Dagbani Wikipedia
dagwiki
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
MediaWiki 1.39.0-wmf.21
first-letter
Miidiya
Diŋ'gahim
Yɛltɔɣa
Ŋun su
Ŋun su yɛltɔɣa
Wikipedia
Wikipedia yɛltɔɣa
Lahabali kɔligu
Lahabali kɔligu yɛltɔɣa
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki yɛltɔɣa
Tɛmplet
Tɛmplet yɛltɔɣa
Sɔŋsim
Sɔŋsim yɛltɔɣa
Pubu
Pubu yɛltɔɣa
Salima
Salima yɛltɔɣa
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
Baŋmariga
0
1918
41324
12158
2022-07-24T13:50:38Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
<span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_e_class.svg|20px]]
{{Databox}}
'''Baŋmariga''' nyԑla mɔri din bori mahili bee kom ni fa tingbani shԑli ka di zuɣu che ka di yuli lahi booni 'Tingbani mahili ŋmariga'.<ref name="Roger">{{cite web| url=http://www.rogerblench.info/Ethnoscience/Plants/General/Dagbani%20plant%20names.pdf | title=Dagbani plant names | publisher=Kay Williamson Educational Foundation | date=4 February 2012 | accessdate=July 25, 2015 | first=Roger |last=Blench | pages=36}}</ref>
== Kundivihira ==
{{reflist}}
[[Pubu:Mɔɣu]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
cifohzpz78zywpovxjvxoqiyw8jbmjw
Baɣibuɣibo
0
1930
41326
3020
2022-07-24T21:23:55Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
<span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_e_class.svg|20px]]
Ti gbansabila ban’ nya baɣibuɣibo ka di nyɛla faako sochibiga din guri nira ka chɛri yɛl’biɛri ka lahi maani bɛ bukaata saha kam. Lala zuɣu, Turner, V. (1967), ŋun wuhimi ni baɣibuɣibo dii pala ka nira vihi baŋ daliri shɛli din che ka yɛl’ shɛli niŋ ka lahi bo maani suŋ n-ti li kɔŋko, ni amaa di yi niŋ ka ʒilɛli ni ka toondana kani ni koligu n-nyɛ din yɛn maani bɛ yɛla. Turner yɛltɔɣa maa chaŋ ti lu n-zahimla ti Dagbaŋ kurili ha. Saha shɛli tindaamba ni daa na nyɛ nanima bee n-gbubi tinsi n-tabili tiŋgbana la.
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
ecxip8fbwyfz8c0ky6zacpo2n4whbp8
Binniɛma baŋsim
0
1986
41353
28324
2022-07-24T22:45:03Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Bin'niɛma vihigu baŋsim''' chaŋmi ti jɛndi binshaɣu kam din mali vuhim nti pahi tihi ni mɔɣ’ kam. Baŋsim ŋɔ buɣusirila bɛ nama, bɛ nama maa ni tumdi shɛm, bɛ zoonsim, bɛ kurimbuni piligu, n-ti pahi be ʒiliɛli<ref>{{Cite web|title=Living things|url=https://www.education.vic.gov.au:443/school/teachers/teachingresources/discipline/science/continuum/Pages/livingthings.aspx|access-date=2021-11-26|website=www.education.vic.gov.au|language=en}}</ref>.
{{Tabibi baŋsim}}
[[Pubu:Tabibi baŋsim]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
a2c1grdpg4vh30jeq1ejpceqhz95szk
Binzahindigu
0
1998
41355
16491
2022-07-24T22:50:05Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Bin’ zahindigu/si (Testing kit)'''
Di nyεla binshεli din mali zahindi baŋdi binshεŋa/binyεra yaɣa pam puuni, kamani;
# Bin’ zahindigu din zahindi baŋdi doro biεhigu ni di nahingbana '''(Medical diagnosis'''). Bε tooi booni li la zahimbu/vihibu. Zahimbu ŋɔ ni bɔri shεli nyεla di vihi baŋ ŋun bɔri alaafee maa yεlikura ni o ningbuna ni zahimbu. Saha pam puuni, zahimbu yim bee din gari yim soya m-beni, kamani “ medical test” ni “ posthumous diagnosis”. Alaafee zahimbu tooi nyεla din yεla to, dama dɔr’ shεŋa pam beni ka di biεhigu mini di nahingbana bi do palo ni.<ref>{{cite web|url=https://www.webcitation.org/mainframe.php|title=Disruptions: Medicine That Monitors You|language=English|accessdate=June 23, 2013|publisher=NICK BILTON}}</ref>
# Bin’ zahindigu din vihiri baŋdi binyεr’ shεŋa ŋan be tiim puuni ('''Reagent testing'''). Di nyεla binshεli bε ni mali zahindi baŋdi binyεr’ shεŋa ŋan be tiim ni, di tooi zooi ka di nyεla ti’ shεŋa zalisi ni bi saɣiti shεŋa la. Di ni niŋ ka tima yoli la zuɣu chεmi ka bε ni bɔli shεli “drug checking” (tima vihibu) bee “pill testing” (tiim zahimbu) gba beni.<ref>{{cite web|url=https://www.reagent-tests.uk/reagent-test-colours/|title=Instructions for Using Reagent Tests|language=English|publisher=Reagent Test UK}}</ref>
# bin’ zahindigu din zahindi poora din mali lɔɣu/barina ('''Hazardous powders testing kit)'''. Lala binzahindigu ŋɔ, 2020Gene system, Inc nima n-nyε ban maali li. Lala bin’ zahindigu ŋɔ n-nyε bin’ zahindi Info kpeeni ka US nima, hazmatinima mali zahindi poora din mali barina bee lɔɣu.
# Bin’ zahindigu hindigu din zahindi doo yi ti bili paɣa. ('''Rape kit'''). Sexual assault forensic evidence (SAFE) binzahindigu. Sexual assault evidence collection Bin’ zahindigu (SAECK), sexual offense evidence collection (SOEC) bin’ zahindindigu (PERK) ŋanima zaa nyεla alaafee bo n-ti yilinima ni mali shεli baŋda so yi ti mirisi paɣa doni. Lala bε ni vihi nya shεli ŋɔ ni tooi che ka bε puhi ni bε bo bε ni zilisi so ŋɔ ka di zaligu ti di o. Chicago tingbanni ka bε daa tuui maali lala bin’ zahingdigu ŋɔ yuuni 1970s ni di sɔŋda bɔri vihigu din ka daɣiri n-tiri ba di yi ti niŋ ka so mirisi paɣa doni.<ref>{{cite web|url=https://www.webmd.com/sexual-conditions/guide/sexual-abuse-and-assault#1|title=Sexual Abuse and Assault Against Women|language=English|publisher=WebMD}}</ref>
# Paɣipuli Bin’ zahindigu ('''Pregnant test'''). Di nyεla binzahindigu din baŋdi paɣipuulana bee paɣa yi ti mali pua. Soya dibaayi m-be dini ka kpa talahi pam, dina n-nyε ; n-zahim baŋ ninsala pua ni nyε shεli (human chorionic gonadotrophin (HCCG) din be ʒim bee dulim puuni la. Din lahi pahi nyεla Ultrasonagraphy, di zahindila ʒim ni m-baŋdi paɣa puulana yina yoli zali puli. Paɣa puulana kam yεn mali la pua bε yi zaŋ lala bin’ zahindigu maa zahim ba, paɣa mini o yidana yi laɣim bakoi nyaaŋga o yi bi nya o sɔrilim/ paɣitali.<ref>{{cite web|url=https://academic.oup.com/humrep/article-abstract/7/5/701/631514?redirectedFrom=fulltext|title=REVIEW: Pregnancy tests: a review|language=English|accessdate=01 May 1992|publisher=T. Chard}}</ref>
# Bin’ zahindigu din zahindi baŋdi ŋun ŋme malifa/ bunbura din kpalim malifa ŋmεra nii bee o nεma ni. ('''Gunshot residue)'''. Niriba lahi mi li la “''cartridge discharge residue (CDR)'' bee “''firearm discharge residue (FDR''). Di nyεla bunbura din kpalim ŋun ŋme malifa nuu ni bee o nεma ni. Din tooi nyε kamani nyɔhi bee pa nyɔhi n-yina malifa noli maa ni, di yi ni nani malifa kuɣili maa nyɔm. Ban yuuni ka vihiri tingbani zalisi zuɣu zahindi ŋun ŋme malifa nεma ni o ningbuna ni bε nya bunbura din kpalim m-baŋ ŋun di beni bee m-miri malifa maa ŋmεbu saha. Malifa ŋmεbu bunbura ni tooi chaŋ gari 3-5 waɣilim. Di yi chaŋ pam, bunbura biεla ka bε ni tooi nya.<ref>{{cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Gunshot_residue|title=Gunshot residue|publisher=Wikipedia|language=English}}</ref>
# Bin’ zanhindigu din zahindi baŋdi tankpaɣu balibu/ tankpaɣu zahimbu '''(Soil test'''). Din tooi zaŋ ti tankpaɣ’ yini bee zaɣ’ bɔbigu ni vihi baŋ di ni nyε shεli daliriti pam zuɣu. Di yi ni nani ni di tooi baŋ tankpaɣu maa ni nyε shεli ka bε tooi baŋ binbir’ shεli din ni biri dini ka mali alaafee. Ni di tooi lahi che ka bε baŋ ka wuhi kulim din viεla n-ti pukparilim.<ref>{{cite web|url=https://cropwatch.unl.edu/ssm/soilsampling|title=Soil Sampling for Precision Agriculture|publisher=Institute of Agriculture and Natural Resources
CROPWATCH|language=English}}</ref>
== Kundivihira ==
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
416qgoqtpej7ovrt5b3pl652tso3ql4
Salima:Biɛhi dom dom, Zuɣu chila chila mini Pul bimbim
104
2115
41357
16493
2022-07-24T22:55:31Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
<span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali Biɛhi domdom, Zuɣu chilachila, Puli bim bim
Dahinsheli ka nachimba ata daa yaa doli ni bɛ chaŋ mɔɣini n ti gbaɣiri tama di. Bɛ ni daa paari mɔɣini, bɛ daa chɛ ka Zuɣu chila chila du taaŋa maa nti gbaɣintira. O daa gbaɣiri taaŋa maa hali ka o zuɣu ti chihigi luna. Ka Puli bim bim gbaai lari hali nti kpahi o puli, ka o puli maa tahi, ka Biɛhi dom dom zɔri kuni yiŋa ni o ti yelli ka linlirima gabo luhi n kabsi o biɛhi maa. Ka o daa yiɣisi n laɣisi o biɛhi maa ntabili taba n lo n ʒi n kuni yiŋa ka kpatindariŋa daa nya o ka yeli “Zori ka piimi a labakobihi ŋɔ shɛli ntima ka n ti shɛ”. Ka Biɛhi dom dom daa yali o “Ni o di bɔri o vuri. Ni ma o biɛhi n kabisi ka o loli tabili taba maa”. Ka daa bo fiɛbiga ni o ti fiɛbi Kpatiŋdariŋa ka o daa dii niŋ landi landi nti tabili lariga ni. Dindali hali ni zuŋɔ ka kpatindariŋa na tabi larigi ni ŋɔ
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
mpog19x7vfuqqde7qwm5wdo4jdbq9ji
John Evans Fiifi Atta Mills
0
6172
41334
21298
2022-07-24T21:52:20Z
Alhassan Mohammed Awal
38
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogo yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni the 2000 and 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi sahashɛli piipu-piipu ni daa vaŋkpari ka di lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaga, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuma pishinaapɔi ka kariŋ naa dokta tali ŋɔ 27.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
6ps2sqbimurufoi0zk3lhxxjxedmpz8
41336
41334
2022-07-24T21:54:42Z
Alhassan Mohammed Awal
38
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogo yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni the 2000 and 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi sahashɛli piipu-piipu ni daa vaŋkpari ka di lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaga, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuma pishinaapɔi ka kariŋ naa dokta tali ŋɔ 27.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
14bzw2dcaes2mm02segrkqr5ahzwwab
41338
41336
2022-07-24T21:56:33Z
Alhassan Mohammed Awal
38
Closed a double space
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogo yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni the 2000 and 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi sahashɛli piipu-piipu ni daa vaŋkpari ka di lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaga, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuma pishinaapɔi ka kariŋ naa dokta tali ŋɔ 27.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
fc1qzg4gpcbxqsayba7lmq7i1qs95bv
41343
41338
2022-07-24T22:07:34Z
Alhassan Mohammed Awal
38
Corrections
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogo yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni the 2000 and 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi sahashɛli piipu-piipu ni daa vaŋkpari ka di lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
4nabmn5eeoeqhfqe2ku8r272ms3uihw
41359
41343
2022-07-25T07:10:16Z
Basiru amina
465
Change word and correction of spellings
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogo yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi sahashɛli piipu-piipu ni daa vaŋkpari ka di lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
ncb5xwhoroxwnz8lx15yod1imsco5uu
41360
41359
2022-07-25T07:13:42Z
Basiru amina
465
Change word spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogo yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi sahashɛli piipu-piipu ni daa vaŋkpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
h09r2qvbcwuqrq51z6zpyam4b2vk7ds
41361
41360
2022-07-25T07:22:33Z
Basiru amina
465
Word separation
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogo yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piipu-piipu ni daa vaŋkpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
tkxq7tbydplgzzj0tenwsnd2wzg5qyu
41362
41361
2022-07-25T07:27:56Z
Basiru amina
465
Change word spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogo yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa vaŋkpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
euneaf6f6t8jd6dp2tgahghevugmo5f
41363
41362
2022-07-25T09:41:09Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti woogi o yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa vaŋkpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
a7seo37alyaow467fetimoe9noswnuz
41364
41363
2022-07-25T09:41:37Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. Bɛ daa pola Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 nti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana nti Lem paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa vaŋkpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
hqq443qqseymfwyqwmjszb4q2u7cz0s
41365
41364
2022-07-25T09:46:24Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana n-ti Lɛm paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa di mi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lan zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
ep6jjdqb3wo40zk2g1j2cidp5ffzuox
41369
41365
2022-07-25T11:54:42Z
Basiru amina
465
Change word spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry John Rawlings.
O daa lɛbi la toondana n-ti Lɛm paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa di mi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July 1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhi polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nyao ka o daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila o bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla o sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa kariŋ siɣisi ni, o daa daamibahi bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naali, o daa deela Ordinary shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋ la nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n ti kariŋ siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, o daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yum' pishi ni ayopɔi ka kariŋ naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa miyo la Prɔf pirinla zaha gbalinŋ shɛli o ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene Kabonsili ni din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini [[National Democratic Congress (NDC)]]. Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant [[Jerry John Rawlings]] daa piila NCP nim kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' pa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP nim daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigo Nam-bɔri wulana nti John Agyekum Kufuor ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills ndaa nyɛ daambolo n ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills ndaa zanti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di o Nam saɣi kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo ndaa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la o ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigo tingbaŋ zuɣulana, ŋun bee mali o zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'o pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nim daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi diyoomi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigo o mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila o nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati ni daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi la yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yumaani mbala. Dinzuɣu, di yi lee ka Ghana shiri nyɛla din zoora, So if Ghana is a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim daa be tooi n niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim daa lahi kpala piibu-piibu n tiba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills domini o daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills ndaa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri o maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri o ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa Prɔfɛisa n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru ti nim maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣili shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== O Doro ni O Kpibu ==
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
== O Teebu ni O Che shali ==
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
afn5hgm2l77as1edxbqvzlu5cpsnnrz
Bia yuli tibu
0
8563
41330
39065
2022-07-24T21:36:02Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{Reflist}}
Salifu Salamatu Mandeeya
==Piligu==
Suuri ŋɔ ni, n nyɛla ŋun ni kahigi wuhi zuɣupinibu ni nyɛ shɛli: Ʒɛman’kurili zuɣupinibu mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu. N ni lahi wuhi zuɣupinibu daanfaani nti pahi tuun’ shɛŋa ŋan niŋdi zuɣupinibu dali. N nyɛla ŋun ni lahi wuhi tɔɣino shɛŋa kpamba ni daa niŋ ma nti pahi woliginsim shɛŋa din be ʒɛman’ kurili mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu ni. N ni lahi tabisi yɛl’ shɛŋa ŋan gbarigiri ti kaya ni taada kamani zuɣupinibu.
==Ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu==
Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “Nyɔri zuɣu ka bɛ kɔhiri koko.” Dinzuɣu bia zuɣu ka doo kpuɣiri paɣa. Doo yi kpuɣi paɣa Dagbaŋ ka o ti zali pua, din kpalim nyɛla bɛ kahi ʒiɛri n-zali ka guhiri o dɔɣim dali. Naawuni yi ti sheei paɣa ŋɔ ni alaafee bɛ kpalindila kpaliŋga. Ni kpaliŋga ŋɔ nyɛla din wuhiri paɣa maa ni kpaŋ o maŋa shɛm ka lahi wuhiri o ni dɔɣi bi’ so. [[Dagbaŋ]] kali soli zuɣu, paɣa yi dɔɣi doo, bɛ kpalindila kpaliŋga buta, o mi yi dɔɣila paɣa bɛ bunahi. N daa vihiya ni m-baŋ daliri shɛli din tahi li ka bɛ yi dɔɣi doo ka bɛ kpalindi kpaliŋga buta ka kpalindi paɣa mi bunahi. So n-daa bi tooi wuhi ma di daliri bee di ni daa pili shɛm.
[[Naawuni]] yi sheei paɣa ŋɔ ni alaafee dahinshɛli, din kpalim nyɛla bɛ ŋma bia nyuɣu. Nyuɣu ŋmabu n-nyɛ tuuli bɛ ni niŋdi binshɛɣu di yi niŋ ka paɣa dɔɣi. Di yi niŋ daliri ka bia maa nyɛla paɣa, ka doo be yoma lala doo ŋɔ n-ŋmari bia ŋɔ nyuɣu. O yi wum kpaliŋga maa o bɔrila liɣiri n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda maa ni o deei ka ŋma bia maa nyuɣu viɛnyɛla. [[Dagbaŋ]] kali soli zuɣu, doo daa yi ŋma bia nyuɣu ka o nyɛla paɣa, bia maa yi ti zooi bɛ zaŋdila bia maa n-ti doo maa bee doo maa n-kpuɣiri o.
Dagbamba yi nya zuɣusuŋ, n yɛrila paɣa yi dɔɣi di nyɛla suhupiɛlli ni achiika n-ti sokam. Lala zuɣu ban nyari biliɛɣu ŋɔ ka tariga. Ŋun kuli kpe ni o ti nya bia ŋɔ, o kpuɣiri o mi n-diɛmdiɛm ka zaŋ o sɔŋ. Dɔɣiriba mini simnima zaa nyari bia. Bilɛɣu ŋɔ mi nyabu wuhirila niriba mini paɣidɔɣiso maa ni nyaɣisi shɛm. So ku chaŋ ni o ti nya o mini ŋun bi nyaɣisi bia. A ni tooi wum ka paɣidɔɣiso so ti sɔɣiri fabinda ni, “Hali n ni dɔɣi ŋɔ, zaɣila ŋun bi kana ti nya m bia maa gba.” Paɣiba n-tooi nyari bihi amaa dabba ban dii bi kpaŋsi li. Dab’ shɛba ban bɔri gba ni tooi nya bia. Amaa pakopanda ka niriba je ni bɛ nyari bɛ biliɛri. Ni di daliri nyɛla, o yi nya bia ŋɔ, bia maa pala ŋun yɛn niŋ nyɛvuli.
Ʒɛman’ kurili bɛ daa yi dɔɣi bia ka yihi chiha din beni zaa naai, din kpalim nyɛla bɛ guhirila bia maa nyuɣu lubu. Amaa Dagbaŋ ninkura yɛliya ni bia nyuɣu lubu dii bi jɛndi mali dabisili bee saha. Ni amaa di dolila bia maa mini bɛ ni dɔɣi o saha shɛli. Ni bɛ yi dɔɣi bia Kikaa saha, o nyuɣu tooi luri yom n-gari bɛ ni dɔɣi bi’ so shɛɣu ni. Ni bia ŋɔ nyuɣu yi lu dahinshɛli, paɣiba yirimi na nti yɛli dabba maa ni “Piɛm kpaaya.” Amaa saha shɛli di ni tooi niŋ ka di nyɛla Paɣidɔɣisotɔɣinda ŋɔ surila bia ŋɔ kom ka o nyuɣu maa kpaai bee n-lu. Ni di yi ti niŋ ŋ-ŋɔ [[paɣidɔɣisotɔɣinda]] maa yɛrila yili maa yidana paɣa ka o mi naanyi yi nti yɛli yili yidana maa. Di saha yili yidana ŋɔ gba ni che ka lahibali ŋɔ paai bɛ [[Dɔɣirikpɛma]]. Dama Dagbaŋkpamba n-yɛli ni ,” Ninvuɣ’ yino bi nyari sobuɣim.” Lahibali ŋɔ yi paai Dɔɣirikpɛma ŋɔ, o nyɛrila ninkura ayi m-pa o maŋa zuɣu ka bɛ chaŋ ti zu dunia nyaaŋa bee n-go baɣa. Amaa o yi nyɛla ŋun lahi ka yaa, o ni tooi ʒini ka tim o nini ni tiɣi ninkuri’ shɛba ka bɛ chaŋ. Dimbɔŋɔ zaa mi dolila bia maa nyuɣu lubu. Dama [[Dagbaŋ]] kali soli zuɣu, bia nyuɣu yi bi lu, bɛ bi buɣiri baɣa. Di yi niŋ daliri ka nyuɣu maa ti lu ka saha beni, bɛ ni tooi go baɣa maa ni amaa saha yi kpe bɛ chɛrimi ka biɛɣu neei pɔi ka bɛ naanyi chaŋ nti buɣi baɣa ŋɔ bee n-zu dunia nyaaŋa. Hali bɛ yi buɣi baɣa ŋɔ kuna ka saha lahi kani, bɛ chɛrimi ka biɛɣu neei ka bɛ naanyi pini bia maa zuɣu.
N vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni baɣa ŋɔ buɣibu daliri nyɛla bɛ baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa puuni, ni ka lahi vihi baŋ baɣiyuya ŋan lu daŋ maa ni ka bɔri maalibu. Ni dama di tooi niŋdi daliri ka so puli baɣiyuli ka ti tam di maalibu yɛla, dinzuɣu bɛ yi chaŋ ʒini baɣisi bee alikaya ŋɔ tooni bɛ nyɛla ban ni nya ka teei ba ka bɛ kuli ti yihi lala sangaya maa zaa ka naanyi pini bia maa zuɣu ka zaŋ o siɣilana maa yuli n-ti o. Ni amaa di ni tooi niŋ ka bɛ bi zaŋ bia siɣilana yuli ti o di yi niŋ ka bia ŋɔ je lala yuli maa. Ni di yi ti niŋ ŋ-ŋɔ bɛ ni tooi taɣi yuli n-ti bia ŋɔ amaa ka leei kuli mi o ni siɣi so.
N vihigu puuni bɛ daa yɛli ma ni pa baɣa yino sani ka bɛ chana nti buɣiri baɣa ŋɔ. Ni bɛ yi chaŋ baɣa bɔbigu sani ka bɛ zaa ti yɛri yɛltɔɣ’ yinsi di wuhiya ni dina n-nyɛ yɛlimaŋli. Dama Dakpaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “Naŋgban’ bɔbigu m-miiri daam.” Dagbaŋ kali soli zuɣu, paɣa yi dɔɣi ka bɛ na bi pini bia maa zuɣu bɛ booni o la Saandoo o yi nyɛ doo, bee Saampaɣa o yi nyɛla paɣa.
