] еара. Гуьржийн паччахьаша кхуза дин хьеха мозгӀараш бахкийтора, жайнаш дахкийтора килсанаш йан гӀо а дора. XIII бӀешо герга кхаьчча керстаниг вайнехан коьрта дин хилира, ткъа вайнеха юкъараллаш Гуьржийн пачхьалкхан гӀоьнчаш хилира<ref name="Гродненский">Гродненский Н. Н. Первая чеченская. Минск: ФУАинформ, 2007. — 720 с. ISBN 985-6721-10-5</ref>. Византи йохар а, Гуьржийчура гӀелъялар бахьана долуш вайнахана юкъахь керста дин гӀелделира; оцу хенахь дендеш дара шира дин — политеизм, XV—XVII бӀаьшерашкахь вайнаха леладора иэдина керста дин а, политеизм а. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан аренашкахь, XIII—XV бӀешерашкахь, монгол-гӀезалой бӀо а беана [[Тимаран]] экспанси йолчу хенахь, Симсир пачхьалкх санна йолу, цхьайолу вайнехан юкъараллашка, [[Дешийн Орда]]хула а, [[ДегӀаста]]нехула а (лулахошкара-гӀумкашкара) чудан доладелира суннитийн маьӀна долу ислам. Малхбален а, лаьмнийн кӀажошкара а Нохчийчоьнан бахархой, иштта лаьмнийн кӀожашкара ГӀалгӀайчоьнан бахархой а XVI бӀаьшарахь а болуш бара бусулба, амма дукхах болу Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломара бахархоша ислам XVII—XVIII бӀаьшерашкахь бен тӀецаийцира. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а аренашкахь а, лаьмнийн кӀажошкахь а ислам даьржиншехь, лаьмнашкахь хӀетте а лелаш дара цӀудинан а, керста динан а гӀиллакхаш, керлачу бусулба динца тарлуш. Нохчашна юкъахь исламан бухан цхьадолу юкъара хаарш, бусулбанийн цӀераш яьржина йоллушехь, исламан чӀагӀо коьртачу бӀогӀам тӀехь (юкъара бакъонийн бӀогӀам) XVIII бӀаьшераш кхаччалц гӀийла яра. Бусулба динан бакъо (шариӀат) кӀезга лелош яра; шадолу нохчийн юкъараллин дахар, ислам тӀедалие санна, нисдеш дара дукхах дерг Ӏадатан низамца, иза лардешберш а, лелошберш а тайпанийн къаной бара<ref name="Кудрявцев" />. [[Ислам]] нохчийн коьрта дин хилла чӀагӀдалар хуьлу [[1785 шарахь]] дуьйна, бусулбан байракх кӀелахь российн Ӏазапан политикин дуьхьала шайх Мансур хьалха а волуш, дуьххьала Нохчийчохь, тӀехьа шайолу Къилбаседа Кавказехь а тӀемаш болабелчи. Ламанхошка сихха бусулба дин тӀелацийта Алдера схьавалар долуш волу нохчийчо [[Шайх Мансур]]а, шен уллорачеран тобана хьалха а ваьлла Нохчийчоьнан ломан юрташкахула бусулба дине кхойкхуш лийлира<ref name="Ахмадов">Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века (Очерки истории социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Монография. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с.</ref>. == XVIII бӀешо == XVII бӀешарахь, XVIII бӀешо долалуш Кавказ, шахан Иранан а, Оттоманийн империн а цхьана агӀор, Российн вукха агӀор, къийсаман объект хуьлу. XVII бӀешо юккъехьа сефевидийн Ирана, Оттоманийн империца Кавказдехье шайн кӀела ерзийна, азербайджанера а, дегӀастанера а гӀоьнчашца [[Оьрсийн-персидийн дов (1651—1653)|гӀоьртара]] Росси Малхбуза Хажар-хордйистера аратеттина Къилбаседа Кавказехь Дербентера Соьлжа хи тӀекхаччалц шайн политикин гегемони чӀагӀъян. ХӀункара пачхьалкхо Къилбаседа Кавказан малхбуза Ӏаьрж-хӀордйистехь шайн политика лелайора шайн вассалан [[ГӀирман ханин махкан]] куьйгашца. Къилбаседа-малхбален Кавказ дӀалаца ойланаш йолуш, ХӀункар пачхьалкхо коьрта Ӏалашо шайн агӀор ДегӀастанан, ГӀебартчоьнан, Нохчийчоьнан, ГӀалгӀайчоьнан, Азербайджанан феодалийн кортош бахар йолуш эмиссараш оьхийтора цига. ХӀункара пачхьалкхан аннексионистски ойланаш чагӀъелира Российн аьтту болуш доцу [[Прутски машар]]ан ([[1711 шо]]) тептар тӀе куьг яздича, цигахь бинчу бартаца Российс юхаяла йийзира ХӀункарна [[Азов]], кхин тӀе шайн флот [[Азов-хӀорд]]ан тӀехь латто йиш а ца хилира<ref name="Ахмадов" />. XVIII бӀешо долалуш [[Теркан гӀазакхий|теркан гӀазакхаллин]] исторехь керла агӀо еллало: хиллайолу «паргӀато» яйина, иза Российн тӀеман ницкъаш юкъаяхара, шайна тӀедиллина Кавказехь Оьрсийн пачхьалкхан къилба доза лардан декхар а долуш, тӀеман-гӀуллакхан чкъор хилира цунах. [[Теркан гӀала|Теркехь]] даиман бехаш бара паччахьан воеводаш, кхузах латтара йоккха тӀеман гарнизон, Ӏалашъдора тӀеман дӀадехкина герзаш а, дуург а. Кхуза иэхара Кавказдехьара посолаш, Къилбаседа Кавказера элий. [[Пётр I]] хетара, Къилбаседа Кавказо йоккха роль ловзор ю Российн тӀеман сийлалла ойуш а, Уллора Малхбалехь йохк-иэцар даржош а. Пётр I [[1722 шарахь]] [[Персийн тӀелатар (1722—1723)|Персийн тӀелата]] воьдуш сецна, дуккха а меттигерчу элашца къамелаш дича, Къилбаседа Кавказан къаьмнийн Российца экономикин а, политикин а, оьздангаллин а зӀаьнаш шоръяла юьйлира. 1722 шарахь оьрсийн Ӏедало [[Сулак (эрк)|Сулак]] хи чеккхенан 20 км лакхахь юьйгӀира Къилбаседа Кавказехь а, Хажар-хӀордйистехь а керла экономикин, административани центр хилла йолу керла ''[[Сийлахь ЖӀаран ГӀап|Сийлахь ЖӀаран]]'' гӀап. [[1735 шарахь]] иза дӀаяьккхира, оццу шарах кхоьллира [[ГӀизлар-гӀала]]<ref name="Ахмадов" />. XVIII бӀешо долалуш оьрсийн тептаршкахь нохчашна «чеченец» боху цӀе чӀагӀйо [[Чечан-эвл]]а цӀарах яьлла хила мегаш йолу<ref name="Ахмадов" />. Дуьххьала Российн пачхьалкхан юкъара стратегин чудогӀуш дацара Кавказан жигара чуэхар, Ӏалашо яцара Нохчийчоь Российх схьатохар: къамелаш дара оцу хенахь империн къилба доза хиллачу Теркан тӀехь «паргӀато» латторах. ТӀелата коьрта бахьана хилира Теркан тӀиера гӀазакхийн гӀалашна нохчий даиман тӀелетар. Оцу муьрехь оьрсийн Ӏедална гарца нохчий кхераме мостагӀий бара, церан лулахалло даиман а сингаттам латтабора пачхьалкхан дозанашна<ref name="Кудрявцев">[http://cyberleninka.ru/article/n/chechentsy-v-vosstaniyah-i-voynah-hviii-hix-vekov Кудрявцев А. В. Чеченцы в восстаниях и войнах ХVIII-ХIX веков // Вестник Евразии. 1999. № 1.]</ref>. 1721—1783 шарашкахь Нохчийчура «гӀовгӀане» къаьмнаш совцо оьрсийн эскарийн таӀзаран экспедицеш чуоьххуш лаьтта — уьш шайна тӀелетарна, Российн, номинально куьйга кӀелайолу нохчийн юкъараллаш шайна доладан, тӀехиттина болу гӀебартлойн а, гӀумкийн а эланаш бохург цадарна. Экспедицехь регулярни эскарш доцуш, дакъалоцу гӀазакхаш а, «къурд аьлла» къаьмнех гӀолмакхех, гӀебартлойх, ногӀех коьллина тобанаш а. Экспедицеш ягайора «гӀовгӀане» эвланаш, балабора церан бахархой Российн кӀела церан тайпанийн къаношка Российн байӀат дойтуш. Сий-доьналла долчу доьзалашкара аманаташ оьцу, уьш оьрсийн гӀопашкахь кхоба. Эскарийн къизалло кхоллабора бахархойн цабезам а, чӀирайекъа лаам а, цуьндела хан мелъели ситуацеш карлайовлара.<ref name="Кудрявцев" />. Ламанхойн гӀарадевлла тӀелетарш билгалдаьхна 1707—1708, 1722, 1732, 1757—1758, 1760, 1770—1774, 1783 шерашкахь. 1708 ш. нохчаша, [[ногӀий|ногӀаша]], [[гӀумкий|гӀумкхаша]], оьрсийн бевддалела гӀазакхаша башкир Мурат коьртехь а волуш айабелла, тӀелетта яьккхира [[Терки|Теркан гӀап]]. Российн эскарш айадалар охьатаӀийра, човйина Мурат йийсар вина вийра. 1732 ш. [[Чечан-эвл]]ан уллохь герзашца гулбелира 10 эзар гергга ламанхой, цара вийра нохчийн эла Хазболат, халлакйира полковник Кох куьйгаллехь волу российн тоба. 1757 шарахь Чечанара дӀасакхехьийтар «карзахбоху кехаташ», цара кхайкхам бора ломанхошка герз кечдар доьхуш ломанхойн латташна тӀелеташ болу оьрсашна доьхьало ярхьама. ГӀаттамна цхьа бахьана дара ломанхойн элий вовшех девнаш латтадарна аренашкара нохчий резацахилар. Цун дуьхьал 1758 ш. российн инарла Фрауендорф новкъавелира 5—6 эзар стаг волу эскарца Нохчийчу вагӀа. 22 апрелехь российн эскарш йоццу штурмаца схьалецира [[Хенакхаьлла]] Ӏин, амма тӀехьа, цхьа а аьтту цахилла, Фрауендорфан юхаверзавийзира [[ГӀизлар]]е, нийсса мукӀарло дира, гӀаттамхой «къар ца бели».<ref>[http://chechen.clan.su/index/vajnakhi_v_xvi_xviii_vv/0-16 Вайнахи в XVI—XVIII вв.]</ref>{{тешаме юй хьажа}}{{Хьост яц|24|4|2013}} XVIII бӀаьшера шолгӀачу декъахь дуьйна Российн империно керла гӀулчаш йоху Къилбаседа Кавказехь чӀагӀялархьама, цигара къаьмнаш къардархьама. Долийра тӀеман колонизацица — нуьцкъала кхалхийра идалан а, донан а гӀазакхий Кубань а, Терк а хиш тӀе. Оьрсийн эскаран куьйгалло югӀара гӀазакхийн станицаш а, юьрташ а аренан латташ тӀехь, ткъа ломан кӀажошкахь югӀара тӀеман гӀопаш. [[Мазалк]] гӀап кхолларца ([[1763 шарахь]]) оьрсийн эскаран куьйгалло [[Кавказан аса|Кавказан чӀагӀйина асан]] аьру фланг ян буьйлабелира, керла гӀапаш юьйгӀара: Екатериноградски (Малка хи тӀехь), Павловски (Кура хи тӀехь), Марьински (Золка хи тӀехь), Георгиевски (Подкумок хи тӀехь), Александровски (Томузловка хи тӀехь). [[1769 шарахь]] Екатерина II омарца (указца) Теркан тӀе дехьабехира идалан гӀазакхий, уьш ховшийра Мазалк гӀопанний гребенски гӀаланашний юккъахь Гуьлгане, Новр, Ищоре, Мекенски, Калиновски станицашкахь. Иштта Теркан аса дикка чӀагӀйира. XVIII бӀешеран 80-гӀа шерашкахь вовшен цабезамо а, динан бошхаллаша а Нохчийчохь кхоьллира «шариатан тобанаш», уьш оьрсашна дуьхьала а мохк мукъабаккхаран Ӏалашо йолуш яра, дуьххьала гайтира Кавказехь лозунг [[гӀазот]] — дин дуьхьа тӀом, пайдехьхилар. [[1785 шарахь]] нохчийн [[Алды]] юьртара Ӏуьно Ушурмас кхайкхийра ша [[имам]] ву, шен цӀе ю [[Шайх Мансур|Мансур]] аьлла<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Шейх-Мансур}}</ref>, шен къоман юкъахь «цӀена», «бакъдолчу» динан тӀе юхадерзар, аскетически исламе дерзар, исламаца ца догӀу ломанхойн Ӏадаташ, гӀиллакхаш бухдахар, уьш [[шариӀат]]ца хийцар, Ӏадаташ лелочарний, оцул тӀехьа керстачарна (кхечу динехь болу ламанхой), тӀаьххьара оьрсашна дуьхьал гӀазот («дела дуьхьа тӀом») кхайкхор. Боцачу муьрехь Мансур имам, шайх, цхьаболчара пайхӀамар хилар шуьйра тӀелецира, шегахьа дукха нах бехира Нохчийчохь хьов, уллохь йолу ГӀалгӀайчохь, ГӀебартчохь, ГӀумкехахь, Ломан ДегӀастанахь а. Нохчийчохь цӀеххьана маьждигаш, молланаш шарӀан суьдхой (къедий) алсамбевлира<ref name="Кудрявцев" />. Оьрсийн Ӏедало, динан-политикин гӀаттам шен орамехь халлакабан дагахь Алде «харц пайхӀамаран Ушурман» дуьхала ягӀийтира дукха йоккхайоцу тоба полковник Пиери куьйгаллехь волуш. Пиери аьтту байра: 1785 шарахь 6 июляхь, нохчийн кӀелон тӀенисйелла тоба шайерг халлакайира; ша Пиери кхелхира<ref name="ЭСБЕ" />. Цул тӀехьа ягӀана таӀзарин экспедицино Алди юрт ягоро шайолу Нохчийчоь меттахъяьккхира<ref name="Кудрявцев" />. Шайх Мансуран агӀорхьарчара цхьа могӀа тӀелетарш дира [[Кавказан аса]]н чӀагӀошна а, станицашна а. ЖамӀехь [[Мазалк]]ера [[БуритӀе]] кхаччалца йолу гарнизонаш Гуьржеха боьду некъ нохчийн агӀор тӀелетарх, къоланаш дарх ларбан а дедоцуш хилира. Оцу бахьанехь [[1786 шарахь]] хӀинцца йоьгӀна гӀопаш (Потемкин, Григориполь, Владикавказ) йитира, гарнизонаш араехира асанаш тӀе<ref name="ЭСБЕ" />. Нохчийчохь болабелла, гӀаттам [[1787 шарахь]] дукха чӀогӀа баьржира Къилбаседа-Малхбузан Кавказера адыгашна юкъахь а, Кубань дехьа а. Хункара, оцу шарахь [[Оьрсийн-хункаран тӀом (1787—1791)|тӀом болийра Российца]], Мансуран [[имам]] дарж тӀечӀагӀдира, гӀертара исламан байракх кӀелахь шайн тӀеман гӀуллакхаш ломанхойн гӀаттамхошца координации ян<ref name="Кудрявцев" />. Шайха Мансуран агӀорчаьрца а, царна гӀоьнна даьхкинчу османийн эскаршца а бечу тӀамо Российн дукха ницкъ дӀабаьккхира, дукха салтий халлак а хилира. Масех аьтту болуш тӀелатарш бахьанехь, ткъа коьртаниг — [[1790 шарахь]] 30 сентябряхь инарлас [[Герман, Иван Иванович|Германа]] хӀункаран-ломанхойн тобанан куьйгалхо хӀункара [[Паша (дарж)|паша]] [[Батал-бей]]на тӀехь, [[Кубань (эрк)|Кубань]] тӀехь толам баьккхира, ткъа Мансур шен тӀеххьарчу тобанашца къайлавелира [[Анапа]] гӀопахь. 1791 шеран 22 июняхь, [[Анапан штурм|российн эскарша Анапина штурм а йина схаяьккхича]], шайх Мансур човйина волуш, лецира йийсаре, и Соловецки килсе араваьккхинчохь велара<ref name="ЭСБЕ" />. Нохчийчохь гӀеххьа тӀом лагӀбелира, наггахь таӀзаран экспедицеш йогӀуш<ref name="Кудрявцев" />. == XVIII бӀаьшарахь — XIX бӀаьшеран юьххьехь нохчийн бахам == Ширачу заманах дуьйна нохчийн а, гӀалгӀайн а коьрта бахам латтлелор бара, лулара къилбаседакавказан къаьмнаш а санна. Лаьмнашкахь латталелор дукха къинхьегам оьшуш болх бара. Латта оханна кечдеш, иза мукъадаккха дезара кондарех, хьаннех, тӀулгех, нисдан дезара, гамаш тохаезара, хидиллархьама татолаш далодезара. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломан кӀошташкахь терхьийн латталелор дара. Аренашкахь а, лаьмнашкахь а беха нохчий, гӀалгӀай, дукхах берш экстенсивни латталелош бара, гӀелделла оханан латта хийца а хуьйцуш. Цул сов, шайолу Къилбаседа Кавказехь санна, Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а ломан кӀошташкахь тархаш долчу дакъош тӀе латта кхоьхьура кхечу дакъош тӀиера<ref name="Ахмадов" />. Хидиллар лаьмнашкахь лелийна ца Ӏаш, аренашкахь а леладора. Лаьмнашкахь терхьашна хидуьллура тӀедалош долу карсолашца. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а аренашкахь ламанхоша охьадоьду хиш тӀиера татолаш даладора, юкъалхоьттича царна чухула дӀадийна дакъош тӀе хи хецара<ref name="Ахмадов" />. Акъарийн Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а XVIII бӀаьшо латталелоран айам болуш мур хилира, иза коьрта отрасль хилира. Оцу хенахь вайнах хьеначу акъарийн латташ тӀе кхелхина бевлира, и бахьана долуш бахамлелоран амалаш хийцаелира. Аренашка охьахевшина нохчий а, гӀалгӀай а бӀоболарца юкъаэхара йохкэцаран-экономикин Российца а, лулара къилбаседакавказан къаьмнашца а йолу зӀаьнашна. Оцу холехь аллсама болчу бахархойн бахаман коьрта отрасль латталелор (ялталелор) хуьлу. XVIII бӀашо чекхдолуш, XIX бӀаьшо долалуш акъарийн Нохчийчоь хуьлу бепиг латториг Къилбаседа Кавказан ломан юкъараллашан хилла а цаӀаш, иза арадоккху дозанал дехьа а. Ялтакхиор даьржа гуттар а гена къилбаседехьа, шорлора Теркан аьру бердан а, лахенашкара а деса латташ бахьанехь. Нохчийн а, гӀалгӀайн а юьртийн ялтан бахам айабалар гойту оцу юьрташкахь алссам хинхьераш а, куьйгахьераш а хиларо. Оьрсийн гӀопех а, тӀеман форпостех а, лаьтташйолу Кавказан чӀагӀйина аса хилира юьртабахаман дуург, цхьацца меттигерчу пхьераш йина хӀуманаш юхку меттиг. Оцо тайна хьал кхоллара ялташдер шордан, ассортимент а, кхио культураш алсамъяха а. Ломан а, акъарийн а бахархошна юкъахь къинхьегам бекъало. Иштта, лаьмнашкахь беха вайнах, акъарийн бахархошкара ялта оьцуш даьхий леладора<ref name="Ахмадов" />. Акъарийн Нохчийчохь а, ГӀалгӀайчохь а дукхахдерг кӀа а, борц биера, ткъа лаьмнашкахь — мукх, сула, кӀа диера. Лакхалаьмнашкахь кхиабора мукх; лаьмнашкахь — бӀаьста дуй кӀа а, мукх а; ломан кӀажошкахь а, уллорчу акъареш тӀехь а — хьаьжкӀаш, ткъа екъа аренашкахь — борц. XVIII бӀашарахь — XIX бӀаьшо долалуш Нохчийн а, гӀалгӀайн а, кхечу Къилбаседан Кавказан къаьмнийн санна, борц уггара яьржина, лакхара барамехь ялташ лун арелелоран культура яра. ХьаьжкӀех лаьцна аьлча, уьш XVIII бӀаьшарахь лелайора массо а акъарера нохчаша а, гӀалгӀайша а, ткъа XIX бӀаьшо долалуш ломан кӀошташкахь кхочий, иза хуьлу уггаре а яьржина культура. Цул сов, ламанхоша дӀайиера беттанаш чохь йолу горох, кхоьш, кӀомал, тонка, кхин а кхиайора наьрсаш<ref name="Ахмадов" />. Вайнехан шолгӀа латталелорал тӀехьа мехалла долуш дара даьхнийлелор, дукхахдерг йаккхий маьӀаш йолу даьхний. Даьхний белхан ницкъ а бара — охана дора, латта тодора, мохь а, адамаш а дӀасакхехьара, кхин тӀе латтатодан кхош, гамаш а латтайора. Ламанхойн коьрта белхан дохна стерчий дара. Царал сов, вайнаха гомаш лелайора, къаьсттина акъарехь. Ломан даьхний меттигера хӀу долуш дара — лоха а долуш, кӀезгапайден а долуш, хӀунда аьлча буьрса климат, бецан къоьлла, Ӏан заманахь лаьмнашках цатоьу йол, селекции яцара. Амма ломан даьхний юург хоьржуш дац, чӀогӀа хаза меттигерчу хьолех дула. Меттигерчу бежнаш шура кӀезгалора, амма иза лакхара хьоналла йолуш яра. Шурех даьтта а, нехча а йора. ЧӀогӀа мехала дара даьхнийн некъ, цунах мачаш йора, говран гӀирс бора: дуьста, архаш кхин а. Дахнийн маӀашах вайнаха маккхарчий дора арсашна, шаьлтанашна, таррашна, кхин а кхечу даьӀахках ечу хӀумнашна а. Даьхний механ бустам бара, йохк-эцарехь, урдо луш, чӀиран гӀуда луш, лазийча, сийсазваккхача луш болу мах а бара<ref name="Ахмадов" />. Вайнахан юкъахь лаьмнашкахь (лакхахь) а, акъарехь (лома кӀажехь) а даьхнийлелоран кхиамаш цхьабосса бацара. Иштта, масала, лаьмнашкахь алсам леладора жаш: уьстагӀий, гезарий. Стерчий кхобура аренан белхашна иэшарна, мах лакхара а бара церан. Ломанхой акъари тӀе охьакхелхича даьхнийлелор даьржира Соьлжан а, Теркан а йистехула ГӀизлара кхаччалц. Акъарийн дежийлаш лелайора лаьмнашкахь бехачу нохчаша а, гӀалгӀаша а — аьхкенан беттанашкахь даьхний лаьмнашкахь дажадора, ткъа йисанчу ханна уьш акъари тӀе лахкара. Даьхний дӀасадоху бахаман системо хьекъалца дежийлаш кхоадора, кхин тӀе аренашкара, ломан кӀожера, ломара Ӏаламан асанийн климат хьекъалца лелайора. Кавказхьалхара аренаш чӀогӀа мехала дежийлаш дара бӀаьста а, гурахь а, Ӏай а. Иштта луо кӀезга долу довхачу Ӏаьн муьрехь даьхнаша луон кӀелара буц яара декабрь кхаччалц. Ломан дежийлаш дукха хьолахь лахахь Ӏашволу хьалдолчу даьнийлелорхойн долахь хилара, церан лаьмнашкахь даьхнашна шайнна кечдина дежийлаш хуьлура — ''Ӏалара'' олуш. Даьхний Ӏаьнера даха ломанхой-даьхнийлелорхоша йол кечйора, иза чӀогӀа хала а, кхераме а болх бара<ref name="Ахмадов" />. Нохчийчуьра а, ГӀалгӀайчуьра а ламан бахархойн даьхнийлелор оцу муьрехь алсамдаьллехь а, дебба дӀа цадахара уьш дежийлаш а, йол хьакха ирзуш а тоьуш цахиларна. Ламанхой акъари тӀе охьакхелхинчул тӀехий бен ца хилара аьтту деса дежийлаш карадерзо а, даьхний дебо а. Цуо аьтту бора сов жижиг, шура, даьтта, нехча, кхин даарш, цул сов неӀ а, тӀаргӀа а. Даьхнийлелоран кхиамаш хилча алсамдовлура стерчий, тӀаккха киамаш хуьлура латтлелорехь. Даьхнийн хӀу тодархьама нохчаша а, гӀалгӀаша а бежний, уьстагӀий иэцара луларчу къилбаседакавказан къаьмнашкара а, теркан а, гребенски а гӀазакхашкара<ref name="Ахмадов" />. Уггара а шира долчу даьхнийлелорцаний цхьана могӀара, беркате а, кхиам болуш а бахаман отрасль яра нохчийн а, гӀалгӀайн а уьстагӀийлелор. УьстагӀашна тӀехь Ӏуьнал кӀезга дезара, бежнашна тӀехь чулла а, хӀоъ хоьржуш дацара, уьш ломан басеш тӀехь а дажадора. Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а хьолехь уьстагӀий леладора ломан кӀажошкахь, акъарехь, ломахь а, лекхаломахь а. Нохчаша а, гӀалгӀаша а акъари тӀиера ломанхошца, луларчу къаьмнашца уьстагӀий хуьйцура бамбийн кӀадешца, басмашца, кисешца, цӀестан а, эчиган а пхьегӀашца, бахаман гӀирсашца, туьханца, ялтийца, кхин дӀа а. Оцу муьрехь чӀогӀа даьржинера чергазийн а, гӀолмакхийн а хӀуьн уьстагӀий. Оьрсийн мухажирашкара теркан а, гребенски гӀазакхашкара схьаэцна, нохчаша а, гӀалгӀаша а леладора муьжгийн уьстагӀий, мелла а дорах долу аренан уьстагӀий а. Цул сов, ламнашкахь а, акъарехь а нохчаша а, гӀалгӀаша а дукха гезарий лелайора<ref name="Ахмадов" />. Бахаман коьрта отрасльца — латталелор, даьхнийлелор — доккха гӀо дара нохчийн а, гӀалгӀан а экономикин гӀоьн отраслаш: бошмашлелор, накхаршлелор, чӀарлацар, тонкалелор, таллалелар, ломан промысль, кхин дӀа а. == XIX бӀешо. Нохчийчоь Российн импери юкъахь == 1804 ш. нохчийн, [[гӀалгӀай]]н, [[хӀирий]]н, гӀебартлойн цхьана герзашца гӀаттам хилира российн Ӏедалан дуьхьал, иза «тӀеман куьгаца» охьатаӀийра. 