Ni bɛ yi buɣi baɣa ka baŋ bia ŋɔ yuli din kpalim nyɛla bɛ maali baɣiyuya ka pini o zuɣu. Zuɣupinibu dazɔhigu dali, Dɔɣirikpɛma bɔrila no’ shɛba bɛ ni yɛn zaŋ maali baɣiyuya maa zaa zali ka biɛɣu naanyi neei. No’ shɛba bɛ ni daa yi mali maani baɣiyuya ŋɔ nyɛ no’ ʒee, no’ piɛlli, no’ sabinli nti pahi no’ yoli zuɣu. Ni baɣiyuli ŋɔ mi maanila yili maa napo’ tuuli dunoli ni. Ni di maalibu saha dɔɣirikpɛma zaŋdila no’ ʒee la n-ka bɛ kpiimba ka yɛli ni bɛ deemi no’ ʒee ŋɔ ka yihi bɛ mini bilɛɣu maa nimmɔhi ni. Di nyaaŋa ka o lahi zaŋ no’ sabinli la gba n-kanka bɛ kpiimba ka yɛli ba ni bɛ deemi no’ sabinli ŋɔ ka yihi ba ninsabisi ni. Ka lahi ŋma no’yoli la mi n-ti ba ka yɛli bɛ kpiimba maa ni bɛ deemi ka yihi bia maa mini daŋ maa yɛl’ yɔhi mini yɛl’ gola ni. Ni no’ piɛlli maa m-bahindi nyaaŋa. Ni o mi, o ŋmari o mi n-ti bɛ kpiimba ŋɔ ni bɛ deei ka ti bia maa mini daŋ maa suhupiɛlli. Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi maali baɣiyuya ŋɔ naai o nyarila o ninkur’ taba m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ kpe paɣidɔɣiso maa ni be du’ shɛli maa nti zaŋ bia maa yuli n-ti o. Bɛ yɛliya ni Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi yɛn ti bia ŋɔ yuli ŋɔ o zaŋdila o noli n-kpa bia maa nudirigu tibili m-boli yuli maa buta ka lɛbigi nuzaa tibili maa gba m-boli yuli maa buta n-niŋ dini o yi nyɛ doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahinahi.
Bɛ yi kuli zaŋ yuli maa kpe nti ti bia maa paɣiba kpalindila kpaliŋga buta (o yi nyɛla doo) bee bunahi (o yi nyɛla paɣa). Kpaliŋga kam ka bɛ yi kuli kpalim bɛ boonila bia maa yuli ka sokam wum ka baŋ bɛ ni ti o yu’ shɛli. Bɛ yi ti bia ŋɔ yuli naai, din kpalim nyɛla bɛ pini o. Zabbiɛri ŋɔ pinibu shee, paɣidɔɣisotɔɣinda n-gbubi bia maa ka wanzam maa pindi o. Amaa bia ŋɔ yaba paɣa bee o piriba ni tooi gbubi o ka wanzam pini o. Dindali maa ka wanzam daa yi lahi gundi bia ŋɔ o yi nyɛ doo. Lala saha maa nira daa yi nya Dagbana ka o bi guni, di malila di daliri. Shɛli ni bia maa ma dɔɣirimi ka bihi maa kpira, ka bɛ vihi ka di ʒɛmi ni bɛ yi guni o, o ku gali. Nira daa yi beni ka bi guni, Dagbamba booni o la wanzambulaa. Yuli maa wuhirimi ni wanzam ni ti guni o dahinshɛli.
[[Dagbamba]] bi gundi paɣiba ka zuliya shɛba ni gundi bɛ bihi ban nyɛ paɣiba shɛm la. Wanzam daa yi pini bia ŋɔ naai ka bɛ mali daŋ nini ni chiha bee zuliya chiha bɛ chihiri o mi. Shɛba daa yi boori o la tapalli, ni o yi kpi ka ti labina, bɛ ni baŋ o. Di saha lala chiha maa dɔɣirikpihim chiha m-bala. Shɛba gba daa tooi chihiri gbengbe chiha ka shɛba chihiri karinchahili bee kpibigananintam.
Ninkura yɛliya ni bɛ daa yi kuli ti bia maa yuli ka pini o zabbiɛri ŋɔ di naami maa, ni din kpalim nyɛla bɛ zaŋdila no’ shɛba bɛ ni zaŋ maali baɣiyuya maa n-duɣi saɣim n-tari bɛ ʒiʒiini taba zaa ka bɛ di, ka suhi Naawuni ni o che ka bia maa ti wum o yuli maa ka saɣi li. Ni Naawuni sumi o ko’ suŋ ka lahi baagi o n-ti ba.
== Ʒɛmana ŋɔ bia zuɣupinibu ==
Ʒɛmana ŋɔ bia zuɣupinibu nyɛla din woligi bela ka che ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu. Dama ti zuŋɔ ʒɛmana ŋɔ Musulinsi mini Dolodolo Adiini nyɛla din kpe Dagbaŋ na ka ti zuɣupinibu yɛl’ shɛŋa taɣi bee n-kpi. Dama Dagbamba pam pa dolila bɛ ni be adiini shɛli ni ka tiri bɛ bihi yuya. Dinzuɣu n yɛn pula ʒɛmana ŋɔ bia zuɣupinibu n-jɛndi adiini balibu maa ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm.
== Dolodolo Adiini nima zuɣupinibu ==
Dolodolo adiini nyɛla adiini balibu la ni zaɣ’ yini din kpe Dagbaŋ. Dagbamba shɛba nyɛla ban doli adiini ŋɔ. Dinzuɣu bɛ yi dɔɣi bɛ bia ka yɛn pini o zuɣu bɛ dolila so’ shɛŋa adiini ŋɔ ni wuhi shɛm. Dolodolo adiini ŋɔ gba nyɛla din piri yaɣa ka yaɣili kam mali so’ shɛli bɛ ni doli m-pindi bɛ bia zuɣu. Amaa n ku tooi wuhi yaɣa maa zaa ni niŋdi shɛm. Dinzuɣu n vihigu ŋɔ daa jɛndila Katiliki Dolodolo adiininima ni doli so’ shɛli m-pindi bɛ bia zuɣu. Dagbaŋkpamba mi m-bi tam ka yɛli ni, “ŋun ʒi dolila ŋun mi ka o wuhiri o biɛla biɛla ka o ti baŋ, ni bɔhira mi bi tumda.” Lala ŋɔ zuɣu, n daa chaŋmi nti paai Bisa Tahiru Peter Baba. O nyɛla Katikiisi m-be Gushiɛɣu ka o ya lee nyɛ Ŋɔdua. Baŋda ŋɔ yɛltɔɣa puuni o daa yɛli ma ni Dolodolo adiini puuni paɣa yi dɔɣi, di dabaayopɔin dali ka bɛ pindi bia maa zuɣu bee ka bɛ niŋdi suuna. O daalizama puuni o daa yɛliya ni suuna ŋɔ niŋbu dali bɛ yɛn gahila nuu m-boli Faara ka o kana nti boli bia maa yuli bɛ yi nyɛla Katilikinima. Ni amaa di yi niŋ ka Faara ka yoma Paasita bee Katikiisi ni tooi boli bia maa yuli.
N daa vihi o ni m baŋ bɛ ni tiri bia maa yuli shɛm. Kpe ŋɔ, o daa yɛli ma ni Dolodolo adiininima malila kundi shɛli ka ninvuɣ’ gahinda yuya be di puuni. Dinzuɣu, Paasita bee Katikiisi maa yɛn bɔhila doo maa mini o paɣa maa ni bɛ mali yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bia maa. Ni bɛ yi yɛli ni bɛ ka, ka nyɛ ban ni tooi karim bɛ zaŋdila kundi maa n-ti ba ka bɛ kuli nti karim. Ni bɛ yi karindi na ti nya yu’ shɛli ka bɛ suhu gbaai li di ka bɛ zaŋdi n-ti Faara bee Paasita ka o zaŋ li ti bia maa. Ni bɛ mi yi nyɛla ban ku tooi karim din ŋuna Paasita bee Katikiisi n-yɛn chaŋ nti karim kundi ŋɔ n-ti ba. Ni di yi niŋ ka Paasita bee Katikiisi ŋɔ karindi yuya maa na nti paai yu’ shɛli ka bɛ niriba ayi maa saɣi ti ni yuli ŋɔ ka bɛ bɔri ni bɛ zaŋ ti bɛ bia maa lala yuli maa ka bɛ shiri yɛn zaŋ n-ti bia maa. Amaa kpɛma ŋɔ daa yɛliya, ni ka luɣilikam ka lala ŋɔ niŋda. Dama ni so beni pɔi ka o paɣa ti dɔɣi ŋun pun malila yu’ shɛli o ni yɛn zaŋ ti bia maa. O yɛliya ni pa taali n-nyɛ li ka a wum so ni booni o bia yu’ shɛli ka a suhu gbaai li ka a dɔɣi a bia ka gba zaŋ lala yuli maa n-ti o. Ni din deei yi niŋ ka a mi lala yuli maa gbunni.
Kpɛma ŋɔ wuhiya ni zuɣupinibu maa dali yi paai ka di nyɛla bɛ gahila nuu m-boli Faara ni o kana nti boli bia maa yuli, din ŋuna bɛ yɛn guhi o mi ka o paana pɔi ka binshɛɣu kam naanyi pili. Ni Faara ŋɔ yi kuli paana bɛ dii maanila shili zaŋ chaŋ bia maa yuli tibu polo. O yɛliya ni bɛ yi yɛn ti yuli ŋɔ, tuuli, Katikiisi maa garitila tooni n-suhi adua n-ti paɣidɔɣiso maa. Ni o yɛn suhila Naawuni alibarika n-niŋ paɣidɔɣiso maa ni bee bɛ yɛn paɣila Naawuni ni o ni ti paɣidɔɣiso maa alaafee ka o gbubi puli maa hali ka ti sheegi o ni alaafee maa. Ni bɛ yi suhi adua n-ti paɣidɔɣiso ŋɔ mini bia ŋɔ naai, di saha soli yi pa yooya ni Faara, Paasita bee Katikiisi pa boli bia maa yuli. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni tuuli, bɛ yɛn zaŋla bɛ kaya ni taada yuli n-ti bia maa pɔi ka naanyi zaŋ bɛ daadiini yuli m-pahi o. Ni dama pɔi ka suuna maa dali ti paai daŋ kpamba pun malila yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bɛ bia maa. Ni pa taali mi n-nyɛ li Dolodolo adiini puuni.
Kpɛma ŋɔ zilinkom puuni o daa bi lahi tam ka yɛli ni luɣ’ shɛli Faara maa yi yɛn boli bia maa yuli o deerila bia maa paɣidɔɣiso maa sani n-wuɣi o zuɣusaa buta o yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahi ka naanyi boli o yuli. Ni o yi naai, paɣiba ni tooi kpalim kpaliŋga ni di pala taali. Ni amaa Faara ŋɔ yi bɔra o bi yɛn deei bia maa, o kuli yɛn zaŋla o nuu m-pa bia maa zuɣu ni ka boli yuli maa n-ti o. Ni o yi boli yuli maa naai o lahi suhirila adua n-ti bia maa.
Kpɛma ŋɔ wuhiya ni katilikinima ban tooi malila bia maa ni siɣi so maa anfooni n-suhi adua n-niŋ di puuni, ni di yi niŋ ka dilana maa anfooni beni. Ni dina n-yɛn che ka bia maa ti yiɣisina ka deei lala nira maa halli maa. Ni dimbɔŋɔ chaŋmi ti ŋmani Dagbandabba ni yi dɔɣi bɛ bia ka zaŋ bia maa siɣilana yuli n-ti o la. Ni di zuɣu bɛ nyarila ninvuɣ’ suma kamani Anabi Yisa ma Mariama (Mary) tatabo. Ni bɛ yi suhi lala adua maa naai, di saha bɛ yɛn suhimi n-ti tiŋa maa zaa. Ni adua ŋɔ nyaaŋa bia maa yuli maa bolibu naami maa. Ni din kpalim nyɛla bɛ niŋ toto n-ti paɣidɔɣiso maa mini o yidana. Amaa o bi tam ka yɛli ni yuli ŋɔ mi ni tooi boli Dolodolo duu puuni bee bia maa ba yiŋa zɔŋ ni. Ni hali bɛ ni tooi niŋ li sambani ni.
Kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma ni yuli ŋɔ bolibu ŋɔ nyɛla balibu ni ka lahi doli Paarishi kam ni niŋdi shɛm bɛ ya polo. O daa yɛliya ni Gushiɛɣu polo bɛ yi yɛn boli bia yuli bɛ yɛn bola ŋmambuɣibihi ayi n-tooi kom niŋ ŋa puuni. Ka niŋ yɛlim n-niŋ zaɣ’ yini puuni ka bo shiri pahi. Ni bɛ yi ti boli bia maa yuli ka bɛ niŋ kom maa n-tɔɣisi bia maa nolini ka yɛli ni kom nyɛla nyɛvuli dinzuyu Naawuni nyuhimi bia maa nyɛvuli kom. Ka niŋ shiri ŋɔ gba n-niŋ o nolini ka yɛli ni Naawuni che ka bia maa ti yiɣisina ka o daalizama ti nyaɣisi niriba nolini ka shiri la. Ni yɛlim maa mi ni Naawuni che ka bia maa ti yiɣisina ka o yɛltɔɣili kam nyɛla din yɛn maana ka pala din yɛn saɣinda. Ni bɛ yɛn niŋdila lala maa buta di yi nyɛla doo, paɣa mi bunahi.
Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, Dolodolonima ban bi maani baɣiyuya pɔi ka naanyi booni bɛ bia yuli, ni bɛ mi ka saha shɛli bɛ ni booni bɛ bia yuli. Ni di ni tooi nyɛ Asiba, Wuntaŋni bee Zaawuni. Ni dimbɔŋɔ dolila saha shɛli Faara maa ni yɛn paana. Ni zabbiɛri pinibu pala din kpa talahi zaŋ ti Dolodolo adiininima. Ni a yi bɔra a ni tooi pini a bia zabbiɛri a mi suhu yi bɔra a bi yɛn pini o.
Ladzekpo (2003) wuhiya, ni Dolodolo adiinima ni mali yu’ shɛŋa n-tiri bɛ bidibisi nyɛla din yi Naawuni kundi palli la (New Testament) puuni na. Lala yuya maa n-lahi nyɛ Anabi Yisa nyaandoliba la yuya. Kamani, “Matthew, John, Peter, Simon” nima ŋɔ zaa nyɛla bɛ ni mali shɛŋa n-tiri bɛ bia. Ni lala niriba ŋɔ ka ti duuma Yisa daa pii ni bɛ sɔŋdi o ka yihiri waazu bee n-dolisiri niriba. Ni nira yi lahi yuli lala yuya ŋɔ n-tooi zooi ka Dolodolo yaɣili kam tooi mali ŋa n-tiri bɛ bihi saha shɛli bɛ yi ti Babitaazi ba. Ni Dolodolo adiinima lahi mali yu’ shɛŋa tiri bɛ bihi ka di yi ti duuma Naawuni kundi kurili (Old Testament) la puuni na. Lala yuya maa shɛŋa n-nyɛ; Moses (Musah), Joseph (Yisifu) nima. Lala n-lahi nyɛ li, Dolodolo adiini lahi mali bipuɣinsi yuya ka di gba yi ti duuma Naawuni kundi palli ŋɔ ni na. Yuya ŋɔ shɛŋa n-nyɛ; Mary, Elizabeth nti pahi Martha. Ni amaa kundi ŋɔ bi wuhi yuya ŋɔ gbuna ni ni nyɛ shɛli. Bipuɣinsi yu’ shɛŋa din be Naawuni kundi kurili la ni n-nyɛ Easther, Debɔra nti pahi Naomi.
== Musulinsi adiininima ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm. ==
Musulinsi gba nyɛla adiini shɛli din be Dagbaŋ ka Dagbamba ban be di ni gba pindi bɛ bia zuɣu n-doli adiini ŋɔ ni wuhi shɛm. Dinzuɣu, n lahi bɔri ni n kahigi wuhi bɛ gba ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm.
N vihigu puuni m ba Salifu Mahama (Gingaani Limam), daa yɛli ma ni musilimi paɣa yi kuli kpuɣi puli kamani chiri yini ka ban dee baŋ di tu ka bɛ bo bia ŋɔ yuli zali. Ni Naawuni yi sheei paɣipuulana ŋɔ ni alaafee dahinshɛli bɛ timdila bihi ka bɛ chaŋ garigi bɛ dɔɣiriba mini simnima ni bɛ nyɛ zuɣusuŋ. Ni dindali maa hali ni dabaayopɔin dali bɛ ni tooi zaŋ bɛ ni bo yu’ shɛli la n-ti bia ŋɔ. Ni amaa di na yɛn nyɛla ashili naɣila suuna dali ka bɛ yɛn yihi yuli maa polo ka sokam baŋ bɛ ni ti bia maa yu’ shɛli.
M ba Limam yɛli ma ni bɛ yi yɛn zaŋ yuli maa ti bia maa bɛ moonila jiŋli buta niŋ nudirigu tibili ni. Ni ka lahi lɛbigi m-moli jiŋli ŋɔ n-niŋ o nuzaa tibili maa ni. Ni o yi moli jiŋli maa naai ka o boli yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti o maa buta o yi nyɛ doo, ni o mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni dimbɔŋɔ bi ʒɛmi ni limam boli yuli ŋɔ di saha maa. Ni bia maa ba yi karim o ni tooi boli yuli maa n-ti bia maa bee so yi be bɛ yiŋa maa ka karim, bia ŋɔ ba ni tooi che ka dilana maa boli yuli maa.
N daa bɔhi kpɛma ŋɔ ni m baŋ paɣi yi dɔɣi, musulinsi ni dabaala ka bɛ niŋdi suuna. Ka o daa yɛli ma ni paɣa yi dɔɣi musulinsi ni dabaayopɔin dali ka bɛ niŋdi bia ŋɔ suuna bee ka bɛ pindi bia ŋɔ zuɣu. Paɣi mi yi dɔɣi di dabaayobu dali n-nyɛ guli taribu.
Dindali maa asiba dɔɣiriba mini simnima laɣindila paɣidɔɣiso yili ŋɔ n-tim bihi ka bɛ gili yani n-tari guli. Guli ŋɔ taribu ŋɔ daliri nyɛla di teei simnima mini dɔɣiriba ni Naawuni biɛ’ suŋ bɛ sa n-niŋ bɛ bia maa suuna. Bɛ yi tari guli ŋɔ naai dabba ŋɔ ban labirila bɛ yinsi.
Ni di saha ka paɣiba mi chaŋ maneeka nti nɛm suuna zim mini ʒiɛri. Ni paɣiba ŋɔ yi na tum bɛ tuma ni nyɛ shɛli naai bɛ labirila bɛ yinsi nti vuhi. Yuŋ yi ti zibi, ka paɣiba ŋɔ lahi labi paɣidɔɣiso yili ŋɔ nti bahi tum tuun’ shɛŋa ŋan beni n-guhiri sɔhibiɛɣu suuna maa.
Ni luɣ’ shɛli doo ŋɔ m-piiri yuli maa. O yi pii yuli ŋɔ naai ka o niŋ o paɣa saawara, amaa shɛba ban bi niŋda. Ni doo ŋɔ yi nyɛla ŋuŋ bi karim o chanila Afa yiŋa ka o ti sabi yuli ŋɔ n-niŋ gbaŋ ni n-ti o ka o mi zaŋ kuli nti ti paɣidɔɣiso ŋɔ ka o zaŋ li niŋ bia maa difɛli lɔŋni ka o doni di zuɣu ka biɛɣu neei ka bɛ naan zaŋ yuli ŋɔ n-ti o. N daa bɔhi o di daliri ni nyɛ shɛli, ka o daa yɛli ma ni di yi niŋ ka bia maa yi bɔri yuli maa o bi yɛn kuhi, ni amaa o yi je li o yɛn kuhimi hali ka biɛɣu ti neei. Di saha bɛ ni taɣi o ni bɔri yu’ shɛli n-ti o. Ni amaa shɛba kuli kaarila biɛɣu n-zaŋ yuli maa n-ti Afanima ka bɛ boli li n-ti bia maa.
M ba Limam daalizama puuni o da yɛliya ni, luɣ’ shɛli polo bɛ yi yɛn pini bia zuɣu bɛ toorila kawana n-niŋ pɔna ayi ni ka bo gumdi, guli, kanwa mini liɣiri m-pa kawana maa zuɣu n-zaŋ ŋa zali bia maa zuɣusaa ka biɛɣu neei. Ni di daliri nyɛla, kawana ŋɔ wuhirimi ni bia maa yi yiɣisina o nyɛla ŋun yɛn diri bindirigu, kawana mi n-nyɛ Dagbamba bindiri’ kpani. Gumdi ŋɔ mi wuhirimi ni bia maa nyɛla ŋun yɛn ti yɛri nɛma, ka guli la mi wuhiri ni a yi nya sana a tiri o la guli bee sana yi paagi a a tiri o la guli. Ni ka liɣiri la mi wuhiri ni bia ŋɔ yi yiɣisina o nyɛla ŋuŋ yɛn diri liɣiri.
Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli ka suhi adua naai bɛ kpaarila pɔŋ yini ka che pɔŋ yini maa mi ka wanzamanima gba kpaai li. A yi yuli n ni kali yɛl’ shɛŋa ŋɔ, Dgbamba pam pa bɔrimi ni bɛ zaŋ ŋa leei ti kali pumpɔŋɔ, dama di pa yoliya pam ti biɛhigu puuni. Afanima ŋɔ yi niŋ di ni tu ni bɛ niŋ shɛm naai ka boli bia maa yuli bɛ zaŋdila yuli ŋɔ n-ti paɣiba ka bɛ gba kpalim kpaliŋga ka boli bia maa yuli. Di yi nyɛla doo buta ka bɛ yɛn kpalim, o mi yi nyɛla paɣa bunahi.
Bɛ yi boli bia ŋɔ yuli naai bɛ kɔrigirila piɛɣu n-niŋ bindirigu n-tari niriba bee bɛ ʒiʒiinitaba. Bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ bɛ yihirila Afanima, Wanzam ni Paɣidɔɣisotɔɣinda tarili ni nyɛ shɛli n-ti ba. Tomo polo Afanima deerila kɔrigili, ka Wanzam deei beenkpaa ka Paɣidɔɣisotɔɣinda mi deei zuɣu, biɛhi ni gbaŋ. Naya polo wanzam sula zuɣu mini biɛhi ka paɣidɔɣisotɔɣinda mi su gbaŋ mini nyingoli. Amaa n vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni bia maa ba yi ka piɛɣu o ni tooi kuli bo zahim bee gbana bee ka o kɔrigi noo ni hali o ni tooi ku da nakɔhinimdi ka bɛ zaŋ duɣi bindirigu maa. N vihigu puuni bɛ daa lahi yɛli ma ni piɛɣu kɔrigibu pala talahi musulinsi ni.
Dabisli ŋɔ nyɛla suhupiɛlli dabisili, dinzuɣu sokam kuli maanila o maŋa viɛnyɛla lala dabisili maa. Dindali maa paɣidɔɣiso ŋɔ kuli yɛn maalila o maŋa ka lahi maali bilɛɣu ŋɔ shili viɛnyɛla. Dagbamba boonila neen’ shɛŋa paɣidɔɣiso ŋɔ ni ye suunadali maa ”va n-yina.”
Afanima ŋɔ yi boli bia yuli ka suhi adua naai din kpalim nyɛla dɔɣirikpɛma ŋɔ bee bia ŋɔ ba bo soli m-pini bia ŋɔ zuɣu. Bɛ yi dɔɣi bia, Dagbamba boonila zabi’ shɛli din be o zuɣuni maa zabbiɛri. Dinzuɣu bɛ ni bo soli pini lala zabibiɛri maa bahi. Paɣidɔɣisotɔɣinda n-gbubi bia maa ka Wanzam pindi o, amaa pa taali n-nyɛ li ni bia yaba paɣa bee o piriba gbubi o ka bɛ pindi o.