1807 ш. инарла Булгаков халла ларавелира кӀизчу тӀамехь Хьенакхаьллан чӀижехь ламанхошца. Нохчийн эвланаш берта яло аьтту белира некълуш, нохчийн къаношна ахчана совгӀаташ деш. [[Кавказан тӀом]] болуш, инарла [[Ермолов, Алексей Петрович|Алексей Петрович Ермолов]]с омар делира Соьлжан асан чӀагӀонаш йуогӀа аьлла, иза кхочуш дира [[1817]]—[[1822]] шерашкахь. Иштта, кхоллаелира йоккха оьрсийн жам1ат таханлера Нохчийчоьнан дозана т1ехь. [[XIX бӀешо]] чекхдолуш лаьттан доладаран хеттарш ира хуьтту хӀокху махкан бахархойн. Теркан гӀазакхий, шуьйра аренаш а, ломан т1екхачале дуьйшдолу латта а шайн долахь долуш, дукхахдерг иза мехах лелуо нохчийн ахархошка дӀалора, амма цадохкара царна<ref name="Shambarov">{{cite book|last=Шамбаров |first=Валерий |title=Казачество: История Вольной Руси|publisher=Алгоритм Экспо, Москва |date=2007 |isbn=987-5-699-20121-1}}</ref>. Нохчийчоьнан бахархойн терахь дуккха а кӀазгделира Кавказан тӀом а, нохчий [[Хункар-мохк]] дӀакхалхар бахьанехь. ТӀом чекхбаьлчи цхьа могӀа нохчийн гӀаттамаш хилира. 1860 ш. герзашца гӀаттам хилира ломан Нохчийчохь, латтан къоьлла алсама йолчохь. Иза кӀизаллийца охьатаӀийра, цхьа могӀа эвланаш ягийра. 1864 ш. Ӏаьн заманахь масех эзар зикр олу [[муридаш]] гулбелира [[Шела]]н гӀопехь, российн Ӏедало лаьцна волу [[шайх]] Кунта-Хьаьжа араваккха бохуш. Шайна жоп ца делчи, уьш тӀелетира шаьлтанаш а, тарраш а бен доцуш, молхан тоьпаш оьшуш яц аьлла охьа а кхийсина. Российн эскарш дӀасалаьхкира уьш тоьпаш етташ. 1877 ш. [[Оьрсийн-хӀункарийн тӀом (1877—1878)|оьрсийн-хӀункарийн тӀом]] бахьанехь [[Нохчийчура а, Дег1астанера а 1877 шеран гӀаттам|Нохчийчохь а, ДегӀастанехь а боккха гӀаттам хилла]], иза а къизаллийца охьатаӀийра<ref>[http://chechen.clan.su/index/chechnja_vo_vtoroj_polovine_khikh_nachale_khkh_v/0-22 Чечня в конце ХIХ начале ХХ вв.]</ref>. ХIХ бӀешеран 60—70-гӀий шарашкахь Нохчийчохь кхоьллина дуьххьарлера светски ишколаш нохчийн берашна. 1868 ш. арахецна дуьххьарлера нохчийн маттахь йолу абат. 1896 ш. дӀайиллина Соьлжа-гӀалин училище. ХIХ бӀешо чекхдолуш буьйлабелла промышленни маьхкдаьтта даккха. 1893 ш. Соьлжа-гӀала Российн центрца вовшехтессаболу цӀерпошт некъ биллина<ref name=autogenerated4 />. == Россиехь Революци а, Граждански тӀом а == 1917 шарахь [[Февралан революци]] тоьллачул тӀехьа Соьлжа-гӀалахь коьллира Граждански комитет, ткъа шолгӀачу дийнахь гӀалахь коьллинера Соьлжа-гӀалин белхалойн, салтийн, гӀазакхийн депутатийн совет. 27 мартехь Соьлжа-гӀалахь хилира Нохчийн гулам, цигахь хаьржира Нохчийн къоман совет<ref name="Хронос">{{cite news | title=Чечня: от революции до депортации, 1917 - 1944 годы|publisher=ХРОНОС| url=http://www.hrono.ru/sobyt/1900sob/1917chech.php | lang=ru}}</ref>. Аьхка нохчийн тобанаш тӀелиетара Бури-гӀалин цӀерпошт некъан Соьлжа-гӀала — [[Хаси-Эвл]] декъан тӀехь, ткъа сентябрехь Соьлжа-гӀалара российн армийн регулярни дакъош арадаьхчи нохчийн тобанаш тӀелиета йолаелира маьхкдаьттан промыслашна, уьш дага а деш<ref name="Хронос"/>. Уьш раж а хилла халлакйеш тӀелиетара немцойн колонешан, оьрсийн бахамашна, кӀотаршна, юьрташна, Хасу-юртан а, цуьнца дозанца йолчу округийн слободашан (яккхий юьрташна гонахьара кегий юьрташ). 29-30 декабрехь буха хӀума цадуьтуш халлакйина, ягийра Кахановски а, Ильински а станицаш<ref name="Демоскоп ">{{cite news | title=У истоков советской депортационной политики: выселения белых казаков и крупных землевладельцев (1918-1925)|publisher=[[Демоскоп Weekly]] | url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0147/analit01.php#4|author=Павел Полян | lang=ru}}</ref>. 1917 шеран гурахь [[Соьлжа-ГӀала]]хь тӀом тасабелира Германан тӀемера цӀаеанчу [[Акха дивизи|Кавказан къаьмнийн дивизера]] Нохчийн дошлой полкан а, [[теркан гӀазакхий]]н а, тӀехало Соьлжа-гӀалара нохчийн бахамаш халлакбар а йолуш. Цун доьхьала кхоьллира Нохчийн къоман совет коьртехь шайх [[Арсанов, Дени|Арсанов Дени]] а волуш. Соьлжа-гӀалех гуолаьцна гӀап хилира, маьхкдаьтта даккхар промыслашкахь сецира.<ref>[http://archive.svoboda.org/programs/cicles/civilwar/civilwar.20000702.asp Передача «Радио свобода» «Гражданская война на землях Чечни»]</ref> 1917 ш. декабрехь Кавказан къаьмнийн дивизера нохчийн дакъош дӀалецира Соьлжа-гӀала. 1918 ш. январехь [[Буро-ГӀала]]р [[ЦӀен гварди (Росси)|ЦӀен гвардийн]] тобанаш доладан долийра Соьлжа-гӀалин тӀехь, гӀалара Ӏедал [[ТӀеман-революционни комитет]]ан карадахара. 1918 ш. мартехь [[ГӀойтӀахь]] Нохчийн къоман гуламо хаьржира ГӀойтӀийн халкъан совет (председатель Т.Эльдарханов), [[Советан Ӏедал]] къобалдар дӀа а хаийтара. 1918 ш. майхь Соьлжа-гӀалахь хилира III Теркан къомийн гулам<ref name="Хронос"/>. 1918 шо юккъе даханчу хенахь ломан къаьмнаш инарла [[Деникин]]ан [[Шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]ца Ӏиттаделча, ламанхой вовшехкхета буьйлабелира [[жӀай]]н шайхан [[Узун-Хаьжин]] гонаха. Узун-Хаьжас жимачу тобанца дӀалецира [[Виедана]] эвла, цу чохь чӀагӀвелла тӀом кхайкхира Деникине. 1919 шарахь сентябрехь Узун-Хаьжас [[Къилбаседа-Кавказан эмират]] кхоллар кхайкхира<ref name=autogenerated3>[http://daymohk.org/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=20219 Дата Туташхиа. От Узун-Хаджи Салтинского до Шамиля Веденского. Часть 5] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304053222/http://daymohk.org/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=20219 |date=2016-03-04 }}</ref> 1918 шарахь 11 августехь теркан кӀайнгӀазакхий 12 эзар стаг гергга [[Бичерахов, Лазарь Фёдорович|Л.Бичерахов]] куьйгаллехь а волуш Соьлжа-гӀала дӀалаца хьаьжира. ГӀалин гарнизоно юхатуьйхира уьш, амма цул тӀехьа [[Соьлжа-гӀала ларъяр (1918 г.)|гуо лецира Соьлжа-гӀалина]]. ГӀала ларъян большевикаш вовшехтуьйхира 3 эзар стаг гергга йолу тоба, оцу тобанахь бара гӀалийн гарнизонан салтий, лулара юьрташкара ломанхой, гӀазакхийн уггара къиен дакъа. Царна тӀехь куьйгалла шена тӀелецира гӀалин гарнизонан куьйгалхочо [[Гикало, Николай Фёдорович|Н. Ф. Гикалос]]<ref>{{книга |автор = А.Г.Мерников, А.А.Спектор |заглавие = Всемирная история войн |издательство = Харвест |год = 2004 |страницы = 375 |isbn = 985-13-1779-9, УДК 355.4 ББК 68.4 В 85 }}</ref>. [[Орджоникидзе, Григорий Константинович|Г. К. Орджоникидзес]] а, М. К. Левандовскийс а дакъалоцуш кхоьллира цӀен гӀазакхийн кхоъ тоба 7 эзар стаг гергга шен куьйгаллехь А. З. Дьяков а волуш, уьш октябрехь дуьйна кӀайгӀазакхашна тӀехьашхула тӀелиета буьйлабелира. 12 ноябрехь цхьанне тӀелетта гӀалачура гуонехь болчара а, Дьяков куьйгаллехь волчу цӀечу гӀазакхаша а кӀайнгӀазакхийн дуьхьало сацийра, Соьлжа-гӀалийн гуо баьстира<ref>Там же.</ref>. 1919 ш. февралехь Соьлжа-гӀалийчу делира инарла [[Врангель, Пётр Николаевич|П.Врангелан]] [[Кавказан эскар (ВСЮР)|Кавказан шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]. Оцу баттахь цӀерапошт некъаца Соьлжа-гӀала кхечира [[Порт-Петровск]]ера [[Йоккхабритани|британийн]] эскаран шалон. 1919 ш. мартехь Соьлжа-гӀалахь болхбан болабелира Теркан гӀазакхийн Боккха Гуо. 1919 ш. сентябрехь Соьлжа-гӀалина тӀелетира нохчийн Советан Ӏедалехьа болу гӀаттамхой [[Шерипов, Асланбек Джемалдинович|А.Шерипов]] куьйгаллехь а волуш. ТӀамехь Воздвиженски юьрта уллохь А.Шерипов вийра, амма 1919 ш. октябрехь гӀаттамхойн «ПаргӀатонан Эскаро» дӀалецира Соьлжа-гӀала<ref name="Хронос"/>. 1920 ш. мартехь [[РККА|ЦӀен эскаран]] дакъой чоьхьадевлира Соьлжа-гӀала<ref name="Хронос"/>. Узун-Хаьжа велира, цуьнан правительство «дӀасахецар» кхайкхийра<ref name=autogenerated3 />. == Советийн Нохчийчоь == === Нохчийчоь 1936 шо тӀедалие === 1920 ш. ноябрехь Теркан областан халкъий Гуламо кхайкхийра [[Ломан АССР]] кхоллар столица [[Буро-ГӀала]]хь а йолуш, юкъахь ялх административан округца, царех цхьаъ яра [[Нохчийн халкъан округ]]. Иштта кхоьллира Ломан АССР юкъахь [[Соьлжан гӀазакхийн округ]].<ref>[http://www.hrono.ru/chechen.html Чеченская хроника за все века]</ref> [[Российра граждански тӀом|Россиехь граждански тӀом]] болуш нохчийн яккхий юьрташкара масех оьрсийн слобода, кхин тӀе Соьлжийн тӀиера гӀазакхийн станицаш халлакйира нохчаша а, гӀалгӀаша а, церан бахархой байира. Советан Ӏедална гӀо оьшура ломан къаьмнашкара, Деникинан [[Шайн лаамца вовшехкхатна эскар]]на а, цунна тӀетевжина болчу гӀазакхашна а доьхьала, нохчашна «совгӀатна» дӀаделира Теркан-Соьлжийн хинюкъан цхьа дакъа<ref>Бугай Н. Ф., Гонов А. М. Кавказ: народы в эшелонах (20‑60‑е годы). М., «Инсан», 1998. с. 86</ref>. 1920 ш. сентябрехь Нохчийчоьнан а, къилбаседа ДегӀастанан а ломан кӀошташкахь совета Ӏедалан дуьхьала гӀаттамаш буьйлабелира, царна хьалхавелира [[Гоцинский, Нажмудин|Нажмудин Гоцински]] а, имам Шамилан кӀентан кӀант — [[Саид-бей]] а. ГӀаттамхоша масех кӀирнах каралецира дукха кӀошташ. Нохчийчоь гӀаттамхойх мукъаяккха Советан эскаран аьтту цабелира 1921 ш. мартехь бен<ref name=autogenerated2>[http://bg-znanie.ru/article.php?nid=7923 Вооружённые конфликты и антитеррористические операции в Чечне и Дагестане (1920-45)]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[1922 шарахь]] 30 ноябрехь<ref name="Объединение">{{cite news | title=Чеченская Республика|publisher=wwhp.ru| url=http://wwhp.ru/chech.htm | lang=ru}}</ref> Нохчийн халкъан округах [[Нохчийн автономни область]] йира. 1929 шеран юьххьехь Нохчийн АО тӀетуьйхира [[Соьлжан г1азакхийн округ]]<ref>{{cite news | title=ИЗМЕНЕНИЕ АДМинистративанО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОГО ДЕЛЕНИЯ РОССИИ ЗА ПОСЛЕДНИЕ 300 ЛЕТ| author=С.А.ТАРХОВ |publisher=geo.1september.ru| url=http://geo.1september.ru/2001/21/1.htm | lang=ru}}</ref> а, Соьлжа-гӀала а, хьалха шен башха статус хиллайолу<ref name="Ичкерия"/>. 1923 ш. бӀаьста нохчаша инкарлойира меттигера советашка болчу харжамашна, цхьайолчу юьрташкахь халлакйира харжаман меттигаш, бахьана дара центральни органаш харжамашкахь шайн векалш кочабохка гӀертарна. Карзахбевлларш охьатовӀо меттигера жигархойн тобанашца чӀагӀйинайолу [[ЧГ1ХК]]ан дивизии яхийтира. Карзахбевлларш совцийра, амма Нохчийчоьнан дозанца йолу кӀошташна тӀелетара шайн Ӏалашо къоланаш дар, даьхний дӀадигар йолуш. Оцунца цхьана аманаташ лецара, [[Шуьйта]] гӀопа герзаш деттара. Цуьндела 1925 ш. августехь-сентябрехь рогӀера, йоккха масштабан эскаран операци йира халкъера герз дӀадоккхуш. Оцу операцехь лецира Гоцински. 1929 ш. дукхаха болу нохчаша Ӏедалан бепиг цадала доьхьало йира. Цара бахара, бепиг гулдар сацадие, герз дӀа а даккхий Нохчийчуьра араваккха массо а бепиг гулдийриг. Иза бахьанехь эскаран а, подразделенийн а оперативни группо [[ЭПОГ (ОГПУ)]] 1929 ш. 8-28 декабрехь йира эскаран операци, жамӀаш дара — [[ГӀойтӀа]]хь, [[Шела]]хь, [[Саьмби (эвлахь)|Саьмбихь]], [[Бена]]хь, [[ЦӀоьнтара]]хь, кхечу юьрташкахь а халлакйира герзаца йолу тобанаш. Амма Советан Ӏедална дуьхьалболчара чӀагӀдира шайн Ӏазап партийни-советан жигараллан, советашна дуьхьала кхин а йоккхачу масштабехь болх болийра. Оцу бахьанехь 1930 ш. мартехь-апрелехь йира керла эскаран операци, цуо лагӀйира Советийн Ӏедалан мостагӀийн жигаралла, амма дукха ханна дацара иза. 1932 шо долалуш Нохчийчохь [[коллективизаци]] яр бахьанехь масштабни гӀаттам хилира, оцу юкъахь дакъа лецира ТеркантӀиера гӀазакхийн станицашкара оьрсийн бахархойн алсама долу декъо а. И гӀаттам охьатаӀийра 1932 ш. мартехь, нах шайн эвланашца цхьаьна Къилбаседа Кавказера ара а бохуш<ref name=autogenerated2 />. 1934 шеран 15 январехь<ref name="Объединение"/> Нохчийн автономин область вовшехтуьйхира [[ГӀалгӀайн автономин область]]ца, царех [[Нохч-ГӀалгӀайн автономин область]] йеш. НГӀАССРан Ӏедалан органашкахь оьрсий алсама бара, оьрсийн бахархой дукхах болуш яккхий гӀаланаш ([[Соьлжа-г1ала]], [[Гуьмсе]]) хилар бахьанехь<ref name="Tsutsiev">{{Книга:Цуциев:Атлас этнополитической истории Кавказа (1774-2004)}}</ref>. === Нохч-ГӀалгӀайн АССР === {{main| Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистически Республика}} [[1936 шарахь]] 5 декабрехь областах Автономни Советийн Социалистически республика йира. Нохчийчохь Советан Ӏедална герзаца йен доьхьалонаш лаьттира 1936 шо кхаччалц, ткъа ломан кӀошташкахь — 1938 шо кхаччалц. 1920—1941 шерашкахь Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а латта тӀехь шаберигге а 12 герзашца болу боккха гӀаттам (дакъалаьцнарш бара 500-5000 тӀемло) а, 50 сов хирболуш жима гӀаттам а хилира. 1920—1939 шерашкахь [[БАЦ1Э (РККА)]] а, [[СССР-н ЧГ1М (МВД) чоьхьара эскарш|чоьхьара эскарийн]] а тӀеман дакъош юкъара, гӀаттамхоша байина халлак вира 3564 стаг.<ref name=autogenerated2 />{{dead link}} 1940 шеран январехь Нохчийчохь болабелира [[Исраилов Хьасанан гӀаттам|Советан Ӏедална дуьхьал герзашца карахь керла гӀаттам]] куьйгаллехь [[Исраилов, Хьасан|Исраилов Хьасан]] волуш. === Боккха Даймехкан тӀом === {{main|Нохчийчоь Боккха Даймехкан тӀеман заманахь}} == Нохчийн Республика == === «Нохчийн революци» === 1990 шарахь аьхка нохчийн интеллигенцийн юкъара гӀарабевлла болу наха кхайкхам бира Нохчийн къоман гулам бан беза, юкъадиллинарг къоман оьздангалла, мотт, гӀиллакхаш, истории карлаяккхар<ref name="Ичкерия"/>. 23—25 ноябрехь Соьлжа-гӀалахь дӀабаьхьира Нохчийн къоман гулам, цигахь хаьржира Кхочушдаран комитет коьртехь председатель инарла-майор [[Джохар Дудаев]] а волуш<ref name="Мемориал"/>. 27 ноябрехь Нохч-ГӀалгӀай АССР-н Лакхара Совето Кхочушдаран комитет тӀетаьӀна, адамаша яккхий акцеш яр бахьанехь тӀеийцира Нохч-ГӀалгӀай Республикин пачхьалкхан суверенитетан Деклараци<ref name="Ичкерия"/>. 1991 шарахь 8-9 июнехь хилира Хьалхарчу Нохчийн къоман гуламан 2-гӀа сесси, цуо кхайкхийра шеш [[Нохчийн къоман Халкъанюкъара конгресс]] хилар. Сессийно барт бира НГӀАССР-н Лакхара Совет дӀаяккха а, [[Нохчийн Республика Нохчийчоь]] кхолла а, ткъа Д.Дудаев коьртехь волу Кхочушдаран комитет цхьана ханна Ӏедалан орган йита<ref name="Ичкерия"/>. [[Августан путч|1991 шеран 19-21 августехь хилла хиламаш]] республикера политически хьолан катализатор хилира. 19 августехь [[Вайнехан демократически парти]]йн жигараллийца Соьлжа-гӀалийн юккъерачу майданехь йолаелира митинг российн куьйгалхошкахьара, амма 21 августал тӀехьа цуьнан лозунгаш ''«путчисташна гӀодарна»'' Лакхара Совет дӀаяккхар йара шен председательца, кхин а парламенте керла харжамаш бар а<ref name="Верховный совет">{{cite news | title=Чечено-Ингушетия: кунаки Ельцина взяли власть| author=ГРИГОРИЙ Ъ-ЗАЙЧЕНКО|publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=cd0e618f-d047-4f3b-bf5b-1eadfa19ec07&docsid=738| date= 09.09.1991 | lang=ru}}</ref>. 1-2 сентябрехь НКЪШХК (ОКЧН) 3-гӀа сессийно кхайкхийра Нохч-ГӀалгӀай Республикин Лакхара Совето шайн декхарш охьадехкина шадолу Ӏедал Нохчийчоьнан латта тӀехь НКЪШХК Кхочушдаран комитетан караделла<ref name="Ичкерия">{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ| author=Тимур Музаев|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/oct_97/chechen.html | lang=ru}}</ref>. 4 сентябрехь дӀалецира Соьлжа-гӀалин телецентр а, Радион цӀа а. Соьлжа-гӀалин кхочушдаран комитетан председатель волу Дудаев Джохара дӀабийшира кхайкхам. Кхайкхамо бахара республикин куьйгалхой ''«зуламхой, кхаъоьцурш, хӀазналаьчкъораш'' бу, хаам бира ''»5 сентябрехь дуьйна демократически харжамаш хиллалц республикера Ӏедал кхочушдаран комитетан а, кхин йолу демократически кхолламийн карадоьду"''. Цунна дуьхьала Лакхара Совето кхайкхийра 5 сентябрехь буьсана 12 сахьт даьлчхьана 10 сентябре кхаччалц Соьлжа-гӀалахь чрезвычайни хьал хир ду аьлла, амма оцу юкъа ялх сахьт даьлчи Лакхара Советан Президиумо дӀадаьккхира чрезвычайни хьал<ref name="Верховный совет"/>. 6 сентябрехь Нохч-ГӀалгӀайн АССР Лакхара Советан председатель волу [[Завгаев Докка]] даржера дӀавелира, {{хьост яц 2|а и. о. председателя стал председатель Верховного Совета РСФСР [[Руслан Хасбулатов]]|15|11|2015}}. Масех де даьлча 15 сентябрехь хилира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин Лакхара Советан тӀаьххьара сесси, цигахь барт хилира Лакхара Совет дӀасахецар тӀехь<ref name="Ичкерия"/>. Керла Ӏедал хотталца кхоьллира Ханнайолу Лакхара совет (ХЛС), 32 депутатех лаьтташйолу<ref name="ВВС">{{cite news | title=Чечено-Ингушетия провозгласила независимость от России и Союза | author=АНДРЕЙ Ъ-ОЙХОВИКОВ, ЛЕВ Ъ-СИГАЛ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=a1ab6f0a-3a5c-437e-b6ac-5958958323e6&docsid=1097| date= 14.10.1991 | lang=ru}}</ref>, председатель хилира НКЪШХК-н Кхочушдаран комитетан председателан гӀовс волу Ахмадов Хьуьсайн<ref name="Ичкерия"/>. НКЪШОКЧН кхоьллира Къоман гварди куьйгаллехь «Исламан некъ» партийн корта Кантемиров Беслан волуш<ref name="ВВС"/>. Октябрь болалуш НКЪШХК Кхочушдаран комитетан агӀорболчарний (Ахмадов коьртехь волуш) царан дуьхьалболчарний юкъахь (Чернов Ю. коьртехь волуш) дар-дацар хилира. 5 октябрехь иссаннах ворхӀаммо барт бира Ахмадов дӀаваккха, амма оццу дийнахь Къоман гвардис ХЛС болхбешдолу Профсоюзан цӀа а, республикин ПКХК-н (КГБ) гӀишло а дӀалецира<ref name="Ичкерия"/>. Цул тӀехьа цара лецира республикин прокурор волу Пушкин Александр<ref name="ВВС"/>. ШолгӀачу дийнахь НКЪШХК-н Кхочушдаран комитето ''«кӀелдахуьла тешанбехке белхаш барна»'' дӀасахийцира ЛХС, церан декхарш ''«ша йолу Ӏедалан бакъонаш йолуш Ӏедал кхоллалц болу муьран революционни комитетан»'' тӀедехкира<ref name="Ичкерия"/>. РСФСР-н Лакхара Советан Президиумо омар дира Дудаевгхьарачаьрга 9 октябрехь буьйса юккъеягӀалие герз охадилла аьлла. Амма НКЪШХК-н Кхочушдаран комитето и омар ''«колониальни политика бӀаьшерашшана кечйина дуьненанюкъара масштабан харцо ю»'' аьлла, [[г1азот]] кхайкхийра, 15 шарера 55 шо кхаччалц волчо герзаш схьаиэцар дийхира<ref name="ВВС"/>. === Дудаевн Ӏедал === 1991 шеран 27 октябрехь Нохчийчохь президентан харжамаш хилира, толам баьккхира Дудаев Джохара, 90,1 % харжамхочо кхаж а тесна<ref name="Мемориал">{{cite news | title=ХРОНИКА ВООРУЖЕННОГО КОНФЛИКТА | author=А.В.Черкасов и О.П.Орлов |publisher=[[Мемориал (организация)|Мемориал]]| url=http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/itogi/xp90.htm | lang=ru}}</ref>. 1 ноябрехь Дудаевс омар даьккхира «Нохчийн Республикин суверенитет кхайкхайарх»<ref name="Тишков">{{книга |автор = Тишков В.А. |заглавие = Общество в вооруженном конфликте: этнография чеченской войны |ссылка = http://books.google.ru/books?ei=A4PnTqHmKoqq8QOCo6D3CQ&ct=result&hl=ru&id=dGppAAAAMAAJ&dq=%D0%A3%D0%B6%D0%B5+1+%D0%BD%D0%BE%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F+%D0%B1%D1%8B%D0%BB+%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD+%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B7+%D0%94%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0+%22%D0%9E%D0%B1+%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%B0+%D0%A7%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D1%80%D0%B5%D1%81%C2%AD%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%E2%80%9D&q=.#search_anchor |издательство =Наука |том = |год = 2001 |страницы = 213 |isbn = 5020087556, 9785020087552 }}</ref>, ткъа 2 ноябрехь РСФСР-н халкъан депутатийн гуламо къобал ца бира лакхарчу пачхьалкхан Ӏедале (Лакхара Совет) а, республикин Президентан а харжамаш<ref>[http://poisk-zakona.ru/267739.html Постановление Съезда народных депутатов РСФСР от 02.11.1991 № 1847-I. Портал юридических консультаций<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170818133824/http://poisk-zakona.ru/267739.html |date=2017-08-18 }}</ref>. 8 ноябрехь РСФСР-н президент [[Ельцин Бориса]] куьг яздира Нохч-ГӀалгӀайчохь чрезвычайни хьал хотторан омар тӀехь. 10 ноябрехь НКЪШХК-н кхочушдаран комитето кхайкхам бира Российца йолу юкъаметтигаш дӀахадайие, ткъа [[Москох]]ах «къоьллин зона» йие аьлла. ШолгӀачу дийнахь [[РСФСР Лакхара Совет|РСФСР-н Лакхара Советан]] сессино чекх ца далийтара чрезвычайни хьал даран омар<ref name="Мемориал"/>. Оппозицин партийн кортош дӀакхайкхийра президент Дудаевга шаьш хьо а, хьан Ӏедал а къобалдо, шу Нохчийчоьнан суверенитет ларъеш ду аьлла. Ханнакхоьллина Лакхара Совето сацийра шен болх. Ноябрехь Нохчийчохь Дудаевн агӀорхьа болчара тӀеман гӀаланаш а, герз а, ТӀеман Ницкъийн, чоьхьара эскарийн бахам дӀалиеца буьйлабелира. Ткъа 27 ноябрехь инарла Дудаевс арадаьккхира республикера тӀеман дакъойн герз а, техника а халкъан бахам хиларх долу омар<ref name="Мемориал"/>. Нохчийчохь иза куьйгаллехь волуш оьрсий аратетта буьйлира махкара, [[Нохчийчоь этнически ц1анъяр|этнически цӀанъяран амал йолуш]].<ref name="ksh405">Новейшая история Отечества. XX век: Учеб. для студ. высш. учеб заведений: В 2 т. / Под ред. А. Ф. Киселева, Э. М. Щагина. -М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999. — Т. 2 — стр. 405</ref><ref>[http://nvo.ng.ru/history/2004-12-10/1_chechnia.html А. Н. Почтарёв «Грозный: кровавый снег новогодней ночи»] // Независимая газета, 10 декабря 2004</ref><ref name="ans1">[[А. Н. Савельев]] «Чёрная книга Чеченской войны (2000)», [http://www.savelev.ru/book/?ch=159 глава «Преступления режима Дудаева-Масхадова»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130720082921/http://www.savelev.ru/book/?ch=159 |date=2013-07-20 }}, [http://www.savelev.ru/book/?ch=18 глава «Чеченская республика 1991—2000»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111117142323/http://www.savelev.ru/book/?ch=18 |date=2011-11-17 }}</ref><ref>[http://www.guu.ru/files/referate/lazarev1.pdf Н. Я. Лазарев «Терроризм как социально-политическое явление: истоки, формы и динамика развития в современных условиях» Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата политических наук] // Москва, 2007</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110409115906/http://www.lib.grsu.by/library/data/resources/catalog/130041-232480.pdf «Совершенствование системы подготовки военных кадров на военном факультете» Материалы II республиканской военно-научной конференции] // Гродненский государственный университет имени Янки Купалы, 10 апреля 2008</ref>. 1992 шеран 12 мартехь Нохчийчоьнан Парламенто тӀеийцира [[Нохчийн Республикин Ичкери|республикин Конституци]], цуо Нохчийчоь кхайкхайора ''"нохчийн къомо шаьш кхоьллина йолу суверенны демократически бакъонан пачхьалкх''<ref name="Ичкерия"/>. Оцу юккъехула юха а кхоллаелира Дудаевн администрацина оппозици. Уггаре а радикальни Дудаевн дуьхьала йолу оппозицин декъашхоша коьллира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин конституцин хотам меттахотто Координационни комитет. Ӏуьйранна 21 мартехь 150 гергга оппозицин декъашхоша дӀалецира телецентр а, радиоцентр а, къамел дира нохчийн радиохула ницкъаца дӀайаккха Нохчийчоьнан правительство а, парламент а бохуш кхайкхам беш<ref name="Ичкерия"/><ref name="Переворот">{{cite news | title=Попытка государственного переворота в Чечне| author=ОЛЕГ Ъ-МЕДВЕДЕВ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=08ac446f-a37f-4539-9115-6291101c68db&docsid=3972|date=6.04.1992| lang=ru}}</ref>. Оцу дийнахь сарахь гвардейцаша мукъаяьккхира радиоцентр, охьатаӀийра гӀаттаман кечам. Дуьхьалбевлларш чӀагӀбелира НР Теркйистан кӀоштехь, цигара Ӏедал 1991 шеран гурахь дуьйна Дудаевн Ӏедал лоруш а, бохург деш а дацара<ref name="Ичкерия"/>. 7 июнехь Нохчийчура арайаьккхира тӀаьххьара Российн эскаран подразделени — Соьлжа-гӀалин гарнизон<ref>{{cite news | title=Россия начинает выходить из себя | author=АЛЕКСАНДР Ъ-БЕЗМЕНОВ |publisher=Журнал «Коммерсантъ»| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=1ec45939-145b-4de5-8995-a750b6f82e07&docsid=5195|date=15.06.1992| lang=ru}}</ref>. 1993 шеран февралехь Нохчийчохь кхочушдаран а, законашдахаран а Ӏедалан юкъахь [[Нохчийчуьра конституцин къоьлла (1993)|конституцин къоьлла]] хилира. 15 апрелехь Соьлжа-гӀалахь Театральни майданахь дуьхьанца экономикин, ткъа тӀехьа политикин лозунгашца йолаелира оппозицин митинг, цара президентега а, правительствега а балхара дӀадовла, керла парламентан харжамаш бие бахара<ref name="Ичкерия"/><ref name=autogenerated5>{{cite news | title=Хроника противостояния: апрель — май |publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=dad1d7c9-e62b-4734-a288-d5be551eac25&docsid=46985|date=05.05.1993| lang=ru}}</ref>. Цунах бахьана дина 17 апрелехь Дудаевс арадаьккхира омар Парламент, Конституцин суд, Соьлжа-гӀалийн гулам дӀасахоьцуш, республикехь президентан бакъолелар а, комендантан сахьт хоттош, дӀасахийцира Чоьхьарчу ГӀуллакхийн Министерство<ref name="Ичкерия"/>. Оццу дийнахь шайн митинг йолийра президентан агӀорчара. 4 июнехь Дудаевн герзашдолу накъосташа [[Басаев Шамиль]] куьйгаллехь а волуш дӀалецира, боьдуш Парламентан а, НР Конституцин суьдан болх а болуш Соьлжа-гӀалин гуламан гӀишло, дӀасалаьхкира Парламент, Конституцин суд, Соьлжа-гӀалин гулам<ref name="Ичкерия"/>. === «Нохчийчура граждански тӀом» === 1994 шеран 14 январехь Нохчийн Республикин Нохчийчоьнан (Нохчийн Республика) цӀе хийцира Нохчийн Республика Ичкери (НРИ) аьлла<ref name="Мемориал"/>. Оццу баттахь [[Къам к1елхарадаккхаран комитет (Нохчийчоь)|Къам кӀелхарадаккхаран комитетан]] (КЪКӀК) тӀаман вовшехтохарш гӀортира Солжа-гӀалийн уллохь правительстван эскарийн позицешшана тӀелата, амма 9 февралехь церан корта Сулейменов ИбрахӀим схалецира Пачхалкхан кхерамазаллин департаментан (ПКХД) белхалоша, цул тӀеха цуьнан тобанаш юйхира. Ахка Дудаевн Ӏедалца тӀом латто йолаелира, 1993 шарах декабрь баттахь коьллинайолу [[Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина совет]] (НРХКХС), шен коьртехь [[Нохчийчура Теркйистан к1ошт|Теркйистан кӀоштан]] мэр Автурханов Ӏумар волуш<ref name="Ичкерия"/>. Июлехь-августехь Солжа-гӀалийн мэр хиллачу [[Гантамиров Бислан]]ан оппозицера тобано доладан долийра [[Халхара-Мартан]]тӀехь а, [[Нохчийчоьнан Хьалхара-Мартан к1ошт|Халха-Мартан кӀоштан]] доккхахадолчу декъа тӀех, ткъа Дудаев хен хьакам хиллачу [[Лабазанов Руслан]]ан тоба — [[Устар-Г1ордой (г1ала)|Устар-ГӀордойхь]]<ref name="Ичкерия"/>. 12-13 июнех Солжа-гӀалахь хилира правительствон эскарийн а, Лабазанов Русланан тобан а<ref name="Чеченская хроника"/>. 2 августех НРХКХС-н халхаваьллачу [[Автурханов 1умарс]] дӀакхайкхийра, совето Ӏедалера Дудаев Джохар дӀавоккха, ткъа ''"Нохчийн Республикин шадолу Ӏедалан болх шайна тӀелоцу'' олий<ref>{{cite news | title=Оппозиция решила, что Дудаев уже не президент|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=c2cd7e32-95e1-41cb-b30c-3ac69cf39289&docsid=85691|date=03.08.1994| lang=ru}}</ref>. 11 августехь Дудаевс Нохчийчохь тӀеман хал кхайкхош, мобилизации йеш омар кӀела куьг яздо<ref name="Чеченская хроника">{{cite news | title=Хроника независимости Чечни:|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=c676a9d7-9ec2-4249-a7df-03bc455123a9&docsid=88999|date=07.09.1994| lang=ru}}</ref>. Гурахь Ханна кхоьллина Советан российн нуцкъаллин структурийн гӀоьнца кхоьллинайолу тӀеман вовшехкхетараллаш, Дудаевн Ӏедална дуьхала тӀемаш болийра. 1 сентябрехь правительствон эскарш (дудаевгхьаранаш) тӀелетира Халха-Мартана йистонашна, 5 сентябрехь цара халлакйира Устар-ГӀордойра Лабазанов Русланан тоба, ткъа 17 сентябрехь гуолецира [[Девкар эвлан]]<ref name="Мемориал"/>. 27 сентябрехь правительствон эскарш тӀелетира Теркйистан кӀоштара оппозицина, оццу хенахь оппозицин тобанаш Хьалха-МартантӀиера Соьлжа-гӀалийн Черноречехьа тӀелетира, Текйистера эскарш юхадаха дийзира<ref name="Мемориал"/>. 13 октябрехь дудаевгӀар тӀелетира [[Гихта (юрт)|Гихтан]] уллорчу оппозицин тобанан базина<ref name="Мемориал"/>. 15 октябрех оппозицин эскарш шина агӀор Соьлжа-гӀалийн чудахара, цхан а дуьхьало а йоцуш, столицийн масех меттиган доладан буйлабелира, «400—500 метр» бен правительствон гӀишлошна гена боцуш. Амма цара сихха йитира Соьлжа-гӀала, шайн позицешка юхабирзина. Шен агӀора Дудаевс дӀакхайкхийра, гӀалийн чуйаьхкира ''«Российн армин леррина кечйина тобанаш»'' шайн бронетехникаца, артиллерийца, амма правительствон эскаршан атту белира уьш ''«совцо, гуобан, халлакбан»''<ref>{{cite news | title=Наступление было непродолжительным|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=ДМИТРИЙ Ъ-КАМЫШЕВ | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=0c667a88-648f-41b7-b007-c854a4040a27&docsid=92725|date=18.10.1994| lang=ru}}</ref>. Ӏуьйранна 19 октябрехь правительствон эскарш бронетехникийн а, артиллерийн а гӀонца тӀелатадуьйладелира Хьалхара-Мартан кӀоштана а, Хьалхара-Мартанна а (цигахь яра оппозицин вовшехтохначу тӀеман ницкъийн куьйгалхочун Гантамиров Бисланан штаб-квартира) а, Девкар эвлана а<ref>{{cite news | title=Джохар Дудаев ответил ударом на удар|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=ДМИТРИЙ Ъ-КАМЫШЕВ | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=85804d87-812f-43d6-9750-8e848dadc0f3&docsid=92956 |date=20.10.1994| lang=ru}}</ref>. Оцу юккъехула Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина совет кечамбанйолаелира шен тӀаьххьара Соьлжа-гӀалин тӀелатардан. 23 ноябрехь кхоьллира Къам юхакхолларан Правительство (КЪЮП) коьртехь СССР-н маьхкдаттхимин промышленностан министр хилла волу, «Даймохк» тобан корта [[Хаджиев, Саламбек Наибович|Хаджиев Саламбек]] волуш<ref name="Ичкерия"/>. 26 ноябрехь российн тӀемалоша кугалладешйолу, дудаевн оппозици, [[Ханна кхоьллина советан ницкъашца Соьлжа-гӀалин штурм|Соьлжа-гӀалин штурме]], столици чубахара къилбаседера а, къилбаседа-малхбалера а. ДудаевгӀар штурм юхатуьйхира, йийсар вира масийтта российн эскархо. Дудаев Джохар нохчийн оппозицин ницкъаца дӀаваккха аьтту цабалча, Российн правительствос бартбира Нохчийчу регулярни арми яхийта. 29 ноябрехь [[Российн Федерацийн Кхерамазаллин Совет|Российн Кхерамазаллин Совето]] бартбира Нохчийчохь тӀеман операци ян, ткъа шолгӀачу дийнахь Ельцин Бориса куьг яздира къайлаха № 2137с йолу «Нохчийн Республикин латтан тӀех конституцин низам меттахотторан белхаш» бохучу Омар кӀела<ref name="Мемориал"/>. === Нохчийн хьалхара тӀом === {{main|Нохчийн хьалхара тӀом}} [[Файл:Evstafiev-chechnya-palace-gunman.jpg|thumb|250px|[[1995 шарахь]] январехь Соьлжа-гӀала, Респубиликан Компартийн комитетан гӀишлон («Президентан гӀалин») гонахьара тӀемаш.]] Ӏуьйрана 1 декабрехь [[Российн Т1Х1Н|российн авиацино]] тӀетуьйхира герз Калиновски а, [[Хенакхаьлла]] аэродромашна, тӀаккха Соьлжа-гӀала — Къилбаседан аэродроман, халлакайира Нохчийчоьнан шайолу авиаци<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.airwar.ru/history/locwar/chechnya/fw/fw.html|title=Авиация в Первой чеченской войне|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Tl9OlJE|archivedate=2012-02-15}}</ref>. 11 декабрехь [[Ельцин, Борис Николаевич|Ельцин Бориса]] куьгйаздира № 2169 йолу «Нохчийн Республикин латтан тӀех низам а, низман бакъо а, юкъараллин кхерамазалла латтадар» бохучу Омар кӀела<ref name = "Chechnya-genshtab">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://chechnya.genstab.ru/chr_94_02.htm|title=Chechnya.genshtab.ru Хроника войны в Чечне|lang=|publisher=|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20110813122042/chechnya.genstab.ru/chr_94_02.htm|archivedate=2011-08-13}}</ref>. Оццу дийнахь [[Российн мохкларбаран министерство|Мохкларбаран министерствон]] а, [[Российн ЧГ1М Чоьхьара эскарш|ЧГӀМ Чоьхьара эскарийн]] а дакъойх лаьтташйолу Эскарийн Вовшехтоьхна тобан (ЭВТ) подразделенеш, Нохчийчоьнан латтан тӀе чуевлира: малхбузехьара ([[Къилбаседа ХӀирийчоь|Къилбаседа ХӀирийчура]] ГӀалгайчоьнан чухула), къилбаседа-малхбузехьара (Къилбаседа ХӀирийчоьнан [[Мазалкан к1ошт]]ехула), малхбалехьара ([[ДегӀаста]]нан мохк тӀехула). Декабрь чекхболуш тӀемаш дуьйладелира Соьлжа-гӀалин йистошкахь. 20 декабрехь мазалкан группировко дӀалецира [[Долински (Нохчийчоь)|Долински]] юьрт, нохчийн столицан къилбаседа-малхбузехьара тӀебогӀу некъ дӀахадийра, ткъа гӀизларан группировко оцу муьрехь дӀалецира [[Петропавловски (Нохчийчоь)|Петропавловски]] станицера тӀай, дӀахадийра къилбаседа-малхбалехьара Соьлжа-гӀала богӀу некъ. 23 декабрехь буса оцу группировкан юкъара подразделенеш, малхбалехьахула гӀалин гуо а тесна, дӀалецира столицин юкъара юрт Хьенакхаьлла<ref name = "Mostok">{{cite web | author = Олег Лукин | datepublished = | url = http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=18&id_item=106&action=view | title = Новейшая история: Российско-Чеченские войны | lang = ru | publisher = Вестник Мосток | archiveurl = http://www.webcitation.org/65TlAg4c4 | archivedate = 2012-02-15 }}</ref>. 31 декабрехь российн эскар [[Соьлжа-гӀалин тӀелатар (1994—1995)|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]]. ГӀалахь урамаш тӀехь тӀемаш дуьйладелира. 19 январехь федеральни эскарша дӀалецира [[Президентан ГӀала (Соьлжа-гӀала)|Президентан ГӀала]], дудаевгӀеран коьрта ницкъаш юхабевлира Нохчийчоьнан къилба кӀошташка<ref name="Ичкерия"/>. ТӀаьххьара, [[1995 шеран]] 6 мартехь [[Басаев, Шамиль Салманович|Басаев Шемалан]] батальон юхаелира Ӏаьржахийист (Черноречье) олу гӀалийнйистера<ref name="Ичкерия"/><ref name="Хроникай1994-96">{{cite web | author = | datepublished = | url = http://chechnya.genstab.ru/chr_94_03.htm | title = Хроника войны 1994-96 гг. | lang = ru | publisher = hechnya.genstab.ru | deadlink = 404 | archiveurl = http://web.archive.org/20020204235042/chechnya.genstab.ru/chr_94_03.htm | archivedate = 2002-02-04 }}</ref> — нохчийн тӀемлоша латтошйолчу Соьлжа-гӀалин тӀаьххьара кӀоштера. Соьлжа-гӀала дӀалаьцча тӀемаш дехьадевлира Малхбузан а, Малхбален а Нохчийчоьнан акъарийн дакъош тӀе. 30 мартехь дӀалецира [[Гуьмсе]], ткъа шолгӀачу дийнахь — [[Шела]]<ref name="Хроникай1994-96"/>. Апрель чекхболуш российн эскаро дӀалецира Нохчийчоьнан шайолу ала мегардолуш акъарийн латта, цул тӀехьа федеральни эскарш кечам бан буьйлабелира «ломан тӀаманна». Российн агӀоно дӀакхайкхийра 28 апрелера 11 май кхаччалц тӀом сацабар<ref name="Мосток">{{cite web|author=Олег Лукин|datepublished=|url=http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=19&id_item=118&action=view|title=Первая чеченская война: Миф о «маленькой победоносной войне» рассеивается (март-июнь 1995 г.)|lang=ru|publisher=Вестник Мосток|archiveurl=http://www.webcitation.org/65TlC7wWO|archivedate=2012-02-15}}</ref>. 12 майхь федеральни ницкъаш шуьйрра тӀелатар долийра ломан кӀажошкахь йолу кӀошташкахь: Веданан, Шуьйтан, ЭгӀаштан агӀорхьа. 3 июнехь дӀалецира [[Ведана]] а, [[Нажий-Юрт]]ан гонахьара локхаллаш а, ткъа 12 июнехь федеральни эскарийн куьйга кӀела яхара кӀоштан центарш [[Шуьйта]] а, Нажий-Юрт<ref name="Мосток"/>. Амма федеральни эскарш къилбехьа чу мелдоьда а, нохчийн тӀемлоша шайн ницкъийн цхьа дакъа дехьакхоьссира акъарий тӀе. Цул сов, хаъал алсамйевлира федеральни салташна а, Российн Ӏедалехьара болчу нохчийн хьалхелелошболчарна а йен къизаллин операци. Уггара йоккханиг царех хилира 14 июнехь нохчийн тӀемлоша Ставрополан крайхь [[Будённовскехь дина къизаллин акт|Будённовскехь дарбанцӀа]] дӀалацар, 1996 шеран 9 январехь тӀемлойн тоба ДегӀастанан гӀалийна [[Г1излар]]на, тӀелетира [[Г1изларахь дина къизаллин акт (1996)|аманаташ а лоьцуш]]. Соьлжа-гӀала дӀалаьцначул тӀехьа Нохчийчохь, российн куьйгалхоша къобалйина республикин Ӏедалан меженаш, Ханна коьллина Совет а, Къам юхакхолларан правительство болхбан йолаелира. Аьхка хилира цхьа могӀа российн-нохчийн дистхиларш. Октябрь болалуш Къам юхакхолларан правительство председатель хилира хьалха Нохч-ГӀалгӀай Лакхарчу Советан хиллаволу председатель [[Завгаев Докка]]. 16-17 декабрехь Нохчийчохь Нохчийн Республикин Корта хоржуш харжамаш хилира, цигахь туьйлира Завгаев, цуьнгахьара 96,4 % кхаж а тесна<ref name="Ичкерия"/>. 1996 шеран 6 мартехь тӀемлой [[Т1емлой Соьлжа-г1алийн т1елатар (1996, март)|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]], гӀалин цхьа дакъа дӀа а лоцуш. Кхаа дийнахь тӀемаш бинчул тӀехьа, тӀемлойн тобанаша гӀала йитира, шайца дӀадаьхьира тӀехьалонна а дуург, молханаш, герзаш<ref>{{cite news | title=Рейды чеченских боевиков|publisher=Газета «Коммерсантъ» | url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=336884|date=17.08.2002| lang=ru}}</ref>. 21 апрелехь российн леррина дакъоша Дудаев Джовхаран спутникан телефонан сигнал лаьцначул тӀехьа, иза вийра [[Су-25]] олу российн кеманаш тӀиера ракеташ тоьхна. ШолгӀачу дийнахь НРИ-н Пачхьалкхан мохкларбаран кхеташоно дӀакхайкхийра [[Яндарбиев Зеламха]] президентан держан декхар кхочушдан хоттавар<ref name="Ичкерия"/>. Российн ТӀеман ницкъийн цхьаболу кхиамаш боллушехь, тӀом бахбелира. 27 майхь Москвохахь Ельцин Борисан а, Яндарбиев Зеламхан а, вовшехкхетар хилира, оцун жӀамӀ ТӀом сацабаран а, Нохчийчуьра тӀеман дов дерзоран некъаш лахар а болуш. 10 июнехь [[Несар-г1ала]]хь рогӀаллин бартбаран мур дӀахьучухенахь барт хилира российн эскарш Нохчийчура арадахарехь (шиъ бригада йоцург), сепаратистийн тобанашкара герз дӀадаккхарехь, маьрша демократически харжамаш барехь. 1 июлехь нохчийн агӀоно кхайкхийра, российн куьйгалло бина барт кхочушцабо, Несарахь хиллачу бартаца дуьстича, мадарра аьлча цара блокпосташ дӀа цаяьхна. Масех де даьлчи нохчийн агӀоно кхерамтесира шаьш бартбаран процесс юкъара арадеврду аьлла. 8 июлехь инарла [[Тихомиров, Вячеслав Валентинович|В.Тихомировс]] Яндарбиевга «факташ охьаяхка», 18:00 кхачале нохчийн агӀонехь волу массо а йийсархо юхаверзаве аьлла кхерам тесира, ткъа шолгӀачу дийнахь российн эскаро тӀом карлабаьккхира<ref>{{cite news | title=Окончание первой чеченской войны: Операция «Сорванный мир». Хасавюртовские соглашения (июль-август 1996 г.)|publisher=Вестник Мосток | url=http://www.vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=19&view=arhiv&view_num=24&id_item=143&action=view|author=Олег Лукин| lang=ru}}</ref>. 6 августехь нохчийн тӀемлой [[«Джихад» операци|тӀелетира Соьлжа-гӀалин]]. Куьйгаллехь инарла [[Пуликовский, Константин Борисович|Пуликовски]] волу российн гарнизоне, шайн дуккха а сов салтийн а, техникийн а ницкъ боллушехь, гӀала карахь латтацаелира. Цуьнца цхьаьна 6 августехь нохчийн тӀемлоша шайн каралецира Устрада-гӀала а, Гуьмсе гӀаланаш<ref name="Ичкерия"/>. 31 августехь НРИ ТӀеман ницкъийн Коьрта штабан хьаькаман [[Масхадов Аслан]]ан а, Российн Кхерамазаллин Советан председателан [[Лебедь Александр]]ан а куьгъяздан дийзира Хасу-Юртахь [[Хасу-Юртан барт|машаран бартан тептар]] тӀе, цуо чекхбаьккхира Хьалхара нохчийн тӀом. Бинчу бертан жӀамӀ дара федеральни эскарш Нохчийчура арадахар, ткъа республикин статусах дерг дӀатеттира [[2001 шеран]] 31 декабре кхаччалца. === Нохчийчура шина тӀеман юккъех хилла къоьлла === {{main|Нохчийчура шина тӀеман юккъех хилла къоьлла }} Дудаев Джовхар кхелханчул тӀехьа Нохчийчохь чӀагӀбала болабелира исламан экстремистийн Ӏаткъам, йозашйоцу къоман республика кхолларан лаам хийцабелира Къилбаседа Кавказехь исламан пачхьалкх кхолларехьа. [[Вахьабизм]]ан агӀончаша сихонца дӀалоьцура республикера позицеш, НРИ Президентан декхарш кхочушдеш волчу Яндарбиев Зеламханан политико аьтту а бора оцу новкъахь<ref name="vostokproblem">[http://www.ca-c.org/journal/cac-09-2000/14.Kudriav.shtml «Ваххабизм»: проблемы религиозного экстремизма на Северном Кавказе // Институт востоковедения РАН] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170329184214/http://www.ca-c.org/journal/cac-09-2000/14.Kudriav.shtml |date=2017-03-29 }}</ref>. Нохчийчохь массанхьа а болх бан йолаелира [[шариӀат]]ан суьдаш, кхоьллинера [[Нохчийн Республика Ичкерийн ШариӀатан гварди|шариӀатан гварди]]<ref name="vostokproblem"/>. Республикехь кхоьллира лагераш тӀемалой Ӏамош (Российн бусулба регионашкара кегийнах). Жоьлкийн структураш, Ӏедалера хуьлуш дуьхьало а йоцуш, бизнес йора адамаш лечкъор тӀехь, аманаташ лоьцура, маьхкдаьттан биргӀанаш а, скважинаш а чура маьхкдаьтта лечкъадора, къизаллин акташ а йеш, лулара российн регионашна тӀелетара. 