Bɛ yi kuli boli bia ŋɔ yuli ka suhi adua, ka pini o zabbiɛri maa din kpalim nyɛla bɛ duɣi di ka wurim. Di saha Suuna naami maa.
Dakubu (2000:59) wuhiya ni Musulinima tooi tirila bɛ bihi yuya n-doli dabisili shɛli bɛ ni dɔɣi bia ŋɔ. Shɛhira;
DABISILI DOO PAƔA
Alahiri Abubakari Khadija
Atani Hamid Aisha
Ti yi lihi baŋda ŋɔ ni yɛli shɛm ŋɔ nyɛla yɛlimaŋli dama ti yi yuli shɛhira shɛŋa o ni ti zuɣusaa ŋɔ, ti ni nya ka Abubakari mini Khadija nyɛla Alahiri bihi yuya. Ka, Hamid mini Aisha mi nyɛ Atani bihi yuya.
Niriba milinsi zaŋ chaŋ Dagbamba ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm
N daa deei lahibaya pam kpamba sani zaŋ kpa Ʒɛman’ kurili mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu polo. Amaa n ku tooi kahigi bɛ zaa zilinkom ŋɔ n-ti salo. Dinzuɣu n kuli yɛn piila bɛ shɛba dini n-kahigi ŋa wuhi zamaatu.
Tuuli, n daa nyɛla ŋun chaŋ Toliŋ nti paai n yaba Toliŋ Monkwaa. N yaba Monkwaa daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi ʒɛman’ kurili bɛ bi pindi bia maa zuɣu faashee bia ŋɔ piɛm nti kpaai. O daa lahi yɛli ni, bia ŋɔ piɛm yi kpaai dahinshɛli paɣiba n-yɛri yili yidana maa ni bia maa piɛm kpaaya. Ni di saha ka yili yidana ŋɔ mi naanyi paai bɛ dɔɣirikpɛma nti pii li tɔɣisi o. Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi wum ŋ-ŋɔ, o bɔrila ninkur’ shɛba o nini ni tiɣi ka bɛ go baɣa. O daalizama puuni, o daa yɛli ma ni bɛ ni tooi chaŋ paai baɣisi ata sani din kuli yɛn che ka bɛ nya yɛlimaŋli ni be shɛli. Kpɛma ŋɔ daa bi lahi tam ka yɛli, ni baɣa ŋɔ ka bɛ yɛn buɣi ka baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa puuni. O daa lahi yɛli, ni zuɣupinibu dali asiba ka bɛ gɔri baɣa. Ni bɛ yi yi baɣa ŋɔ gɔbu kuna, bɛ laɣindila daŋ kpamba n-ʒili n-yɛli ba bia maa ni siɣi ninvuɣ’ so bɛ daŋ maa ni. Di saha ka bɛ zaŋ bia ŋɔ siɣilana maa yuli n-ti o.
Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ni bɛ yi go baɣa ŋɔ kuna bɛ maanila baɣiyuya bee yɛlikura. Ni baɣiyuli ŋɔ maalibu shee bɛ zaŋdila no’ shɛba baɣa maa ni wuhi ba maa m-maali baɣiyuya ŋɔ. O yɛliya ni bɛ tooi zaŋdi nɔhi kamani, no’ piɛlli, no’ ʒee, no’ sabinli nti pahi no’ yoli m-maani baɣiyuya ŋɔ. Ni no’ ʒee zami n-ti nimmɔhi dinzuɣu bɛ yaanima maa deemi ka gu ba bee n-yihi ba nimmɔhi ni, ni no’ sabinli maa mi bɛ deei ka gu ba ka che ninsabisi. Ni ka no’ yoli la mi daliri nyɛla bɛ kpiimba deei ka gu ba ka che yɛl’ yɔhi. Ni ka no’ piɛlli la mi za n-ti suhupiɛlli. O lahi yɛli, ni bɛ yi maali baɣiyuli ŋɔ ka kɔri nɔhi ŋɔ, bɛ ni pibiri doni shɛm ka bɛ mali baŋdi bia ŋɔ ni yɛn yiɣisina ka o biɛhigu ti be shɛm. Ni bɛ yi kɔrigi noo kam bɛ zaŋdi o mi m-bahi ka o pibiri. Ni noo ŋɔ yi pibiri nti doni yɛliga, di wuhirimi ni bia maa nyɛla ŋun ni yuui dunia yaaŋa zuɣu, ni ka lahi nya suhupiɛlli mini yurilim niriba sani. Ni noo ŋɔ mi yi doni o luɣili zuɣu, di wuhirimi ni bia ŋɔ nyɛla ŋun ku di nyaɣisim bee n-nya suhupiɛlli dunia ŋɔ hali ni o nyɛvuli tariga. Dinzuɣu, bia ŋɔ yi ti yiɣisina ka lala ŋɔ niŋdi o biɛhigu puuni, di bi yɛn lɛbi saani n-ti o laamba ŋɔ. Ni di mi yi mali bɛ ni yɛn niŋ shɛm taɣi li ka bɛ daŋ bo di soya. Yaha, ni noo ŋɔ mi yi pilila o puli zuɣu, di saha di wuhirimi ni bia ŋɔ nyɛla ŋun yɛn ti liriti bɛ daŋ maa daashili.
Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni zaawuni ka bɛ daa yi pindi bia zuɣu ʒɛman’ kurili. Ni bɛ daa yi zaŋ bia ŋɔ yuli ti o naai, bɛ zaŋdila no’ shɛba bɛ ni zaŋ maali baɣiyuli maa n-duɣi saɣim bela n-tari bɛ ʒiʒiinitaba.
N ni daa yi Toliŋ, n daa zaŋla n zuɣu ʒi Malishɛɣu polo nti paai m paɣa nabia Zara. M paɣa Zara yɛltɔɣa daa dii bi woligi pam ka che n yaba Monkwaa dini maa. Dama o gba daa yɛliya, ni bɛ daa yi dɔɣi bia ʒɛman’ kurili bɛ gɔrila baɣa ni bɛ nya bia maa ni siɣi so, ni bɛ daa lahi maani baɣiyuya. Amaa baɣiyuya ŋɔ maalibu shee ka bɛ zilima daa woli bela. M paɣa Zara daa yɛliya, ni baɣiyuli ŋɔ maalibu shee, Dɔɣirikpɛma ŋɔ daa yi chɛrimi ka paɣiba bo ŋmambuɣibil’ piɛlli ka tooi za n-nɛm li niŋ di puuni ka o che ka bɛ tooi kom pilisi za zim ŋɔ n-ti o. Ni Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi deei li o boori li mi m-bahi tiŋa ka boli bɛ kpiimba maa zaa kpɛma yuli ka yɛli, ni o yiɣisi deei kom ŋɔ nyu ka che ka di paai ban kpalim maa zaa ni dama bana m-mi taba. O gba daa lahi yɛli, ni nɔhi ŋɔ donibu ka bɛ yɛn zaŋ m-baŋ bia maa ni yɛn yiɣisina nti nyɛ so.
N ni daa yi Malishɛɣu ŋɔ n daa lahi kpuɣi napɔŋ n-kpa Ŋɔdua polo nti paai n yaba Issahaku Fusheini (Ŋɔdua Kambonnaa). N yaba Kambonnaa kpamli zilinkom puuni, o daa yɛli ma ni, ʒɛman’ kurili paɣa daa yi dɔɣi di dabaata dali ka “Piɛm kpaara.” Ni piɛm ŋɔ mi daa yi kpaai dabisili shɛli yili maa paɣiba yirimina nti yɛli Dɔɣirikpɛma. Kpɛma ŋɔ zilinkom puuni o daa yɛli ma ni bɛ daa yi gɔrila baɣa ni bɛ nya bia ŋɔ ʒila o yuli na bee o nyɛla sana bɛ daŋ maa puuni (o siɣila so bee o bi siɣi so). O yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya, ni paɣa daa yi dɔɣi di dabaanu dali ka bɛ pindi bia maa zuɣu.
Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “ Ŋun kariti a yi bi zani a gba bi zaana.” Dinzuɣu, n ni daa yi Ŋɔdua n daa saami gari Gingaani nti paai m bakpɛma Vili Wulana. Kpɛma ŋɔ gba daa nyɛla ŋun niŋ ma tɔɣino zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo. N daa vihi o zaŋ kpa ʒɛman’ kurili zuɣupinibu polo, ka o gba daa zaŋ o haŋkali ni shɛli m-pahi ma. O daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi faashee bɛ go baɣa n-nya bia maa ni siɣi so ka naanyi pini bia ŋɔ zuɣu ka zaŋ o siɣilana yuli n-ti o.
Kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa lahi yɛli ma ni bɛ daa yi zaŋ bia siɣilana ŋɔ yuli ti o, ni o yi ti yiɣisina o biɛhigu yɛn chaŋmi ti ŋmani o siɣilana maa biɛhigu bee o deerila o siɣilana maa tuun’ tumsa. Ni di zuɣu ninvuɣ’ shɛba ban daa mali bukaata daŋ maa ni ka kpi, bana ka bihi ŋɔ daa yi siɣira. Ni amaa so daa yi ka bukaata daŋ puuni so bɛ dɔɣiri o. Ni hali paɣa yi dɔɣi ka bɛ vihi ka bia ŋɔ siɣi lala nira ŋɔ bɛ bi saɣiri mali lala nira maa yuli maa tiri bia ŋɔ, dama bɛ je ni bia ŋɔ ti yiɣisina be kamani o siɣilana maa ni daa be shɛm maa.
N ni daa yi Gingaani n daa lahi kahi n ŋmangura kpa Tamali polo nti paai m ba Iddirisu Yakubu (Lamashɛɣu gunu) ŋun be Zujuŋ la, ka o gba daa ti ma o kpamli fasara ni nyɛ shɛli. Dama Dagbaŋkpamba m-bi tam ka yɛli ni, “Pahigu ka pa ni ŋmɛri so m-bi zaɣisi.” Kpɛma ŋɔ daa yɛli ma ni ʒɛman’ kurili bɛ daa yi dɔɣi bia bɛ bɔrila kpahiga n-lo n-yili ka di limsi paɣidɔɣiso maa mini bilɛɣu maa. Ni hali so daa yi kpe ni o ti nya bia ŋɔ ka di tu ni o nya o paɣidɔɣiso ŋɔ kpuɣirila bia maa yihina ni di mi yi bi tu ni dilana nya o o yɛn chɛla bia maa sɔŋ ka yina n-ti puhi dilana. Din ka Dagbaŋ ninkura daa yi yɛri ni, bia maa na bela “kikariga” ni. N daa vihi o ni m baŋ di daliri, ka o daa yɛli ma ni di daliri nyɛla bɛ je ni ninvuɣ’ shɛba ban bi tu ni bɛ nya bia maa nya o. Kamani pakoli ŋuŋ na bi yaɣi doo kundi. Ni lala pɣa yi nya bia ŋɔ pako’ piɛla ni tooi gbaai bia maa.
O daa lahi yɛli ma ni bia zuɣupinibu ʒɛman’ kurili daa yi dolila bia maa nyuɣu lubu bee ”piɛm kpaabu.” Ni bia maa mi nyuɣu daa yi lu bɛ gɔrila baɣa ni bɛ nya bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, ka bɛ zaŋ lala nira maa yuli n-ti bia maa. O yɛltɔɣa puuni o gba daa yɛliya ni pa baɣa yino sani ka bɛ daa yi chana. Ni bɛ daa tooi chani paari baɣisi ata sani. O daa yɛliya ni di daliri daa nyɛla bɛ nya yɛlimaŋli ni be shɛli. Ni bɛ daa yi buɣi baɣa ŋɔ ka kuna dɔɣirikpɛma ni maali baɣiyuya ka zaŋ bia maa yuli n-ti o. Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ni baɣa ŋɔ gɔbu ŋɔ daliri daa nyɛla bɛ nya yu’ shɛli bia maa ni bɔra ka bɛ zaŋ li ti o din yɛn che ka o ti yiɣisina n-nyɛ ninvuɣ’ suŋ biɛhigu puuni.
M ba Lamashɛɣu gunu yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni, ʒɛman’ kurili zuɣupinibu nyɛla din daa mali anfaani pam n-ti bia ŋɔ mini o laamba maa zaa. Ni dama yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bia maa bɛ yɛn vihimi pɔi ka naanyi zaŋ li ti o. Dinzuɣu di nyɛla din yɛn ti gbubi o sɔhibiɛɣuni. Ni baɣiyu’ shɛŋa mi bɛ ni daa yi maani ŋɔ nyɛla din daa yi guri ka taɣiri bia ŋɔ yɛl’ biɛɣu kam ka lahi tiri o suhupiɛlli mini yurilim ninsalinima sani.
N ni daa yi Lamashɛɣu n daa zaŋla n zuɣu lahi ʒi Naya polo. N ni daa paai Naya n daa chaŋ fɔŋ yuli booni Balogu nti ʒini Afa Mohammed Baba tooni. Afa Baba daa yɛli ma ni ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu pa dolila nira ni be adiini shɛli ni. O daa yɛliya, ni paɣa yi dɔɣi ʒɛmana ŋɔ Naya, bia ŋɔ ba chanila Afa sani nti bo bia ŋɔ yuli. Ni shɛba chanila bia ŋɔ dɔɣim dali ŋɔ ka shɛba mi chani suuna dazɔhigu dali.
Afa Baba daa lahi yɛli, ni bɛ yi bo bia ŋɔ yuli naai, bɛ bɔrila pɔŋ n-tooi kawana niŋ di puuni ka bo gumdi, guli, kanwa nti pahi laɣ’ para. Amaa o daa yɛliya ni guli ŋɔ kalinli daa yi dolila bɛ ni dɔɣi bi’ so. Ni bia maa yi nyɛla doo bɛ bɔrila guya ata din saɣi guya m-pa kawana ŋɔ zuɣu. Ni o mi yi nyɛla paɣa, guya anahi ka bɛ bɔri pari di zuɣu. Ni di saha ka zaŋ Afa maa ni sabi yu’ shɛli n-ti o maa n-fi kawana maa puuni, ka zaŋ li zali bia maa zuɣusaa hali ni suuna maa dali asiba.
Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ma ni bɛ yi dɔɣi bia di naba dali ka bɛ niŋdi suuna. Ni suuna dali ŋɔ asiba kpamba laɣindimi n-ʒini paɣa ŋɔ ni dɔɣi yili shɛli ŋɔ m-boli bia maa yuli ka suhi adua. Ni adua ŋɔ suhibu shee bɛ zaŋdila pɔŋ shɛli kawana maa ni be maa n-zali bɛ sunsuuni ka Afa so ŋun yɛn boli yuli maa, tim di puuni n-yihi bia maa yuli maa m-boli li ti zama. Di saha ka paɣiba gba deei yuli ŋɔ m-kpalim kpaliŋga ka boli yuli ŋɔ n-ti zama maa ka bɛ baŋ yu’ shɛli bɛ ni ti bia maa.
Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli naai bɛ kɔrigila piɛɣu. Ni bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ, bɛ yihirila zuɣu mini biɛhi nti Wanzam, ka zaŋ gbaŋ mini nyingoli nti Paɣidɔɣisotɔɣinda, di saha ka naanyi zaŋ yaaŋa mini gbali n-ti Paɣidɔɣiso. Ni Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli naai ka suhi adua, bia ŋɔ ba chɛrimi ka bɛ duɣi bindirigu n-ti dɔɣiriba mini simnima.
N tɛhiya ni n ni daa kuli zɔri gindi n-deeri kpamba zilinkom ŋɔ di daa ti naala Gushiɛɣu ka n daa zani. N ni daa paai Gushiɛɣu, n daa chaŋ ti paala M ba Maliʒɛri Nakɔhinaa, ka kpɛma ŋɔ gba zaŋ o zilinkom ni nyɛ shɛli m-pahi ma. Kpɛma ŋɔ daalizama daa bi woligi ka che Afa Baba Naya dini maa. Amaa ŋun daa lee yɛlimi ni pɔŋ maa ni, bɛ bɔrila musuulo mini kpaam m-pahi binshɛŋa zuɣu Afa Baba ni daa kali maa. O daa yɛliya ni musuulo ŋɔ daliri nyɛla bihi dɔr’ kpani nyɛla gbuni. Ni di zuɣu bɛ yi suhi adua n-niŋ lala binyɛra ŋɔ ni gbuni yi ti gbaai bia ŋɔ ka bɛ baɣisi musuulo zaŋ pahi kpaam la mini gumdi la zuɣu n-furi o, o nyɛla ŋun ni nya alaafee. Kpɛma ŋɔ gba yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ naai bɛ yihirila kɔrigili n-ti Afanima, ni ka zaŋ gbaŋ n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda, ka Wanzam mi su zuɣu ni biɛhi, ni ka paɣidɔɣiso mi su gbali.
Dagbanyuya balibu
Dagbamba ni mali yu’ shɛŋa n-tiri bɛ bihi balibu zooya pam. Yuli kam mi malila bɛ ni mali tiri bia kam ni daliri shɛli zuɣu. Dinzuɣu nira yi dɔɣi bia ka yɛn ti o yuli di tu ni o vihi pam. Dama Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “a yi boli a bia gbuɣinli nyini ka o yɛn gbaai.”
Yɛlimaŋli, n vihigu puuni kpamba wuhiya ni Dagban’ yuli n-kani ka bɛ booni li ka di pala daliri shɛli zuɣu n-che ka bɛ booni li. Dinzuɣu, n yɛn piila yuya maa shɛŋa n-kahigi ŋa. Yu’ bali shɛŋa n ni yɛn kahigi maa n-do gbunni ŋɔ:
Siɣili yuya
Dagbamba nyɛla ban ti yɛda ni daŋ ni bia bi dɔɣiri daanshɛli ni nira. Ni bia kam ka bɛ yi dɔɣi di wuhimi ni o daa pun bela bɛ daŋ maa ni ka lee kpi ka lahi labina maa. Lala zuɣu bɛ daa yi dɔɣi bia ka dalin’ shɛli ka bia ŋɔ ni ka bɛ ni zaŋ li baŋ bia ŋɔ ni siɣi ninvuɣ’ so, din ŋuna bɛ yɛn chaŋmi n-ti vihi m-baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, ka bɛ zaŋ dilana maa yuli n-ti bia maa. Ni amaa bia daa mi n-siɣi so ka bɛ je ni bɛ zaŋ lala nira maa yuli maa n-ti bia maa. Ni di daa yi niŋ lala, daŋ maa nima kɔŋko m-mi daliri shɛli din tahi li ka bɛ je ni bɛ zaŋ lala yuli maa n-ti bia maa. N vihigu puuni bɛ daa yɛli ma ni di daliri nyɛla lala nira maa daa mi n-tum gala bee m-be galagala o biɛhigu ni ka ti kpi, ka bɛ mi je ni di niŋ siɣili bɛ daŋ maa ni. Dinzuɣu, bɛ bi saɣiri lahi zaŋdi lala nira maa yuli n-tiri bi’ so bɛ daŋ maa puuni. Di saha bɛ tooi booni lala bia maa Neena bee Neempaɣa o yi nyɛla paɣa, o mi yi nyɛla doo, bɛ booni o la Neendoo. Ni yuya ŋɔ mi gbunni wuhimi ni o kpimi ka neena. Siɣili yu’ shɛŋa bɛ ni tooi lahi mali tiri bihi Dagbaŋ shɛŋa shɛhira n-do gbunni ŋɔ;
Nyaba
Mpaɣa
Dokurugu
Paɣikpɛma
Baaba.
Amaa n vihigu puuni n daa baŋya ni pa Dagbamba kɔŋko m-mali siɣili yuya. Dagbamba ni kuli dihi tabili ni nira yi kpi bɛ ni tooi lahi dɔɣi o daŋ puuni shɛm, lala ka zuliya shɛba gba ti li yɛda ka dihi li tabila.
Ladzekpo (2003), wuhiya ni Yɔribanima ban nyɛ zuliya m-be Nanjaliya la gba kaya ni taada puuni bɛ yi dɔɣi bia faashee ka bɛ chaŋ n-ti vihi nya o ni siɣi so bɛ daŋ maa ni. Ni di yi niŋ ka bia maa yaba bee o yaba paɣa kpi ka di bi yuui ka bɛ dɔɣi bia maa, bɛ booni o la “Babatunde” bee “Babatunji” o yi nyɛla doo. Ni yuya ŋɔ gbunni nyɛla “m ba neena. Ni o mi yi nyɛla paɣa bɛ booni o la “Yabo” bee “Yɛtunde.” Ni amaa bi’ bɔbigu bi siɣiri ninvuɣ’ yino daŋ ni. Amaa dimbɔŋɔ nyɛla din woligi ka che Dagbamba dama Dagbaŋ ŋuna bɛ tooi dɔɣiri bi’ bɔbigu ka bɛ zaa siɣi ninvuɣ’ yino daŋ ni. Amaa bi’ bɔbigu yuya ku tooi nyɛ “Babatunde” bee “Yɛntunde” Yɔribanima zuliya puuni bee bɛ daŋ puuni.
Bɛ yi dɔɣi bia ka chaŋ n-ti vihi ka bi baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, bɛ tooi booni bia maa Saandoo bee Saampaɣa bee shɛba ban boli o Dasana bee Paɣasana. Dimbɔŋɔ wuhiya, ni o nyɛla sana bɛ daŋ maa ni.
Ŋaha yuya
Yu’ ŋaha nyɛla din yoli pam Dagban’ yuya ni. Zakaria (2009), wuhiya ni pa pumpɔŋɔ ka Dagbamba pili bɛ bihi ŋaha yuya bolibu. Ni bɛ daa pun boonila bɛ bihi ŋaha yuya ŋɔ ʒɛman’ kurili. Ni daliri shɛŋa mi n-daa che ka nira dɔɣi bia ka ti o ŋaha yuli. Ni dama di daa mi n-niŋ ka doo ŋɔ paɣa bɔbu ni ka o nya muɣisigu shɛŋa, ka je ni o tam ŋa. Di saha o yi dɔɣi bia o ni tooi zaŋ lala muɣisigu maa ŋahi ŋahili ka zaŋ li m-boli o bia maa. Ni so mi daa beni ka di nyɛla dɔɣim n-niŋ o mini o paɣa muɣisigu bee tɔm ka niriba zuri doo ŋɔ mini o paɣa ŋɔ nyaaŋa bee m-maani ba ansarisi. Ni so mi beni ka di nyɛla o nyɛla aliheeri ka je ni o tam li. Kpamba bɛ tam ka yɛli ni ŋaha yuya mi ka paɣa yuli bee doo yuli. Ni paɣiba mini dabba zaa nyɛla ban ni tooi mali yu’ yinsi. Ŋaha yuya shɛhira n-do gbunni ŋɔ:
Vikuba
Beninya
Puumaaya
Mandeeya
Wunniche
Wunibiyɛli
Mbaŋba
Salapawuni
Baŋbebu
4.4.3 Jahi yuya
Abdulai (1996) wuhiya ni Dagbamba kali soli zuɣu paɣa yi mali pua nti dɔɣi ka di yaɣi bi’ yino zuɣu, Dagbamba booni ba la jahi. O yɛliya ni jahi mi malila bɛ yuya ka che bi’ gansi yuya ka bɛ biɛhigu lahi woligi ka che bi’ gansi biɛhigu. Ni biɛhigu puuni bɛ yi dɔɣi bia ka ti lahi dɔɣi so m-pa o zuɣu di wuhiya ni tuuli bia maa tuzo m-bala. Amaa jahi bana, bɛ ni tuui n-dɔɣi so maa n-nyɛ bia. Kpamba wuhiya ni kpɛma sani maa yi yɛlila bia sani maa ni o yimi nti nya dunia nyaɣisa. Ni o yi yina ka di ti nyaɣisa ni ŋun kuhima ka o wum ka gba yina.