1997 шеран 27 январехь Нохчийчохь хилира президентан харжамаш, толам баьккхира, 59,1 % харжамхоша кхажтесначу [[Масхадов Аслана]]<ref name="Ичкерия"/>. Республикин Ӏедална а, шайна цхьацца кӀошташ дӀалаьцна Ӏашболчу эмирашна а юкъахь барт боцара, компромисс каръярхьама, Масхадов правительство юкъа гӀарабевлла оппозицин хьалхелелориш балуо гӀерта. 1998 шеран январехь эмир [[Басаев Шемал]] хоттийра Министрийн Кабинетан председателан декхарш кхочушдан<ref>{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в январе 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://igpi.ru/monitoring/1047645476/01.1998./Chechnya0198.htm|date=1998| lang=ru}}</ref>. Кхин болу эмираш цалечкъош президентаца конфронтацие бахара. 20 июнехь эмир [[Радуев Салман]] вистхилира нохчашка республикин куьйгаллин жигара дуьхалойие бохуш, меттигерчу телевидениехь. ШолгӀачу дийнахь цуьнан агӀо хьаьжира телевидении а, мэрии а дӀалаца, амма тӀекхаьчна правительствон лерринайолу подразделенеш тасаелира цаьрца, оццахь кхелхира къоман кхерамазаллин гӀуллакхан директор [[Хултыгов Леча]] а, Радуевн тобан штабан начальник Джафаров Ваха<ref name="телевидение">{{cite news | title=Чеченские родовые признаки |publisher=Журнал «Власть» |author=Владислав Дорофеев| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=b1c27994-35ce-408d-8929-48f2fcc177fc&docsid=14514 |date=30.06.1998| lang=ru}}</ref>. 24 июнехь Масхадовс Нохчийчохь чрезвычайни хьал кхайкхира<ref name="телевидение"/>. 13 июлехь Гуьмсехь исламан леррина Ӏалашо йолчу полкан эмиран [[Бараев Ӏарби]]н а, къоман гвардин батальонан эмиран [[Ямадаев Сулим]]ан а юкъахь кхийсараш хилира<ref name="ваххабизм">{{cite news | title=Масхадов объявил войну ваххабитам|publisher=Газета «Коммерсантъ» |author=АЛЛА Ъ-БАРАХОВА| url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=57e3362a-eb0f-4fea-8993-c8a3d315910e&docsid=201950|date=17.07.1998| lang=ru}}</ref>, ткъа 15 июлехь Бараевн герзашцайолчу тоба тӀелетира Гуьмсен къоман гвардин батальонан казармашна<ref>{{книга |автор = Мерников А.Г., Спектор А.А. |заглавие = Всемирная история войн |издательство = Харвест |год = 2003|страницы = 616 |isbn = 985-13-1779-9, УДК 355.4 ББК 68.4 В 85 }}</ref>. 20 июлехь президента Масхадовс шен омарца кхайкхийра ШариӀатан гвардии а, Исламан полк дӀасахецар<ref>{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ в июле 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1998/0798/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. 23 сентябрехь Басаев Шемалас а, Радуев Салмана а Ӏедал ницкъала дӀалацаран а, Конституци йохаяран а, шариӀат низам дохадаран а, арара политикин некъ Россегахьа хиларан бехк президентан тӀе а биллина, Масхадовга дарж охьадиллар дийхира<ref>{{cite news | title=ЧЕЧЕНСКАЯ РЕСПУБЛИКА ИЧКЕРИЯ в сентябре 1998 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1998/0998/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. Цунна жоп луш Масхадовс Басаев Шемалан правительство дӀасахийцира. Оцу девн жамӀ президенто Соьлжа-гӀалин арахьарчу алсамдолчу лаьттан доладан йишцахилар дара. [[1999 шеран]] 3 февралехь Масхадовс кхайкхийра Нохчийчохь «шариӀатан куьйгалла массо а хӀуманна тӀехь»<ref>{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в феврале 1999 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1999/0299/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. Парламентера низамкхолларан бакъо дӀаяьккхира, ткъа лаккхара низамкхолларан меже хилира [[Шура (ислам)|Шура]] — исламан кхеташо. Цунна дуьхьала Басаевс кхайкхийра ша коьртех а волуш «оппозицийн Шура» кхоллар. Масхадов Асланан некъан агӀорчарна («барамберш») а, «радикалашна» (коьртехь Басаев Шемал волу, оппозин Шура) а, юкъахь доьдуш дов долуш, нохчийн—дегӀастанан дозанехь хьал ирделира. Нохчийчохь тӀелаьцна волу ДегӀастанан вахьабитийн корта [[Кебедов Бахьауддин]], нохчийн эмираш ахчанца, герзаца, гӀирсашца гӀо а деш, кхоьллира автономни тӀеман тобанаш, царна герз а, гӀирс а белира. Июнехь-августехь дуьххьарлера Ӏиттадаларш хилира ДегӀастане дехьа бевллачу тӀемлойн а, дегӀастанан милицин а, ткъа 7 августехь нохчийн-дегӀастанан ваххьабитийн вовшехтоьхна тоба куьйгаллехь Басаев Шемал а, Ӏарбийн тӀемло [[Хаттаб]] а волуш Нохчийчоьна агӀора [[ДегӀастан Республике тӀемлой чубагӀара|чубагӀара ДегӀастане]]. 15 августехь Масхадовс Нохчийчохь чрезвычайни хьал кхайкхийра, ткъа шолгӀачу дийнахь Соьлжа-гӀалахь митингехь Российн куьйгалла бехкебира ДегӀастанера хьал кӀоршаме даккхарна<ref name="вторая кампания">{{cite news | title=Чеченская Республика Ичкерия в августе-сентябре 1999 года|publisher=Международный институт гуманитарно-политических исследований. |author=Тимур МУЗАЕВ| url=http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1999/0999/20.html|date=1998| lang=ru}}</ref>. === Нохчийн шолгӀа тӀом === {{main|Нохчийн шолгӀа тӀом}} Бутт сов лаьттира федеральни ницкъийн чубаьхкинчу тӀемлошца болу тӀом, чеккхе — тӀемлой ДегӀастанера Нохчийчу юхаберзабийзира. Нохчийчура ситуации доладан Масхадов ницкъ цахиларе терра<ref>[http://www.polit.ru/news/1999/09/07/536215.html После заседания Совбеза Владимир Путин признал вину высшего руководства России за ситуацию в Дагестане, а также пообещал, что российские специалисты смогут найти управу на находящиеся в Чечне басаевские формирования // Полит. Ру, 7 сентября 1999]</ref>, российн куьйгалло бартбира Нохчийчура тӀемалой халлакабан тӀеман операции ян. 18 сентябрехь чӀагӀйинайолу российн эскарийн подразделенеш дӀакъевлира ДегӀастанан, Ставрополан мохк, Къилбаседа ХӀирийчоь, ГӀалгӀайчоь агӀонашкара российн-нохчийн доза<ref name="вторая кампания"/>. Российн авиацино дукха ракеташ а, бомбанаш а йиттира республикера тӀемлойн тӀеман лагершна а, чӀагӀонашна а. 30 сентябрехь российн эскаран бронетанкийн подразделенеш Ставрополан махкара а, ДегӀастанара а чуяьхкира Нохчийчура [[Невран кӀошт|Невран]] а, [[Шелковскан кӀошт|Шелковскан]] а кӀошташка<ref name="вторая кампания"/>. 5 октябрехь Масхадовс Нохчийчохь кхайкхийра тӀеман хьал<ref name=autogenerated1>{{cite news | title=Контртеррористическая операция в Чечне 1999‑2009 гг. Справка |publisher=РИА Новости| url=http://www.rian.ru/defense_safety/20090326/166106234.html|date=26/03/2009| lang=ru}}</ref>. Ноябрь болалуш российн эскарш Нохчийчура Теркан дукъ шадерриг дӀалецира, ткъа 11 ноябрехь дӀалецира Гуьмсе. Декабре гӀоьртича федеральни ницкъаш доладеш дара Нохчийн Республикин шадолу акъарийн дакъа. 14 декабрехь российн эскарш гуобан болира Соьлжа-гӀалин, дӀалецира малхбален йист — Хьенакхаьлла<ref name="Хроника второй кампании">{{cite news | title=Хроника второй чеченской войны|publisher=[[Мемориал (организация)|Мемориал]]| url=http://www.memo.ru/hr/hotpoints/n-caucas/ch99/000815/it0815b.htm|date=15 августа 2000 г.| lang=ru}}</ref>, ткъа 26 декабрехь федеральни эскарш [[Соьлжа-гӀалин тӀом (1999—2000)|гуобира гӀалина]]. Соьлжа-гӀалин тӀелеташ федеральни эскарийн тӀемалойн кхоъ гуо хадо бийзира, амма 2000 шеран 6 февралехь гӀала схьаяьккхира<ref name="вторая кампания"/>. Столица йоьжначул тӀехьа нохчийн тӀемлойн йоккха группировка юхаелира Нохчийчура [[Шуьйтан кӀошт]]е, цигахь 9 февралехь федеральни эскарша гуобира царна<ref>{{cite news|url=http://lenta.ru/vojna/2000/02/09/argun/boevik.htm|title=Федеральные войска блокировали в Аргунском ущелье более трех тысяч боевиков|date=09.02.2000|publisher=Лента.Ру|accessdate=2009-10-11}}</ref>. 22 февралехь российн эскарш дагӀара [[Шуьйтан т1ом (2000)|Шуьйтан тӀелата]], иза НРИ тӀеман ницкъийн йоккхачех тӀаьххьара база яра, 29 февралехь Шуьйта дӀалецира. ТӀемлойн йоккха шит оба гуон юкъара араяла аьтту белира: [[Гелаев Руслан]]ан тоба тӀемаца араелира къилбаседа-малхбузан агӀора СоӀдин-кӀотарехьа (Хьалха-Мартан кӀошт), ткъа Хаттабан тоба — къилбаседа-малхбузан агӀора Улус-Кертехьа (Шуьтан кӀошт). <!--=== Нохчийчоь юхакхоллар ===--> == XX бӀаьшо чекхдолуш XXI бӀаьшо долалуш Нохчийчоьнан этнически дакъош хийцадалар == [[Файл:Map of Chechnya.svg|thumb|200px]] Нагахь [[СССР шайолу союзан халкъдагардар|1959-гӀа шеран халкъдагардаран]] терхьаша НГӀАССР 348 343 оьрсий, 243 974 нохчий гайтахь а, амма цул тӀехьа 1970-гӀа ш. хиллачу халкъдагардаро гайтира оьрсий 366 959 стаг, ткъа нохчий 508 898 стаг хилар. Дукхахболу оьрсий НГӀАССР юьтуш СССР-н кхечу регионашка дӀакхелхара (алсама долу дакъа Балтикайисте)<ref name="Tsutsiev"/>. 1979 шарахь 336 044 стаг оьрсий бахархой бара, ткъа нохчий хӀинцале 611 405 стаг вара, шозза гергга сов. [[1989 шеран]] шайолу союзан халкъдагардаран жамӀашца, [[Нохч-ГӀалгӀайн АССР]]ехь вехара 1 270 429 стаг, царех нохчий — 734 501 , оьрсий — 293 771, гӀалгӀай — 163 762 , эрмлой — 14 824 , гӀезалой — 14 824 , ногӀий — 12 637 иштта кхин дӀа а<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=49 Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref>. Нохчий сов бара массо а ала мегар долуш республикин ломан кӀошташкахь. {{Хьост яц|20|02|2011}} [[Соьлжа-г1ала]]хь вехара 397 эзар стаг, царех [[1989 шеран СССР шайолу союзан халкъдагардар|1989 шеран шайолу союзан халкъдагардаран]] терхьашца этнически декъахь деккъа оьрсийн дакъа дара 210 эзар стаг<ref>[http://www.obraschenie.front.ru/ Обращение об официальном признании Геноцида русских в Чечне] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070415231013/http://www.obraschenie.front.ru/ |date=2007-04-15 }}</ref>. 1998 ш. араяьллачу «Российн статистикин хӀорашеран жайна» тептаро республикехь 797 эзар вахархо ву элира.{{Хьост яц|20|02|2011}} ШолгӀа Нохчийн тӀом болалуш республика дӀатесира 350 эзар стага. Царех цхьа дакъа юхадирзина, амма 150 эзар гергга стаг 2002 шарахь а Нохчийчоьнан арахьа висира. 1989—2002 шерашкахь 200 эзар сов оьрсий, 125 эзар сов нохчий а, гӀалгӀай а, Нохчийчохь бехачу кавказхойх 50-75 % бахархой: — гуьржий, азербайджанаш, хӀирий, гӀезалой арабевлира Нохчийчура.<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0211/tema03.php Сколько народу уехало из Чечни?<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref>. Иштта дукха а, чехка а Нохчийчура араделира ДегӀастанан къаьмнаш: [[жӀай]], [[акхшой]], [[гӀумкхий]], [[гӀазгӀумкхий]], [[ногӀий]].{{Хьост яц|20|02|2011}} Амма, журналист волу Черкасов Александра дийцарехь, хала мор боллушехь, шолгӀа нохчийн тӀом болабаллалц оьрсийн мотт буьйцу бахархой алссама дӀаоьхуш бацара республикера Ӏедалан структураш а, бакъоларъяран меженаш а гӀелъяларна 1991—1994 шерашкахь сихо йира Нохчийчура оьрсийн мотт буьйцу къаьмнаш дӀаэхарна, амма хьалхара нохчийн тӀом болуш а Соьлжа-гӀала ах оьрсийн гӀала яра. 1996—1999 шерашкахь Ӏедал дохарна а, Нохчийчура Ӏедал ойххьаза къуйн структурех дӀахьарчарна цхьана агӀор, российн Ӏедална инкарлойарна, регионехь адамийн бакъонашца долу хьал дика цахиларна вукха агӀор, вайнехан доцу къаьмнаш дӀадахара республикера. 1999 шарахь болабеллачу шолгӀачу нохчийн тӀамо чекхдаьккхира нохчий боцу бахархой арататтаран процесс — тӀамах уьдура массо а, юха нохчий бен ца багӀара. ГӀалгӀай соьлжа-гӀалахой а бацара юхаберза лууш ГӀалгӀайчохь охьахуьйшура уьш.<ref>[http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/1cherk04.htm Книга чисел. Книга утрат. Книга страшного суда] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170325085423/http://www.memo.ru/hr/hotpoints/chechen/1cherk04.htm |date=2017-03-25 }}.</ref></blockquote>. 2002 шарахь Нохчийчохь вехара 700 эзар гергга стаг, амма [[2002 шеран Шайолу российн халкъдагардар|2002 ш. халкъдагардаран]] жамӀашца — 1,085 млн стаг<ref name="Maksudov">[[Бабёнышев, Александр Петрович|''Максудов С.'']] [http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0211/tema03.php Население Чечни: права ли перепись?]</ref>. Кхечу терхьашца 600—900 эзар вахархо вара, царех ([[2002 шеран Шайолу российн халкъдагардар]]) 40 645 бен оьрсий вацара, кхин а 5 559 оьрсий вехара ГӀалгӀайчохь. Царех, демоскоп.ру сайтан обозреватель волу [[Бабёнышев, Александр Петрович|Максудов Сергейн]] хетарехь, 40 эзар а российн эскаре кхайкхина салтий ву, инструкцино мабаххара, уьш багарбо шайн эскаран дакъош долччохь<ref name="Maksudov" />. Цул сов, 2002 шерахь халкъдагардаран болх нийса бина хиларх забар а йоцуш шеко ю, хӀунда аьлча статистика тоян гӀерташ дӀаязбора хьалха «тӀеязбина болу» дӀабахана нах а<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2003/0131/perep02.php Результаты переписи в Чечне: демографическое чудо, политический мираж или финансовая афера?]</ref>. Кхечу агӀора 2002 шарахь тайп-тайпана къаьмнийн терахьаш шекойолуш ду, хӀунда аьлча беккъа федеральни ницкъийн тӀемагӀуллакхдийриш Нохчийчохь бара 80 эзар гергга, мадарра аьлча беккъа Нохчийчура оьрсийн терахь охьаяьккхинера 23 эзар стаг<ref>[http://www.ng.ru/politics/2002-11-05/1_armies.html Сказка о выводимых войсках]</ref>. 2009 шарахь апрелехь «[[Дозушдоцчу газето]]» яздора, бевддабахана оьрсий кхоьру Нохчийчу юхаберза. Нохчийчура тӀом болуш гӀишлош а, бахам а байна 11 000 вахархочун (Ӏедало бахам меттахотто безачу) исписки тӀехь, «1989 шеран халкъдагардаран терахьашца республикехь 360 эзар сов боллушехь, кӀеззиг бен бац оьрсий а, кхин къоман нах а». Газето «Москвохара Карнеги центран» Ӏилманан кхеташон декъашхо волу А. В. Малашенкос 2007 шарахь ца вешаш [[Кадыров, Рамзан|Кадыров Рамзана]] Нохчийчу оьрсий юхаберзарах лаьцна хьалха аьлла долу дешнаш даладо<ref>[http://video.yandex.ru/users/parolzabil/view/63/ "Алексей Малашенко — «Вернутся ли русские в Чечню?»]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, передача от 25 Июля 2007</ref>, тӀаьххьара шина шарахь республике юхабирзина 200 гергга оьрсийн мотт буьйцу доьзал<ref name=ng.bondarenko>Бондаренко М. [http://www.ng.ru/regions/2009-04-30/100_chechnia.html Русские не спешат возвращаться в Чечню] // [[Независимая газета]], 30 апреля 2009</ref>. == ГӀалгӀайчоьнца йолу юкъаметтиг == 2012 шеран 27 августехь Нохчийчохь кхоьллира республикин комиссии ГӀалгӀайчоьнца административани доза хотто<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/28/border/ В Чечне создана комиссия по установлению границы с Ингушетией]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто [[Евкуров, Юнус-Бек Баматгиреевич|Евкуров Юнус-Бек]]а ша, ГӀалгӀайчоьнна а, Нохчийчоьнна а юкъахь лаьтташ долу административани доза хийца, дуьхьала хилар хаийтира<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/28/evkurov/ Евкуров выступил против пересмотра чечено-ингушской границы]</ref>. Цуо яздо шен блогехь<ref>[http://evkurov.livejournal.com/70640.html блог Евкурова]</ref>, юкъаметтиг хийца гӀертаро «девне дуьгур ду». Соьлжа-гӀалахь бехкедира луларчу федерацин субъектан Ӏедал, къовсаме латташ цхьанааггӀора низамца шайна дӀалацар доцуш, кхин а дайшкара схьа бакъдолу нохчийн латташ дӀалацарна а<ref>[http://lenta.ru/articles/2012/08/27/boredering/ Краев не видно. Рамзан Кадыров попросил отделить Чечню от Ингушетии]</ref>. 2012 шеран 1 августехь ГӀалгӀайчохь байира [[Кадыров, Рамзан|КадыровгӀеран]] дай баьхна [[Хоси-Йурт]]ан тӀелатар кечдинарш<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/01/tsentoroy/ В Ингушетии убиты организаторы нападения на родовое село Кадырова]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто Евкуров Юнус-Бека бакъ ца бира, Галашкехь нохчийн ницкъашца леррина кечйина, операци яран хаам<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/02/nonono/ Евкуров опроверг слова Кадырова о спецоперации в Ингушетии]</ref>. 2012 шеран 4 августехь Нохчийн Республикин Коьрто [[Кадыров, Рамзан Ахматович|Кадыров Рамзана]] дӀакхайкхийра, ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо Евкуров Юнус-Бека бан мабеззара болх ца бо къизаллин тобанашна дуьхьал, Ӏоттарйира Евкуров «бандитийн тезеташкахула лелаш ву» аьлла<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/04/mortalkombat/ Кадыров обвинил Евкурова в нежелании бороться с бандподпольем]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Коьрто Евкуров Юнус-Бека, Нохчийчоьнан Коьрто Кадыров Рамзана бандашна дуьхьала тоъал жигара болх ца бо аьлла хьалхуо йинчу Ӏиттаршна, жоп делира. Оцунах лаьцна 4 августехь, шота дийнахь, хаамбо «Интерфаксо». «ТӀемлойн бандашца къинхетам боцуш тӀом латтобеза, цуьндела Кадыров Рамзанан шен некъ бу, ткъа сан сайн некъ бу", — кхайкхийра Евкуровс «Интерфаксехь»<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/04/strikeback/ Глава Ингушетии ответил на критику Кадырова]</ref>. ГӀалгӀайчоьнан Корта Евкуров Юнус-Бек къинтӀеравелира Кадыров Рамзанна, цуо Евкуровс тоам боллуш къизаллашна дуьхьало ца йо бахарна. {{начало цитаты}}ХӀинца Сийлахь Рамадан бутт бу, Лекхачу АллахӀа вовшешна къинтӀерадовла боху{{конец цитаты|источник=<ref>[http://lenta.ru/news/2012/08/06/forgive/ Евкуров простил Кадырова в «священный месяц Рамадан»]</ref>}} == Хьажа иштта == * [[Керста вайнах]] == Хьажоргаш == * [http://chechen.clan.su/ история Чечни] * http://www.hrono.ru/etnosy/chech.html * http://www.hrono.ru/chechen.html * http://rusich.by.ru/history/depchechen.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060621014957/http://rusich.by.ru/history/depchechen.htm |date=2006-06-21 }} * http://www.svoboda.org/programs/LL/2000/ll.022300-3.asp * http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1157052,00.html * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4059000/4059201.stm * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4058000/4058339.stm * http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4058000/4058941.stm * http://lib.aldebaran.ru/author/hlebnikov_pavel/hlebnikov_pavel_razgovor_s_varvarom/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061103144904/http://lib.aldebaran.ru/author/hlebnikov_pavel/hlebnikov_pavel_razgovor_s_varvarom/ |date=2006-11-03 }} * https://web.archive.org/web/20061017131453/http://www.hro.org/war/2006/09/21.php * [http://www.politcom.ru/2004/analit103.php СУДЬБА НАРОДОВ ЧЕЧЕНО-ИНГУШЕТИИ: ДЕПОРТАЦИЯ И ВОЗВРАЩЕНИЕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312042915/http://www.politcom.ru/2004/analit103.php |date=2007-03-12 }} [[Ахмадов, Явус Зайндиевич|Явус Ахмадов]] * [http://scepsis.ru/library/id_1063.html Елена Жупикова «К вопросу о разоружении Чечни в 1920—1925 годах»] * [http://www.war-history.ru/library/?id=189 И. Е. Дунюшкин. Идеологический и военный аспект борьбы с вайнахским национал-клерикальным сепаратизмом на Северном Кавказе в 1941 году. Доклад на научной конференции 9 декабря 2001 года. Сборник докладов «Мир и война: 1941 год». Издательство гуманитарного университета. Екатеринбург. 2001 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304215517/http://www.war-history.ru/library/?id=189 |date=2016-03-04 }} * [http://scepsis.ru/library/id_1060.html Елена Жупикова «Повстанческое движение на Северном Кавказе в 1920—1925 годах»] — Документальные публикации и новейшая отечественная историография * [http://www.encyclopedia.ru/news/enc/detail/38654/ Об опасной фальсификации отечественной истории в статье «Чеченская Республика» в «Большой энциклопедии» издательства «Терра»] == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш|2}} {{кечдар}} [[Категори:Нохчийчоь]] rcd96dhhan6sx8uz9m5go4fh5iyi4sv 0 650244 8682617 7675530 2022-08-17T21:11:38Z Pierre L'iserois 23953 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Белорусси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Вышадки |шен цӀе = {{lang-be|Вышадкі}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Белорусси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Витебскан область |регион таблицехь = Витебскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Глубокин кӀошт |кӀошт таблицехь = Глубокин кӀошт{{!}}Глубокин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = Гуо |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Вышадки''' ({{lang-be|Вышадкі}}) — [[Белорусси]]н [[Витебскан область|Витебскан областан]] [[Глубокин кӀошт]]ара эвла<ref>Населенные пункты Беларуси (2011 г.)</ref>. 1921—1945 шерашкахь Полякийн Республикин Вильнон воеводаллин Диснан поветан йукъайогӀуш йара.<ref>Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100</ref>. == Бахархой == * 1921 - 186 стаг<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.</ref> * 1931 - 184 стаг<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 17.</ref> {{Бахархой.wd||Таблица}} == Климат == Кхузахь хуьлу барамера континенталан климат сих-сиха Атлантикин циклонашца; кӀеда а, тӀуьна а Ӏа, йовха аьхке, тӀуьна гуьйре. Кхузара климатан хьолаш беркате а, тайна а ду йалташ, хастоьмаш, Малхбален Европера йуккъера асанан стоьмийн дитташ а, коьллаш а лело, кхин а башха ду картол, виета, цхьаьна шеран бецаш, йолан орам-стоьмаш лело. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://belindex.ru/index.html Белоруссин индексаш] {{Belarus-geo-stub}} {{Глубокин кӀошт}} [[Категори:Витебскан областан нах беха меттигаш]] [[Категори:Глубокин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белоруссин нах беха меттигаш]] k8e8142zsnft47y8w6kujioq55c87cx 0 650562 8682603 7694739 2022-08-17T17:05:35Z Pierre L'iserois 23953 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Белорусси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Шоти |шен цӀе = {{lang-be|Шоці}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Белорусси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Витебскан область |регион таблицехь = Витебскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Глубокин кӀошт |кӀошт таблицехь = Глубокин кӀошт{{!}}Глубокин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = Гуо |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Шоти''' ({{lang-be|Шоці}}) — [[Белорусси]]н [[Витебскан область|Витебскан областан]] [[Глубокин кӀошт]]ара эвла<ref>Населенные пункты Беларуси (2011 г.)</ref>. 1921—1945 шерашкахь Полякийн Республикин Вильнон воеводаллин Диснан поветан йукъайогӀуш йара.<ref>Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100</ref>. == Бахархой == * 1921 - 134 стаг<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.</ref> * 1931 - 110 стаг<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 17.</ref> {{Бахархой.wd||Таблица}} == Климат == Кхузахь хуьлу барамера континенталан климат сих-сиха Атлантикин циклонашца; кӀеда а, тӀуьна а Ӏа, йовха аьхке, тӀуьна гуьйре. Кхузара климатан хьолаш беркате а, тайна а ду йалташ, хастоьмаш, Малхбален Европера йуккъера асанан стоьмийн дитташ а, коьллаш а лело, кхин а башха ду картол, виета, цхьаьна шеран бецаш, йолан орам-стоьмаш лело. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://belindex.ru/index.html Белоруссин индексаш] {{Belarus-geo-stub}} {{Глубокин кӀошт}} [[Категори:Витебскан областан нах беха меттигаш]] [[Категори:Глубокин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белоруссин нах беха меттигаш]] t9b24039g1ega4isprnq1vu12xcs2r7 0 656483 8682587 7675081 2022-08-17T12:54:47Z Red Winged Duck 7941 Red Winged Duck цӀе хийцина [[Возляжье]] → [[Узляжье]] дӀасахьажорг цайуьтуш wikitext text/x-wiki {{НБМ-Белорусси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Возляжье |шен цӀе = {{lang-be|Узляжжа}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Белорусси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Брестан область |регион таблицехь = Брестан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Столинан кӀошт |кӀошт таблицехь = Столинан кӀошт{{!}}Столинан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = Гуо |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Возляжье''' ({{lang-be|Узляжжа}}) — [[Белорусси]]н [[Брестан область|Брестан областан]] [[Столинан кӀошт]]ара эвла<ref>Населенные пункты Беларуси (2011 г.)</ref>. == Бахархой == {{Бахархой.wd||Таблица}} == Климат == Кхузахь хуьлу барамера континенталан климат сих-сиха Атлантикин циклонашца; кӀеда а, тӀуьна а Ӏа, йовха аьхке, тӀуьна гуьйре. Кхузара климатан хьолаш беркате а, тайна а ду йалташ, хастоьмаш, Малхбален Европера йуккъера асанан стоьмийн дитташ а, коьллаш а лело, кхин а башха ду картол, виета, цхьаьна шеран бецаш, йолан орам-стоьмаш лело. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://belindex.ru/index.html Белоруссин индексаш] {{Столинан кӀошт}} [[Категори:Брестан областан нах беха меттигаш]] [[Категори:Столинан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белоруссин нах беха меттигаш]] {{Belarus-geo-stub}} eek6dz7vjxi3sxtgjcsg4ymf8fcssof 0 656722 8682644 7683973 2022-08-18T10:02:15Z Red Winged Duck 7941 Red Winged Duck цӀе хийцина [[Люшей]] → [[Люшев]] дӀасахьажорг цайуьтуш wikitext text/x-wiki {{НБМ-Белорусси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Люшей |шен цӀе = {{lang-be|Люшаў}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Белорусси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Гомелан область |регион таблицехь = Гомелан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Буда-Кошелёван кӀошт |кӀошт таблицехь = Буда-Кошелёван кӀошт{{!}}Буда-Кошелёван кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = Гуо |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Люшей''' ({{lang-be|Люшаў}}) — [[Белорусси]]н [[Гомелан область|Гомелан областан]] [[Буда-Кошелёван кӀошт]]ара эвла<ref>Населенные пункты Беларуси (2011 г.)</ref>. == Бахархой == {{Бахархой.wd||Таблица}} == Климат == Кхузахь хуьлу барамера континенталан климат сих-сиха Атлантикин циклонашца; кӀеда а, тӀуьна а Ӏа, йовха аьхке, тӀуьна гуьйре. Кхузара климатан хьолаш беркате а, тайна а ду йалташ, хастоьмаш, Малхбален Европера йуккъера асанан стоьмийн дитташ а, коьллаш а лело, кхин а башха ду картол, виета, цхьаьна шеран бецаш, йолан орам-стоьмаш лело. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://belindex.ru/index.html Белоруссин индексаш] {{Буда-Кошелёван кӀошт}} [[Категори:Гомелан областан нах беха меттигаш]] [[Категори:Буда-Кошелёван кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белоруссин нах беха меттигаш]] {{Belarus-geo-stub}} qqfo54361bpvg81gstnzeqnkhf7w425 0 657774 8682594 7691720 2022-08-17T14:16:36Z Red Winged Duck 7941 Red Winged Duck цӀе хийцина [[Стручков]] → [[Струкачёв]] дӀасахьажорг цайуьтуш wikitext text/x-wiki {{НБМ-Белорусси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Стручков |шен цӀе = {{lang-be|Струкачоў}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Белорусси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Гомелан область |регион таблицехь = Гомелан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Корман кӀошт |кӀошт таблицехь = Корман кӀошт{{!}}Корман кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = Гуо |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Стручков''' ({{lang-be|Струкачоў}}) — [[Белорусси]]н [[Гомелан область|Гомелан областан]] [[Корман кӀошт]]ара эвла<ref>Населенные пункты Беларуси (2011 г.)</ref>. == Бахархой == {{Бахархой.wd||Таблица}} == Климат == Кхузахь хуьлу барамера континенталан климат сих-сиха Атлантикин циклонашца; кӀеда а, тӀуьна а Ӏа, йовха аьхке, тӀуьна гуьйре. Кхузара климатан хьолаш беркате а, тайна а ду йалташ, хастоьмаш, Малхбален Европера йуккъера асанан стоьмийн дитташ а, коьллаш а лело, кхин а башха ду картол, виета, цхьаьна шеран бецаш, йолан орам-стоьмаш лело. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://belindex.ru/index.html Белоруссин индексаш] {{Корман кӀошт}} [[Категори:Гомелан областан нах беха меттигаш]] [[Категори:Корман кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белоруссин нах беха меттигаш]] {{Belarus-geo-stub}} 9xm3qb1wpf7lxuwhwj442w0ghm8t9yr 0 662912 8682635 7687737 2022-08-18T07:05:07Z Red Winged Duck 7941 Red Winged Duck цӀе хийцина [[Сбражки]] → [[Зброжки]] дӀасахьажорг цайуьтуш wikitext text/x-wiki {{НБМ-Белорусси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Сбражки |шен цӀе = {{lang-be|Збражкі}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Белорусси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Гроднон область |регион таблицехь = Гроднон область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Щучинан кӀошт |кӀошт таблицехь = Щучинан кӀошт{{!}}Щучинан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = Гуо |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Сбражки''' ({{lang-be|Збражкі}}) — [[Белорусси]]н [[Гроднон область|Гроднон областан]] [[Щучинан кӀошт]]ара эвла<ref>Населенные пункты Беларуси (2011 г.)</ref>. == Бахархой == {{Бахархой.wd||Таблица}} == Климат == Кхузахь хуьлу барамера континенталан климат сих-сиха Атлантикин циклонашца; кӀеда а, тӀуьна а Ӏа, йовха аьхке, тӀуьна гуьйре. Кхузара климатан хьолаш беркате а, тайна а ду йалташ, хастоьмаш, Малхбален Европера йуккъера асанан стоьмийн дитташ а, коьллаш а лело, кхин а башха ду картол, виета, цхьаьна шеран бецаш, йолан орам-стоьмаш лело. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://belindex.ru/index.html Белоруссин индексаш] {{Belarus-geo-stub}} {{Щучинан кӀошт}} [[Категори:Гроднон областан нах беха меттигаш]] [[Категори:Щучинан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белоруссин нах беха меттигаш]] ap0pocbg5nra4377vkz86cphdqqu8uw 0 671698 8682605 7945352 2022-08-17T18:50:36Z Pierre L'iserois 23953 wikitext text/x-wiki {{НБМ-Белорусси |статус = эвла |нохчийн цӀе = Веретеи |шен цӀе = {{lang-be|Верацеі}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Белорусси |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Витебскан область |регион таблицехь = Витебскан область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Поставин кӀошт |кӀошт таблицехь = Поставин кӀошт{{!}}Поставин кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = Гуо |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = |автомобилан код = |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Веретеи''' ({{lang-be|Верацеі}}) — [[Белорусси]]н [[Витебскан область|Витебскан областан]] [[Поставин кӀошт]]ара эвла<ref>Населенные пункты Беларуси (2011 г.)</ref>. 1921—1945 шерашкахь Полякийн Республикин Вильнон воеводаллин Диснан поветан йукъайогӀуш йара.<ref>Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100</ref>. == Бахархой == * 1921 - 82 стаг<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.</ref> * 1931 - 96 стаг<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 40.</ref> {{Бахархой.wd||Таблица}} == Климат == Кхузахь хуьлу барамера континенталан климат сих-сиха Атлантикин циклонашца; кӀеда а, тӀуьна а Ӏа, йовха аьхке, тӀуьна гуьйре. Кхузара климатан хьолаш беркате а, тайна а ду йалташ, хастоьмаш, Малхбален Европера йуккъера асанан стоьмийн дитташ а, коьллаш а лело, кхин а башха ду картол, виета, цхьаьна шеран бецаш, йолан орам-стоьмаш лело. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://belindex.ru/index.html Белоруссин индексаш] {{Поставин кӀошт}} [[Категори:Витебскан областан нах беха меттигаш]] [[Категори:Поставин кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белоруссин нах беха меттигаш]] {{Belarus-geo-stub}} cdocaah30375829dvczv4yu6yrew78u 1 675590 8682588 6376587 2022-08-17T12:54:47Z Red Winged Duck 7941 Red Winged Duck цӀе хийцина [[Дийцаре:Возляжье]] → [[Дийцаре:Узляжье]] дӀасахьажорг цайуьтуш wikitext text/x-wiki {{Белорусси проектан йаззам}} nrna7uu3n0bk6bsk7fvgqsi59lh2kml 1 684221 8682645 6390648 2022-08-18T10:02:16Z Red Winged Duck 7941 Red Winged Duck цӀе хийцина [[Дийцаре:Люшей]] → [[Дийцаре:Люшев]] дӀасахьажорг цайуьтуш wikitext text/x-wiki {{Белорусси проектан йаззам}} nrna7uu3n0bk6bsk7fvgqsi59lh2kml 1 690770 8682636 6405136 2022-08-18T07:05:07Z Red Winged Duck 7941 Red Winged Duck цӀе хийцина [[Дийцаре:Сбражки]] → [[Дийцаре:Зброжки]] дӀасахьажорг цайуьтуш wikitext text/x-wiki {{Белорусси проектан йаззам}} nrna7uu3n0bk6bsk7fvgqsi59lh2kml 1 692604 8682595 6407530 2022-08-17T14:16:36Z Red Winged Duck 7941 Red Winged Duck цӀе хийцина [[Дийцаре:Стручков]] → [[Дийцаре:Струкачёв]] дӀасахьажорг цайуьтуш wikitext text/x-wiki {{Белорусси проектан йаззам}} nrna7uu3n0bk6bsk7fvgqsi59lh2kml 10 975784 8682647 8682501 2022-08-18T11:40:48Z Takhirgeran Umar 1134 wikitext text/x-wiki {{Навигацин таблица |цӀе = Золотоношан кӀошт |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |сурт = [[Файл:Zolotoniskiy rayon gerb.png|80px|center|Золотоношан кӀоштан хӀост]] |корта = [[Золотоношан кӀошт]]ан нах беха меттигаш |могӀанийн_тоба = hlist |могӀам1 = ''Административан центр — областан маьӀна долу гӀала''&nbsp; '''[[Золотоноша]]''' ''(кӀоштан йукъайогӀуш йац)'' |корта2 = Нах беха меттигаш |могӀам2 = * [[Антиповка (Золотоношан кӀошт)|Антиповка]]&nbsp; * [[Бакаевка (Золотоношан кӀошт)|Бакаевка]]&nbsp; * [[Благодатни (Черкассин область)|Благодатни]]&nbsp; * [[Богданы (Черкассин область)|Богданы]]&nbsp; * [[Богуславец (Черкассин область)|Богуславец]]&nbsp; * [[Броварки (Черкассин область)|Броварки]]&nbsp; * [[Бубновски Слободка]]&nbsp; * [[Вознесенски (Черкассин область)|Вознесенски]]&nbsp; * [[Гельмязов]]&nbsp; * [[Гладковщина]]&nbsp; * [[Деньги (Золотоношан кӀошт)|Деньги]]&nbsp; * [[Дмитровка (Черкассин область)|Дмитровка]]&nbsp; * [[Домантово (Черкассин область)|Домантово]]&nbsp; * [[Драбовцы]]&nbsp; * [[Зоревка (Золотоношан кӀошт)|Зоревка]]&nbsp; * [[Каленики (Черкассин область)|Каленики]]&nbsp; * [[Кедина Гора]]&nbsp; * [[Коврай (Золотоношан кӀошт)|Коврай]]&nbsp; * [[Коврай Второй]]&nbsp; * [[Коврайски Хутора]]&nbsp; * [[Ковтуны (Черкассин область)|Ковтуны]]&nbsp; * [[Комаровка (Золотоношан кӀошт)|Комаровка]]&nbsp; * [[Коробовка (Черкассин область)|Коробовка]]&nbsp; * [[Крапивна (Черкассин область)|Крапивна]]&nbsp; * [[Кривоносовка (Черкассин область)|Кривоносовка]]&nbsp; * [[Крупски (Черкассин область)|Крупски]]&nbsp; * [[Лукашовка (Золотоношан кӀошт)|Лукашовка]]&nbsp; * [[Львовка (Черкассин область)|Львовка]]&nbsp; * [[Малиевка (Черкассин область)|Малиевка]]&nbsp; * [[Маркизовка]]&nbsp; * [[Матвеевка (Золотоношан кӀошт)|Матвеевка]]&nbsp; * [[Мелесовка]]&nbsp; * [[Мицаловка]]&nbsp; * [[Нови Гребля (Золотоношан кӀошт)|Нови Гребля]]&nbsp; * [[Нови Дмитровка (Черкассин область)|Нови Дмитровка]]&nbsp; * [[Ольхи (Черкассин область)|Ольхи]]&nbsp; * [[Песчани (Черкассин область)|Песчани]]&nbsp; * [[Плешкани]]&nbsp; * [[Подельски (Черкассин область)|Подольски]]&nbsp; * [[Подставки (Черкассин область)|Подставки]]&nbsp; * [[Приветни (Золотоношан кӀошт, Вознесенскан йукъаралла)|Приветни]]&nbsp; * [[Сеньковцы (Украина)|Сеньковцы]]&nbsp; * [[Синеоковка]]&nbsp; * [[Скориковка]]&nbsp; * [[Софиевка (Золотоношан кӀошт)|Софиевка]]&nbsp; * [[Хвилево-Сорочин]]&nbsp; * [[Хрущовка]]&nbsp; * [[Чернещина (Черкассин область)|Чернещина]]&nbsp; * [[Шабельники (Черкассин область)|Шабельники]]&nbsp; * [[Щербиновка (Черкассин область)|Щербиновка]] * [[Гладковщина (эвла, Золотоношан кӀошт)|Гладковщина]]&nbsp; * [[Дибровка (Золотоношан кӀошт)|Дибровка]]&nbsp; * [[Каневщина (Черкассин область)|Каневщина]]&nbsp; * [[Ковтуновка (Золотоношан кӀошт)|Ковтуновка]]&nbsp; * [[Малиновщина (Черкассин область)|Малиновщина]]&nbsp; * [[Пальмира (Украина)|Пальмира]]&nbsp; * [[Роздол (Черкассин область)|Роздол]]&nbsp; * [[Снегуровка (Черкассин область)|Снегуровка]]&nbsp; * [[Степови (Золотоношан кӀошт)|Степови]]&nbsp; * [[Холодни (Черкассин область)|Холодни]]&nbsp; * [[Шкодуновка]] }}<noinclude> [[Категори:Кепаш:Черкассин область]] [[Категори:Кепаш:Украина]] </noinclude> 1f0geqwuxipz82nmeqojj1ctphzitdx 0 981509 8682596 8682570 2022-08-17T14:59:21Z Саид Мисарбиев 12762 /* Карьера */ wikitext text/x-wiki {{фамилихой}}{{Адам}} '''Родерик Джеймс «Джесс» Макмэн-воккхахверг''' ({{lang-en|Roderick James "Jess" McMahon Sr.}}, {{ВД-Преамбула}}) — [[Ирландхойх бевлла америкахой|ирландин-америкин]] [[Реслинг|рестлинган]] а, боксан а [[Спортан промоутер|промоутер]], Макмэн доьзалан воккхахверг. Билггала хууш ду, иза йа цуьнан кӀант [[Макмэн, Винсент|Макмэн Винсент Джей]] хилла [[Capitol Wrestling Corporation]] коьллинарг. Цхьацца хьосташа чӀагӀдо, иза цуьнан кӀант хилла бохуш<ref>{{Cite book|title=Capitol Revolution: The Rise of the McMahon Wrestling Empire|last=Hornbaker|first=Tim|date=2015|page=117|id={{ASIN|1770411240|country=de}}|quote=He Inaugurated his promotion on January 7, 1953, [...].}}</ref><ref>{{Cite book|title=WWE Legends|url=https://archive.org/details/wwelegends00solo|last=Solomon|first=Brian|date=2006|page=[https://archive.org/details/wwelegends00solo/page/6 6]|id={{ASIN|0743490339|country=de}}|quote=McMahon formed a company he called the Capitol Wrestling Corporation, and presented his first regular wrestling show under the Capitol banner on January 7, 1953}}</ref><ref>{{Cite book|title=WWE Encyclopedia of Sports Entertainment|last=Sullivan, Greenberg & Pantaleo|date=2016|page=372|isbn=978-1465453136|quote=On January 7, 1953, he put on the first-ever Capitol Wrestling Corporation event}}</ref>, кхин хьосташа хьахаво иза компани кхоьллинарг санна<ref>{{Cite web|url=https://www.wwe.com/superstars/vincemcmahon|title=Vincent J. McMahon official bio on wwe.com|quote=From the time Vince, Sr. took over Capitol Wrestling Corporation from his father, the company continued to flourish in the northeastern United States.|access-date=2022-04-28|archive-date=2021-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210224191701/https://www.wwe.com/superstars/vincemcmahon|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite book|last1=Krugman|first1=Michael|title=Andre the Giant: A Legendary Life|date=2009|publisher=[[Simon & Schuster]]|page=11|isbn=978-1439188132}}</ref><ref>{{cite book|last1=Cohen|first1=Daniel|title=Wrestling Renegades: An in Depth Look at Today's Superstars of Pro Wrestling|date=1999|publisher=Pocket Books|isbn=0671036742|page=[https://archive.org/details/wrestlingrenegad00cohe/page/16 16]|url=https://archive.org/details/wrestlingrenegad00cohe/page/16}}</ref>. 