N vihigu puuni n daa nyaya ka jabihi ata bee anahi dɔɣibu dii bi yoli, dinzuɣu niriba pam daa dii bi tooi n-wuhi ma bɛ ni booni lala bihi maa shɛm. Bɛ daa yɛliya ni ban ni mi shɛm nyɛla paɣa yi dɔɣi ka bɛ yaɣi bihi ayi zuɣu din ŋuna jahi balibu buyi m-bala, ni di zuɣu bɛ yuya maa bi taɣira. Ni amaa bɛ ni mali shɛli tooi woligiri ba n-nyɛ “kpɛma” bee “bila”.
Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ nyɛla din wuhiri jahi yuya.
JAHI
BIDIBISI
BIPUƔINSI
AYI Danaa mini Dawuni
Paɣinaa mini Paɣiwuni
ATA
Danaa, Danabila ni
Dawuni Paɣinaa,Paɣinabila mini Paɣiwuni
ANAHI Danaa, Danabila, Dawuni ni Dawunbila Paɣinaa, Paɣinabila, Paɣiwuni ni Paɣiwunbila
Abdulai (1996), puuni ka n yaai teebuli ŋɔ.
Dɔɣirikpihim yuya
Dakubu (2000:56) wuhiya ni dɔɣirikpihim yuya nyɛla paɣa yi dɔɣiri ka bihi maa labira. Ni di yi niŋ ŋ-ŋɔ m-paai bushɛm paɣa ŋɔ mini o yidana ŋɔ ni yɛli ni bɛ ni kpɛri baɣ’ shɛba ŋɔ nyɛla ban tuma bɛ deei ba. Dinzuɣu bɛ yi ti lahi dɔɣi bi’ so bɛ zaŋdi o mi nti sɔŋ tampuli zuɣu ka yɛli ni bɛ zaŋ o mi labi. Di saha, di yi niŋ ka zuliya shɛli kana chirigi ba o darila bia maa bahi. O yɛn bɔla liɣiri n-ti ba ka yɛli, ni o da o mi maa. Di saha ka bɛ kpuɣi bia maa n-labisi duu ka zaŋ lala zuliya maa yuli n-ti bia maa. Shɛhira,
Ŋmampiridoo (doo),
Kambɔmpaɣa (paɣa) bee
Gurima (paɣa bee doo).
Baŋda ŋɔ yɛligu shiri nyɛla yɛlimaŋli. Dama, Dagbamba nyɛla ban dihi tabili ni paɣa yi dɔɣiri ka bɛ labira bee n-kpira, di wuhimi ni bi’ yino maa n-kanina ka labiri maa. Ni di zuɣu, di yi niŋ lala m-paai buta ka paɣa maa ti lahi dɔɣi bɛ zaŋdila bia maa nti sɔŋ soli ni bee tampuli zuɣu ka bari mɔri m-pa o zuɣu. Ka yɛli ni bɛ yɛn nyo o la buɣim ka o kpi ka ku lahi tooi labina. Ni di yi niŋ lala ka so yi gariti n-saɣisi li ka nya lala o bɔrila liɣiri n-ti ba ka yɛli ni o dala bia maa. Ni o yi kuli yo bia ŋɔ zuɣu bɛ kpuɣiri o mi n-kpɛhi duu. Lala nira maa yi nyɛ zuliya shɛli bee tinzunnira o chɛrimi ka bɛ boli bia ŋɔ o zuliya maa yuli bee o daŋ yuli. Hali o yi bɔra o ni tooi che ka bɛ chihi bia maa o zuliya maa chiha. Ni amaa di yi niŋ ka so bi tooi da bia maa bɛ ni tooi boli o Tampuli, Bɛje bee Soje. Dɔɣirikpihim yu’ shɛŋa Dagbamba ni tooi booni bee m-mali tiri bɛ bihi shɛŋa n-nyɛ;
Gurundoo bee Gurumpaɣa
Chekodoo bee Chekopaɣa
Laabandoo bee Laabampaɣa
Modoo bee Mopaɣa
Zabaɣadoo bee Zabaɣapaɣa
Kusadoo bee Kusapaɣa
Buɣ’ yuya mini tihi yuya
Abdulai (1996) wuhiya ni kurumbuni ha Dagbandoo daa yi kpuɣi paɣa ka dɔɣim niŋ ba muɣisigu o chanimi nti vihi di zuɣu. O yɛliya ni so daa mi-go lala hali ka bɛ ti wuhi o ni o chama ti puli o daŋ ni yɛl’ kura, kamani o ba Wumbee, o yaba tia bee Jebuni. Ni di yi niŋ daliri ka nira puli tia ka o paɣa zali pua nti dɔɣi, bɛ ni tooi boli bia maa Tia. Ni di mi yi nyɛla o ba Wumbee bee Jebuni, din ŋuna bɛ ni tooi boli o Wumbee bee Jebuni
Zakaria (2009) gba wuhiya ni so miin puli tihi ŋɔ bee m-maali o daŋ ni yɛl’ kura ŋɔ ka bi nya nasara bee ka bi tu katari. Ni di saha bɛ ni tooi chaŋ Buɣili ni nti suhi dɔɣim ŋɔ. Ni bɛ yi suhi dɔɣim ŋɔ buɣili ŋɔ ni ka kuli ka Naawuni ti zani bɛ nyaaŋa ka paɣa maa dɔɣi, bɛ tirila bia maa buɣ’ yuli. Ni bɛ mi zaŋdila buɣ’ shɛli bɛ ni chaŋ nti suhi dɔɣim maa yuli n-ti bia maa. Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ wuhirila buɣ’ shɛŋa mini ŋa yuya shɛhira;
BUƔILI
YULI
Jaagbo Toliŋ Jaagbo
Tɔŋgo buɣili/Yabyili Yabdoo/yabpaɣa/Tɔŋdoo/Tɔŋpaɣa
Saŋa Chiriwo
Ŋaani Budaali
Tampiŋ Ʒinyaba
Saŋ Tambo
Bonyaŋashe Lansa
Bole Chipo/Kipo
Pabo Naya Pabo
Ni amaa bi yi dɔɣi buɣ’ bia ka je ni bɛ zaŋ buɣili maa maŋmaŋa yuli m-boli o, bɛ tooi booni o kamani; Buɣili, Busaɣiri, Budaali.
N vihigu puuni kpamba daa yɛli ma ni di zala talahi ni nira yi chaŋ buɣili ni nti bo bia ka o boli bia maa lala buɣili maa ni yu ni o boli o yu’ shɛli. Ni hali bia maa yi ti zoona ka bɔri ni o taɣi o yuli maa, faashee o chaŋmi nti suhi soli buɣili maa sani. Ni hali lala bia yi yiɣisina gba nti yɛn kpuɣi paɣa bee n-kuli doo, faashee o chaŋ nti garigi buɣili maa ka o bahi o noli pɔi ka o naanyi kpuɣi paɣa ŋɔ bee n-kuli doo ŋɔ.
Dabisa yuya mini goya yuya
Dagbamba ni lahi tooi mali yu’ bali shɛli n-tiri bɛ bihi n-nyɛ; Dabisa mini goya yuya. N vihigu puuni wuhiya ni Dagbamba tooi mali dabisa ayopɔin maa zaa yuya n-tiri bipuɣinsi amaa di puuni dibaayi kɔŋko ka bɛ tooi mali n-tiri bidibisi. Ni lala dabisa maa n-nyɛ Alizumma mini Asibiri. N daa bɔhiya ni m-baŋ di daliri amaa so daa bi tooi yɛli ma daliri shɛli din che ka bɛ mali dabisa maa zaa yuya m-booni paɣiba ka lee malila Alizumma mini Asibiri ko n-tiri dabba.
N vihigu puuni daa lahi wuhi ni Dagbamba tooi mali goya yuya n-tiri bɛ bihi. Ni amaa Chira pia ni ayi maa puuni Damba mini Chimsi ko ka Dagbamba tooi mali tiri bɛ bihi. Ni di mi nyɛla bɛ yi dɔɣi bia maa lala goli maa zanibu dali bee o yibu dali. Ni hali bɛ yi dɔɣi bia Churi ŋɔ puhibu dali bɛ tooi mali lala goya ŋɔ yuya ŋɔ n-tiri bia ŋɔ.
Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ wuhirila dabisa mini goya yuya;
DABISILI/GOLI
PAƔA DOO
Alahiri Lahiri -
Atani Tani -
Atalaata Zilaata -
Alaaba Laaba -
Alaamishi Laamihi -
Alizumma Azima/Azimpaɣa Azima/Azindoo
Asibiri Sibiri/Sibpaɣa Sibiri/Sibdoo
Damba Damba Damba
Chimsi Chimsi Chimsi
Laribu yuya ŋan kpɛna Dagbaŋ
Zakaria (2009) wuhiya, ni Musulinsi Adiini ni kpɛna Dagbaŋ, di kpɛmina ni Laribunima yuya. O yɛliya ni lala yuya maa ni kpɛna Dagbaŋ di niŋ dabaayi, hali ka Dagbamba pam tɛhi ni di nyɛla Dagban’ yuya. Lala yuya maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.
LARIBU DAGBANI
Ibrahim. Yibilam
Jibril. Ziblim
Yussif. Yisifu
Abu-Bakari. Bukali
Mariam. Maliyam
Saeed. Shero
Hussein. Sheini/Seini
Hajara. Azara
Rahamatu. Laamatu
Abdul-Rahaman. Dahamani
Dakuba (2000) gba wuhiya, ni Gbengberi n-ʒi Laribu yuya n-kpɛna Dagbaŋ. Ni di zuɣu nira yi kpahim lala yuya ŋɔ pam nyɛla din naari ni Gbengbɛhili bachi biɛlima kamani -tu bee -ta balante paɣiba yuya. Shɛhira; Alimatu, Aishatu, Abibata, Sanatu.
Daliri yuya
YULI DALIRI
Tisua Paɣa yi dɔɣi bia yuntusuɣu
Dayuuni Paɣa yi dani puli yuuni n-dɔɣi bi’ so.
Ʒiba Bi’ so ŋun ba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o.
Ʒiɛɣu Ʒiɛɣu ni ʒe n-naai ka bɛ dɔɣi bi’ so.
Ziŋnaa Nabi’ so ŋun ba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o.
Kayaba Bi’ so ŋun yaba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o.
Suɣuri Nira yi di nam ka tuui dɔɣi bi’ so
Asuro Bi’ so bɛ ni dɔɣi buɣim tɔbu dali.
Daliri yuya nyɛla yu’ shɛŋa din tiri n-doli daliri shɛli din niŋ ka bɛ naanyi dɔɣi bia maa. Di shɛŋa ni tooi nyɛla dɔɣim ni kana shɛm, ʒiɛɣu ʒɛbu, kɔkpaɣu, kum bee tɔbu. Lala yuya maa shɛŋa shɛhira n-do gbunni ŋɔ.
Nyuɣu bɛbu
Ʒɛman’ kurili Dagbandoo paɣa daa yi dɔɣi ka bia maa nyuɣu ti lu bɛ bɔrila soli ni bɛ yɛn bɛla o nyuɣu. Nyuɣu bɛbu ŋɔ pahila yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni daa niŋdi zaŋ kpa bɛ bia zuɣu pinibu ni. Yɛlimaŋli n daa vihi kpamba ka bɛ neei n nini bee n-kahigi n-wuhi ma bɛ ni bɛri bia nyuɣu shɛm.
Tuuli, n daa paala Tahiri Peter Baba ŋun nyɛ katikiisi ka be Dagbani karim baŋsim yaɣili din be Winneba karimbanima karinzɔn’ titali la ni. Yɛlimaŋli, kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi ʒɛman’ kurili zuɣupinibu dali ka bɛ bɛri bia nyuɣu. Ni bɛ daa yi pini bia ŋɔ zuɣu nti paai zaawuni bɛ chanimi ti ŋmaai yabili na. Ni bɛ mi daa bi ŋmaari yɛb’ shɛba ban kpi naɣila ban ne, m-bo nyuli m-pahi di zuɣu ka dɔɣirikpɛma ŋɔ tim ka bɛ ti boli paɣadɔɣisotɔɣinda ka o kana. Ni paɣidɔɣisotɔɣinda maa yi kana Dɔɣirikpɛma maa zaŋdila nyuli maa mini yabili maa ti o, ka o mi naanyi ŋmahi nyuli maa ni bia maa yi nyɛla doo buta o mi yi nyɛla paɣa bunahi m-pii li gabi yabili maa ni n-zaŋ li booi zaɣ’ kpilli m-pa dukpini zuɣu, amaa di bi yɛn tuui. Ni bia maa yi nyɛ doo buta o mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni nyu’ kaba din kpalim maa bɛ zaŋdi li mi n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda maa. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni bɛ mi yi yɛn booi li bɛ boori li mi m-miriti daan’ shɛli din sa duu maa puuni bee bɛ ni maani buɣim luɣ’ shɛli duu maa puuni.
Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ma ni yɛlimaŋli, o bi bɔhi m-baŋ bɛ ni yɛri shɛm pɔi ka naanyi boori li maa bee daliri shɛli zuɣu bɛ ni bɛri bia nyuɣu amaa o kuli nyɛla bɛ ni niŋ di li.
Lala ŋɔ zuɣu n daa lahi nyɛla ŋun vihi m paɣa Nabi’ Zara Malishɛɣu. M paɣa gba daa yɛli ma ni bɛ daa yi yɛn be bia nyuɣu bɛ ŋmaarila yabili ka bo nyuli n-ŋmaai li zaɣ’ bihi ata o yi nyɛla doo, paɣi mi dibaanahi n-zaŋ nyuli maa niŋ o nudirigu ni ka zaŋ yabili maa mi n-niŋ o nuzaa ni m-booi kamani zaɣ’ kpilli dukpini maa zuɣusaa bela n-siɣi tiŋa. Ni amaa bɛ bi yɛn booi li n-tuui. Ni ka lahi taɣi nyuli maa niŋ o nuzaa ni ka zaŋ yabili maa mi niŋ o nudirigu ni n-lahi booi luɣ’ shɛli o ni di pun booi maa. Ni o yɛn niŋla lala maa buta di yi nyɛ doo, di mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni di saha bɛ ni booi ka che nyu’ shɛli maa ka bɛ she li n-niŋ paɣidɔɣiso ʒiɛri maa ŋmuri nyuli maa n-ti paɣidɔɣiso maa ka o ŋubi.
Yɛlimaŋli n daa lahi bɔhi m paɣa gba ni m baŋ di dari, ka o gba yɛli ma ni o bɛ mi di daliri, amaa di nyɛla yɛlikurili ka ti yaannima niŋ ka zali ti.
Yɛlimaŋli n daa bi zani kpe ka lahi tirisi tooni, dama n-daa bɔrimi ni n vihi baŋ daliri shɛli din che ka Dagbamba bɛri bia nyuɣu ŋɔ. Dinzuɣu, n daa lahi zomi nti paa n yaba Alaasani Tia(Yani Kuɣa zoowulana) ŋun ʒi Wurishe la. M mini kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma, ni ʒɛman’ kuri paɣa daa yi dɔɣi ka bɛ yɛn be bia ŋɔ nyuɣu bɛ chanila mɔɣuni nti ŋmaai yabili na. Ni bɛ yi ŋmaai yabili ŋɔ kuna bɛ bɔrila nyuli m-pahi di zuɣu ka dɔɣirikpɛma maa tim nti booli paɣidɔɣisotɔɣinda maa ka o kana. Ni paɣidɔɣisotɔɣinda yi kana bɛ zaŋdila nyuli maa ti o ka ŋmahi li nyu’ kpula ata bia maa yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa dibaanahi n-jenje li ka zaŋ di mini yabili maa gabi taba m-booi kamani goli ni yi na tuui yila m-pa dukpini zuɣu daaŋa dede n-siɣi tiŋa. Ka lahi booi zaɣ’ kpil’ bila di sunsuuni. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni bɛ yi booi li ka nira lihi li di ŋmanila daadam puli mini o nyuɣu. shɛhira;
Ni bɛ yi booi bini ŋɔ naai, dɔɣirikpɛma ŋɔ bɔrila no’ piɛlli, no’ ʒee, no’ sabinli nti pahi kpaŋ zuɣu m-maali yɛlikura. Ni yɛlikura ŋɔ maalibu shee, dɔɣirikpɛma ŋɔ yɛn zaŋla no’ piɛlli maa naba n-niŋ bilɛɣu maa nuu ni ka yɛli ni o suhupiɛlli noo m-bɔŋɔ di zuɣu o deemi ka ti ba suhupiɛlli. Ni o yi nyɛla doo lala maa buta di mi yi nyɛla paɣa bunahi ka naanyi kɔrigi noo maa n-zaŋ ʒim maa vi bɛ ni booi binshɛɣu maa sunsuuni. Ni ka lahi zaŋ no’ ʒee la gba n-niŋ o ni di pun niŋ shɛm maa ka lahi yɛli, ni bɛ yaanima deemi ka yihi bia maa daŋ mini dunia nimmɔhi ni, ni no’ sabinli maa mi, ni bɛ deemi ka yihi bia maa dunia ninsabisi ni. Ni ka lahi zaŋ kpaŋ maa n-niŋ kamani n ni buɣisi shɛm tuuli maa ka lahi yɛli ni bɛ deemi laanigu ŋɔ ni yɛl’ biɛ’ shɛŋa di yɛn paai bia maa ka bɛ zaŋ ŋa lali kpe yɔɣu. Ni bɛ yi kuli kɔrigi kpaŋ maa naai, nyuɣu bɛbu mi naami maa. Din kpalim nyɛla bɛ yɛn zaŋ la bɛ ni ŋmaai ka che nyu’ shɛli maa she. Ni nyuli maa yi bi ka bɛ ŋmuri li ka niŋ ʒiɛri niŋ di ni n-ti paɣidɔɣiso maa ka o ŋubi. Ni shɛli ni bɛ tooi niŋdi li tɔri bilɛɣu maa zilinli.
Yɛlimaŋli, n daa vihi kpɛma ŋɔ ni m-baŋ daliri shɛli zuɣu bɛ ni bɛri bia nyuɣu. O daa yɛli ma ni yɛlimaŋli yɛl’ kurili n-nyɛli ka ti yaannima niŋ ka zali ti. Dinzuɣu, o bɛ tooi bɔhi baŋ daliri shɛli din che ka bɛ bɛri bia nyuɣu, ni amaa o ni daa tooi wumdi ka bɛ yɛri shɛm nyɛla, dini n-wuhiri ni bia maa nyuɣu luya. Ni bɛ mi ni niŋdi bindirigu maa tɔri bia maa zilinli maa nyɛla din wuhiri bia maa Dagbamba bindira. Ni di lahi nyɛla saani ka bɛ niŋdi bia maa. Ni dama Dagbana yi nyɛ Sana o niŋdi o la saani. Saha shɛli mi kpaŋ mini sakoro ka Dagbamba tooi mali niŋdi saan’ gahinda saani. Dinbahindi nyaaŋa ni di gu paɣidɔɣiso maa mini bia maa bindiri biɛɣu kam bɛ dunia ʒii puuni.
Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni amaa pɔi ka bɛ ti niŋ Dagbanli ŋɔ shɛba bɔrila laɣfu n-niŋ bia maa zuɣu kuɣira ni. Ni bɛ yi naai binshɛɣu kam ka bɛ zaŋ laɣifu maa n-ti paɣidɔɣiso maa ni o deei da chibo m-paɣi bia maa bimmɔri.
Zuɣupinibu daanfaani
Zuɣupinibu nyɛla din mali anfaani pam n-ti bi’ so bɛ ni dɔɣi maa, o laamba nti pahi daŋ maa zaa. Lala anfaani ŋɔ shɛŋa n-do gbunni ŋɔ:
* Di kpaŋsiri ti kaya ni taada.
* Di tahiri naangbanyini na ti ʒilɛli ni.
* Yu’ shɛŋa bɛ ni mali tiri bihi ŋɔ tiriti wuhiri zuliya shɛli bee daan’ shɛli ni o ni yina.
* Di tahiri suhupiɛlli mini ninnyambo daŋ puuni.
* Bia yi siɣi ninvuɣ’ timsili di che ka lala bia biɛhigu ti ŋmani o siɣilana maa.
* Di che ka bia ŋɔ ti yiɣisina m-mi o kaya ni taada ni nyɛ shɛli.
* Adu’ shɛŋa bɛ ni suhi bee baɣiyu’ shɛŋa bɛ maali la nyɛla din ni gu ka
taɣi bia ŋɔ ka che yɛli yoya o biɛhigu puuni.
Woliginsim shɛŋa ŋan be ʒɛman’ kurili zuɣupinibu mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu
Yɛlimaŋli, yɛla pam ka Dagbamba daa yi niŋda ʒɛman’ kurili paɣa daa yi mali pua ka Naawuni ti sheegi o ni alaafee. Lala niŋsim ŋɔ daa yi piinila bia ŋɔ dɔɣim dali hali ni zuɣupinibu dali. Amaa ʒɛmana ŋɔ adiinima nyɛla din kpɛna Dagbaŋ ka yɛla pam taɣi ti zuɣupinibu ni ka shɛŋa mi yiɣi ka firi bee m-bi lahi niŋda.
Teebuli din do gbunni ŋɔ wuhirila woliginsim shɛŋa ŋa be ʒɛman’ kurili zuɣipinibu mini ʒɛmana ŋɔ ni.
ƷƐMAN’ KURILI ZUƔUPINIBU ƷƐMANA ŊƆ ZUƔUPINIBU
(a) Bɛ daa yi chihiri chiha
(b) Bɛ daa yi gɔri baɣa
(c) Dɔɣirikpɛma n-daa yi tiri bia yuli
d) Bɛ daa bi tariti guli
(e) Bɛ daa bi diɛmdi diɛma
(f) Bɛ daa maani baɣiyuya
(g) Bɛ daa yi niŋdi nangbantɔtim n-liɣi du’ shɛli ni biliɛɣu maa ni be maa dunoli tibi.
(h) Bɛ daa bɛri bia nyuɣu (a) Bɛ bi lahi chihiri chiha
(b) Bɛ bi lahi gɔri baɣa
(c) Afanima/Paasitanima n-tiri bia yuli
(d) Bɛ tariti guli
(e) Bɛ diɛmdi diɛma
(f) Bɛ bi lahi maani baɣiyuya
(g) Bɛ bi lahi niŋdi nangbantɔtim balante Musulinima mini Dolodolonima la.
(h) Niriba pam bi lahi bɛri bia nyuɣu.
Yɛl’ shɛŋa ŋan bi taɣi bee n-kpi bia zuɣupinibu ni.
Ti yi zaŋ ʒɛman’ kurili zuɣupinibu mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu maɣisi taba ti ni nya ka yɛl’ shɛŋa taɣi, ka shɛŋa mi kpi. Amaa ka shɛŋa mi na niŋdi ʒɛmana ŋɔ. Yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili zuɣupinibu ni ka na kuli niŋdi ŋa ʒɛmana ŋɔ n-do gbunni ŋɔ.
* Yuli tibu
* Kpaliŋga kpalimbu
* Bia maa gunibu (o yi nyɛla doo)
* Bia nyabu
* Nyuɣu ŋmabu
* Bia maa zuɣupinibu
Yɛl’ shɛŋa ŋan gbarigiri ʒɛman’ kurili zuɣupinibu
Ʒɛman’ kurili Dagbamba kɔŋko ni daa beni ka bɛ mini zuliya shɛli bee adiini shɛli yɛla na bi kpe taba ni, bɛ daa pindila bɛ bia zuɣu n-doli bɛ kaya ni taada. Dagbamba ni daa ti kuli pili gɔrim ka zuliya shɛba gba pili Dagbaŋ kpɛbu na ka Dagbamba kaya ni taada pili taɣibu.