1982 шарахь дуьйна, тахана [[WWE]] олу компанин куьйгалла де шву цуьнан кӀант, [[Макмэн, Винс|Макмэн Винс]]. == Хьалхара дахар == Родерик Джеймс Макмэн вина 1882 шеран 29 октябрехь [[Куинс]]ехь, [[Нью-Йорк]], [[Голуэй (графалла)|Голуэй]] графаллера хьешан цӀийнан долахочун Макмэн Родерикан (1846—1922) а, Макмэн Элизабетан (1848—1911) а доьзалехь<ref>{{cite news|title=The fighting Irish and the WWE|date=September 20, 2013|newspaper=[[Irish Examiner]]|url=http://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/the-fighting-irish-and-the-wwe-243608.html|accessdate=2022-04-28|archivedate=2018-07-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180707100304/https://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/the-fighting-irish-and-the-wwe-243608.html}}</ref>. Цуьнан да-нана дукха хан йоцуш кхелхинера [[Ирланди|Ирландера]] Нью-Йорке<ref name="NWA">{{cite book|title=National Wrestling Alliance: The Untold Story of the Monopoly That Strangled Professional Wrestling|last=Hornbaker|first=Tim|year=2007|publisher=ECW Press|isbn=978-1-55022-741-3}}</ref>. Иза а, цуьнан вежарий а, йижарий а (Лауретта (йина 1876), Катарина (йина 1878), Эдвард (вина 1880)) ихира Манхэттенан колледже. Макмэна 17 шо долуш иза чекхйаьккхира коммерсантан дипломаца. МакмэнгӀеран вежаршна спорт алсама йезара, банкан карьерел<ref name="NWA" />. == Карьера == 1909 шарахь вежарий МакмэнгӀар Олимпийн атлетикин клубан урхаллин накъостий а, [[Гарлем (Нью-Йорк)|Гарлемехь]] лаьтта Эмпайр а, Сент-Николс а атлетикин клубийн букерш а бара. Йукъараллина боксан йолу марзо йарна, 1911 шарахь МакмэнгӀара шорйира шайн бизнес, кхоьллира «Нью-Йорк Линкольн Джайнтс», хӀуӀаьржа бейсболан команда, иза ловзура Гарлемера Олимпийн аренехь. Йукъахь мехкан хӀуӀаьржа пхиъ уггаре дика ловзархо волу (уьш МакмэнгӀара гулбира [[Чикаго]] а, [[Филадельфи]] а командашкара), «Линкольн Джайнтс» кхаа шарахь Ӏаржа а, кӀайн а мостагӀан тӀехь чӀогӀа йара. 1914 шарахь финансийн хало хилла дийзира команда йохка; амма цара дукхаха болу ловзархой контракташ ца дохийра, кхин а кхаа шарахь урхалла дира кхечу командин, «Линкольн Старзан», цӀера аренан меттана лелийра 145-гӀа урамера «Ленокс Овал»<ref>Stephen Robertson, [http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/07/27/baseball-1920s-harlem/ «Harlem and Baseball in the 1920s»] {{Wayback|url=http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/07/27/baseball-1920s-harlem/ |date=20160312114454 }}, ''Digital Harlem Blog'', July 27, 2011, accessed August 23, 2011</ref>. Командица гастролаш йеш, Макмэн а, цуьнан ваша а 1915 шарахь бахара [[Гавана|Гаване]], [[Куба]], цигахь уьш хилира [[Уиллард, Джесс|Уиллард Джессан]] а, оцу хенан чемпионан [[Джонсон, Джек (боксёр)|Джонсон Джекан]] йукъара 45 раундехь латаран промоутераш<ref name="NWA" />. 1930-гӀа шерашкахь МакмэнгӀара урхалла дира Гарлемера 135-гӀа Малхбален урамера ЦхьаьнагӀуллакхашдаран [[казино]]н. коьрта самукъадаккхар бокс йара. МакмэнгӀара Гарлеман кхуьуш болу Ӏаьржа бахархой Ӏаборхьама Ӏаьржа латархой заказ бора; Ӏаьржачарна а, кӀайчарна а йукъара летарша уггаре йаккхийра расийн ийна тобанаш гулйора. 1922 шарахь цара кхоьллира хӀуӀаьржа профессионалан баскетболан команда «ЦхьаьнагӀуллакхдаран йоккха пхиъ», казино нах гулбан гӀерташ. Шина шеран дохаллехь командо эшийрааьржа а, кӀан а къовсамхой, царна йукъахь Гарлеман кхин Ӏаьржа профессионалан команда — «Ренс» а. оцу заманара уггаре онда кӀайн команда «[[Ориджинал Селтикс]]» иэша ца йеллехь а, спортан журналисташа лорура «Йоккха пхиъ» уггаре дика махкара Ӏаьржа команда. Шен кхиамаш боллушехь, «Йоккха пхеанно» дукха хьовсархой ца гулбора, тӀаккха МакмэнгӀара дӀакъевлира команда 1923/1924 шерал тӀаьхьа, «Ренс» 1920-гӀа а, 1930-гӀа а шерашкара Ӏаьржа коьрта команда йуьтуш<ref>Stephen Robertson, [http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/06/03/basketball-in-1920s-harlem/ «Basketball in 1920s Harlem»] {{Wayback|url=http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/06/03/basketball-in-1920s-harlem/ |date=20120331015050 }}, ''Digital Harlem Blog'', June 3, 2011, accessed August 23, 2011</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{АХь}} {{МакмэнгӀар}} [[Категори:Рестлинган промоутерш]] [[Категори:Инсультах белларш]] bdcp22qzi0d1yhoaxj03rtd1lf1vuia 8682597 8682596 2022-08-17T15:11:24Z Саид Мисарбиев 12762 wikitext text/x-wiki {{фамилихой}}{{Адам}} '''Родерик Джеймс «Джесс» Макмэн-воккхахверг''' ({{lang-en|Roderick James "Jess" McMahon Sr.}}, 1882 шеран 26 май - 1954 шеран) — [[Ирландхойх бевлла америкахой|ирландин-америкин]] [[Реслинг|рестлинган]] а, боксан а [[Спортан промоутер|промоутер]], Макмэн доьзалан воккхахверг. Билггала хууш ду, иза йа цуьнан кӀант [[Макмэн, Винсент|Макмэн Винсент Джей]] хилла [[Capitol Wrestling Corporation]] коьллинарг. Цхьацца хьосташа чӀагӀдо, иза цуьнан кӀант хилла бохуш<ref>{{Cite book|title=Capitol Revolution: The Rise of the McMahon Wrestling Empire|last=Hornbaker|first=Tim|date=2015|page=117|id={{ASIN|1770411240|country=de}}|quote=He Inaugurated his promotion on January 7, 1953, [...].}}</ref><ref>{{Cite book|title=WWE Legends|url=https://archive.org/details/wwelegends00solo|last=Solomon|first=Brian|date=2006|page=[https://archive.org/details/wwelegends00solo/page/6 6]|id={{ASIN|0743490339|country=de}}|quote=McMahon formed a company he called the Capitol Wrestling Corporation, and presented his first regular wrestling show under the Capitol banner on January 7, 1953}}</ref><ref>{{Cite book|title=WWE Encyclopedia of Sports Entertainment|last=Sullivan, Greenberg & Pantaleo|date=2016|page=372|isbn=978-1465453136|quote=On January 7, 1953, he put on the first-ever Capitol Wrestling Corporation event}}</ref>, кхин хьосташа хьахаво иза компани кхоьллинарг санна<ref>{{Cite web|url=https://www.wwe.com/superstars/vincemcmahon|title=Vincent J. McMahon official bio on wwe.com|quote=From the time Vince, Sr. took over Capitol Wrestling Corporation from his father, the company continued to flourish in the northeastern United States.|access-date=2022-04-28|archive-date=2021-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210224191701/https://www.wwe.com/superstars/vincemcmahon|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite book|last1=Krugman|first1=Michael|title=Andre the Giant: A Legendary Life|date=2009|publisher=[[Simon & Schuster]]|page=11|isbn=978-1439188132}}</ref><ref>{{cite book|last1=Cohen|first1=Daniel|title=Wrestling Renegades: An in Depth Look at Today's Superstars of Pro Wrestling|date=1999|publisher=Pocket Books|isbn=0671036742|page=[https://archive.org/details/wrestlingrenegad00cohe/page/16 16]|url=https://archive.org/details/wrestlingrenegad00cohe/page/16}}</ref>. 1982 шарахь дуьйна, тахана [[WWE]] олу компанин куьйгалла де шву цуьнан кӀант, [[Макмэн, Винс|Макмэн Винс]]. == Хьалхара дахар == Родерик Джеймс Макмэн вина 1882 шеран 29 октябрехь [[Куинс]]ехь, [[Нью-Йорк]], [[Голуэй (графалла)|Голуэй]] графаллера хьешан цӀийнан долахочун Макмэн Родерикан (1846—1922) а, Макмэн Элизабетан (1848—1911) а доьзалехь<ref>{{cite news|title=The fighting Irish and the WWE|date=September 20, 2013|newspaper=[[Irish Examiner]]|url=http://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/the-fighting-irish-and-the-wwe-243608.html|accessdate=2022-04-28|archivedate=2018-07-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180707100304/https://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/the-fighting-irish-and-the-wwe-243608.html}}</ref>. Цуьнан да-нана дукха хан йоцуш кхелхинера [[Ирланди|Ирландера]] Нью-Йорке<ref name="NWA">{{cite book|title=National Wrestling Alliance: The Untold Story of the Monopoly That Strangled Professional Wrestling|last=Hornbaker|first=Tim|year=2007|publisher=ECW Press|isbn=978-1-55022-741-3}}</ref>. Иза а, цуьнан вежарий а, йижарий а (Лауретта (йина 1876), Катарина (йина 1878), Эдвард (вина 1880)) ихира Манхэттенан колледже. Макмэна 17 шо долуш иза чекхйаьккхира коммерсантан дипломаца. МакмэнгӀеран вежаршна спорт алсама йезара, банкан карьерел<ref name="NWA" />. == Карьера == 1909 шарахь вежарий МакмэнгӀар Олимпийн атлетикин клубан урхаллин накъостий а, [[Гарлем (Нью-Йорк)|Гарлемехь]] лаьтта Эмпайр а, Сент-Николс а атлетикин клубийн букерш а бара. Йукъараллина боксан йолу марзо йарна, 1911 шарахь МакмэнгӀара шорйира шайн бизнес, кхоьллира «Нью-Йорк Линкольн Джайнтс», хӀуӀаьржа бейсболан команда, иза ловзура Гарлемера Олимпийн аренехь. Йукъахь мехкан хӀуӀаьржа пхиъ уггаре дика ловзархо волу (уьш МакмэнгӀара гулбира [[Чикаго]] а, [[Филадельфи]] а командашкара), «Линкольн Джайнтс» кхаа шарахь Ӏаржа а, кӀайн а мостагӀан тӀехь чӀогӀа йара. 1914 шарахь финансийн хало хилла дийзира команда йохка; амма цара дукхаха болу ловзархой контракташ ца дохийра, кхин а кхаа шарахь урхалла дира кхечу командин, «Линкольн Старзан», цӀера аренан меттана лелийра 145-гӀа урамера «Ленокс Овал»<ref>Stephen Robertson, [http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/07/27/baseball-1920s-harlem/ «Harlem and Baseball in the 1920s»] {{Wayback|url=http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/07/27/baseball-1920s-harlem/ |date=20160312114454 }}, ''Digital Harlem Blog'', July 27, 2011, accessed August 23, 2011</ref>. Командица гастролаш йеш, Макмэн а, цуьнан ваша а 1915 шарахь бахара [[Гавана|Гаване]], [[Куба]], цигахь уьш хилира [[Уиллард, Джесс|Уиллард Джессан]] а, оцу хенан чемпионан [[Джонсон, Джек (боксёр)|Джонсон Джекан]] йукъара 45 раундехь латаран промоутераш<ref name="NWA" />. 1930-гӀа шерашкахь МакмэнгӀара урхалла дира Гарлемера 135-гӀа Малхбален урамера ЦхьаьнагӀуллакхашдаран [[казино]]н. коьрта самукъадаккхар бокс йара. МакмэнгӀара Гарлеман кхуьуш болу Ӏаьржа бахархой Ӏаборхьама Ӏаьржа латархой заказ бора; Ӏаьржачарна а, кӀайчарна а йукъара летарша уггаре йаккхийра расийн ийна тобанаш гулйора. 1922 шарахь цара кхоьллира хӀуӀаьржа профессионалан баскетболан команда «ЦхьаьнагӀуллакхдаран йоккха пхиъ», казино нах гулбан гӀерташ. Шина шеран дохаллехь командо эшийрааьржа а, кӀан а къовсамхой, царна йукъахь Гарлеман кхин Ӏаьржа профессионалан команда — «Ренс» а. оцу заманара уггаре онда кӀайн команда «[[Ориджинал Селтикс]]» иэша ца йеллехь а, спортан журналисташа лорура «Йоккха пхиъ» уггаре дика махкара Ӏаьржа команда. Шен кхиамаш боллушехь, «Йоккха пхеанно» дукха хьовсархой ца гулбора, тӀаккха МакмэнгӀара дӀакъевлира команда 1923/1924 шерал тӀаьхьа, «Ренс» 1920-гӀа а, 1930-гӀа а шерашкара Ӏаьржа коьрта команда йуьтуш<ref>Stephen Robertson, [http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/06/03/basketball-in-1920s-harlem/ «Basketball in 1920s Harlem»] {{Wayback|url=http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/06/03/basketball-in-1920s-harlem/ |date=20120331015050 }}, ''Digital Harlem Blog'', June 3, 2011, accessed August 23, 2011</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{АХь}} {{МакмэнгӀар}} [[Категори:Рестлинган промоутерш]] [[Категори:Инсультах белларш]] p873uo9cl4n4r9r54o8cnr9mwotdt0v 8682598 8682597 2022-08-17T15:11:54Z Саид Мисарбиев 12762 wikitext text/x-wiki {{фамилихой}}{{Адам}} '''Родерик Джеймс «Джесс» Макмэн-воккхахверг''' ({{lang-en|Roderick James "Jess" McMahon Sr.}}, 1882 шеран 26 май - 1954 шеран 22 ноябрь) — [[Ирландхойх бевлла америкахой|ирландин-америкин]] [[Реслинг|рестлинган]] а, боксан а [[Спортан промоутер|промоутер]], Макмэн доьзалан воккхахверг. Билггала хууш ду, иза йа цуьнан кӀант [[Макмэн, Винсент|Макмэн Винсент Джей]] хилла [[Capitol Wrestling Corporation]] коьллинарг. Цхьацца хьосташа чӀагӀдо, иза цуьнан кӀант хилла бохуш<ref>{{Cite book|title=Capitol Revolution: The Rise of the McMahon Wrestling Empire|last=Hornbaker|first=Tim|date=2015|page=117|id={{ASIN|1770411240|country=de}}|quote=He Inaugurated his promotion on January 7, 1953, [...].}}</ref><ref>{{Cite book|title=WWE Legends|url=https://archive.org/details/wwelegends00solo|last=Solomon|first=Brian|date=2006|page=[https://archive.org/details/wwelegends00solo/page/6 6]|id={{ASIN|0743490339|country=de}}|quote=McMahon formed a company he called the Capitol Wrestling Corporation, and presented his first regular wrestling show under the Capitol banner on January 7, 1953}}</ref><ref>{{Cite book|title=WWE Encyclopedia of Sports Entertainment|last=Sullivan, Greenberg & Pantaleo|date=2016|page=372|isbn=978-1465453136|quote=On January 7, 1953, he put on the first-ever Capitol Wrestling Corporation event}}</ref>, кхин хьосташа хьахаво иза компани кхоьллинарг санна<ref>{{Cite web|url=https://www.wwe.com/superstars/vincemcmahon|title=Vincent J. McMahon official bio on wwe.com|quote=From the time Vince, Sr. took over Capitol Wrestling Corporation from his father, the company continued to flourish in the northeastern United States.|access-date=2022-04-28|archive-date=2021-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210224191701/https://www.wwe.com/superstars/vincemcmahon|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite book|last1=Krugman|first1=Michael|title=Andre the Giant: A Legendary Life|date=2009|publisher=[[Simon & Schuster]]|page=11|isbn=978-1439188132}}</ref><ref>{{cite book|last1=Cohen|first1=Daniel|title=Wrestling Renegades: An in Depth Look at Today's Superstars of Pro Wrestling|date=1999|publisher=Pocket Books|isbn=0671036742|page=[https://archive.org/details/wrestlingrenegad00cohe/page/16 16]|url=https://archive.org/details/wrestlingrenegad00cohe/page/16}}</ref>. 1982 шарахь дуьйна, тахана [[WWE]] олу компанин куьйгалла де шву цуьнан кӀант, [[Макмэн, Винс|Макмэн Винс]]. == Хьалхара дахар == Родерик Джеймс Макмэн вина 1882 шеран 29 октябрехь [[Куинс]]ехь, [[Нью-Йорк]], [[Голуэй (графалла)|Голуэй]] графаллера хьешан цӀийнан долахочун Макмэн Родерикан (1846—1922) а, Макмэн Элизабетан (1848—1911) а доьзалехь<ref>{{cite news|title=The fighting Irish and the WWE|date=September 20, 2013|newspaper=[[Irish Examiner]]|url=http://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/the-fighting-irish-and-the-wwe-243608.html|accessdate=2022-04-28|archivedate=2018-07-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180707100304/https://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/the-fighting-irish-and-the-wwe-243608.html}}</ref>. Цуьнан да-нана дукха хан йоцуш кхелхинера [[Ирланди|Ирландера]] Нью-Йорке<ref name="NWA">{{cite book|title=National Wrestling Alliance: The Untold Story of the Monopoly That Strangled Professional Wrestling|last=Hornbaker|first=Tim|year=2007|publisher=ECW Press|isbn=978-1-55022-741-3}}</ref>. Иза а, цуьнан вежарий а, йижарий а (Лауретта (йина 1876), Катарина (йина 1878), Эдвард (вина 1880)) ихира Манхэттенан колледже. Макмэна 17 шо долуш иза чекхйаьккхира коммерсантан дипломаца. МакмэнгӀеран вежаршна спорт алсама йезара, банкан карьерел<ref name="NWA" />. == Карьера == 1909 шарахь вежарий МакмэнгӀар Олимпийн атлетикин клубан урхаллин накъостий а, [[Гарлем (Нью-Йорк)|Гарлемехь]] лаьтта Эмпайр а, Сент-Николс а атлетикин клубийн букерш а бара. Йукъараллина боксан йолу марзо йарна, 1911 шарахь МакмэнгӀара шорйира шайн бизнес, кхоьллира «Нью-Йорк Линкольн Джайнтс», хӀуӀаьржа бейсболан команда, иза ловзура Гарлемера Олимпийн аренехь. Йукъахь мехкан хӀуӀаьржа пхиъ уггаре дика ловзархо волу (уьш МакмэнгӀара гулбира [[Чикаго]] а, [[Филадельфи]] а командашкара), «Линкольн Джайнтс» кхаа шарахь Ӏаржа а, кӀайн а мостагӀан тӀехь чӀогӀа йара. 1914 шарахь финансийн хало хилла дийзира команда йохка; амма цара дукхаха болу ловзархой контракташ ца дохийра, кхин а кхаа шарахь урхалла дира кхечу командин, «Линкольн Старзан», цӀера аренан меттана лелийра 145-гӀа урамера «Ленокс Овал»<ref>Stephen Robertson, [http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/07/27/baseball-1920s-harlem/ «Harlem and Baseball in the 1920s»] {{Wayback|url=http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/07/27/baseball-1920s-harlem/ |date=20160312114454 }}, ''Digital Harlem Blog'', July 27, 2011, accessed August 23, 2011</ref>. Командица гастролаш йеш, Макмэн а, цуьнан ваша а 1915 шарахь бахара [[Гавана|Гаване]], [[Куба]], цигахь уьш хилира [[Уиллард, Джесс|Уиллард Джессан]] а, оцу хенан чемпионан [[Джонсон, Джек (боксёр)|Джонсон Джекан]] йукъара 45 раундехь латаран промоутераш<ref name="NWA" />. 1930-гӀа шерашкахь МакмэнгӀара урхалла дира Гарлемера 135-гӀа Малхбален урамера ЦхьаьнагӀуллакхашдаран [[казино]]н. коьрта самукъадаккхар бокс йара. МакмэнгӀара Гарлеман кхуьуш болу Ӏаьржа бахархой Ӏаборхьама Ӏаьржа латархой заказ бора; Ӏаьржачарна а, кӀайчарна а йукъара летарша уггаре йаккхийра расийн ийна тобанаш гулйора. 1922 шарахь цара кхоьллира хӀуӀаьржа профессионалан баскетболан команда «ЦхьаьнагӀуллакхдаран йоккха пхиъ», казино нах гулбан гӀерташ. Шина шеран дохаллехь командо эшийрааьржа а, кӀан а къовсамхой, царна йукъахь Гарлеман кхин Ӏаьржа профессионалан команда — «Ренс» а. оцу заманара уггаре онда кӀайн команда «[[Ориджинал Селтикс]]» иэша ца йеллехь а, спортан журналисташа лорура «Йоккха пхиъ» уггаре дика махкара Ӏаьржа команда. Шен кхиамаш боллушехь, «Йоккха пхеанно» дукха хьовсархой ца гулбора, тӀаккха МакмэнгӀара дӀакъевлира команда 1923/1924 шерал тӀаьхьа, «Ренс» 1920-гӀа а, 1930-гӀа а шерашкара Ӏаьржа коьрта команда йуьтуш<ref>Stephen Robertson, [http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/06/03/basketball-in-1920s-harlem/ «Basketball in 1920s Harlem»] {{Wayback|url=http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/06/03/basketball-in-1920s-harlem/ |date=20120331015050 }}, ''Digital Harlem Blog'', June 3, 2011, accessed August 23, 2011</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{АХь}} {{МакмэнгӀар}} [[Категори:Рестлинган промоутерш]] [[Категори:Инсультах белларш]] odbl874roeextfknu5ygsr5oadwntgv 8682632 8682598 2022-08-18T04:58:54Z InternetArchiveBot 24482 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{фамилихой}}{{Адам}} '''Родерик Джеймс «Джесс» Макмэн-воккхахверг''' ({{lang-en|Roderick James "Jess" McMahon Sr.}}, 1882 шеран 26 май - 1954 шеран 22 ноябрь) — [[Ирландхойх бевлла америкахой|ирландин-америкин]] [[Реслинг|рестлинган]] а, боксан а [[Спортан промоутер|промоутер]], Макмэн доьзалан воккхахверг. Билггала хууш ду, иза йа цуьнан кӀант [[Макмэн, Винсент|Макмэн Винсент Джей]] хилла [[Capitol Wrestling Corporation]] коьллинарг. Цхьацца хьосташа чӀагӀдо, иза цуьнан кӀант хилла бохуш<ref>{{Cite book|title=Capitol Revolution: The Rise of the McMahon Wrestling Empire|last=Hornbaker|first=Tim|date=2015|page=117|id={{ASIN|1770411240|country=de}}|quote=He Inaugurated his promotion on January 7, 1953, [...].}}</ref><ref>{{Cite book|title=WWE Legends|url=https://archive.org/details/wwelegends00solo|last=Solomon|first=Brian|date=2006|page=[https://archive.org/details/wwelegends00solo/page/6 6]|id={{ASIN|0743490339|country=de}}|quote=McMahon formed a company he called the Capitol Wrestling Corporation, and presented his first regular wrestling show under the Capitol banner on January 7, 1953}}</ref><ref>{{Cite book|title=WWE Encyclopedia of Sports Entertainment|last=Sullivan, Greenberg & Pantaleo|date=2016|page=372|isbn=978-1465453136|quote=On January 7, 1953, he put on the first-ever Capitol Wrestling Corporation event}}</ref>, кхин хьосташа хьахаво иза компани кхоьллинарг санна<ref>{{Cite web|url=https://www.wwe.com/superstars/vincemcmahon|title=Vincent J. McMahon official bio on wwe.com|quote=From the time Vince, Sr. took over Capitol Wrestling Corporation from his father, the company continued to flourish in the northeastern United States.|access-date=2022-04-28|archive-date=2021-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210224191701/https://www.wwe.com/superstars/vincemcmahon|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite book|last1=Krugman|first1=Michael|title=Andre the Giant: A Legendary Life|date=2009|publisher=[[Simon & Schuster]]|page=11|isbn=978-1439188132}}</ref><ref>{{cite book|last1=Cohen|first1=Daniel|title=Wrestling Renegades: An in Depth Look at Today's Superstars of Pro Wrestling|date=1999|publisher=Pocket Books|isbn=0671036742|page=[https://archive.org/details/wrestlingrenegad00cohe/page/16 16]|url=https://archive.org/details/wrestlingrenegad00cohe/page/16}}</ref>. 1982 шарахь дуьйна, тахана [[WWE]] олу компанин куьйгалла де шву цуьнан кӀант, [[Макмэн, Винс|Макмэн Винс]]. == Хьалхара дахар == Родерик Джеймс Макмэн вина 1882 шеран 29 октябрехь [[Куинс]]ехь, [[Нью-Йорк]], [[Голуэй (графалла)|Голуэй]] графаллера хьешан цӀийнан долахочун Макмэн Родерикан (1846—1922) а, Макмэн Элизабетан (1848—1911) а доьзалехь<ref>{{cite news|title=The fighting Irish and the WWE|date=September 20, 2013|newspaper=[[Irish Examiner]]|url=http://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/the-fighting-irish-and-the-wwe-243608.html|accessdate=2022-04-28|archivedate=2018-07-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180707100304/https://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/the-fighting-irish-and-the-wwe-243608.html}}</ref>. Цуьнан да-нана дукха хан йоцуш кхелхинера [[Ирланди|Ирландера]] Нью-Йорке<ref name="NWA">{{cite book|title=National Wrestling Alliance: The Untold Story of the Monopoly That Strangled Professional Wrestling|last=Hornbaker|first=Tim|year=2007|publisher=ECW Press|isbn=978-1-55022-741-3}}</ref>. Иза а, цуьнан вежарий а, йижарий а (Лауретта (йина 1876), Катарина (йина 1878), Эдвард (вина 1880)) ихира Манхэттенан колледже. Макмэна 17 шо долуш иза чекхйаьккхира коммерсантан дипломаца. МакмэнгӀеран вежаршна спорт алсама йезара, банкан карьерел<ref name="NWA" />. == Карьера == 1909 шарахь вежарий МакмэнгӀар Олимпийн атлетикин клубан урхаллин накъостий а, [[Гарлем (Нью-Йорк)|Гарлемехь]] лаьтта Эмпайр а, Сент-Николс а атлетикин клубийн букерш а бара. Йукъараллина боксан йолу марзо йарна, 1911 шарахь МакмэнгӀара шорйира шайн бизнес, кхоьллира «Нью-Йорк Линкольн Джайнтс», хӀуӀаьржа бейсболан команда, иза ловзура Гарлемера Олимпийн аренехь. Йукъахь мехкан хӀуӀаьржа пхиъ уггаре дика ловзархо волу (уьш МакмэнгӀара гулбира [[Чикаго]] а, [[Филадельфи]] а командашкара), «Линкольн Джайнтс» кхаа шарахь Ӏаржа а, кӀайн а мостагӀан тӀехь чӀогӀа йара. 1914 шарахь финансийн хало хилла дийзира команда йохка; амма цара дукхаха болу ловзархой контракташ ца дохийра, кхин а кхаа шарахь урхалла дира кхечу командин, «Линкольн Старзан», цӀера аренан меттана лелийра 145-гӀа урамера «Ленокс Овал»<ref>Stephen Robertson, [http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/07/27/baseball-1920s-harlem/ «Harlem and Baseball in the 1920s»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160312114454/http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/07/27/baseball-1920s-harlem/ |date=2016-03-12 }}, ''Digital Harlem Blog'', July 27, 2011, accessed August 23, 2011</ref>. Командица гастролаш йеш, Макмэн а, цуьнан ваша а 1915 шарахь бахара [[Гавана|Гаване]], [[Куба]], цигахь уьш хилира [[Уиллард, Джесс|Уиллард Джессан]] а, оцу хенан чемпионан [[Джонсон, Джек (боксёр)|Джонсон Джекан]] йукъара 45 раундехь латаран промоутераш<ref name="NWA" />. 1930-гӀа шерашкахь МакмэнгӀара урхалла дира Гарлемера 135-гӀа Малхбален урамера ЦхьаьнагӀуллакхашдаран [[казино]]н. коьрта самукъадаккхар бокс йара. МакмэнгӀара Гарлеман кхуьуш болу Ӏаьржа бахархой Ӏаборхьама Ӏаьржа латархой заказ бора; Ӏаьржачарна а, кӀайчарна а йукъара летарша уггаре йаккхийра расийн ийна тобанаш гулйора. 1922 шарахь цара кхоьллира хӀуӀаьржа профессионалан баскетболан команда «ЦхьаьнагӀуллакхдаран йоккха пхиъ», казино нах гулбан гӀерташ. Шина шеран дохаллехь командо эшийрааьржа а, кӀан а къовсамхой, царна йукъахь Гарлеман кхин Ӏаьржа профессионалан команда — «Ренс» а. оцу заманара уггаре онда кӀайн команда «[[Ориджинал Селтикс]]» иэша ца йеллехь а, спортан журналисташа лорура «Йоккха пхиъ» уггаре дика махкара Ӏаьржа команда. Шен кхиамаш боллушехь, «Йоккха пхеанно» дукха хьовсархой ца гулбора, тӀаккха МакмэнгӀара дӀакъевлира команда 1923/1924 шерал тӀаьхьа, «Ренс» 1920-гӀа а, 1930-гӀа а шерашкара Ӏаьржа коьрта команда йуьтуш<ref>Stephen Robertson, [http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/06/03/basketball-in-1920s-harlem/ «Basketball in 1920s Harlem»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120331015050/http://digitalharlemblog.wordpress.com/2011/06/03/basketball-in-1920s-harlem/ |date=2012-03-31 }}, ''Digital Harlem Blog'', June 3, 2011, accessed August 23, 2011</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} {{АХь}} {{МакмэнгӀар}} [[Категори:Рестлинган промоутерш]] [[Категори:Инсультах белларш]] 0rb6l89gya7cxcmhdr4jncp0u7fmyjc 10 981512 8682599 2022-08-17T15:24:56Z Саид Мисарбиев 12762 Керла агӀо: «{{Навигацин таблица |цӀе = МакмэнгӀар |navbar = |state = <includeonly>{{{state|autocollapse}}}</includeonly> |коьртачу_цӀеран_хатӀ = |корта = МакмэнгӀеран силсил |сурт = |дегӀан_хатӀ = <!-- (я «хатӀ =» нагахьсанна кхин долу хатӀи...» wikitext text/x-wiki {{Навигацин таблица |цӀе = МакмэнгӀар |navbar = |state = <includeonly>{{{state|autocollapse}}}</includeonly> |коьртачу_цӀеран_хатӀ = |корта = МакмэнгӀеран силсил |сурт = |дегӀан_хатӀ = <!-- (я «хатӀ =» нагахьсанна кхин долу хатӀи башхон куьцаш лелош дацахь) --> |коьртанийн_хатӀ = |могӀанийн_хатӀ = hlist hlist-items-nowrap |могӀанийн_тоба = hlist |шалза_хатӀ = |шала_хатӀ = background:#f0f0f0 |лакхахь_хатӀ = |лакхахь = |корта1 = 1-ра чкъор |могӀам1 = * [[Макмэн, Джесс|Макмэн Джесс]] |корта2 = 2-гӀа чкъор |могӀам2 = * [[Макмэн, Винсент Джей|Макмэн Винсент Джей]] |корта3 = 3-гӀа чкъор |могӀам3 = * [[Макмэн, Винс|Макмэн Винс]] |корта4 = 4-гӀа чкъор |могӀам4 = * [[Макмэн, Шейн|Макмэн Шейн]] * [[Макмэн, Стефани|Макмэн Стефани]] |корта5 = Кхин гергарниш |могӀам5 = * [[Макмэн, Линда|Макмэн Линда]] (Макмэн Винсан зуда) * [[Трипл Эйч|Левек Пол]] (Макмэн Стефанин майра) * [[Макмэн, Марисса|Макмэн Марисса]] (Макмэн Шейнан зуда) }}<noinclude> [[Категори:Кепаш:Доьзалийн дитташ]] [[Категори:Навигацин кепаш:Адамаш:Спорт]] </noinclude> rnun1xyerchcc4kqc84av3vajo9e6wq 14 981513 8682600 2022-08-17T15:27:26Z Саид Мисарбиев 12762 Керла агӀо: «[[Категори:Реслинг]] [[Категори:Спортан промоутерш]]» wikitext text/x-wiki [[Категори:Реслинг]] [[Категори:Спортан промоутерш]] 2k1hb7zvxq7sz66kfdl6tsz0b5m2o0a 8682601 8682600 2022-08-17T15:28:12Z Саид Мисарбиев 12762 wikitext text/x-wiki [[Категори:Рестлинг]] [[Категори:Спортан промоутерш]] fvluzp4ib896ebzkzv6wiz94lk91ypk 14 981514 8682602 2022-08-17T15:33:25Z Саид Мисарбиев 12762 Керла агӀо: «[[Категори:Синкъерамаш]] [[Категори:Латар]]» wikitext text/x-wiki [[Категори:Синкъерамаш]] [[Категори:Латар]] r9ze4dylqegoivp4wu08czt6lgfpktv 0 981515 8682610 2022-08-17T19:44:51Z Саид Мисарбиев 12762 [[Дукълуо-Лам]] тӀе хьажийна wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Дукълуо-Лам]] ajkx9ztnmdcjqxb6o9irdwqcmfmdc6l 0 981516 8682613 2022-08-17T19:51:42Z Саид Мисарбиев 12762 [[Жалкх (хи)]] тӀе хьажийна wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Жалкх (хи)]] 74of4kkfh4ncfbiuekhwn3c2ih78bjs 0 981517 8682620 2022-08-18T03:33:48Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «{{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Михаил Евге...» wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Михаил Евгеньевич Пореченков''' ({{ВД-Преамбула}}) — оьрсийн театран а кинон актёр ву. РФ къоман артист (2019). == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=0691717|name=Михаил Пореченков}} * [http://www.михаилпореченков.рф Официальный сайт Михаила Пореченкова] {{Wayback|url=http://www.xn--80aeiambqffqiehp3ewb.xn--p1ai/ |date=20220401042916 }} * [https://mxat.ru/actors/porechenkov/ Михаил Пореченков на сайте МХТ им. А. П. Чехова] {{Wayback|url=https://mxat.ru/actors/porechenkov/ |date=20200606200929 }} {{АХ}} [[Категори:Российн актёраш]] fzauthe8sub4tc8tw8t230u1grdivks 8682621 8682620 2022-08-18T03:35:26Z VolnyiLev 18828 wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Михаил Евгеньевич Пореченков''' ({{ВД-Преамбула}}) — оьрсийн театран а кинон актёр ву. РФ къоман артист (2019).<ref name="132-2019">{{Cite web |url=http://kremlin.ru/acts/bank/44119 |title=Указ Президента Российской Федерации от 28 марта 2019 № 132 «О награждении государственными наградами Российской Федерации» |access-date=2021-05-08 |archive-date=2020-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200926010658/http://kremlin.ru/acts/bank/44119 |deadlink=no }}</ref> == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=0691717|name=Михаил Пореченков}} * [http://www.михаилпореченков.рф Официальный сайт Михаила Пореченкова] {{Wayback|url=http://www.xn--80aeiambqffqiehp3ewb.xn--p1ai/ |date=20220401042916 }} * [https://mxat.ru/actors/porechenkov/ Михаил Пореченков на сайте МХТ им. А. П. Чехова] {{Wayback|url=https://mxat.ru/actors/porechenkov/ |date=20200606200929 }} {{АХ}} [[Категори:Российн актёраш]] of3vcrs4ag70sptfwz8n2pblaraiyj6 0 981518 8682622 2022-08-18T03:38:00Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «{{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Елизавета М...» wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Елизавета Михайловна Боярская''' ({{ВД-Преамбула}}) — оьрсийн театран а кинон актриса йу. РФ сийлахь артист (2018). == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=1799184|name=Елизавета Боярская}} * [http://newspaper.moe-online.ru/view/209850.html Елизавета Боярская: «Ради роли потолстею и побреюсь наголо!»] * [http://iskusstvo-tv.ru/Theatre/Elizaveta_Boyarskaya.html Интервью программе «Избранное» (2006)] * [http://www.rollingstone.ru/articles/6748/27,4/ Интервью журналу Rolling Stone] * [http://kudryats.journalisti.ru/?p=18551 Елизавета Боярская: «Работа по-прежнему остаётся важной частью моей жизни, но теперь она отошла на второй план!»] {{АХ}} [[Категори:Актрисаш Российн]] rkvsmmky0rp2w70djo387jtu1qn3t58 0 981519 8682623 2022-08-18T03:40:07Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «{{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Светлана Ви...» wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Светлана Викторовна Ходченкова''' ({{ВД-Преамбула}}) — оьрсийн театран а кинон актриса йу. РФ сийлахь артист (2018). == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=1300303|name=Светлана Ходченкова}} {{АХ}} [[Категори:Актрисаш Российн]] oyemwr169ss9lfx96jdac0x2cho23lq 8682624 8682623 2022-08-18T03:41:16Z VolnyiLev 18828 wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Светлана Викторовна Ходченкова''' ({{ВД-Преамбула}}) — оьрсийн театран а кинон актриса йу. РФ сийлахь артист (2018).<ref>[http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001201808210048?index=30&rangeSize=1 Указ Президента Российской Федерации от 21 августа 2018 года № 488 «О награждении государственными наградами Российской Федерации»]</ref> == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=1300303|name=Светлана Ходченкова}} {{АХ}} [[Категори:Актрисаш Российн]] mkkp1zzo6beay7fn6w1xdgh43vrsdei 0 981520 8682625 2022-08-18T03:42:32Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «{{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Юлия Виктор...» wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Юлия Викторовна Снигирь''' ({{ВД-Преамбула}}) — оьрсийн театран а кинон актриса йу. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=2568364|name=Юлия Снигирь}} {{АХ}} [[Категори:Актрисаш Российн]] enw5mp7fmtgf96n0c3k93twy4b187s9 0 981521 8682626 2022-08-18T03:44:19Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «{{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Елена Ильин...» wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Елена Ильинична Подкаминская''' ({{ВД-Преамбула}}) — оьрсийн театран а кинон актриса йу. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=2203663|name=Елена Подкаминская}} * [https://web.archive.org/web/20160304105639/http://www.satire.ru/actors/podkaminskaya-e-i.html Елена Подкаминская] на сайте Театра сатиры * [https://web.archive.org/web/20140406144120/http://www.kiz.ru/content/stars/elena_podkaminskajaintuicii_doverjaju_bezogovorochno.html Елена Подкаминская: «Интуиции доверяю безоговорочно»] // «Красота & Здоровье», март 2014 {{АХ}} [[Категори:Актрисаш Российн]] qyvrupsqxgxpwb5ucam0m3e5ygjvbbp 0 981522 8682627 2022-08-18T04:31:01Z 212.119.45.252 Керла агӀо: «Automated no-code crypto trading platform .<br>Backtest and live trade custom automated crypto trading bots with advanced risk controls.<br>Smart Trading .<br>Enter and exit the position automatically when the market conditions are just right. Remove your emotions and binance futures set fully flexible, adjustable, and customizable conditions for each trade you place.<br>55 technical indicators, including VWAP, MACD, RSI.<br>Customizable periods and timeframe for e...» wikitext text/x-wiki Automated no-code crypto trading platform .<br>Backtest and live trade custom automated crypto trading bots with advanced risk controls.<br>Smart Trading .<br>Enter and exit the position automatically when the market conditions are just right. Remove your emotions and binance futures set fully flexible, adjustable, and customizable conditions for each trade you place.<br>55 technical indicators, including VWAP, MACD, RSI.<br>Customizable periods and timeframe for each indicator.<br>7 trading timeframes – from 1 minute to 1 day.<br>Asset Management .<br>You can type or you can draw. Input your protections and targets however you want. Cleo Trading Platform features intuitive yet comprehensive order management system.<br>No more guessing your risk reward ratio.<br>Multiple Stop Loss and Take Profit orders.<br>Basic or advanced modes for more control.<br>Loop Auto-Trading .<br>Put your smart trading on autopilot. Find out what works via unlimited backtests, review detailed statistics, and live trade the best trading setups. Find out and automate your trading edge.<br>Detailed and comprehensive statistics.<br>Live trading execution time around 300 ms.<br>Position Replay .<br>Hindsight’s 20/20. Analyze and learn from your previous trades. Eliminate what-ifs, replay what happened in the position lifecycle, and binance futures find out which entry or exit condition needs improvement.<br>Replay function shows candle-by-candle progress.<br>Exposure monitoring during the trade.<br>Detailed statistics to help with clear analysis.<br>Connect your Binance Futures account and start trading!<br>Use the entire arsenal of tools available to you in Cleo Trading Platform to improve your trading results on Binance – the biggest crypto derivatives exchange out there. For FREE.<br>Coming soon!<br>Do you want a different exchange or a broker to trade other asset classes? Let us know. Send a request.<br>Access the markets anytime, anywhere.<br>Connect with us on Twitter!<br>What can I trade with my Binance account?<br>You can trade perpetual futures in USDT. We have no plans of adding spot or margin trading.<br>Yes, both on instant trade and smart trade, you are able to set multiple stop losses and take profits with fully flexible settings such as customizing your PnL, market distance or market price. Trailing stop loss and take profit orders will be available in the upcoming weeks.<br>Yes, the connection of account is via API key, so you can connect more than one account by just creating new API keys and connecting them to the platform. Once Cleo finishes the integration to other exchanges and brokers you will be able to trade on all of them through one unified environment.<br>No, you are not depositing anything to Cleo Trading Platform. Everything stays in your connected account and Cleo Trading Platform doesn’t have any permission to withdraw anything from your account.<br>CLEO.one is scheduled to shut down at the end of April 2022. After this day you will no longer be able to access to your CLEO.one account. Cleo.finance is a new trading platform and no migration between the two accounts was performed.<br>No, we do not sell any signals, trading bots, or have paid telegram channel. We’re not here to shill you anything. We have some templates that you can use in your trading or customize to create something better. They are free for our users.<br>The Cleo trading platform is free. We plan to introduce tiered pricing in the future.<br>We will be having our own Discord community in the upcoming future. But till that time, feel free to get in touch via this email: support@cleo.finance.<br>Informational trading articles dedicated to market insights, how-to articles, cleo.finance guides, and best trading & risk management tips.<br>From how to connect exchange to how to open trading positions, everything you need to know about using Cleo Trading Platform in one place.<br>If you want to reach out with business partnership or have other questionEmail us.<br>HIGH RISK WARNING: binance futures Trading in financial markets or similar markets, in particular digital currency markets or binance futures similar markets, carries a high level of risk which may not be appropriate for all investors or users of our Application. Trading in financial markets or similar markets, in particular digital currency markets or similar markets, creates additional risk and loss of investment. Before you decide to trade in the forex or other similar market, including the digital currency market or similar markets, carefully consider your investment objectives, level of experience and risk tolerance.<br>You could lose some or all of your initial investment; Do not invest money that you cannot afford to lose. Leverage creates additional risk and loss exposure. Learn about the risks associated with trading in foreign exchange or other underlying assets or digital currencies or similar assets and seek advice before using Application from an independent financial or tax adviser or other expert if you have any questions. All data and information is provided 'as is' solely for informational purposes, and is not intended for trading purposes or advice.<br>In the case of trading in digital currencies or similar assets, we expressly warn you that it is at your own risk and binance futures entirely your responsibility. You should understand and be aware if your local, state, or national legislation (hereinafter referred to as "Legislation") allows you to trade and/or hold digital currencies or similar assets. In the case that trading and/or holding digital currencies or similar assets is illegal activity according to Legislation, you bear all risk and responsibility for breach of Legislation. nr538wxnm6o059qz5o0amnvjm5kop8u 10 981523 8682629 2022-08-18T04:43:55Z Саид Мисарбиев 12762 [[Кеп:Къилбаседа Кавказан федералан гуо]] тӀе хьажийна wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Кеп:Къилбаседа Кавказан федералан гуо]] omwaeqw9r4bxedml9ki6owhjl4pumic 10 981524 8682630 2022-08-18T04:45:00Z Саид Мисарбиев 12762 [[Кеп:Российн федерацин регионаш]] тӀе хьажийна wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Кеп:Российн федерацин регионаш]] p8lqf9jpwar7o3agpkzop7stqvcp4bb 0 981525 8682637 2022-08-18T08:11:23Z Саид Мисарбиев 12762 Керла агӀо: «{{alsonumber|1572}} {{Шеран навигаци|1572}} {{БӀешеран навигаци|16}} {{Долало шо|1572}} == Хиламаш == * [[Ноябрь|Ноябран]] йуьхьиг — [[ТӀехкерла Тийна Браге]] седа серлабалар<ref name="Green">{{cite web|author=Дэвид А. Грин, Ричард Ф. Стивенсон.