Ti yi kpahim viɛnyɛla, ti ni nya ka adiini n-nyɛ binshɛɣu din be tooni zaŋ chaŋ ti zuɣupinibu ŋɔ yɛl’shɛŋa taɣibu ni. Musulinsi mini Dolodolo adiini ni kuli kpe Dagbaŋ ka bɛ pili m-booni bɛ bihi yuya n-doli Musulimnima bee Dolodolonima ni mali yu’ shɛŋa. Dagbaŋ ninkura wuhiya ni Naa Zanjina ʒɛmana ka musulinsi kpe Dagbaŋ. Ka ti yi shiri kpahim viɛnyɛla ti ni nya ka dama Laribu yuya ŋɔ pilila di saha maa. N vihigu puuni kpamba daa yɛli ma ni Naa Zanjina ni daa di nam n-naai ka o daa chaŋ Sabali nti puhi Jiŋli ka ʒi musulinsi n-kpe Dagbaŋ na. Ni o daa lahi suhi alibarika n-niŋ Dagbaŋ ni. Bɛ buɣisiya ni Dagbamba ni yɛn tuui wum Laribu yuya nyɛla Naa Zanjina ni daa chaŋ Sabali. Ni di saha ka bɛ wum yuya kamani, Yamusa mini Alibarika.
Dolodolo adiini gba bi che Dagbaŋ kaya ni taada kamani zuɣupinibu gbarigibu amaa dina bala. Dama bana kpaŋsila nira pii bɛ yuli m-pahi Dagban’ yuli zuɣu. Lala n-lahi nyɛ li bɛ lahi tooi deeri Dagbaŋ kaya ni taada shɛŋa ŋan lu n-zahim bɛ daadiini maa. Amaa di zaa yoli di kuli nyɛla din gbarigiri ti kaya ni taada ŋɔ.
Lala n-lahi nyɛ li Musulinima la gba pa nyɛla ban mali Dagban’ yuya la m-pahiri bɛ yuya zuɣu. Ka gba lahi saɣi ti kaya ni taada shɛŋa ŋan lu n-zahim bɛ daadiini ŋɔ.
Binshɛɣu din lahi gbarigiri ti kaya ni taada ŋɔ nyɛla baŋsim mini ninneesim. Ninvuɣ’ shɛba beni, bɛ yi kuli nya baŋsim bɛ zaŋdila bɛ kaya ni taada bahi, ka kpuɣi shɛba kaya ni taada gbubi. Hali shɛba ban beni, bɛ yi kuli karim buku nti yi yu’ shɛli zuɣu ka di niŋ ba nyaɣisim bɛ kpuɣiri li mi m-pahi bɛ yuli zuɣu. Dagbaŋkpamba mi n-nya ka yɛli ni, “Tiŋa naa che baaba, ka di gari nachimba.” Dama nira yi karim buku ka nya yu’ shɛli ka kpuɣi pahi o yuli zuɣu ma pa so n-yɛn yɛli ni o bihi zaa yɛn malila tinzunyuya. Lala n-lahi nyɛ li zaŋ ti ti kaya ni taada shɛŋa ŋan kpalim la gba. Bɛ ni nyɛ baŋdiba ŋɔ niriba pam yɛn doli ba mi ka bɛ vo ba kpe yɔɣu.
Lala nira ŋɔ lahi nyɛla ŋun ni vo niriba pam n-kpa o suhu yubu polo. O mi nasara nyabu bi yɛn to dama sokam ni mi ni baŋda n-nyɛ o maa zuɣu o yi kuli niŋ shɛli, sokam dolimi bee sokam doli o mi.
Niriba pam lahi zaŋmi zali ni ban nina nɛhimi, dinzuɣu ban ku boli bɛ bia yuli n-doli Dagbaŋ kali soli zuɣu bɛ di ti yɛra bɛ ti bɛ bihi Dagban’ yuya. Ban tɛhimi ni ninvuɣ’ so ŋun nini bi neei ŋuna m-pindi o bia zuɣu n-doli Dagbaŋ kali soli zuɣu ka booni bɛ bihi Dagbanyuya. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka Dagbamba pam zaŋ bɛ kali labi ka kpuɣi Laribu mini Silimiinsi kaya ni taada maa, hali ti zaŋdi lala zuliyanima ŋɔ yuya n-tiri bɛ bihi ka tɛhimi ni ban nina neemi maa, amaa pa lala n-nyɛ li. Dimbɔŋɔ zaa sa nyɛla ʒilinsi.
Lala ŋɔ zuɣu n zaani kpe ka ŋmɛri kuŋ n-tiri kuŋa n-ti m mabi’ shɛba ban be lala biɛhigu ŋɔ, ni bɛ che ka ti taɣi lala halli ŋɔ ka pa lala saha ni ti kana ka Dagbamba lahi ʒi bɛ kaya ni taada balante zuɣupinibu, di mi yi ti niŋ lala din ŋuna Dagbaŋ kali kpimi maa. Dama baŋdiba yɛliya ni zuliya shɛli din ka kaya ni taada nyɛla zuliya kpiŋ, dimbɔŋɔ mi nyɛla din bi viɛli nti Dagbaŋ. Dinzuɣu, n suhiri m banima mini m manima nti pahi m biɛyanima mini n tuzobihi zaa ban be Dagbaŋ ni bɛ tɛhimi viɛnyɛla pɔi ka naanyi niŋ binshɛɣu din yɛn labisi ti kaya ni taada nyaaŋa balante zuɣupinibu. Dama dina m-beni ka ti gba nyɛ Dagbamba maa, di yi kuli kani zuŋɔ n tɛhiya ni so n-ku lahi baŋ Dagbamba ni nyɛ shɛba.
Taɣiri shɛŋa ŋan taɣi Dagbamba bia zuɣupinibu ŋɔ barina ni nyɛ shɛli
Yɛlimaŋli, yɛla pam nyɛla Dagbamba ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu ni, amaa ka bi lahi niŋdi ŋa ʒɛmana ŋɔ. Lala yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni zaŋ bahi ŋɔ bee m-bi lahi kpaŋsi ŋɔ nyɛla din mali barina pam n-ti ba. Di barinanima maa shɛŋa ka n yɛn kahigi gbunni ŋɔ;
Tuuli, di nyɛla din labisiri ti kaya ni taada nyaaŋa. Kaya ni taada nyɛla yɛl’ shɛŋa ti yaanima ni niŋ ka zali ti. Dinzuɣu, di yi ti niŋ ka ʒɛman’ shɛli nima ban zaŋ li bahi di nyɛla din yɛn gbarigi lala kali maa.
Yaha, yu’ shɛŋa ti ni kpalim mali tiri ti bihi ʒɛmana ŋɔ pam nyɛla ti ni bi mi shɛŋa gbunni, ka lala yuya ŋɔ shɛŋa ni tooi che ka bia ŋɔ ti yiɣisina ka di mali o nahinda. Lala ŋɔ ni lahi tooi che ka niriba bi baŋdi bia ŋɔ ni yi zuliya shɛli ni na ka kaani o m-pahiri zuliya shɛli ni.
Zaŋ kpa Dɔɣirikpɛma ni bi lahi gariti tooni ka yɛlli kam niŋdi ti bihi zuɣupinibu polo ŋɔ gba nyɛla din bi viɛli n-ti Dagbamba. Ʒɛmana ŋɔ Dɔɣirikpamba chɛla binshɛɣu kam n-jɛli bihi, bihi ŋɔ mi pam nyɛla ban bi mi yɛl’ shɛŋa bɛ ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu ni. Dinzuɣu, bɛ zaŋ ŋa mi labi. Yɛlimaŋli, baɣa buɣibu mini baɣiyuya maalibu ŋɔ zaa ni lahi kani ŋɔ nyɛla din che ka ʒɛmana ŋɔ bihi pam kpalim be biɛr’ yoya ka lahi ʒi din chihira bee gala. Hali ti ni ʒi ʒɛman’ shɛli ŋɔ luɣ’ shɛŋa Dɔɣirikpamba lahi ka jilima ka di daliri nyɛla bihi pam bi mi Dɔɣirikpɛma zaashee bee o tuma ni nyɛ shɛli daŋ ni.
Dagbamba ni bi lahi chihiri bɛ bihi chiha ŋɔ gba nyɛla din mali barina pam n-ti ba. Dama lala ŋɔ daa yi chɛmi ka bɛ baŋdi taba. Chiha ŋɔ ka Dagbamba pam daa yi lahi mali m-baŋdi taba di daa yi niŋ ka bɛ laɣim shɛli polo bee n-go n-chirigi taba shɛli polo. Chiha ŋɔ shɛŋa daa chihirimi n-doli daŋ shɛli ni nira ni yina bee bɛ daankaya. Dinzuɣu, chiha ŋɔ daa che ka bɛ tooi baŋdi nira nyɛla nakɔha bee wanzam. Dinzuɣu Dagbamba ni bɛ lahi chihiri chiha ŋɔ che ka n ni kali yɛl’ shɛŋa ŋɔ zaa kpe yɔɣu.
Din bahindi nyaaŋa nyɛla ti ni bɛ lahi zaŋdi bia siɣilana yuli tiri o ŋɔ che ka ti tamdi ti kpiimba pam yɛla ka di zuɣu che ka ti biɛhigu labiri nyaaŋa. Nira mi yi ti tam o kpiimba yɛla, ma din ŋuna o bɔrigimi maa. Dama Dagbaŋ ninkura daa ti la yɛlimaŋli ni bɛ kpiimba n-nyɛ ninvuɣ’ shɛba ban miri Naawuni ka binshɛɣu kam yi muɣisi ba bɛ ni tooi fabili n-niŋ ba ka bɛ suhi Naawuni ka faako kana bee ka nya faako. Lala ŋɔ daa che ka bihi be biɛr’ suŋ ka lahi mali haŋkali. Di daa lahi che ka bɛ be ka bɛ siɣilaanima ŋɔ.
[[Pubu:Zuɣupinibu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
ep529306ehyno5t7gi1xrr55t3d39fg
Biŋkɔbigu
0
8762
41356
25810
2022-07-24T22:54:01Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{taxon}}
{{E-Class}}
'''Biŋkɔbigu'''<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref>
==Kundivihira==
<references/>
[[Pubu:Biŋkɔbigu|Biŋkɔbigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
{{stub}}
5v2d0rp9lgqvquoelxpk797hai5ldbg
Binneeŋa
0
8802
41352
16813
2022-07-24T22:43:23Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Binniɛma''' ("insects")<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>Blench, Roger. 2012. ''[http://www.rogerblench.info/Ethnoscience/Animals/General/Dagbani%20living%20things.pdf Aardvarks go shopping: Dagbamba concepts of living things]''. Cambridge: Kay Williamson Educational Foundation.</ref>
==Kundivihira==
<references/>
[[Pubu:Binneeŋa|Binneeŋa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
{{stub}}
cy1gee6rk9mvdyvancov0ebve6tlrfw
Bindirgu Teebuli Suurili
0
8846
41346
40381
2022-07-24T22:38:13Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Bindirgu Teebuli Suurili''' (Al-Ma'idah ٱلْمَائِدَة)<ref name=quran>[https://www.islamic-invitation.com/book_details.php?bID=2014 Bachigahinda Din Be Dagbanli Kur'aani Puuni]. The Noble Qur'an: Translation of the Meanings (Dagbani language).</ref>
Suurili ŋɔ maa wuhirila alikauli palibu, ni din goli goli li, n-zaŋ chaŋ Naawuni ni bɔri shεli, ni O ni je shεli sunsuuni wolgibu, ni di ni tu kamaata ni ninsala vεlgi o tɛha ni tuma shεm.
==Aaya nima==
Aaya nima:<ref>[https://quranenc.com/en/browse/dagbani_ghatubo Translation of the Meanings of the Noble Qur'an - Dagbani translation], by Muhammad Baba Gutubu.</ref>
*1. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Palmi ya alikauli. Bɛ niŋ yiŋ’ biŋkobri dibu halalsi n-tin ya, naɣila bɛ ni karindi shɛli n-tiri ya ŋɔ maa na. Piɛli gobu bi niŋ halalsi n-tin ya, yi yi nyɛla ban be yi Ihraami ni. Achiika! Naawuni zaandila fukumsi shεli Oni bɔra.
*2. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Di niŋ ya Naawuni ni mɔŋ ya binyɛr’ shɛŋa halalsi n-ti yi maŋa, ni ʒim kpaabu goli shɛŋa Naawuni ni mɔŋ ni yi di kpaai ʒim di puuni, ni biŋkɔb’ shɛba bɛ ni zaŋ ni bɛ ti ti Naawuni yili (Ka’aba), ni biŋkɔb’ shɛba bɛ ni ti dalinli, ka di wuhiri ni di nyɛla Naawuni dini, yi mi di niŋ ya ninvuɣu shɛba ban chana ni bɛ ti kaai Naawuni yili (Ka’aba) tuhibu halalsi n-ti yi maŋa, kadi nyɛla bɛ bɔrila pini din yi bɛ Duuma (Naawuni) sani na ni O yɛda. Amaa! Yi yi ti lahi ka yi Ihraami ni, tɔ! Yi ni tooi go pεli, ka di chɛn ya ka ninvuɣu shɛba ban mɔŋ ya Ka’aba ni kpεbumaa jɛlinsi zuɣu chɛ ka yi kpahi yεɣi ka tum Naawuni ni je shɛli. Yaha! Sɔŋmi yataba ni bɛrisuŋ mini wuntia, ka di sɔŋ ya taba ni Naawuni taali kpεbu ni mini zualinsi dibu. Dinzuɣu, zom ya Naawuni. Achiika! Naawuni nyɛla Azaabakpeeni lana.
*3. Bɛ mɔŋ ya binkpiŋ (jifa) dibu, ni biŋkɔbgu ʒim, n-ti pahi kuruchu nimdi, ni binshɛɣu bɛ ni bi boli Naawuni yuli (ka kɔrigi), ni bɛ ni ŋmahim ku biŋkɔb’ so, ni bɛ ni ŋmε n-ku shɛli, ni ŋun yi zuɣusaa lu tiŋ na (ka kpi), ni biŋkɔb’ so ŋun kpee ʒe n-ku o, ni mɔɣuni bini ni ŋubi shɛli ka chɛ, naɣila yi ni pun kɔrgi shɛli, ni bɛ ni kɔrgi shɛli m-pa buɣuli zuɣu. Yaha! Miri ya ka yi buɣu baɣisini yi baŋ saha shεŋa (Naawuni) ni piri n-tin ya. Lala maa nyɛla din kpeei yi. Zuŋɔ, chεfurinim’ yihi tamaha ni (kadama) yi ku lahi chɛ yi daadiini. Dinzuɣu, miri ya ka yi zo ba, ka zon ya Ma (Mani Naawuni). Zuŋɔ, m-pali ya yi daadiini, ka pali ya N yolsigu, ka saɣi tin ya kadama Muslinsi daadiini leei adiini tin ya. Tɔ! Amaa! Kumkpeeni ni gbaai so (ka di niŋ o talahi ka o di li), ka pala o dalimla Naawuni taali ni kpεbu, tɔ! Achiika! Naawuni nyɛla Chεmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa.
*4. (Yaa nyini Annabi)! Bɛ bɔhira ni bo kabɛ niŋ halalsi n-ti ba? Tɔ!Yεlima: “Bɛ niŋ ya bindirsuma halalsi, ni yi ni wumsi biŋkɔb’ gbahiri shεŋa (kamani bahi) ka bɛ kari gbahi nim’ shɛŋa n-tin ya, ka yi baŋsiri ba Naawuni ni baŋsi ya shɛli (piεli) puuni. Dinzuɣu, dim ya bɛ ni gbaai shɛli tin ya, ka boli ya Naawuni yuli di zuɣu, ka lahi zon ya Naawuni. Achiika! Naawuni nyɛla Ŋun kariti saliya ni valim.
*5. Zuŋɔ,bɛ niŋ ya bindirsuma dibu halalsi, ninvuɣu shεba bɛ ni ti litaafi maa (Yahuudu mini Nashaaranim’) gba bindirigu nyɛla halalsi n-tin ya, yi mi (Muslinnim’) gba bindirigu nyɛla din niŋ halalsi ti ba, ni Muslim’ paɣa shεba ban gbibi bɛ maŋa, n-ti pahi paɣa shεba ban gbibi bɛ maŋ’bɛ ni ti shɛba litaafi pɔi ni yinim’ maa puuni, di yi niŋ ka yi tibabɛ sadaachi, ka bɛ shiri nyɛla paɣa shεba ban gbibi bɛ maŋa, ka pala pagɔra bee ban mali simnim’ sambani ni. Yaha! Ŋun niŋ chεfuritali ka zaɣisi yεlimaŋli tibu, tɔ! Achiika! O tuma (laara) saɣim ya, ka o lahi be ninvuɣu shɛba ban kɔhi lu puuni Zaadali.
*6. Yaa yinim’ ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Yiyi ti yiɣisi ni yi puhi jiŋli, tɔ! Yin paɣimi ya yi nina, ni yi nuhi hali ni yi kpiŋkpaŋguhi ni, ka wobsi yi zuɣuri, ka lahi paɣi yi napona hali ni yi naponvari ni. Yaha! Yi yi ti nyɛla ban mali ʒɛnaba, tɔ! Yin niŋmi ya yi (nimgbina) kasi. Yi mi yi biεra, bee yi bela gɔrim ni (ka ʒɛnaba gbaai ya), bee yi puuni so yila yɔɣuni na, bee yi laɣimmi ni yi paɣaba ka bi nya kom.Tɔ! Yin niŋmi ya taimama tiŋgbani shεli ni din niŋ kasi. Dinzuɣu, wobsim yi nina ni yi nuhi (ni taŋkpaɣu), Naawuni bi bɔri ni Ozaŋ wahala pa yi zuɣu,amaa! Obɔrimi ni O simsi ya, ka lahi pali O yolisa (ni’ima) yi zuɣu, di yi pa shɛli, yi nyɛla ban yɛn paɣi (Naawuni).
*7. Yaha! Teemi ya Naawuni yolisa yi zuɣu, n-ti pahi O daalikauli shεli Oni niŋ ya saha shɛli yi ni daa yεli: “Ti wum ya ka doli.” Dinzuɣu, zom ya Naawuni. Achiika! Naawuni nyɛla Ŋun mi din be (ninsalinim’) suhuri ni.
*8. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Leemi ya ninvuɣu shɛba ban zani tuhi Naawuni, ka nyɛla ban diri shɛhira ni aadalsi. Yaha! Di chε ya ka ninvuɣu shεba jεlinsi moŋ ya aadalsi niŋbu. Niŋmi ya aadalsi, dina n-nyɛ din miri wuntia. Yaha! Zom ya Naawuni. Achiika! Naawuni mi din sɔɣi yi tuuntumsa puuni.
*9. Naawuni gbaai ninvuɣu shεba banti yεlimaŋli ka tum tuunsuma alikauli ni kadama bɛ mali chɛmpaŋ, ni laara din galsi (Zaadali).
*10. Yaha! Ninvuɣu shεba ban niŋ chεfuritali, ka labsi Ti (Tinim’ Naawuni) aayanim’ ʒiri, tɔ! Bannima n-nyɛʒehiim (buɣum) bihi.
*11. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Teemi ya Naawuni yolisa yi zuɣu, saha shεli ninvuɣu shεba ni daaniŋ niya ni bɛ teei bɛ nuhi bahi yi zuɣu, ka Naawuni gbaai bɛ nuhi maa ka chεn ya. Dinzuɣu, zom ya Naawuni. Yaha! Ninvuɣu shɛba ban ti yɛlimaŋli dalimmi Naawuni zuɣu.
*12. Yaha! Achiika! Naawuni daa gbaai alikauli ni Israaila bihi, ka Ti (Tinim’ Naawuni) piigi bɛ puuni zuɣulannim’ pia ni ayi. Ka Naawuni yεli: “Achiika! M mini ya m-be. Dinzuɣu, yi yi puhi jiŋli, ka ti zakka, ka lahi ti N tuumba yεlimaŋli, ka soŋ ba, ka paŋ ya Naawuni paŋdisuŋ,tɔ! Achiika! N-nyɛla Ŋun yɛn nyɛhi yi taya din nyε zaɣibihi, ka kpεhi ya Alizanda yili shεŋa din kulibona yɛnti zɔri gindi di loŋ ni. Dinzuɣu, ŋun ti niŋ chεfuritali din nyaaŋa, tɔ! Achiika! O bɔrgiyaka chɛ sochibga.
*13. Domin bɛ (Israaila bihi) daalikauli yiɣisibu zuɣu, ka Ti (Tinim’ Naawuni) narim ba, ka Ti zali bɛ suhiri ka di nyɛla din kuui, ka bɛ lɛbgiri yεltɔɣa ka chεri di zaashɛhi. Yaha! Ka bɛ tam yεɣ’ shɛli bɛ ni teei ba maa puuni. Dinzuɣu (yaa nyini Annabi)! A kuli bi yɛn milgi ka nyari bilkɔŋsi bɛ (munaafichinim’ maa) sani, naɣila bɛ puuni bɛla. Dinzuɣu, zaŋmi bɛ taali bahi, ka yi bɛ yεla ni. Achiika! Naawuni yurila ban vɛlgira.
*14. Yaha! Di be ninvuɣu shεba puuni ban yεli: “Achiika! Tinim’ nyεla Nashaaranima”, ka Ti (Tinim’ Naawuni) gbaai alikauli ni bana, ka bɛ tam tarli Ti ni saɣisi ba shɛli maa puuni, dinzuɣukaKa Tizaŋ dimli mini jɛlinsi m-biri bɛ sunsuuni hali ni Zaadali. Yaha! Ni baalim, Naawuni ni ti ti ba lahibali n-zaŋ chaŋ bɛ ni daa tumdi tuun’ shɛŋa (Dunia puuni).
*15. Yaa yinim’ ninvuɣu shεba bɛ ni ti litaafi! Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) tumo (Annabi Muhammadu) kan ya na n-ti baŋsiri ya binyεr’ shεŋa pam yi ni sɔɣiri yi litaafinim’ puuni. Yaha! O (Naawuni) chεrimi paŋdi pam. Achiika! Neesim (Annabi Muhammadu) kan ya na Naawuni sani, ni litaafi (Alkur’aani) shɛli din kahigiri yɛllikam.
*16. Naawuni zaŋdi li (Alkur’aani) mi n-dolsiri ŋun doli Oyɛdda n zaŋ chaŋ suhudoo soya. Yaha! Ka O yihiri ba zimsim balibu puuni n-zaŋ chaŋ neesim ni ni Oyεda, ka dolsiri ba n-zaŋ chaŋ sochibga.
*17. Achiika! Ninvuɣu shεba ban yεli: “Di paliya! Naawuni n-nyɛ Masiihu Issa Mariam bia” maa niŋ chɛfuritali. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Ŋuni n-leei su shɛli yiko ka pa ni Naawuni, di yi niŋ ka O yi bɔri ni Oniŋ Masiihu Mariam bia mini o ma maa hallaka, n-ti pahi ban kam be tiŋgbani ni namgbaniyini?” Yaha! Naawuni n-su sagbana ni tiŋgbana, ni din be di sunsuuni yiko, O namdila O ni bɔri shεli. Yaha! Naawuni nyɛla Toora binshɛɣu kam zuɣu.