|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2|title=Астронет > Историч...» wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1572}} {{Шеран навигаци|1572}} {{БӀешеран навигаци|16}} {{Долало шо|1572}} == Хиламаш == * [[Ноябрь|Ноябран]] йуьхьиг — [[ТӀехкерла Тийна Браге]] седа серлабалар<ref name="Green">{{cite web|author=Дэвид А. Грин, Ричард Ф. Стивенсон.|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2|title=Астронет > Исторические сверхновые. Наиболее достоверные исторические сверхновые|publisher=astronet.ru|accessdate=2009-05-01|lang=ru|deadurl=yes|archive-date=2011-08-22|archive-url=https://www.webcitation.org/617MmFXw9?url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2}}</ref>. 4md5nz2wcs0oiiwbd5c4u5ljjalv6y0 8682638 8682637 2022-08-18T08:20:36Z Саид Мисарбиев 12762 /* Хиламаш */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1572}} {{Шеран навигаци|1572}} {{БӀешеран навигаци|16}} {{Долало шо|1572}} == Хиламаш == * [[Ноябрь|Ноябран]] йуьхьиг — [[ТӀехкерла Тийна Браге]] седа серлабалар<ref name="Green">{{cite web|author=Дэвид А. Грин, Ричард Ф. Стивенсон.|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2|title=Астронет > Исторические сверхновые. Наиболее достоверные исторические сверхновые|publisher=astronet.ru|accessdate=2009-05-01|lang=ru|deadurl=yes|archive-date=2011-08-22|archive-url=https://www.webcitation.org/617MmFXw9?url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2}}</ref>. * Елизаветин омарца «ХӀордан къоьлла» лаьллина ингалсан порташкара. [[1 апрель|1 апрелехь]] — къоьллин тобано [[Рейн]]ан хикхочехь [[Брилле]] йаьккхира. [[5 апрель|5 апрелехь]] — [[Флиссинген]]ан бахархоша гӀевттина гӀалин чуйитира къоьллин тобанаш. [[Апрель]] — къилбаседа провинцешкахь йукъара гӀаттам. ХӀорд тӀехь испанин флотан цхьа могӀа чӀогӀа тӀелатарш. Вильгельман эскар [[Къилба Нидерландаш]]ка чудар. Вильгельман вешийн Нассаун Людовикан тобано йаьккхина [[Монс]]. Альбас Монс а йаьккхина буьззина иэшам бина Вильгельман ницкъашна. Альба гӀоьртира къилбаседехьа. Вильгельман делира лакхара кхочушдаран Ӏедал а, эскаран а, флотан а баьччалла а. * [[Голланди|Голланде]] йиссо йолийра французийн а, ингалсийн а тобанаш. Испанхоша гуо лаьцна [[Алкмар]]на. [[Декабрь]] — [[Харлем]]ан гуо лацаран йуьхьиг. * 1572—1584 — Голландин а, Зеландин а штатгальтер Оранан Вильгельм. * [[Наваррин Генрих]]ан а, [[Маргарита де Валуа|Валуа Маргаритин]] а ловзар. navsxey5sf8atqngykoj9p44sno2l0z 8682640 8682638 2022-08-18T08:33:43Z Саид Мисарбиев 12762 /* Хиламаш */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1572}} {{Шеран навигаци|1572}} {{БӀешеран навигаци|16}} {{Долало шо|1572}} == Хиламаш == * [[Ноябрь|Ноябран]] йуьхьиг — [[ТӀехкерла Тийна Браге]] седа серлабалар<ref name="Green">{{cite web|author=Дэвид А. Грин, Ричард Ф. Стивенсон.|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2|title=Астронет > Исторические сверхновые. Наиболее достоверные исторические сверхновые|publisher=astronet.ru|accessdate=2009-05-01|lang=ru|deadurl=yes|archive-date=2011-08-22|archive-url=https://www.webcitation.org/617MmFXw9?url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2}}</ref>. * Елизаветин омарца «ХӀордан къоьлла» лаьллина ингалсан порташкара. [[1 апрель|1 апрелехь]] — къоьллин тобано [[Рейн]]ан хикхочехь [[Брилле]] йаьккхира. [[5 апрель|5 апрелехь]] — [[Флиссинген]]ан бахархоша гӀевттина гӀалин чуйитира къоьллин тобанаш. [[Апрель]] — къилбаседа провинцешкахь йукъара гӀаттам. ХӀорд тӀехь испанин флотан цхьа могӀа чӀогӀа тӀелатарш. Вильгельман эскар [[Къилба Нидерландаш]]ка чудар. Вильгельман вешийн Нассаун Людовикан тобано йаьккхина [[Монс]]. Альбас Монс а йаьккхина буьззина иэшам бина Вильгельман ницкъашна. Альба гӀоьртира къилбаседехьа. Вильгельман делира лакхара кхочушдаран Ӏедал а, эскаран а, флотан а баьччалла а. * [[Голланди|Голланде]] йиссо йолийра французийн а, ингалсийн а тобанаш. Испанхоша гуо лаьцна [[Алкмар]]на. [[Декабрь]] — [[Харлем]]ан гуо лацаран йуьхьиг. * 1572—1584 — Голландин а, Зеландин а штатгальтер Оранан Вильгельм. * [[Наваррин Генрих]]ан а, [[Маргарита де Валуа|Валуа Маргаритин]] а ловзар. * 24 августан буса ([[23 август]]) — [[Париж]]ехь '''[[Варфоломейн буьйса]]'''. Парижехь массашкахь гугеноташ байина. Гугеноташ байина [[Орлеан]]ехь, [[Труа]]хь, [[Руан]]ехь, [[Тулуза|Тулузехь]], [[Бордо]]хь. Велла адмирал [[Колиньи, Гаспар II де|Колиньи]]. Керлачу тӀеман йуьхьиг. * 1572—1585 — [[Папалла|Руман папа]] [[Григорий XIII]] (1502—1585). * Полякийн правительство пачхьалкхан гӀуллакхе дӀаэцна масех бӀе гӀазакхи, дӀайазбина уьш реестре. * 1572—1608 — Мажарчоьнан паччахь [[Габсбург Рудольф]]. *Испанхоша хӀаллакйо «керлаинкийн пачхьалкх». === Росси === * [[29 июль]] — [[2 август]] — [[Москохан]] 50 чаккхарма къилбехьара '''[[Молодера тӀом]]''', оцу тӀамехь [[Довт I Гири]]н гӀирмин эскар дерриг хӀаллакдина коьртехь элин баьчча [[Воротынский, Михаил Иванович|Воротынский Михаил]] волчу оьрсийн эскаро. tqy4xswkxnkyr6ce31ozzoimvyvtpzh 8682641 8682640 2022-08-18T08:36:32Z Саид Мисарбиев 12762 /* Росси */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1572}} {{Шеран навигаци|1572}} {{БӀешеран навигаци|16}} {{Долало шо|1572}} == Хиламаш == * [[Ноябрь|Ноябран]] йуьхьиг — [[ТӀехкерла Тийна Браге]] седа серлабалар<ref name="Green">{{cite web|author=Дэвид А. Грин, Ричард Ф. Стивенсон.|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2|title=Астронет > Исторические сверхновые. Наиболее достоверные исторические сверхновые|publisher=astronet.ru|accessdate=2009-05-01|lang=ru|deadurl=yes|archive-date=2011-08-22|archive-url=https://www.webcitation.org/617MmFXw9?url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2}}</ref>. * Елизаветин омарца «ХӀордан къоьлла» лаьллина ингалсан порташкара. [[1 апрель|1 апрелехь]] — къоьллин тобано [[Рейн]]ан хикхочехь [[Брилле]] йаьккхира. [[5 апрель|5 апрелехь]] — [[Флиссинген]]ан бахархоша гӀевттина гӀалин чуйитира къоьллин тобанаш. [[Апрель]] — къилбаседа провинцешкахь йукъара гӀаттам. ХӀорд тӀехь испанин флотан цхьа могӀа чӀогӀа тӀелатарш. Вильгельман эскар [[Къилба Нидерландаш]]ка чудар. Вильгельман вешийн Нассаун Людовикан тобано йаьккхина [[Монс]]. Альбас Монс а йаьккхина буьззина иэшам бина Вильгельман ницкъашна. Альба гӀоьртира къилбаседехьа. Вильгельман делира лакхара кхочушдаран Ӏедал а, эскаран а, флотан а баьччалла а. * [[Голланди|Голланде]] йиссо йолийра французийн а, ингалсийн а тобанаш. Испанхоша гуо лаьцна [[Алкмар]]на. [[Декабрь]] — [[Харлем]]ан гуо лацаран йуьхьиг. * 1572—1584 — Голландин а, Зеландин а штатгальтер Оранан Вильгельм. * [[Наваррин Генрих]]ан а, [[Маргарита де Валуа|Валуа Маргаритин]] а ловзар. * 24 августан буса ([[23 август]]) — [[Париж]]ехь '''[[Варфоломейн буьйса]]'''. Парижехь массашкахь гугеноташ байина. Гугеноташ байина [[Орлеан]]ехь, [[Труа]]хь, [[Руан]]ехь, [[Тулуза|Тулузехь]], [[Бордо]]хь. Велла адмирал [[Колиньи, Гаспар II де|Колиньи]]. Керлачу тӀеман йуьхьиг. * 1572—1585 — [[Папалла|Руман папа]] [[Григорий XIII]] (1502—1585). * Полякийн правительство пачхьалкхан гӀуллакхе дӀаэцна масех бӀе гӀазакхи, дӀайазбина уьш реестре. * 1572—1608 — Мажарчоьнан паччахь [[Габсбург Рудольф]]. *Испанхоша хӀаллакйо «керлаинкийн пачхьалкх». === Росси === * [[29 июль]] — [[2 август]] — [[Москохан]] 50 чаккхарма къилбехьара '''[[Молодера тӀом]]''', оцу тӀамехь [[Довт I Гири]]н гӀирмин эскар дерриг хӀаллакдина коьртехь элин баьчча [[Воротынский, Михаил Иванович|Воротынский Михаил]] волчу оьрсийн эскаро. == Хьажа кхин а == {{Навигаци}} {{АгӀонийн дитт|1572 шо}} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} bk48reilirykqncjquocyo1k1psszw5 8682642 8682641 2022-08-18T08:45:03Z Саид Мисарбиев 12762 /* Росси */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1572}} {{Шеран навигаци|1572}} {{БӀешеран навигаци|16}} {{Долало шо|1572}} == Хиламаш == * [[Ноябрь|Ноябран]] йуьхьиг — [[ТӀехкерла Тийна Браге]] седа серлабалар<ref name="Green">{{cite web|author=Дэвид А. Грин, Ричард Ф. Стивенсон.|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2|title=Астронет > Исторические сверхновые. Наиболее достоверные исторические сверхновые|publisher=astronet.ru|accessdate=2009-05-01|lang=ru|deadurl=yes|archive-date=2011-08-22|archive-url=https://www.webcitation.org/617MmFXw9?url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2}}</ref>. * Елизаветин омарца «ХӀордан къоьлла» лаьллина ингалсан порташкара. [[1 апрель|1 апрелехь]] — къоьллин тобано [[Рейн]]ан хикхочехь [[Брилле]] йаьккхира. [[5 апрель|5 апрелехь]] — [[Флиссинген]]ан бахархоша гӀевттина гӀалин чуйитира къоьллин тобанаш. [[Апрель]] — къилбаседа провинцешкахь йукъара гӀаттам. ХӀорд тӀехь испанин флотан цхьа могӀа чӀогӀа тӀелатарш. Вильгельман эскар [[Къилба Нидерландаш]]ка чудар. Вильгельман вешийн Нассаун Людовикан тобано йаьккхина [[Монс]]. Альбас Монс а йаьккхина буьззина иэшам бина Вильгельман ницкъашна. Альба гӀоьртира къилбаседехьа. Вильгельман делира лакхара кхочушдаран Ӏедал а, эскаран а, флотан а баьччалла а. * [[Голланди|Голланде]] йиссо йолийра французийн а, ингалсийн а тобанаш. Испанхоша гуо лаьцна [[Алкмар]]на. [[Декабрь]] — [[Харлем]]ан гуо лацаран йуьхьиг. * 1572—1584 — Голландин а, Зеландин а штатгальтер Оранан Вильгельм. * [[Наваррин Генрих]]ан а, [[Маргарита де Валуа|Валуа Маргаритин]] а ловзар. * 24 августан буса ([[23 август]]) — [[Париж]]ехь '''[[Варфоломейн буьйса]]'''. Парижехь массашкахь гугеноташ байина. Гугеноташ байина [[Орлеан]]ехь, [[Труа]]хь, [[Руан]]ехь, [[Тулуза|Тулузехь]], [[Бордо]]хь. Велла адмирал [[Колиньи, Гаспар II де|Колиньи]]. Керлачу тӀеман йуьхьиг. * 1572—1585 — [[Папалла|Руман папа]] [[Григорий XIII]] (1502—1585). * Полякийн правительство пачхьалкхан гӀуллакхе дӀаэцна масех бӀе гӀазакхи, дӀайазбина уьш реестре. * 1572—1608 — Мажарчоьнан паччахь [[Габсбург Рудольф]]. *Испанхоша хӀаллакйо «керлаинкийн пачхьалкх». === Росси === * [[29 июль]] — [[2 август]] — [[Москохан]] 50 чаккхарма къилбехьара '''[[Молодера тӀом]]''', оцу тӀамехь [[Довт I Гири]]н гӀирмин эскар дерриг хӀаллакдина коьртехь элин баьчча [[Воротынский, Михаил Иванович|Воротынский Михаил]] волчу оьрсийн эскаро. == Белла == [[Файл:El Greco 050.jpg|thumb|150px|Руман папин [[Пий V]]-гӀачун сурт.]] ''Хьажа кхин а: [[:Категори:Белларш 1572 шарахь]]'' * [[7 июль]] — [[Сигизмунд II Август]], [[Польша|полякийн]] а, [[Литвахойн Сийлахь олалла|Литвахойн Сийлахь олаллин]] а [[паччахь]]. * [[2 ноябрь]] — [[Ходкевич, Григорий Александрович|Ходкевич Григорий]], [[Литвахойн Сийлахь олалла|Литвахойн Сийлахь олаллин]] гетман. * [[Алесси, Галеаццо]] — италихойн архитектор. * [[Бомбелли, Рафаэль]] — XVI бӀешеран [[итали]]хойн математик а, инженер-гидравлик а, математике далийна [[комплексан терхьаш]] а, цаьрца болх бан базин бакъонаш а. * [[Борджа, Франсиско]] — [[Католикалла|католикийн]] [[сийлахьверг]], Ӏиса пайхамаран {{Ӏ.с.}} Йукъараллин кхоалгӀа инарла ([[Иезуиташ]]). * [[Бронзино, Аньоло]] — италихойн суртдиллархо, [[маньеризм]]ан гӀараваьлла векал. == Хьажа кхин а == {{Навигаци}} {{АгӀонийн дитт|1572 шо}} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} dsx11bcp3isr4hpzxmxqlii76xabe2x 8682643 8682642 2022-08-18T09:02:14Z Саид Мисарбиев 12762 /* Белла */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1572}} {{Шеран навигаци|1572}} {{БӀешеран навигаци|16}} {{Долало шо|1572}} == Хиламаш == * [[Ноябрь|Ноябран]] йуьхьиг — [[ТӀехкерла Тийна Браге]] седа серлабалар<ref name="Green">{{cite web|author=Дэвид А. Грин, Ричард Ф. Стивенсон.|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2|title=Астронет > Исторические сверхновые. Наиболее достоверные исторические сверхновые|publisher=astronet.ru|accessdate=2009-05-01|lang=ru|deadurl=yes|archive-date=2011-08-22|archive-url=https://www.webcitation.org/617MmFXw9?url=http://www.astronet.ru/db/msg/1186669/node2.html#sec2}}</ref>. * Елизаветин омарца «ХӀордан къоьлла» лаьллина ингалсан порташкара. [[1 апрель|1 апрелехь]] — къоьллин тобано [[Рейн]]ан хикхочехь [[Брилле]] йаьккхира. [[5 апрель|5 апрелехь]] — [[Флиссинген]]ан бахархоша гӀевттина гӀалин чуйитира къоьллин тобанаш. [[Апрель]] — къилбаседа провинцешкахь йукъара гӀаттам. ХӀорд тӀехь испанин флотан цхьа могӀа чӀогӀа тӀелатарш. Вильгельман эскар [[Къилба Нидерландаш]]ка чудар. Вильгельман вешийн Нассаун Людовикан тобано йаьккхина [[Монс]]. Альбас Монс а йаьккхина буьззина иэшам бина Вильгельман ницкъашна. Альба гӀоьртира къилбаседехьа. Вильгельман делира лакхара кхочушдаран Ӏедал а, эскаран а, флотан а баьччалла а. * [[Голланди|Голланде]] йиссо йолийра французийн а, ингалсийн а тобанаш. Испанхоша гуо лаьцна [[Алкмар]]на. [[Декабрь]] — [[Харлем]]ан гуо лацаран йуьхьиг. * 1572—1584 — Голландин а, Зеландин а штатгальтер Оранан Вильгельм. * [[Наваррин Генрих]]ан а, [[Маргарита де Валуа|Валуа Маргаритин]] а ловзар. * 24 августан буса ([[23 август]]) — [[Париж]]ехь '''[[Варфоломейн буьйса]]'''. Парижехь массашкахь гугеноташ байина. Гугеноташ байина [[Орлеан]]ехь, [[Труа]]хь, [[Руан]]ехь, [[Тулуза|Тулузехь]], [[Бордо]]хь. Велла адмирал [[Колиньи, Гаспар II де|Колиньи]]. Керлачу тӀеман йуьхьиг. * 1572—1585 — [[Папалла|Руман папа]] [[Григорий XIII]] (1502—1585). * Полякийн правительство пачхьалкхан гӀуллакхе дӀаэцна масех бӀе гӀазакхи, дӀайазбина уьш реестре. * 1572—1608 — Мажарчоьнан паччахь [[Габсбург Рудольф]]. *Испанхоша хӀаллакйо «керлаинкийн пачхьалкх». === Росси === * [[29 июль]] — [[2 август]] — [[Москохан]] 50 чаккхарма къилбехьара '''[[Молодера тӀом]]''', оцу тӀамехь [[Довт I Гири]]н гӀирмин эскар дерриг хӀаллакдина коьртехь элин баьчча [[Воротынский, Михаил Иванович|Воротынский Михаил]] волчу оьрсийн эскаро. == Белла == [[Файл:El Greco 050.jpg|thumb|150px|Руман папин [[Пий V]]-гӀачун сурт.]] ''Хьажа кхин а: [[:Категори:Белларш 1572 шарахь]]'' * [[7 июль]] — [[Сигизмунд II Август]], [[Польша|полякийн]] а, [[Литвахойн Сийлахь олалла|Литвахойн Сийлахь олаллин]] а [[паччахь]]. * [[2 ноябрь]] — [[Ходкевич, Григорий Александрович|Ходкевич Григорий]], [[Литвахойн Сийлахь олалла|Литвахойн Сийлахь олаллин]] гетман. * [[Алесси, Галеаццо]] — италихойн архитектор. * [[Бомбелли, Рафаэль]] — XVI бӀешеран [[итали]]хойн математик а, инженер-гидравлик а, математике далийна [[комплексан терхьаш]] а, цаьрца болх бан базин бакъонаш а. * [[Борджа, Франсиско]] — [[Католикалла|католикийн]] [[сийлахьверг]], Ӏиса пайхамаран {{Ӏ.с.}} Йукъараллин кхоалгӀа инарла ([[Иезуиташ]]). * [[Бронзино, Аньоло]] — италихойн суртдиллархо, [[маньеризм]]ан гӀараваьлла векал. * [[Иоанна III (Наваррин паччахь-аьзни)|Иоанна III-гӀа]] — [[1555]]—[[1572]] шерашкахь [[Наваррин паччахь-аьзни]], иза йара элин [[Альбре]] тайпанех, паччахьан [[Генрих II (Наваррин паччахь)|Генрих II-гӀачун]] а, [[Наваррин Маргарита|Наваррин Маргаритин]] а йоӀ. * [[Ипполито II д’Эсте]] — италихойн кардинал. * [[Клуэ, Франсуа]] — [[Франци|французийн]] [[ЙухаметтахӀотторан мур|ЙухаметтахӀотторан]] муьран [[Франциск I (Францин паччахь)|Франциск I-чун]], [[Генрих II (Францин паччахь)|Генрих II-гӀачун]], [[Франциск II (Францин паччахь)|Франциск II-гӀачун]], [[Карл IX (Францин паччахь)|Карл IX-гӀачун]] муьрера керташкара баккхийчех [[исбаьхьалча]]-[[портрет]]диллархо. * [[Колиньи, Гаспар II де]] — французийн пачхьалкхан гӀуллаккхо, [[Францера динан тӀемаш]] болчу заманара [[Гугеноташ|гугенотийн]] тхьамданех цхьаъ. * [[Легаспи, Мигель Лопес де]] — [[аделантадо]] титул йолу испанин [[конкистадор]], [[Филиппинаш|Филиппинийн]] исторехь ладаме роль ловзийна. * [[Чжу Цзайхоу]] — императоран Чжу Хоуцунан кӀант [[1567]] - [[1572]] шерашкахь урхалла дина [[Мин некъий|Мин некъех]] волу [[Цийчоь]]нан шийтталгӀа император. * [[Лурия, Ицхак]] — йахӀудийн Ӏелам-стаг, кхоьллина керла мистикин Ӏилма [[Къабала]]. == Хьажа кхин а == {{Навигаци}} {{АгӀонийн дитт|1572 шо}} == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} pkjwy7l9fffbu7rzlwf21bc24p383oc 0 981526 8682639 2022-08-18T08:26:51Z VolnyiLev 18828 Керла агӀо: «{{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Иван Андрее...» wikitext text/x-wiki {{Актёр |ЦӀе = |Сурт = |Суьртах лаьцна = |Йохалла = |Бакъ цӀе = |Вина терахь = |Вина меттиг = |Кхелхина терахь = |Кхелхина меттиг = |Говзалла = артист |Гражданалла = |Жигара шераш = |Некъ = |СовгӀаташ = }} '''Иван Андреевич Ургант''' ({{ВД-Преамбула}}) — оьрсийн театран а кинон актёр ву. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * {{imdb name|id=1679435|name=Иван Ургант}} * {{cite web |author= |url=https://teatrpushkin.ru/persona/detail/urgant-ivan-andreevich/ |title=Ургант Иван Андреевич |lang=ru |website=teatrpushkin.ru |publisher=МДТ им. А. С. Пушкина |date= |access-date=2021-09-17}} {{АХ}} [[Категори:Российн актёраш]] njzsb5zntpd2pec0c2op6gydo3y4por 0 981527 8682646 2022-08-18T11:39:25Z Takhirgeran Umar 1134 Керла агӀо: «{{НБМ-Украина |статус = эвла |нохчийн цӀе = Сеньковцы |шен цӀе = {{lang-ua|Сеньківці}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Украина |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам...» wikitext text/x-wiki {{НБМ-Украина |статус = эвла |нохчийн цӀе = Сеньковцы |шен цӀе = {{lang-ua|Сеньківці}} |герб = |байракх = |пачхьалкх = Украина |lat_deg = |lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |пачхьалкхан картин барам = |регионан картин барам = |кӀоштан картин барам = |регион = Черкассин область |регион таблицехь = Черкассин область |кӀоштан тайпа = Муниципалан кӀошт |кӀошт = Золотоношан кӀошт |кӀошт таблицехь = Золотоношан кӀошт{{!}}Золотоношан кӀошт |йуьртан меттиган тайпа = йуьртан меттиг |йуьртан меттиг = |йуьртан меттиг таблицехь = |йукъара йекъайалар = |коьртан тайпа = |корта = |йиллина терахь = |дуьххьара хьахор = |хьалхара цӀерш = |статус йелла терахь = |майда = |хӀордан тӀегӀанал локхалла = |бахархой = |бахархой ларар шо = |луьсталла = |агломераци = |къаьмнийн хӀоттам = |динан хӀоттам = |бахархойн цӀерш = |поштан индекс = |поштан индексаш = |сахьтан аса = UTC+2, аьхка UTC+3 |автомобилан код = CA, IА / 24 |телефонан код = |идентификаторан терахьаш = |категори Commons чохь = |сайт = }} '''Сеньковцы''' ({{lang-ua|Сеньківці}}) — [[Украина|Украинин]] [[Черкассин область|Черкассин областан]] [[Золотоношан кӀошт]]ара эвла. == Климат == Кхузахь климат барамехь континентан ю, аьхка йовха хуьлу, ткъа Ӏа барамехь-шийла хуьлу. Шаран уггаре а бовха бутт бу — июль (мангалан), уггаре а шийла — январь (кхолламан). == Cахьтан аса == Кхузахь лела шолгӀачу сахьтан асанан хан (киевн хан) - UTS+2 (аьхкенан мур - UTS+3). Хан лараран низам леладо Украинин правительствон сацамца, хӀора шарахь сахьт хьовзадо мартан тӀаьххьарчу кӀиранбуса 3:00 сахьт долуш цхьаьна сахьтана хьалха, ткъа октябран тӀаьххьарчу кӀиранбуса 4:00 цхьа сахьт юхахьовзадо<ref name="mind">{{cite web|url = https://mind.ua/ru/news/20195439-zavtra-nochyu-ukraina-perejdet-na-letnee-vremya-kak-perevodit-chasy |title = Завтра ночью Украина перейдет на летнее время: как переводить часы|publisher = mind.ua|date = 29-3-2019|accessdate = 2020-12-14|archiveurl = |archivedate = }}</ref>. == Билгалдахарш == {{Билгалдахарш}} == Хьажоргаш == * [http://ukrindex.ru/25/0.html Черкассин областан индексаш] {{Золотоношан кӀошт}} [[Категори:Золотоношан кӀоштан нах беха меттигаш]] [[Категори:Белхан категори]] {{Ukraine-geo-stub}} ls3x4k7b8ug8nnwjcmca3y3jvucuz13