*18. Ka Yahuudu mini Nashaaranim’ yεli: “Tinim’ n-nyɛ Naawuni bihi ni O simnima,” (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Ka bo n-leei chɛ ka O niŋdi ya azaaba ni yi taya.”? Chɛli gba! Yi nyεla ninsalinim’ O ni nam shɛba puuni. O chεrimi paŋdi Oni bɔri so, ka dargiri O ni bɔri so tibli. Yaha! Naawuni n-su sagbana mini tiŋgbani, n-ti pahi din be di sunsuuni yiko. Yaha! O sani n-nyɛ labbu shee.
*19. Yaa yinim’ ninvuɣu shεba bɛ ni ti litaafi (Yahuudu mini Nashaaranima)! Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) tumo (Annabi Muhammadu) kan ya na n-ti kahigiri ya (yi daadiini zalsi), ʒɛmana waɣila ni niŋ tuumba kandi na nyaaŋa, domin yi tidi yεli: “Suhupɛlli lahibali tira (ni Alizanda), bee valsira (ni buɣum kpɛbu) daa bi ka ti na.” Yaha! Achiika! Naawuni nyɛla Toora binshɛɣu kam zuɣu.
*20. Yaha! (Yaa nyini Annabi)! Teemi saha shεli Annabi Musa ni daa yεli o niriba: “Yaa yinim’ n niriba! Teemi ya Naawuni ni’ima yi zuɣu, saha shɛli O ni zaŋ yi puuni shɛba leei Annabinima, ka zaŋ ya leei nanima (Dunia puuni), ka tin ya O ni bi ti so shɛli (yi zaamani) binnamda puuni.
*21. (Ka Annabi Musa yεli): Yaa yinima n niriba! Kpεm ya kasi tiŋgbani shεli (Palestine) Naawuni ni sabi zali ya ka di nyɛʒiishee tin ya, ka di lԑbi ya biri, ka ti leei ban kɔhilu.
*22. Ka bɛ yεla: “Yaa nyini Musa! Achiika! Ninvuɣu shεba be di (tiŋ maa) ni mali yaa pam, dinzuɣu, di kariya ka ti kpe li, naɣila bɛ yila di puuni na, di yi niŋ ka bɛ yi di puuni na, achiika! Ti nyɛla ban yɛn kpe.”
*23. Ka niriba ayi shεba Naawuni ni niŋ ni’ima ka bɛ be ban zɔri Naawuni puuni (Yushaɣu mini Kaalib) yεli: “Kpɛm ya n-ti liri ba dindoli ŋɔ maa ni, yinim’ deei yi kpɛ li, tɔ! Achiika! Yi nyɛla ban yɛn nya nasara. Dinzuɣu, zaŋmi ya yi yεla dalim Naawuni, di yi shiri niŋ kayi nyɛla ban ti Naawuni yεlimaŋli.”
*24. Ka bɛ yεli: “Yaa nyini Musa! Di kariya ka tinim’ kpe li, ban dee yi na be di puuni, dinzuɣu, cham ka a mini a Duuma ti tuhi (niriba maa), achiika! Tinim’ nyɛla ban kuli ʒi kpe.”
*25. Ka o (Annabi Musa) yεli: “Yaa n Duuma Naawuni! N-ka so yiko naɣila m maŋa, n-ti pahi m mabia (Haruna), dinzuɣu wolgim ti mini ninvuɣu shεba ban kpeei yi ŋɔ maa sunsuuni.”
*26. Ka O (Naawuni) yεli: “Tɔ! Achiika! Bɛ mɔŋ ba di (tiŋ maa ni kpɛbu), ka bɛ nyɛla ban yɛn birindi tiŋgbani yaaŋa zuɣu yuum’ pihinahi, dinzuɣu miri ka a niŋ suhusaɣiŋgu ninvuɣu shεba ban kpeei yi maa zuɣu.”
*27. Yaha! (Yaa nyini Annabi)! Karimmi ba (a niriba) Annabi Adam bihi ayi la (Kaabiila mini Haabiila) lahibali, saha shεli bɛ zaɣiyino kam ni daa puli pulibu, ka bɛ (Naawuni) daa deei bɛ puuni yino suhigu, ka bi deegi yino maa dini,kao yɛli: “Achiika! N-nyɛla ŋun yɛn ku a.” Ka o (o kpee maa) yεli: “Achiika! Naawunu deerila wuntizɔriba suhigu.”
*28. Achiika! A yi teegi a nuu na n sani ni a ku ma, mani pala ŋun yɛn teei n nuu n-zaŋ kana a sani ni n-ku a. Achiika! Mani zɔri Naawuni, binnamda Duuma.”
*29.Achiika! Mani bɔrimi ni a labi (Naawuni sani) ni n taali mini a taali, ka pahi buɣumbihi ni. Yaha! Dina n-nyɛ zualindiriba sanyoo.
*30. Ka o suhi dihi o o mabia maa kubu nachinsi, ka o ku o, ka pahi ninvuɣu shεba bankɔhilu ni.
*31. Ka Naawuni tim kaliŋkaɣu na, ka o ti gbiri tiŋgbani ni ni o wuhi o o ni yɛnsɔɣi o mabia maa shɛm, kaoyεli: “M-baye, n-kɔŋ n-ni yɛnsɔɣi m ma bia ŋɔ kamani kaliŋkaɣu ŋɔ maa ni niŋ shεm ŋɔ maa, dinzuɣu ka o leei ŋun yoli tεm.
*32. Lala zuɣu ka Ti (Tinim’ Naawuni) zali fukumsi Israa’ila bihi zuɣu kadama ŋun ti yihi nyεvuli shεli ka di pa ni di lana gba kula so, bee o tahila saɣiŋgu na tiŋgbani yaaŋa zuɣu, tɔ! Achiika! Di ŋmanila o kula ninsalinim’ zaasa, ŋun mi ti gali li, tɔ! Di ŋmanila o galila ninsalinim’ zaasa. Yaha! Ti (Tinim’ Naawuni) tuumba kaba na ni kahigibu kahigibu, din nyaaŋa kabɛ puuni pam leei ban saɣinda tiŋgbani yaaŋa zuɣu.
*33. Achiika! Ninvuɣu shεba ban tuhiri Naawuni ni O tumo ka saɣindi tiŋgbani yaaŋa zuɣu sanyoo nyεla bɛ kum ba, bee ka bɛ kpahi ba yili, bee ka bɛŋmahi bɛ nuhi mini bɛ napona koŋkoba, bee ka bɛ kari ba yihi tiŋgbani shεli ni bɛ ni be. Yaha! Filiŋ be bɛ zuɣu Dunia puuni, ka Azaaba titali be bɛ zuɣu Zaadali.
*34. Naɣila ninvuɣu shεba ban niŋ tuba pɔi ka yi naan nyεŋ ba. Dinzuɣu baŋmi ya kadama Naawuni nyεla Chεmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa.
*35. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawunni yεlimaŋli! Zom ya Naawuni, ka bon ya so’ shεŋa din yɛn zaŋ ya miri O. Yaha! Tuhimi ya O soli zuɣu, achiika! Yi nyɛla ban yɛn tilgi (Zaadali).
*36. Achiika! Ninvuɣu shεba ban niŋ chεfuritali, di yi di nyɛla bɛ sula din be tiŋgbani yaaŋa zuɣu namgbaniyini, ka di tatabo di pahi di zuɣu,ka bɛ di yɛn zaŋ li n-yo bɛ maŋ’ zuɣu, ka di taɣi ba ka chɛ Zaadali daazaaba, bɛ naan ku deei li bɛ sani. Yaha! Azaabakpeeni be bɛ zuɣu.
*37. Ka bɛ bɔrini bɛ yi buɣum ni, bɛ mi pala ban yɛn yi di puuni, ka azaaba shɛli din bi ŋmaara be bɛ zuɣu.
*38. Yaha! Nayiɣidoo mini nayiɣipaɣa, (bɛ yi zu ka yi gbahi ba), yin ŋmahimi ya bɛ nuhi, dina n-nyɛ bɛ ni tum shεli sanyoo, ka di lahi nyɛ tibdarigibo din yi Naawuni sani na. Yaha! Naawuni nyɛla Nyεŋda, Yεmgoliŋgalana.
*39. Dinzuɣu, ŋun ti niŋ tuuba o zualinsi dibu nyaaŋa, ka tum tuunsuma, tɔ! Achiika! Naawuni ni deei bɛ tuuba. Achiika! Naawuni nyɛla Chεmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa.
*40. (Yaa nyini ŋun gbilsiri tibli)! Di nibɔŋɔ, a bi mi kadama achiika! Naawuni n-su sagbana mini tiŋgbani yiko, O dargirila O ni bɔri so tibli, ka chεri paŋdi Oni bɔri so. Yaha! Naawuni nyɛla Toora binshɛɣu kam zuɣu.
*41. Yaa nyini Naawuni tumo (Annabi Muhammadu)! Miri ka a chε ka ninvuɣu shεba ban zɔri kpεri chεfuritali puuni maa yεla niŋ a suhusaɣiŋgu, bɛ be ninvuɣu shεba ban yεli: Ti ti Naawuni yɛlimaŋli,” ni bɛ noya, amaa! Ka bɛ suhiri bi ti yεlimaŋli. Yahuudunim’ mi puuni ninvuɣu shεba beni nwumdi ʒiri, ka wumdi ninvuɣu shεba ban bi kana a sani yɛltɔɣa,ka bɛ naan lebgiri yεltɔɣa ka chɛri di zaashɛhi, ka naan yεra: “Bɛ yi tahi ya ŋɔ (fukumsi yaakaza) na, yin deemi ya li. Amaa! Bɛ yi bi tahi ya li na, tɔ! Yin zom ya li dabiɛm. dinzuɣu (Yaa nyini Annabi)! Ninvuɣu so Naawuni ni yu o ni birginsim, tɔ! Di kariya ka a tooi taɣio shɛli kachε Naawuni daazaaba. Bannim’ maa n-nyɛ Naawuni ni bi yu ni o paɣi neei bɛ suhiri. Filiŋ be bɛ zuɣu Dunia puuni. Yaha! Bɛ mali azaaba shɛli din galsi Zaadali.
*42. Bɛ (Yahuudunim’) nyɛla ban wumdi tiri ʒiri, ka zooi haraamu dibu. Dinzuɣu, (Yaa nyini Annabi)! Bɛ yi kana a sani, tɔ! Nyini niŋmi fukumsi bɛ sunsuuni, bee ka a yi bɛ yεlani. Ami yiyi bɛ yεlani, tɔ! Bɛ ku tooi niŋ a chuuta shεli. Yaha! A yi yɛn niŋ fukumsi, tɔ! Nyin niŋmi fukumsi bɛ sunsuuni ni aadalsi. Achiika! Naawuni bɔri ninvuɣu shεba ban niŋdi aadalsi.
*43. Yaha! (Yaa nyini Annabi)! Wula ka bɛ zaŋ a zali ni a niŋ fukumsi bɛ sunsuuni, ka Attaura (Old Testament) be bɛ sani, ka Naawuni fukumsi mi be di puuni, din nyaaŋa ka lebri birita, bannim’ maa pala ban ti Naawuni yɛlimaŋli.
*44. Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) n-siɣisi Attaura na, ka dolsigu ni neesim be di puuni, ka Annabinim’ ban zaŋ bɛ maŋ n-ti Naawuni zaŋdi li niŋdi fukumsi n-tiri Yahuudunima, ni bɛ baŋdiba mini bɛ daalifa kpamba, dama bɛ saɣisiba mi ni bɛ gu Naawuni litaafi, ka bɛ nyɛ ban diri di shɛhira. Dinzuɣu, miri ya ka yi zo ninsalinima, ka zo Ma (Naawuni).Yaha! Di zaŋ ya N (mani Naawuni) aayanima n-taɣi liɣiri biɛla. Yaha! Ŋun bi niŋ fukumsi ni Naawuni ni siɣisi shɛli, tɔ! Bannim’ maa n-nyɛ chɛfurinima.
*45. Ka Ti (Tinim’ Naawuni) zali li talahi bɛ zuɣu kadama nyɛvuli yihibu sanyoo nyɛla bɛ yihi nyɛvuli, ka nimbila fɔɣibu ʒe n-ti nimbila, nyee ni nyee, tibli ni tibli, nyini ni nyini, ka daŋtulli deebu mali niŋ labsi, amaa! Ŋun zaŋ li (niŋ labsi maa) n-zali sara zaani (ka chε mpaŋ o mabia), tɔ! Di leei kafaara n-zaŋ ti o. Yaha! Ŋun bɛ niŋ fukumsi ni Naawuni ni siɣisi shɛli na, tɔ! Bannim’ maa n-nyɛ zualindiriba.
*46. Yaha! Ka Ti (Tinim’ Naawuni) zaŋ Issa Mariam bia n-dolsi bɛ boba zuɣu, ka o nyɛŋun tiri yεlimaŋli ni Attaura din din daŋ na o tooni. Yaha! Ka Ti ti o Injiila, ka di puuni mali dolsigu mini neesim, ka lahi nyɛ din tiri yɛlimaŋli ni Attaura din daŋ na di tooni, ka lahi nyɛ dolsigu ni wa’azu n-zaŋ ti wuntizɔriba.
*47. Yaha! Di tu kamaata ni ninvuɣu shɛba bɛ ni ti Injiila (Bible) maa zaŋ Naawuni ni siɣisi shɛli niŋ fukumsi. Dinzuɣu, ŋun bi zaŋ Naawuni ni siɣisi shɛli n-niŋ fukumsi, tɔ! Bannim’ maa nnyɛ ninvuɣu shɛba ban kpee yi.
*48. (Yaa nyini Annabi)! Ka Ti siɣisi litaafi (Alkur’aani) na n-ti ti a ni yεlimaŋli, ka di nyɛ din tiri yεlimaŋli ni litaafi shεŋa din kana pɔi ni dina, ka lahi nyɛ shɛhira n-ti li. Dinzuɣu, (Yaa nyini Annabi)! Niŋmi fukumsi bɛ sunsuuni ni Naawuni ni siɣisi shɛli na, ka miri ka a doli bɛ suhuyurlim ka chɛ yεlimaŋ’ shεli din ka a na. Yi (daali’ummanim’ puuni) zaɣiyino kam Ti (Tinim’ Naawuni) zali yala zalikpana mini so’ shεli (o ni yɛn doli). Yaha! Naawuni yi di bɔra,O naannam yakayi nyɛ ali’umma yinsi (ka yi zaasa di doli adiini yini). Amaa! Domin O dahim ya zuɣu (ka O nam ya koŋkoba). Dinzuɣu, niŋmi ya yomyoma n-zaŋ chaŋ alheeri tuma shee. Naawuni sani n-nyɛ yi zaasa labbu shee, ka O yɛn ti tin ya lahibali ni yi ni daa niŋdi namgbankpeeni shɛli puuni maa.
*49. Yaha! (Yaa nyini Annabi)! Niŋmi fukumsi bɛ sunsuuni ni Naawuni ni siɣisi shɛli (Alkur’aan), ka miri ka a doli bɛ suhuyurlim. Yaha! Zom ba, domin bɛ ti ŋmalgi a ka chɛ Naawuni ni siɣisi shɛli na n-ti ti a maa pirigili, dinzuɣubɛ yi lԑbi biri, tɔ! Nyin baŋmi ni achiika! Naawuni bɔrimi ni O dargi bɛ tibli ni bɛ tuumbe shɛŋa. Achiika! Ninsalinim’ mi pam nyɛla ban kpeeri yira.
*50. Di ni bɔŋɔ, ʒilinsi saha la fukumsi ka bɛ (Larbunim’) bɔra? Ka ŋun fukumsi nleei lahi viεla n-gari Naawuni fukumsi n-zaŋ ti ninvuɣu shεba ban dihitabli?
*51. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Miri ya ka yi gbibi Yahuudunim’ mini Nashaaranim’ ka bɛ nyɛ yi simnima. Bɛ nyɛla ban sɔŋdi taba. Yaha! Ŋun ti kpiɣi ba simli, tɔ! Achiika! O be bɛ puuni. Achiika! Naawuni bi dolsiri ninvuɣu shɛba ban nyɛ zualindiriba.
*52. Dinzuɣu, (Yaa nyini Annabi)! A ni nya ka ninvuɣu shεba doro ni bebɛ suhiri ni maa naan niŋdi yomyoma mkpεri bɛ (chɛfurinim’) puuni, ka naan yεra: “Tinim’ zɔrimi ni yɛlibɛɣu ti nya ti,” tɔ! Naawuni nyɛla Ŋun yɛn tahi nasara na, bee ka yεltɔɣa shεli yi Osani na,ka bɛ leei ban yolitεm nibɛ ni sɔɣi shɛli bɛ suhiri ni maa.
*53. Ka ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli yɛnti yεli: “Di ni bɔŋɔ, ka bambɔŋɔnima n-daa nyɛ ban po Naawuni bɛ pɔri zaasa kadama bɛ bela yi puuni la? Bɛ tuma (laara) saɣimya, ka bɛ leei ninvuɣu shɛbaban kɔhi lu.
*54. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Yi puuni ŋun lԑbi biri ka chɛ o daadiini, tɔ! Naawuni ni zaŋ ninvuɣu shεba Oniyura,kabɛ gba yuri O na, ka bɛ nyɛla ban filindi bɛ maŋ’ n-tiri ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli ka nyɛ ban nyɛŋdi chεfurinima, ka bɛ tuhiri Naawuni soli zuɣu,ka bi zɔri galimelan’ so galime. Lala maa nyɛla Naawuni pini, ka O tiri li ni Oni bɔri so. Yaha! Naawuni nyɛla Ŋun yεlgira n-tiri O daba, Baŋda.
*55. Achiika! Naawuni mini O tumo n-nyɛ yi simnima, ni ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli, bɛ puhirila jiŋli, ka tiri zakka, ka nyɛla ban kurinda ntiri Naawuni.
*56. Yaha! Ŋun zaŋ Naawuni mini O tumo leei o simnima, ni ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli, tɔ! Achiika! Naawuni salo n-nyɛ ban yɛn nyɛŋ.
*57. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Di gbibi ya ninvuɣu shεba ban gbibi yi daadiini ni ansarsi mini dɛma kabɛ nyɛ yi simnima, ka nyɛla ban yi ninvuɣu shεba bɛ ni ti litaafi pɔi ni yinim’ maa puuni, n-ti pahi chεfurinima. Yaha! Zom ya Naawuni, yi yi shiri nyɛla ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli.
*58. Yaha! Yi (Muslinnim’) yi ti moli jiŋli,ka bɛ (chεfurinim’ maa) naan gbibi lika dinyɛ ansarsi mini dɛma, domin bɛ nyɛla ninvuɣu shεba ban bi niŋdi haŋkali.
*59. (Yaa nyini Annabi)! Yɛlima: “Yaa yinim’ ninvuɣu shεba bɛ ni ti litaafi! Dini bɔŋɔ, yi galindi ti mi domin ti ti Naawuni ni bɛ ni siɣisi shɛli na n-ti ti ti yɛlimaŋli zuɣu, n-ti pahi bɛ ni siɣisi shɛli na pɔi ni dina (Alkur’aani), Yaha! Yi pam nyεla ban shiri kpeeri yira.
*60. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Di nibɔŋɔ, n-tim ya lahibali ni din sanyoo be n-gari lala Naawuni sani? Ninvuɣu so Naawuni ni narim ka je suli niŋ o, ka zaŋ bɛ puuni shεba leei jεŋsi mini kuruchunima, ka o lahi jɛm buɣuli. Tɔ! Bannim’ maa n-nyɛ ban zaashee ti yɛn nyɛ zaɣibɛɣu, ka nyɛ ban bɔrgi ka chɛ sochibga.
*61. Yaha! Bɛ yi kan ya na, ka bɛ yεli: “Ti ti Naawuni yεlimaŋli.” Yaha! Achiika! Bɛ kpe mi (Muslinsi daadiini) na ni chεfuritali, bɛ mi lahi zaŋ li yi. Dinzuɣu, Naawuni mi bɛ ni sɔɣiri shɛli maa.
*62. Yaha! A ni nya ka bɛ puuni pam niŋdi yomyoma n-kpεri Naawuni taali puuni ni zualinsi, ka diri Naawuni ni mɔŋ shεli dibu. Achiika! Bɛ tuuntumsa maa nyɛla din be.
*63. Bozuɣu ka bɛ daalifanim’ mini bɛ baŋdiba bi mɔŋ ba kachɛ yɛltɔɣa shɛŋa din nyɛ Naawuni taali kpεbu ni, ni bɛ ni diri Naawuni ni mɔŋ shεli dibu maa. Achiika! Bɛ tuuntumsa maa nyɛla din be.
*64. Ka Yahuudunim’ yεli: “Naawuni nuu nyɛla din kpεma.” Tɔ!Bɛ ni chε ka bɛ nuhi niŋ kpεŋ (ka fara wum ba), ka bɛ lahi narim ba domin bɛ ni yεli shɛli maa zuɣu. Chɛli gba! O (Naawuni) nuhi nyɛla din teera, ka O dihiri O ni bɔri shεm. (Yaa nyini Annabi)! Achiika! Bɛ ni siɣisi shεli (Alkur’aani) n-ti a na maa pahirila bɛ pam zualinsi ni chɛfuritali. Ka Ti (Tinim’ Naawuni) zaŋ jɛlinsi mini putɔɣu m-bahi bɛ sunsuuni hali ni Zaadali. Saha shεli kam kabɛ yi ti pɔbsi buɣum domin tobu (bɛ tuhi Annabi Muhammadu), ka Naawuni kpihi li. Yaha! Ka bɛ chani tiŋgbani yaaŋa zuɣu ka di nyɛla saɣiŋgu zuɣu. Naawuni mi jeban saɣinda.
*65. Yaha! Di yi di nyɛla ninvuɣu shεba bɛ ni ti litaafi maa tila (Annabi Muhammadu) yεlimaŋli, ka zo Naawuni, tɔ! Ti (Tinim’ Naawuni) naan nyɛhi bɛ taya. Yaha! Achiika! Ti naan zaŋ ba kpεhi Alizanda yili shεŋa din mali yolsigu la puuni.
*66. Yaha! Bɛ yi di zani n-tuhi Attaura ni Injiila (Gospel mini Old Testament) n-ti pahi bɛ ni siɣisi shɛli (Alkur’aani) bɛ sani na, ka di nyɛ din yi bɛ Duuma (Naawuni) sani, tɔ!Bɛ naan di bɛ zuɣusaa mini bɛ napɔna gbinni. Bɛ (Yahuudunim’ mini Nashaaranim’) puuni shεba beni n-dolsi. Ka bɛ puuni pam mi tuuntumsa nyɛ din be.
*67. Yaa nyini Naawuni tumo (Annabi Muhammadu)! Tim bɛ ni siɣisi shɛli na n-ti ti a a Duuma (Naawuni) sani maa tuuntali. A mi yi bi niŋ lala, tɔ! A bi ti a tuuntali. Naawuni n-nyɛŊun yɛngu a ka chɛ ninsalinima. Achiika! Naawuni bi dolsiri ninvuɣu shεba ban nyɛ gutulunima.
*68. (Yaa nyini Annabi Muhammadu)! Yεlima: “Yaa yinim’ ninvuɣu shεba bɛ ni ti litaafi (Yahuudu mini Nashaaranima)! Yi ka shɛli noli ni naɣila yi zaŋ din be Attaura mini Injiila puuni n-tum tuma, n-ti pahi bɛ ni siɣisi shɛli (Alkur’aani) n-tin ya na yi Duuma sani. Achiika! Bɛ ni siɣisi shɛli n-ti a na a Duuma sani maa pahirila bɛ (chɛfurinim’) puuni pam zualinsi mini chεfuritali. Dinzuɣu, di niŋ suhusaɣiŋgu ni ninvuɣu shεba ban nyɛ chεfurinima.
*69. Achiika! Ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli (Muslinnima), ni Yahuudunima, ni ninvuɣu shεba ban jεmdi saŋmarsi, n-ti pahi Nashaaranima, ŋun ti Naawuni yεlimaŋli, ka ti Zaadali yεlimaŋli, ka lahi tum din vɛla, tɔ!Bɛ ti ka dabiεm shεli, bɛ mi ka suhusaɣiŋgu ni (Zaadali).
*70. Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) daa gbaai alikauli ni Israaila bihi, ka tim tuumba na bɛ sani, saha shεli kam ka tuun’ so ti kaba na ni bɛ suhiri ni je shɛli, bɛ labsiri o la ʒirilana, ka kuri bɛ (tuumba maa) shεba.
*71. Ka bɛ tɛhi ni fitin’ shεli ku nya ba, dinzuɣu ka bɛ leei zoomba, ni tikpiranima, din nyaaŋa ka Naawuni deei bɛ tuuba maa. Din nyaaŋa, ka bɛ pam niŋ zoontali ni tikpirlim. Yaha! Naawuni nyɛla Ŋun nyari bɛ tuuntumsa.
*72. Achiika! Ninvuɣu shεba banyεli: “Naawuni n-nyɛ Masiihu (Issa) Mariam bia,” tɔ! Achiika! Bɛ niŋ chrfuritali. Yaha! Masiihu (Annabi Issa) daa yεli ya: “Yaa yinim’ Israaila bihi! Jɛmmi ya Naawuni, Ŋuna n-nyɛ n Duuma ni yi gba Duuma. Achiika! Ŋun ti laɣim Naawuni ni shɛli jεm, tɔ! Achiika! Naawuni mɔŋ o Alizanda. Yaha! O labbu shee n-nyɛʒahannama buɣum. Zualindiriba mi ti ka sɔŋdiba (Zaadali).”
*73. Achiika! Ninvuɣu shεba ban yεli: “Achiika! Naawuni nyɛla duumanim’ ata puuni yino,” tɔ!Bɛ niŋ chɛfuritali.” Duuma so kani m-pahila Duuma yino, dinzuɣubɛ (Nashaaranim’) yi bi chɛ bɛ ni yεri shɛli maa, tɔ! Azaabakpeeni ni shihi ban niŋ gutulunsi bɛ puuni maa.
*74. Di ni bɔŋɔ,bɛ ku niŋ tuuba n-labi Naawuni sani ka bo O chɛmpaŋ? Naawuni mi nyɛla Chɛmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa.
*75. Masiihu Mariam bia (Annabi Issa) pa so naɣila Naawuni tumo, ka tuumba kana pɔi ni ŋuna, ka o ma (Mariam) daa nyɛŋun ti Naawuni yεlimaŋli, bɛ niriba ayi maa daa diri la bindirigu (kamani ninsala kam ni diri shɛm). (Yaa nyini Annabi)! Nyam Ti (Tinim’ Naawuni) ni kahigiri ba dalirinim’ shɛm, ka nya bɛ ni ŋmalgiri ba (ka chɛri yɛlimaŋli wumbu shεm).
*76. (Yaa niyini Annabi)! Yεlima: “Di ni bɔŋɔ, yi jεmdila din pa Naawuni ka mi ku tooi niŋ ya chuuta bee anfaani shεli? Yaha! Naawuni nyɛla Wumda, Baŋda.
*77. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Yaa yinim’ ninvuɣu shεba bɛ ni ti litaafi (Yahuudu mini Nashaaranima)! Di kpahi ya yεɣi tariga yi daadiini puuni ka di pa ni yεlimaŋli, yi mi miri ya ka yi doli ninvuɣu shεba ban daa pun bɔrgi maa suhuyurlim. Bɛ mi birgi niriba pam, ka bɛ birgi ka chɛ sochibga.
*78. Bɛ daa narim ninvuɣu shεba ban niŋ chεfuritali Israaila bihi puuni Annabi Dawuda zilli zuɣu, n-ti pahi Annabi Issa Mariam bia (zinli zuɣu), di daliri nyɛla bɛ daa kpela Naawuni taali puuni, ka daa kpahiri yεɣiri tariga.
*79. Bɛ daa nyɛla ban bi mɔŋdi taba Naawuni ni je shɛli bɛ tuuntumsa puuni. Achiika! Bɛ tuuntumsa daa nyɛla din be.
*80. Ani nya ka bɛ (Yahuudunim’) puuni pam laɣiri ban niŋ chɛfuritali maa zɔri. Achiika! Bɛ ni daŋ tum tuun’ shεŋa zali bɛ maŋ maa nyɛla din be. Tɔ! Naawuni sujee be bɛ zuɣu, ka bɛ nyɛla ban yɛn ti kpalim azaaba puuni (Zaadali).
*81. Yaha! Bɛ (Yahuudunim’ maa) yi di ti Naawuni yεlimaŋli, ka lahi ti Annabi (Muhammadu) yεlimaŋli, n-ti pahi bɛ ni siɣisi shɛli (Alkur’aani) n-ti o na, tɔ!Bɛ naan ku zaŋ ba (chɛfurinim’ maa) leei bɛ simnima. Amaa! Bɛ puuni pam nyɛla ban chε Naawuni soli.
*82. Achiika! (Yaa nyini Annabi)! A ni nya kadama ninvuɣu shεba ban dimli ni Muslinnim’ kpɛm n-nyɛ Yahuudunima (Jews), n-ti pahi ban laɣim Naawuni ni shɛli jεmda. A ni lahi nya ka ban yurlim miri na ni Muslinnima n-nyɛ ban yɛli: Achiika! Tinim’ nyɛla Nashaaranima (dolodolonima).” Domin limamanima (pastanima) bela bɛ puuni, n-ti pahi faaranima. Achiika! Bɛ mi bi tibgiri bɛ maŋa.
*83. Yaha! Bɛ yi ti wum bɛ ni siɣisi shɛli (Alkur’aani) na n-ti ti Naawuni tumo (Annabi Muhammadu), a ni nya ka bɛ nina zɔri ni nintam, domin yεlimaŋ’ shɛli bɛ ni kuli baŋ. Kabɛ naan yεra: “Yaa ti Duuma! Ti ti yεlimaŋli, dinzuɣu, sabmi ti m-pahi shɛhiradiriba puuni.
*84. “Yaha! Bozuɣu ka ti ku ti Naawuni yεlimaŋli, ni din ka ti na ni yεlimaŋli ŋɔ maa (Alkur’aani). Dinzuɣu,ti niŋdi kore ni ti Duuma (Naawuni) zaŋ ti m-kpεhi ninvuɣusuma puuni.”
*85. Ka Naawuni yo ba samli ni Alizanda yili shεŋa kulibɔna ni ti yɛn zɔri gindi di gbinni la, domin bɛ ni yɛli shɛli maa zuɣu, ka bɛ yɛn ti kpalim di puuni kuli mali wɔra. Yaha! Dina n-nyɛ tuunvɛlanim’ sanyoo.
*86. Yaha! Ninvuɣu shεba ban niŋ chεfuritali, ka labsi Ti (Tinim’ Naawuni) aayanim’ ʒiri, tɔ! Bana n-nyɛʒehiimi buɣum bihi.
*87. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Di mɔŋ ya yi maŋ bindirisuŋ shεŋa Naawuni ni niŋ ya di halalsi. Amaa! Di kpahi ya yεɣi tariga. Achiika! Naawuni bi bɔri ninvuɣu shεba ban kpahiri yεɣira.
*88. Yaha! Dim ya Naawuni ni largi ya shɛli puuni ka di nyɛ halalsi ka viɛla. Yaha! Zom ya Naawuni so yi ni tiri yεlimaŋli maa.
*89. Naawuni bi gbaari ya ni taali n-zaŋ chaŋ yi ni bi yurikapo pɔri shεŋa, amaa! O ni gbaai ya taali ni yi ni niŋ shɛli niya ka po. Dinzuɣu, di kafaara nyɛla nandamba pia, ka di saɣisi yi ni mali shɛli dihiri yi maligu. Bee bɛ solibu, bee ka yi chɛ dabpaɣa. Amaa! Ŋun bi tooi nya, tɔ! Ŋun lom noli dabsa ata. Dina n-nyɛ yi pɔri kafaara, di yi ti niŋ ka yi po pɔri. Yaha! Gum ya yi pɔri. Tɔ! Lala ka Naawuni kahigiri ya O daalaamanima, domin achiika! Yi leei ban yɛn paɣi.
*90. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Achiika! Dam mini chacha, ni buɣa mini baɣabihi nyɛla tabzahi (daɣiri) din yi shintaŋ tuma ni na, dinzuɣu niŋmi ya li katiŋa, domin achiika! Yi nyɛlaban yɛn nyɛ tarli.
*91. Achiika! Shintaŋ bɔrimi ni o zaŋ dimli mini sujee niŋ yi sunsuuni n-zaŋ chaŋ dam nyubu mini chacha polo, ka taɣiri ya ni yi di teei Naawuni yɛla, ni jiŋli puhibu. Di ni bɔŋɔ, yi nyɛla ban yɛn chε?
*92. Yaha! Doli ya Naawuni, ka doli O tumo (Annabi Muhammadu), ka niŋ ya siɣa. Amaa! Yi yi lԑbi biri, tɔ! Yin baŋmi ya ni achiika! Talahi shɛli din ʒi Ti tumo zuɣu nyɛla o ti tuuntali polo ni.
*93. Taali ka ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli ka tum tuunviεla n-zaŋ chaŋ bɛ ni pun daŋ di bindir’ shεŋa, dindee yi niŋ ka bɛ zo Naawuni, ka ti o yεlimaŋli, ka tum tuunsuma, din nyaaŋa ka bɛ lahi zo Naawuni, ka ti O yεlimaŋli. Din nyaaŋa Ka bɛ zo Naawuni, ka viɛlgi tuma. Yaha! Naawuni bɔrila ninvuɣu shεba ban vɛlgiri bɛ tuma.
*94. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Achiika! Naawuni nyɛla Ŋun yɛn dahim ya ni binshɛɣupεli gobu ni, ka di nyɛla yi naan tooi zaŋ yi nuhi gbaai ba, bee ka yi zaŋ kpana n-labi ku ba (ka Naawuni mɔŋ ya di zaasa), domin O (Naawuni) baŋŋun zɔri O ni ashilo ni. Dinzuɣu, ŋun ti kpahi yεɣi di zuɣu, tɔ! Azaabakpeeni be o zuɣu (Zaadali).
*95. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Di kuri ya binnyεma, ka nyɛla ban be yi Ihraami (Ban niŋ Haʒi bee Umra niyya) puuni, dinzuɣu, (Alahiʒi so) ŋun tiniŋ nakpaɣandi ka ku binnyεŋ (Haʒi puuni) tɔ! O sanyoo nyɛla o kɔrgi biŋkobgu o tatabo, ka di zani o ni ku shɛli maa zaa ni, ka yi puuni niriba ayi ban mali aadalsi niŋ di fukumsi, ka di nyɛla sara din paai Ka’aba gbini, bee (yi yi ka di yiko), tɔ! Di kafaara nyɛla yi dihi naandamba pia, bee din yɛn tooi saɣisi lala n-nyɛ yi lo noli, domin o (Alihaʒi maa) lam o ni tum tuun’ shɛli maa biɛrim. Amaa! Naawuni chε m-paŋ ya din pun gari. Yaha! Ŋun ti labi na n-ti lahi tum lala, ka Naawuni dargi o tibli. Yaha! Naawuni nyɛla Nyɛŋda, Tibdargibo Naa.
*96. Bɛ niŋ ya halalsi ni yi kum kom ni binnyεma, n-ti pahi di puuni bindirigu, ka di nyɛla nyɛɣisim n-tin ya, ka lahi nyɛ guzuli n-ti ban chani soli. Amaa! Bɛ mɔŋ ya tiŋgbani ni binnyεma kubu, di yi niŋ ka yi na be yi Ihraami puuni. Yaha! Zom ya Naawuni so bɛ ni yɛn ti laɣim ya O sani maa (Zaadali).
*97. Naawuni zalila Ka’aba ka di nyɛ darza yili, ka di nyɛ din zaandi yɛla dede n-ti ninsalinima, (ka lahi zali) goli shɛli bɛ ni mɔŋ tobu tuhibu di puuni, ni bɛ ni kɔrgi biŋkɔb’ so ni bɛ zaŋ ti Naawuni duu (Ka’aba), ni biŋkɔb’ so bɛ ni niŋ alaama o niŋgoli ni, domin yi baŋ ni achiika! Naawuni nyɛla Ŋun mi binshɛɣu din be sagbana ni, ni din be tiŋgbani ni, ka lali baŋ ni achiika! Naawuni nyɛla Ŋun mi binshɛɣu kam.
*98. Baŋmi ya ni Achiika! Naawuni nyɛla azaabakpeeni lana. Yaha! Naawuni nyɛla Chεmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa.
*99. Talahi shεli bi ʒi (Naawuni) tumo (Annabi Muhammadu) zuɣu ni mpahila o pali o tuuntali. Yaha! Naawuni mi binshɛɣu yi ni yihiri polo ni, ni yi ni sɔɣiri shɛli.
*100. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Din be mini din vɛla ku niŋ yim, hali di yi niŋ ka din be maa zoosim niŋ a nyɛɣisim. Dinzuɣu yaa yinim’ haŋkayanima! Zom ya Naawuni, achiika! Yi nyɛla ban yɛn nyɛ tarli.
*101. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Nawwuni yεlimaŋli: “Di bɔhiri ya (Annabi) binyεr’ shaŋayɛla, domin bɛ yi kahigi ya li, di ni saɣim yi suhiri. Yaha! Yi yi ti bɔhi li saha shεli bɛ ni siɣisiri Alkur’aani (wahayi) na, tɔ! Bɛ ni kahigi ya li. Naawuni chε m-paŋ ya din pun gari maa. Yaha! Naawuni nyɛla Chεmpaŋlana, Suɣulolana titali.
*102. Achiika! Ninvuɣu shεba ban daa kana pɔi ni yinim’ daa bɔhi lala bɔhisi ka leei chεfurinima.
*103. Naawuni bi zali (biŋkɔb’so kao yuli nyɛ) bahiira, ni saa’iba, ni wasiila, n-ti pahi haam. Amaa! Ninvuɣu shɛba ban niŋ chεfuritali maa n-nyɛ ban ŋmari ʒiri m-pari Naawuni, ka bɛ pam mi bi niŋdi haŋkali.
*104. Yaha! Bɛ yi ti yεli ba: “Kam ya na Naawuni mini O tumo ni siɣisi shɛli (Alkur’aani) na sani, ka bɛ yεli: “Ti ni paai ti banim’ adiini shεli ni maa saɣi ti.” Di ni bɔŋɔ, hali di yi niŋ ka bɛ banim’ maa daa ʒi shεli, ka mi daa pala ban dolsi? ”
*105. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Chɛli yaka yi maŋ’ yɛla saɣiya, dindee yi niŋ ka yinim’ dolsi, tɔ! Ŋun bɔrgi ku tooi niŋ ya chuuta, yi zaasa namgbaniyini labbu shee nyɛla Naawuni sani, ka O yɛn ti tin ya yi tuuntumsa lahibali.
*106. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Kum yi ti paai yi ni so ka o yɛn chɛ dahinshɛli yɛltɔɣa, tɔ! Yin chɛli ya ka yi (Muslinnim’) puuni niriba ayi ban mali yɛlimaŋli di di shɛhira, bee ka niriba ayi shεba dabam di di shɛhira, dindee yi ti niŋ ka yi be gɔrim ni ka kpibu libgi ya, di yi niŋ ka yi zilsi ba, yin taɣi ba zali ka bɛ po Naawuni jiŋli puhi naai (ka yɛli): “Pa Dunia kore zuɣuka ti yɛn di shɛhira ŋɔ maa,” Hali di yi nyɛla bɛ dɔɣiri n-nyɛ o. (ka bɛ lahi yεli): “Ti ku sɔɣi Naawuni shɛhira, (domin ti yi niŋ lala maa), tɔ! Achiika! Ti be ban kpe Naawuni taali ni.”
*107. Amaa! Bɛ yi ti baŋ kadama bɛ shɛhiradiriba ayi maa kpela Naawuni taali ni (bɛ pɔri nyaaŋa), tɔ! Yin chε ka niriba ayi falidiriba maa puuni ban nyɛ dɔɣiriba zani bɛ zaani po Naawumi (ka yεli): “Achiika! Ti shɛhira n-nyɛ yεlimaŋli n-gari niriba ayi maa shɛhira, ti mi bi kpahi yɛɣi, (ti yi shiri niŋ lala), tɔ! Achiika! Ti pahi zualindiriba ni.
*108. Dina n-nyɛ din be yoma, ka ni tooi tahi shɛhira yεlimaŋli maa ni nyɛ shεli na, bee ka bɛ (shɛhiradiriba ayi maa) zo dabiεm ni shεba gba pɔri tidaaibɛ pɔri luhi. Dinzuɣu zom ya Naawuni, ka wum ya (yɛlimaŋli). Yaha! Naawuni bi dolsiri ninvuɣu shεba ban kpeeri yira.
*109. Dabsi’ shεli Naawuni ni yɛn ti laɣim tuumba, ka yεli: “Bimbo ka yi (nyaandoliba) daa saɣi n-tin ya? Ka bɛ yεli: “Ti ka baŋsim shεli. Achiika! Nyini n-nyɛŊun mi din sɔɣi.”
*110. (Yaa nyini Annabi) Teemi Saha shεli Naawuni ni daa yεli: “Yaa nyini Issa Mariam bia! Teemi N yolsigu shɛli N-ni daa yolisi a, ni a ma (Mariam), saha shεli N-ni daa kpaŋsi a ni Malaaika Ziblila, ka a tɔɣisiri ninsalinim’ yɛltɔɣaa zuɣukuɣura mini a ninsarintali puuni, ka lahi teei N-ni daa baŋsi a sabbu mini yεmgoliŋga, n-ti pahi Attaura mini Injiila (Old Testament mini Gospel). Yaha! Ka teei a ni daa zaŋdi taŋkpaɣu n-namdi noombila ŋmali ni N (Mani Naawuni) yɛdda ni, ka pobsi o (noombila maa) puuni, ka o shiri leei noombila ni N yεdda. Yaha! Ka a tibri bɛ ni dɔɣiso ka o nyɛ zoma, ni yumahalana ni N (Mani Naawuni) yεdda. Yaha! Teemi saha shεli a ni daa neeri kpiimba ni N (Mani Naawuni) yɛda.Yaha! Teemi saha shεli N-ni daa gbaai Israaila bihi ka chɛ a saha shεli a ni daa ti kaba na ni alaamanim’ polo ni, ka bɛ puuni ban niŋ chεfuritali yεli: “Ŋɔ maa pa shɛli mpahila sihira n-nyɛ li polo ni.”
*111. Yaha! Teemi saha shεli N (Mani Naawuni) ni daa tim wahayi n-zaŋ kana Hawaariyiinanim’ sani, (ka yεli): “Tim ya ma yεlimaŋli, ka ti N tumo (Annabi Issa) yεlimaŋli.” Ka bɛ yεli: “Tinim’ ti yεlimaŋli, dinzuɣu dim shɛhira kadama ti nyεla Muslinnima (ban zaŋ bɛ maŋ’ zaa ti Naawuni).
*112. (Teemi) saha shεli Hawaariyiinanim’ ni daa yεli: “Yaa nyini Issa Mariam bia! Di ni bɔŋɔ, a Duuma (Naawuni) ni tooi siɣisi ti bindirigu teebuli na zuɣusaa? Ŋun yεli: “Zom ya Naawuni, yi yi nyɛla ninvuɣu shɛba ban ti Nawuni yεlimaŋli.”
*113. Ka bɛ yεli: “Ti bɔrimi ni ti di di (teebuli maa) puuni, ka ti suhuri doni, ka baŋ nia yεliti yεlimaŋli, ka leei ban diri di shɛhira.”
*114. Ka Annabi Issa Mariam bia yεli: “Yaa ti Duuma Naawuni! Siɣisim ti bindirigu teebuli na zuɣusaa, ka di leei suhupεlli dabsili n-ti ti pilgunim’ mini ti bahigunima, ka lahi nyɛ alaama shεli din yi A sani na. Dinzuɣu, largim ti, domin nyini n-nyɛŊun gari ŋun kam tiri larginsim.
*115. Ka Naawuni yεli: “Achiika! N-nyɛ la Ŋun yɛn siɣisi li n-tin ya na. Amaa! Di nyaaŋa, ŋun tiniŋ gutulunsi yi puuni, tɔ! Achiika! N nyɛla Ŋun yɛn niŋ o azaaba shεli N-ni na ʒin zaŋ li niŋ so binnamda puuni.”
*116. Yaha! Teemi saha shεli Naawuni ni yɛn ti yεli Annabi Issa Mariam bia: “Dini bɔŋɔ, nyini n-yεli ninsalinima: “Gbibi ya ma (Annabi Issa), n-ti pahi m ma (Mariam), ka ti leei duumanima ayi ka pa ni Naawuni?” Ka o (Annabi Issa) yεli: A nam simsiya. Di bi tu kamaata ni n-yεli binshɛɣu n-ni ka di yɛlimaŋ’ shɛli, n-yi daa yεli li, tɔ! Achiika! A (Naawuni) mi li. A mi din be n suhu ni, amaa! Mani ʒi din be A sani. Achiika! A nyɛla Ŋun mi din sɔɣi.
*117. M (Mani Issa) bi yεli ba shɛli mpahila A ni puhi ma ni shεli, (ka yɛla ba): “Jεmmi ya Naawuni, n Duuma ni yi gba Duuma. Yaha! N daa nyɛla ŋun diri ba shɛhira saha shεli n-ni daa be bɛ puuni. Amaa! Saha shεli Ani daa kpiɣi ma (ka chɛ ba), nyini n-daa nyɛŊun nyari bɛ tuuntumsa. Yaha! Nyini n-nyɛ Shɛhiradira binshɛɣu kam zuɣu.”
*118. (Yaa n Duuma Naawuni)! “A yi darigi bɛ tibli, tɔ! Achiika! Bɛ nyɛla A daba, A mi yi lahi chε m-paŋ ba, tɔ! Achiika! A nyɛla Nyɛŋda, Yεmgoliŋgalana.”
*119. Ka Naawuni yεli: “Zuŋɔ n-nyɛ dabsili shεli yεlimaŋlinim’ yεlimaŋli ni niŋdi ba anfaani. Bɛ mali Alizanda yili shεŋa kulibɔna ni zɔri di gbinni, ka bɛ nyɛlaban yɛn kpalim di puuni kuli mali wɔra. Naawuni niŋ ba yεda, ka ban gba niŋ Oyεda. Dina n-nyɛ tarli din galsi.
*120. Naawuni n-su din be sagbana mini tiŋgbani ni yiko, ni binshɛɣu kam din be di sunsuuni. Yaha! O (Naawuni) nyɛla Toora binshɛɣu kam zuɣu.
==Kundivihira==
<references/>
{{Alikuraan}}
[[Pubu:Alikuraan]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
leom8jd5wygcjrapnrm71otldqlvl7v
Binsaa
0
8975
41354
32369
2022-07-24T22:46:21Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Binsaa''' (''diarrhea'')<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref>
Binsaa nyɛla di yi ti niŋ ka [[Ninsala Suurili|ninsal']] bindi nyɛ kom kom. Niri yi ti damdiri banjira zaɣi komkom buta zuɣu dabisi yini bee n-gari, di wuhirimi ni binsaa n-gbaagi o maa. Bee di yi ti niŋ ka o kuli damdiri pari taba ka di pa o ni yi pun damdiri shɛm dabisili pulini. Daɣiri mini binnɛma n-tooi tahiri binsaa na, di yi niŋ ka daɣiri mini binnɛma kpe ninsali puli ni bee o binnyɔri ni, di ni ti dilana maa binsaa. Din tooi che ka binsaa yeligiri n-nyɛ di yi niŋ ka daɣiri kpe bindirigu ni, bee ko' nyurim ni. Sabita kalinsi ʒilɛli ni gba too tahiri binsaa na. Binsaa ni tooi yuui ninsali ningbuna ni dabisi gbaliŋ ka ni tooi che ka ninsali ningbuna koŋ di yɛlibɔra ka o kɔɣisi yi fini zaa<ref>{{Cite web|title=Diarrhoea, Diarrhoeal diseases, diarrhea, acute watery diarrhoea|url=https://www.who.int/westernpacific/health-topics/diarrhoea|access-date=2021-11-16|website=www.who.int|language=en}}</ref>.
==Kundivihira==
<references/>
[[Pubu:WikiProject Medicine]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
{{stub}}
lf9egmsorkz378rd5nket94nna0yavg
Benin
0
10165
41329
32990
2022-07-24T21:30:17Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Benin''' nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa tinsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
nkoksl7cdd9w1elf32b58d9876u4w90
Bimbilla
0
10363
41342
38016
2022-07-24T22:06:10Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Bimbila''' nyɛla tiŋa din be Tudu polo. Dini n-nyɛ Nanumba tiŋ' zuɣu. Bimbilla ka [[Nanumba]] naa ʒiya (Bimbilla Naa). Naa [[Ŋmantambo]] m-pili [[Nanuŋ]] nam dibu.<ref>{{Cite web|title=About: Bimbilla|url=https://dbpedia.org/page/Bimbilla|access-date=2021-11-14|website=dbpedia.org}}</ref>
== Tiŋgbani ==
== Yaɣili ==
== Tiŋgbani Yaɣili ==
== Zuliya ==
== Ninvuɣ' belim kalli ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
{{Nanumba South District Tinsi}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
4qm39plrwvolgs1n9yxal2uj7jzxit6
Boaram chuɣu
0
10565
41358
39107
2022-07-24T22:56:42Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
'''boaram chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli talensi nanima mini by niriba ban bɛ Bongo Ghana Upper East Yaɣili nim ni puhiri shɛli.
== Dini pilishɛm ==
== Di Anfaani ==
== Kunduvihira ==
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya z]]
coseq171wz5c0qvuetz42rggwx0iyko
Bindirigu
0
10631
41347
39075
2022-07-24T22:38:50Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
{{Databox}}
'''Bindirigu''' nyɛla binshɛli ti ni dira bee n-nyuri li ka di tiriti alaafee (Health)<ref>{{Cite web|title=Definition of food {{!}} Dictionary.com|url=https://www.dictionary.com/browse/food|access-date=2021-10-28|website=www.dictionary.com|language=en}}</ref>. Bindirigu zooya ka di nyɛla tihi ni mɔri, binkobiri, binwɔla,bin nema bee gala ka bin namda dira ka di tiri be ningbuna ni yaa, kpam,kom, ʒim, ni din pahi pahi. Salim zooya ka bɛ diri binʒi pam be ʒilɛli ni. Ninsalinima ni binkobiri zaa malila bin diri bindirigu ni biɛhi shɛli,tɔ amaa bindirigu ŋɔ nyɛla din kperi bi noli ni ka naan sirigi puli ni n ti wurim wurim n soŋsi zoosim ,gu ka taɣi dɔriti, alaafee (Health) kpaŋsibu ni din pahi.
Tɔhigu, binkob yɔligu, pukparilim ni kpatoointali n-nyɛ yɛli kpema din chɛ ka salinima tooi biɛ biɛhigu puuni ka dihiri be maŋsi<ref>{{Cite web|title=food {{!}} Definition & Nutrition {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/topic/food|access-date=2022-02-16|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Bindirigu nyɛla din ʒiri kaya ni taada pam ninsalinima ʒilɛli ni ka leegi ka di mirisiri bɛ tooin tibɔ dunia ŋɔ.
== Bindira Duɣibu Balibu<ref>{{Cite web|title=Cooking Vocabulary|url=https://www.englishclub.com/vocabulary/food-cooking.htm|access-date=2021-10-28|website=www.englishclub.com|language=en}}</ref> ==
# '''Chimbu:''' Chimbu nyɛla bindirigu duɣibu soya puuni shɛli daadama ni mali n-duɣiri bindira. Di duɣirimi ka di nyɛla be yen zaŋ la bindirigu maa niŋ kpa tulli ni<ref>{{Cite web|date=2020-04-14|title=Tips and tricks for frying food at home|url=https://www.thedailymeal.com/cook/how-to-fry-food-at-home-tips|access-date=2022-02-15|website=The Daily Meal|language=en}}</ref>. Bindiri shɛŋa din chimdi n-nyɛ; nyuli, Bɔraadi, Nimdi, Shinkaafa, gala ni din pahi.
#
# '''Waabu :''' Bindir' shɛŋa bɛ ni waari n-nyɛ; Nimdi, Gala, shinkaafa, tuya ni din pahi.
#
#'''Shabu :''' Bindir' shɛŋa beni duɣira ka di nyɛla bɛ shari li mi n-nyɛ bindira kamani; nimdi, boroboro, Sima, kariwana, nyuli ni din pahi pahi.
#'''Ŋɔbu:''' Bindir' shɛŋa beni duɣira ka di nyɛla be ŋɔrilimi n-nyɛ bindira kamani; nimdi.
#'''Nyɛligibu:''' Di nyeligiri kpam ka zaŋdili n diri bindir shɛŋa kamani; shinkaafa,dakunu, waache ni dim pahi.
#'''Monibu:''' Tuo zaafi bee saɣim, bonku, dakunu ni kaafa ni shinkahi kpula ka di duɣira ka di nyɛla di mondilimi '''.'''
== Bindira Balibu ==
Bindira balibu nyɛla ʒii buyo pɔin, ŋan nim n-nyɛ;
# Ʒɛvarivari
# Binwola
# Nimdi
# Bihim
# Gala<ref>{{Cite web|last=no_name12|date=2019-08-29|title=Types of Food – Do You Know All The Various Food Categories?|url=https://leafyplace.com/types-of-food/|access-date=2022-02-15|website=Leafy Place|language=en-US}}</ref>
# Kariwana ni shinkahiti
# Tuya ,salim tuya ni sima
#
#
== Bindira Daa Anfaani ==
# Di tiri ti alaafee
# Di pahiri ti yaa
# Di pahiri ti niŋgbuna kom
#Di tiriti ningbuna ʒim
#Di zoori ti ningbuna kobituɣa
== Kundivihira ==
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
9u1tucdgb9vujly8hh6forhd0dp50qd
Binchɛratanga
0
10732
41344
39072
2022-07-24T22:07:52Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Binchɛratanga''' nyɛla tiŋ' shɛli din be [[Nanuŋ]]. Di bela [[Naya]] mini Bimbilla<ref>{{Cite web|title=Bimbilla - Google Search|url=https://www.google.com/search?q=Bimbilla&oq=Bimbilla&aqs=chrome.69i57j0l3.10525j0j7&client=ms-android-samsung-gj-rev1&sourceid=chrome-mobile&ie=UTF-8|access-date=2021-11-13|website=www.google.com}}</ref> pal' daa zuɣu. Niriba ban be tiŋa ŋɔ ni zoola pukparigu mini daabiligu. [[Dabba]] m-be pukparigu maa puuni ka paɣaba mi be daabiligu ni.
== Kundivihira ==
{{Nanumba North District Tinsi}}
[[Pubu:Nanumba South District]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
elswamhm0ccwmftnml3wk5zdbeew34i
Bihim
0
10748
41332
39066
2022-07-24T21:50:51Z
Din-nani1
39
Find and replace issues, replaced: nyela → nyɛla (2) using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Bihim''' nyɛla bindir'kom din maali [[alaafee]] pam kadi yirina binynama biɛha ni<ref>{{Cite web|date=2018-03-18|title=5 Proven Health Benefits of Milk|url=https://www.healthline.com/nutrition/milk-benefits|access-date=2021-11-13|website=Healthline|language=en}}</ref>.Ka di kama nyɛ zaɣ'piɛlli.
==Di daafaani==
# Di nyɛla din tiriti bindira
# Ti kohiri nyari liɣiri
# Ti che ka bihi nyina zoora<ref>{{Cite web|title=10 Health Benefits Of Milk That Will Make You Never Want To Skip The Drink|url=https://www.femina.in/wellness/health/health-benefits-of-drinking-milk-182134.html|access-date=2021-11-19|website=femina.in|language=en}}</ref>
==Di Bindira==
Bihim nyɛla bin mali shɛli m maani bindira pam,di puuni sheŋa nyɛ;
# Waagashe<ref>{{Cite web|last=myVMC|date=2008-01-13|title=Milk and Milk Products (Dairy Products)|url=https://www.myvmc.com/lifestyles/milk-and-milk-products-dairy-products/|access-date=2021-11-17|website=myVMC|language=en-US}}</ref>
# koko
# milchi kunkona
# Toofee
# karikaasi
== Kundivihira ==
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
3sxs4ty105gsk76sze4lin4900taaqy
Baŋsim dunoli:Malaria
0
10856
41325
39063
2022-07-24T13:58:02Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
Kpaɣ'ʒiɛɣu nyɛla dɔri shɛli din yiri na duunsi dimbu ni . Di nyɛla dɔro din gbahiri ninsalinima ni [[Binkɔbiri]] ban be biɛhigu puuni.
[[Pubu:Doriti]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
m73ah09sy9wveo5krqzvm1wwn8h0ppi
Mahmud Mohammed Nurudeen
0
10876
41331
41284
2022-07-24T21:38:41Z
Abubakari Khadijah
116
added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Mahmud Mohammed-Nurudeen Wina'amzua''' nyɛla washika gbaŋ'sabra ŋun sabiri [[Ghana]] ni tiŋ'duya zaa lahabaya. o lahi nyɛla tabibi baŋda ŋun mali saha taɣibu baŋsim ka lahi nyɛ pukpara. Mohammed-Nurudeen nyɛla Kusaa, Bɛ dɔɣi o la Seng-Nateng din be [[Bawku Municipal District|Bawku Central Constituency]] yaɣili la. O chaŋla Bawku Senior High School, ka yi ni n chaŋ [[Sunyani Technical University]] (STU) n ti niŋ o HND '''General Agricultural Science''' puuni, o daa lahi chaŋ [[Kwame Nkrumah University of Science and Technology]](KNUST) n ti niŋ degree in '''Bachelor of Science Agricultural and Biosystem Engineering'''.
O nyɛla '''Winnam''' yaaŋa, O pahila '''Bawkuzua''' zuliya maa puuni.
== O Piligu ==
== O Shikuru Baŋsim bɔbu ==
== O Tuma ni Jɛndi yaɣ'shɛŋa ==
=== Lɛbginsim ===
=== Pukparlim ===
=== Alaafee Bɔmma ===
=== Sabta Bɔmma ===
== Kundivihira ==
[[Pubu:Class E]]
[[Pubu:Ninsala]]
[[Pubu:Doo]]
[[Pubu:Washika gbaŋ ŋmara]]
[[Pubu:Pukpara]]
aowq41iqnpivf28ecugzfshrmswf0v1
41333
41331
2022-07-24T21:51:01Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Mahmud Mohammed-Nurudeen Wina'amzua''' nyɛla washika gbaŋ'sabra ŋun sabiri [[Ghana]] ni tiŋ'duya zaa lahabaya. o lahi nyɛla tabibi baŋda ŋun mali saha taɣibu baŋsim ka lahi nyɛ pukpara. Mohammed-Nurudeen nyɛla Kusaa, Bɛ dɔɣi o la Seng-Nateng din be [[Bawku Municipal District|Bawku Central Constituency]] yaɣili la. O chaŋla Bawku Senior High School, ka yi ni n chaŋ [[Sunyani Technical University]] (STU) n ti niŋ o HND '''General Agricultural Science''' puuni, o daa lahi chaŋ [[Kwame Nkrumah University of Science and Technology]](KNUST) n ti niŋ degree in '''Bachelor of Science Agricultural and Biosystem Engineering'''.
O nyɛla '''Winnam''' yaaŋa, O pahila '''Bawkuzua''' zuliya maa puuni.
== O Piligu ==
Bɛ doɣi o la Seng-Nateng din bɛ Bawku Central Consituency la.
== O Shikuru Baŋsim bɔbu ==
o chaŋla '''Bawku Senior High School''' n ti niŋ Agric ka yi ni n chaŋ '''Sunyani Technical University''' n ti niŋ HND '''General Agricultural Science''' ka lahi chaŋ '''[[Kwame Nkrumah University of Science and Technology]]''' n ti niŋ Degree din jɛndi '''Bachelor of Science Agricultural and Biosystem Engineering'''.
== O Tuma ni Jɛndi yaɣ'shɛŋa ==
=== Lɛbginsim ===
=== Pukparlim ===
=== Alaafee Bɔmma ===
=== Sabta Bɔmma ===
=== '''Gbaŋ ŋmabu/ washika sabbu/ lahabaya tibi''' ===
=== Foto ŋmabu ===
== Kundivihira ==
[[Pubu:Class E]]
[[Pubu:Ninsala]]
[[Pubu:Doo]]
[[Pubu:Washika gbaŋ ŋmara]]
[[Pubu:Pukpara]]
a3r4roox21kku02k3ki1b9bxv21ths5
Bimbila Senior High School
0
10897
41340
29163
2022-07-24T22:03:30Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''[[Bimbilla]] Senior High School''' nyɛla bipola shikuru shɛli din be Nanumba North Municipal Din be Ghaana Tudu polo.
== Taarihi ==
Bimbilla Senior High School nyɛla shikuru shɛli din pili 1981.
== Karimbakpamba ==
== Karimbihi dugbɛra yuya ==
# Abarika Hause
# Jilo Naa Zakaria Hause
# Tingbani Hause
== Karimbikura ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
2yjimjw2xgk1x53h04shnmirroj0t02
Bilpela
0
10966
41339
41252
2022-07-24T22:02:11Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
''Bilpela''' nyɛla fɔŋ m be [[Tamale Metropolis]], Northern Region,[[Ghana]] Tiŋgbani ni.
[[Pubu:Tamale Metropolis Tinsi]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
1bb6iyxyqs0mk8ylxz4xbvbgcedceho
Bihinaa yili
0
11020
41337
39068
2022-07-24T21:55:21Z
Din-nani1
39
Find and replace issues, replaced: nyela → nyɛla using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Bihinaa yili''' nyɛla tiŋa shɛli din be [[Kumbungu district]], Northrn Region, Ghana tiŋgbani ni.
== Di taarihi ==
== Di tuma ==
== Di kundi vihira ==
{{Kumbungu tinsi}}
[[Pubu:Kumbungu District]]
[[Pubu:Kumbungu District Tinsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
b9vpbn5etlxtgtb5l70tbn2upe3y3gy
Binkɔbiri
0
11124
41350
39076
2022-07-24T22:41:35Z
Din-nani1
39
/* top */Find and replace issues, replaced: nyela → nyɛla using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Binkɔbiri''' nyɛla bin vuri ban be biehigu puuni.
[[Pubu:Binkɔbiri]]
{{Pubu:Lahabaya zaa}}
hxa8dt9orxfy2gz85abelat22hpyx3l
Adubiliyili
0
11216
41341
32722
2022-07-24T22:04:01Z
Abubakari Khadijah
116
added category
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Adubiliyili''' nyɛla tiŋ' shɛli din be [[Tamale Metropolitan Assembly]], [[Northern Region]], [[Ghana]] tingbani puuni. Adubiliyili nyɛla [[Pukpariba|pukparigu]] tingbani.
==Taarihi==
==Tarisi==
==Salima==
==Di Nanima==
==Di Shikuru==
==Kundivihira==
{{Reflist}}
[[Pubu:Tinsi]]
[[Pubu:Dagbaŋ tinsi]]
[[Pubu: Tamale Metropolis Tinsi]]
[[Pubu:Ghana tinsi]]
{{Tamale tinsi}}
[[Pubu:Northern Region Tinsi]]
bslq9wxqpbzry7nlv1cnt4sbpj37lcw
Nyensobga
0
11413
41335
31937
2022-07-24T21:53:27Z
Abubakari Khadijah
116
ADDED LINK
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Nyensobga''' nyɛla tiŋ' shɛli din be [[Karaga District|Karaga Municipal Assembly]], [[Northern Region]], [[Ghana]] tiŋ gbaŋ ni.
==Taarihi==
==Tarisi==
==Salima==
==Di Nanima==
==Di Shikuru==
==Kundivihira==
{{Reflist}}
[[Pubu:Tinsi]]
[[Pubu:Dagbaŋ tinsi]]
[[Pubu:E-class]]
[[Pubu:Karaga Municipal Tinsi]]
gaq0r2m4y3ur7riuwb4ir1ia4ofzbli
Binkonalori
0
11415
41349
32937
2022-07-24T22:40:19Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Binkonalori''' nyɛla tiŋ'shɛli din be [[Karaga District|Karaga Municipal Assembly]], [[Northern Region]], Ghana tiŋ gbaŋ ni.
==Taarihi==
==Tarisi==
==Salima==
==Di Nanima==
==Di Shikuru==
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Karaga tinsi}}
[[Pubu:Tinsi]]
[[Pubu:Dagbaŋ tinsi]]
[[Pubu:E-class]]
[[Pubu:Karaga Municipal Tinsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
9rz6x9zsjkrtxh8hsetzsao243sx6pu
Binkolnaaloli
0
11433
41348
32846
2022-07-24T22:39:39Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Binkolnaaloli''' nyɛla tiŋ' shɛli din be [[Karaga District|Karaga Municipal Assembly]], [[Northern Region]], Ghana tiŋ gbaŋ ni.
==Taarihi==
==Tarisi==
==Salima==
==Di Nanima==
==Di Shikuru==
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Karaga tinsi}}
[[Pubu:Tinsi]]
[[Pubu:Dagbaŋ tinsi]]
[[Pubu:E-class]]
[[Pubu:Karaga Municipal Tinsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
rozx0wrte6bpqyz2zg3ypqgxo3f4hqb
Binda
0
11875
41345
39074
2022-07-24T22:09:06Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Binda''' nyɛla tiŋ' shɛli din be [[Nanumba South District]], [[Northern Region]], [[Ghana]] tiŋ gbaŋ ni.
==Taarihi==
==Tarisi==
==Salima==
==Di Nanima==
==Di Shikuru==
==Kundivihira==
[[Pubu:Nanumba South District]]
[[Pubu:Nanumba South District Tinsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
rupi68tw7rvvzkb88kernokalts0c00
Belona Sonna
0
11918
41328
37541
2022-07-24T21:29:12Z
Din-nani1
39
Find and replace issues, replaced: nyela → nyɛla (2) using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Belona Sonna''' nyɛla [[Cameroon]] komputer tabibi Baŋda. O lahi nyɛla mali Zaɣa pam ni Ethics AI din gbai ti dalaafe bomma so chibsi la ni.<ref>{{Cite web|title=About the Yaoundé Team|url=http://wimlds.org/about-the-yaounde-team-2/|access-date=2022-03-30|website=WiMLDS|language=en-US}}</ref> ŋun n kpa bee n pili Be Educated and Learn Skills in AI (BELS AI) din be Cameroon tiŋgbani la. Ni di yi na n ti Chen le bi pɔla baŋsim din jandi Tabiibi baŋsim shɛli bi ni bɔli Ethics AI la ni di ni yen tabi sɔŋ alaafe bɔm ma shɛm.<ref>{{Cite web|date=2022-01-17|title=My Journey into Artificial Intelligence (AI) - Belona Sonna » Words That Count|url=https://wordsthatcount.org/my-journey-into-artificial-intelligence-ai-belona-sonna/|access-date=2022-03-31|website=Words That Count|language=en-US}}</ref>
== O Pilli mini O Shikuru Chandi ==
Belona Sonna bɔhim la o karim baŋsim Cameroon bi kura shikuru sheli be ni bɔli University of Ngaoundere la. Ni ka o daa deei degree din jandi tabibi yaɣa shɛli software engineering la. Ni ka o daa lahi deei masters degree din jandi komputa tabibi ni yaɣa sheli bi ni boli electronic mini automation la.<ref>{{Cite web|title=Belona SONNA – Z-Inspection|url=http://z-inspection.org/team-members/belona-sonna/|access-date=2022-03-31|language=en-US}}</ref>
== O Tuma ==
Belona Sonna n nyɛ manija n zaŋ ti Ethics of Artificial Intelligence din be Afroleadership tuma duzuɣu la.<ref>{{Cite web|title=INDABAX SENEGAL – DEEP LEARNING INDABAX SENEGAL 2021|url=https://indabax.galsen.ai/|access-date=2022-04-01|language=fr-FR}}</ref> ŋun n lahi nye ŋun kpa tabibi karim baŋsim tuma duzuɣu sheli din Yuli nye Be Educated and Learn Skills in AI (BEL’S AI INITIATIVE) la.<ref>{{Cite web|title=The AIMS approach to Breaking the Bias – AIMS Rwanda|url=https://aims.ac.rw/2022/03/15/the-aims-approach-to-breaking-the-bias/|access-date=2022-04-01|language=en-US}}</ref>
==Kundivihira==
{{Reflist}}
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
4z1eyj04of52sv96cuw3ark76qey9uf
Binlando
0
12038
41351
39106
2022-07-24T22:42:24Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Binlando''' nyɛla tiŋ' shɛli din be [[Tatale-Sangule District|Tatali-Sanguli District]], [[Northern Region]], Ghana tiŋ gbaŋ ni<ref>{{Cite web|title=Tatale-Sanguli – Just another WordPress site|url=https://tatalesanguli.org/|access-date=2022-04-15|language=en-US}}</ref>.
== Taarihi ==
== Tarisi ==
== Salima ==
== Di Nanima ==
== Di Shikuru ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:TATALE-SANGULI DISTRICT]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
0l2hutlbu8vqf7a46m0hbkfimb2t7ja
Beatrice Serwah Derkyi
0
12192
41327
40681
2022-07-24T21:27:14Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
'''Beatrice Serwah Dekyi''' nyɛla kambon paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti [[Saɣinarigu|Ejisu Juaben]] Yaɣili.
==Piligu==
==Bagsim Bobu==
==Tuma==
==Kundivihira==
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Siyaanira]]
4o06eumycmj47fbkrroegyz4quxeddu
John Evans Atta Mills
0
12267
41366
2022-07-25T11:30:13Z
Iddi Manzah Suweidu
275
John Evans Atta Mills lahabali
wikitext
text/x-wiki
John Evans Atta Mills daa nyɛla Ghana tingbani zuɣulan kuro
cz9jnhfhy5ekajn3r46bzu5478avbg5
41367
41366
2022-07-25T11:45:28Z
Iddi Manzah Suweidu
275
John Evans Atta Mills lahabali
wikitext
text/x-wiki
== John Evans Atta Mills daa nyɛla Ghana tingbani zuɣulan kuro. ==
== Piligu ==
3v5vaphy8jqx9615xnfkbghva58th3h
41368
41367
2022-07-25T11:52:27Z
Iddi Manzah Suweidu
275
John Evans Atta Mills lahabali
wikitext
text/x-wiki
== John Evans Atta Mills daa nyɛla Ghana tingbani zuɣulan kuro. ==
== Piligu ==
Kundivihira
tkqr1zransrkatl7vsuudy7iq6tg2vt
41370
41368
2022-07-25T11:57:50Z
Iddi Manzah Suweidu
275
wikitext
text/x-wiki
== John Evans Atta Mills daa nyɛla Ghana tingb ==
== ani zuɣulan kuro. ==
== Piligu ==
Kundivihira
7kwybhnzl7n9kie9tj0ay8lkqxjfscr